اردو شاعری وچ بابا گرو نانک
دنیا وچ بولی جانے والی زباناں وچ ’اردو ‘بھی اک ایسی بولی اے جس نے تمام مذاہب تے انساناں دے درمیان رواداری،یکجہتی، کشادہ دلی،درد مندی تے بھائی چارے دی فضا قائم کرنے وچ پل دا کم کيتا اے تے ایسا کیو ں کر نہ ہوئے اس لئی کہ لفظ اردو دے لفظاں ہی لسانی اتحاد دی نشا ند ہی کردے نيں کیونجے سنسکرت وچ ’ار‘ دے معنی ’دل‘ نيں تے فارسی وچ ’دو‘کے دو ہُندے نيں اس طرح لفظ اردو دو دلاں دے جوڑنے دا ناں اے۔ شاید ايسے لئی صوفیاء کرام نے وی جنہاں دی زندگی دا ہدف ہی قوماں دے درمیان انسانی یکجہتی نوں فروغ دینا تے تمام مذاہب دے احترام دے نال نال خدا دے معین کردہ اصولاں اُتے عمل پیرا کرنے دا فریضہ انجام دینا سی انھاں نے وی ہندوستان وچ اپنے ارشادات و پیغامات نوں پہونچا نے دے لئی ايسے بولی نوں ذریعۂ اظہار بنایا۔
خواجہ معین الدین چشتی،خواجہ بختیار کاکی،نظام الدین اولیا، میر وارث علی شاہ،گیسو دراز،بلھے شاہ،بابا فرید تے بابا گورو نانک وغیرہ نے اپنے پیغامات تے فرمودات نوں بنی نوع انسان تک پہونچانے دے لئی ہور زباناں دے نال نال اس بولی نوں اختیار کيتا جو آپسی میل جول دی وجہ توں سر زمین ہند اُتے ’اردو ‘ دی شکل اختیار کر رہی سی۔چونکہ ایہ بولی ہندوستان وچ بسنے والی تمام قوماں دے درمیان رابطہ دی بولی سی لہٰذا اس بولی نے تمام مذاہب دے احترام دا سب توں زیادہ سبق وی سکھایا۔اردو بولی دی تریخ گواہ اے کہ اردو بولی دے شاعر تے مصنّفین نے اک دوسرے دے مذاہب دے متعلق نظم و نثر وچ جس انداز توں نقوش ثبت کیتے نيں اس دی مثال شاذو نادر ہی نظر آندی اے۔ جے اس بولی وچ حضرت محمد مصطفےٰ تے حضرت علیؓ وغیرہ دے متعلق نعتاں و منقبتاں ملدی نيں تاں رام تے گورو نانک دیو جی دے لئی نظماں وی نظر آندیاں نيں جنہاں وچ عقیدت دے بیش بہا پھُل نثار کیتے گئے نيں انھاں نظماں وچ شاعر مشرق علامہ اقبال دی نظم ’نانک ‘کے عنوان توں ملدی اے جس وچ ہندوستان وچ بسنے تے رہنے والےآں نوں خواب غفلت توں بیدار کرنے دا ذکر کردے ہوئے ذات واحد دی تعریف تے لوکاں نوں صرف خدا دی عبادت دی طرف دعوت دینے دا ذکر کيتا گیا اے ۔شاعر مشرق گورو نانک دیوجی دے اس عملی اقدام دا ذکر کچھ اس طرح کردے نيں
قوم نے پیغام گوتم کی ذرا پروانہ کی
قدر پہچانی نہ اپنے گوہر یک دانہ کی
آہ بد قسمت رہے آواز حق سے بے خبر
غافل اپنے پھل کی شیرینی سے ہوتا ہے شجر
آشکار اس نے کیا جو زندگی کا راز تھا
ہند کو لیکن خیالی فلسفہ پر ناز تھا
شمع حق سے جو منور ہو یہ وہ محفل نہ تھی
بارش رحمت ہوئی،لیکن زمیں قابل نہ تھی
آہ شودر کے لیے ہندوستاں غم خانہ ہے
درد انسانی سے اس بستی کا دل بیگانہ ہے
برہمن سرشار ہے اب تک اسی پندار میں
شمع گوتم جل رہی ہے محفل اغیار میں
بتکدہ پھر بعد مدت کے مگر روشن ہوا
نور ابراہیم سے آذر کا گھر روشن ہوا
پھر اٹھی آخر صدا توحید کی پنجاب سے
ہند کو اک مرد کامل نے جگایا خواب سے
(کلیات اقبال،بانگ درا،حصہ سوم، صفحہ (195
علامہ اقبال دی اس نظم وچ گورو نانک جی نوں ’مرد کامل ‘کہہ کے خطاب کيتا گیا اے جو قابل غورو فکر اے کیونجے اس شاعر دی بولی توں جملہ ادا ہويا اے جسنوں لوک حکیم امت دے ناں توں وی یاد کردے نيں۔ گورو نانک جی اُتے اردو وچ اک اہم نظم ولی محمد نظیر اکبرآبادی دی وی اے جو اپنے سیکولر طرز فکر کے سبب منفرد حیثیت دے حامل نيں۔ انہاں دی نظم کاعنوان ’گرو نانک جی دی مدح‘ اے۔ اس نظم وچ گورو نانک جی نوں مرد کامل دے بجائے ’کامل رہبر‘ دے ناں توں یاد کيتا گیا اے جو مفہوم و معانی دے اعتبار نیڑے المعنی اے۔
ہیں کہتے نانک شاہ جنھیں وہ پورے ہیں آگاہ گرو
وہ کامل رہبرجگ میں ہیں یوں روشن جیسے ماہ گرو
مقصود مراد امید سبھی بر لاتے ہیں دل خواہ گرو
نِت لطف و کرم سے کرتے ہیں ہم لوگوں کا نرباہ گرو
اِس بخشش کے اس عظمت کے ہیں بابا نانک شاہ گرو
سب سیس نوا ارداس کرو اور ہر دم بولو واہ گرو
(کلیات نظیر اکبرآبادی)
ولی محمد نظیر اکبرآبادی دی نظم ’گورو نانک جی دی مدح‘ وچ پنجابی، عربی، فارسی ا ور اردو بولی دا ہنرمندانہ استعمال کيتا گیا اے ۔نظم وچ گورو نانک جی دی خصوصیات و امتیازات نوں خوبصورت پیرائے وچ بیان کيتا گیا اے۔ انہاں دا ایہ کہنا سچائی اُتے مبنی اے ۔
ہر آن دلوں بیچ یاں اپنے جو دھیان گرو کا لاتے ہیں
اور سیوک ہو کر ان کے ہی ہر صورت بیچ کہاتے ہیں
کر اپنی لطف و عنایت سے سکھ چین اسے دکھلاتے ہیں
خوش رکھتے ہیں ہر حال انھیں سب من کا کاج بتاتے ہیں
اس بخشش کے اس عظمت کے ہیں بابانانک شاہ گرو
سب سیس نوا ارداس کرو اور ہر دم بولو واہ گرو
جو آپ گرو نے بخشش سے اس خوبی کا ارشاد کیا
ہر بات وہی اس خوبی کی تاثیر نے جس پر صاد کیا
یاں جس جس نے ان باتوں کو ہے دھیان لگا کر یاد کیا
ہر آن گرو نے دل ان کا خوش وقت کیا اور شاد کیا
اس بخشش کے اس عظمت کے ہیں بابا نانک شاہ گرو
سب سیس نوا ارداس کرو اور ہر دم بولو واہ گرو
نظیر اکبرآبادی نے اس نظم وچ ایہ وی یقین دلانے دی کوشش کيتی اے کہ جس نے وی سچے دل توں گرو نانک جی نوں یاد کيتاانھاں نے آکے اس دا بیڑا پار لگایا تے اس طرح اس دی زندگی خوشی و شادمانی توں اُتے ہوئے گئی۔نظیر گرو نانک جی دی مدح سرائی کردے ہوئے کچھ ایويں گویا نيں
دن رات سبھوں نے یاں دل دے ہے یاد گرو سے کام لیا
سب منکے مقصد بھر پائے خوش وقتی کا ہنگام لیا
دکھ درد میں اپنے دھیان لگا جس وقت گرو کا نام لیا
پل بیچ گرو نے آن انھیں خوشحال کیا اور تھام لیا
اس بخشش کے اس عظمت کے ہیں بابا نانک شاہ گرو
سب سیس نوا ارداس کرو اور ہر دم بولو واہ گرو
گرو نانک جی دی بخشش و عطا دا ذکر کردے ہوئے نظیر دا کہنا اے
جو ہر دم ان سے دھیان لگا امید کرم کی دھرتے ہیں
وہ ان پر لطف و عنایت سے ہر آن توجہ کرتے ہیں
اسباب خوشی اور خوبی کے گھر بیچ انھوں کے بھرتے ہیں
آنند عنایت کرتے ہیں سب من کی چنتاہرتے ہیں
اس بخشش کے اس عظمت کے ہیں بابا نانک شاہ گرو
سب سیس نوا ارداس کرو اور ہر دم بولو واہ گرو
نظیر اکبرآبادی نے گرو نانک جی دے جنہاں صفات دا ذکر کيتا اے اس دی تصدیق انہاں دی زندگی دے مطالعے توں وی بدرجۂ اتم ہُندی اے ۔ظاہر اے کہ عظیم مذہبی رہنما واں وچ گرو نانک دیو جی سب توں زیادہ ساڈے زمانے توں نیڑے نيں انہاں دا زمانہ پنج صدی توں زیادہ پہلے دا نئيں اے لہٰذا انہاں دی زندگی تے تعلیمات تریخ نگاراں دے سامنے اے۔ جاوید وششٹ دا شمار اردو دے معتبر شاعر وچ ہُندا اے انھاں نے وی گرو نانک جی اُتے گلہائے عقیدت نثار کیتے نيں انہاں دی مشہور نظم ’ذکر نانک‘کے عنوان توں ملدی اے جس وچ اوہ کچھ ایويں گویا نيں
ذکر نانک پہ سر جھکاتا ہوں
پھر میں لوح و قلم اٹھاتا ہوں
نکہت نو بہار آئی ہے
اس کا سندیس ہی تو لائی ہے
ذات اس کی ہے چشمۂ عرفاں
نام اس کا ہے نانک دوراں
نام نانک کا جام امرت کا
آج نانک ہے نام امرت کا
رازداں زندگی فطرت کا
آشنا درد آدمیت کا
اشک شبنم ہے وہ گل تر ہے
درد انسانیت کاپیکر ہے
وہ گرو ا ک دماغ روشن ہے
معرفت کا چراغ روشن ہے
(آج کل دہلی،گرو نانک نمبر،نومبر 1969، صفحہ 3)
گورو نانک جی دے دل وچ انسانیت دے لئی جو درد سی اس دی جانب شاعر نے خوبصورت انداز وچ اشارے کیتے نيں تے ایہ باور کرایا اے کہ انھاں نے اپنے قول و عمل دے ذریعے مذہب دی اصل سچائی توں لوکاں نوں متعارف کرایا تے ایہ ثابت کيتا کہ مذہب تفریق و جدائی دا خواہاں نئيں بلکہ اتحادو یگانگت دا طلبگار اے ۔خدا دے نزدیک نہ کوئی ہندو اے نہ مسلمان،نہ کوئی بدھ مت اے نہ کوئی عیسائی بلکہ دنیا دے تمام انسان خدائے واحد دے بندے نيں تے اک دوسرے دے تئاں انسانیت دی قدراں تے انسانیت دے اصول دی پاسداری ہی وچ مذہب دی سچائی مضمر اے۔
اج وی گورودوارے دے دروازے تمام مذاہب دے مننے والےآں دے لئی کھلا رہنا اس گل کيتی دلیل اے کہ گرو نانک جی نے مذہب دی تفریق ختم کرنے دے لئی محض قول دا سہارا ہی نئيں لیا بلکہ عملی ثبوت وی پیش کيتاایہی نئيں انھاں نے بھائی بالا جی جو ہندو مذہب نال تعلق رکھدے سن تے بھائی مردانا جنہاں دا تعلق مذہب اسلام توں سی دوناں نوں اک نال رکھ دے انسانی یک جہتی و اخوت دا جو ثبوت پیش کيتا اے اس دی مثال نایاب نئيں تاں کمیاب ضرور اے
یہ سنہری کلس، یہ گرودوارے
سب ہیں انسانیت کے گہوارے
ان میں گونجے ہے وہ مدھر بانی
جس طرح جل ترنگ میں پانی
روح کو فتح مند اس نے کیا
حق کا پرچم بلند اس نے کیا
درس توحید کا دیا سب کو
مل گیا جیسے اک دیا سب کو
(ایضا)
گرو نانک جی نے اپنی تعلیمات دے ذریعے ہندو تے مسلماناں دے درمیان اخوت وبھائی چارے دی فضا قائم کرنے وچ جو سعی دی اس وچ انھاں کامیابی و کامرانی وی نصیب ہوئی جس دے نتیجے وچ دونے مذہب دے انسان اج وی گرو نانک نوں عقید ت واحترام دی نظر توں دیکھدے نيں تے انہاں دی شان وچ مختلف انداز توں نذرانۂ عقیدت پیش کردے نظر آندے نيں۔جداں کہ منور لکھنوی لکھدے نيں
ہر شوالے میں تکریم نانک کی تھی
خانقاہوں میں تعظیم نانک کی تھی
پاک سے پاک تنطیم نانک کی تھی
درس نانک کا تعلیم نانک کی تھی
منزلت یہ بنائے مباہات ہے
پانچ سو سال پہلے کی یہ بات ہے
(گرو نانک کا ظہور مقدس،آج کل دہلی،گرو نانک نمبر نومبر1969، صفحہ (25
گورو نانک دیو جی نے اس عہد دی ضرورتاں دے مطابق عقیدۂ توحید نوں پیش کيتا جو اسلامی عقائد دی اصل اے۔ اسلام وچ عقیدۂ توحید نوں انتہائی اہمیت حاصل اے۔ عقیدۂ توحید یعنی تمام مخلوق دا پیدا کرنے والا پروردگار عالم اے تے اوہ شکل و شمائل توں بالا تر اے۔ اسلام نے انساناں دے درمیان اخوت و بھائی چارے رواداری تے سماجی زندگی نوں بے انتہا اہمیت دتی اے انہاں چیزاں نوں گو رو نانک جی نے وی انسانی زند گی وچ اہمیت اُتے زور دیندے ہوئے پیتا رو محبت،امن و آشتی،بھائی چارے تے انسان دوستی دا درس دتا اوہام پرستی، اندھی تقلید، بے روح مذہب پرستی، اونچ نیچ تے ذات پات دے خلاف آواز اٹھاندے ہوئیاں محبت و رواداری دا ایسا پیغام دتا جو ہر دور دی ضرورت اے ۔
سچ تاں ایہ اے کہ تمام مذاہب دے رہنماواں نے انساناں دی بھلائی ہی دے لئی کم کیہ انہاں دے اقوال و اعمال انساناں نوں نیک سچے تے سِدھے راستے دی ہی رہنمائی کردے نيں گرو نانک دیو جی نے وی اپنے اقوال و اعمال تے افعال دے ذریعے انساناں نوں سِدھے تے سچے راستے اُتے چلنے دی تلقین دی بسمل سعیدی دہلوی دا ایہ کہنا صداقت اُتے مبنی اے
کیا درس ہے وہ درس جو اقوال میں ہے
حکمت سی وہ حکمت ہے جو اعمال میں ہے
وہ قول ہو تیرا کہ عمل ہو، نانک
بے مثل وہ اس عالم امثال میں ہے
(رباعیات)
بسمل سعیدی نے گورو نانک دیو جی نوں اس دنیا وچ بے مثل قرار دیندے ہوئے انہاں دی عظمت و جلالت دا اعتراف کيتا اے ۔گورو نانک دیو جی دی زندگی دا مطالعہ کيتا جاندا اے تاں معلوم ہُندا اے کہ صرف انہاں دے اگے انساناں دے سر خم نئيں ہوئے بلکہ وڈے وڈے سورماواں تے شہنشا ہاں دے سر وی آپ دے حضور وچ جھک گئے چنانچہ عزیز وارثی دہلوی ایويں گویا نيں
تیرے قدموں پر شہنشاہوں کی پیشانی جھکی
زندگی تیری یقیناًلائق تحسین ہے
(بابا گورونانک)
انساناں تے شہنشاہو ں نے گورو نانک دیو جی دے حضور سر نیاز خم اس لئی کيتا کہ انھاں نے انساناں نوں جہالت و تاریکی توں کڈ کے خواب غفلت توں بیدار کيتا تے ایہ باور کرایا کہ خدا ہی عبادت دے لائق اے تے سبھی دا پروردگار ذات واحد ہی اے جداں کہ رام کشن مضطر نے گورو نانک دیو جی دی خدمات دا اعتراف کيتا اے
مثل خورشید جہاں تاب تھا نانک کا ظہور
تیرگی دور ہوئی پھیل گیا نور ہی نور
اک تجلی سے ہوا سینۂ گیتی معمور
ایک آواز نے بخشا ابدیت کا شعور
حق کی تعلیم سے انسان کو جب گیان ہوا
ایک ہے سب کا خدا سب کو یہ عرفان ہوا
(بابا نانک مرشد کامل )
در اصل گورو نانک دیو جی دی تعلیمات کسی اک مذہب تے مکتبۂ فکر دے لئی مخصوص نہ سی بلکہ انہاں دی تعلیمات تے اعمال و افعال وچ تمام مذاہب دے لوکاں دے لئی پیغام پنہاں اے ۔انھاں نے کسی اک مذہب دے لوکاں دی بھلائی پیش نظر نہ رکھی بلکہ تمام انساناں دی بھلائی تے فلاح و بہبود دے لئی کم کيتا چنانچہ گورو نانک دیو جی دی تعلیمات دے عالمگیر ہونے دا اعتراف جناب الہہ یار خاں جوگی نے کچھ انہاں لفظاں وچ کیہ اے
نانک اعظم کی ہر تعلیم عالمگیر تھی
الفت انساں کی جیتی جاگتی تصویر تھی
ایک مذہب کے لیے ہرگز نہ تھی محدود وہ
سب کو دکھلاتی تھی راہ منزل مقصود وہ
(نانک اعظم )
اردو شاعری وچ نمایاں مقام حاصل کرنے والےآں وچ بسمل ایمن آبادی دا وی ناں اے۔ انھاں نے گورو نانک دیو جی دے ناں دے حروف دی تشریح شعر وچ ایويں نظم کيتا اے
نون سے نور خدا روشن ہے تیرے نام پر
ہے الف اللہ اکبر کا علم با کرو فر
کن کو الٹا صاف تیرا نون کاف آیا نظر
مرحبا اے عالی چشم عالی نسب عالی گہر
چار دانگ عالم میں تیرے نام کی کیا دھوم ہے
جو ترا خادم ہو وہ اب بن گیا مخدوم ہے
(مسدس)
گورو نانک دیو جی نے دنیا وچ انساناں دی رہنمائی و رہبری جس انداز نال کيتی اس دا اعتراف ہر مکتبۂ فکر کے افراد نے کيتا اے۔ انہاں دے صالح اعمال و افعال دے سبب صرف انہاں دا کم ہی ہر دل عزیز نئيں بلکہ انہاں دا ناں وی سبھی کوعزیز اے جداں کہ شفقت کاظمی ڈیرہ غازی خاں کہندے نيں
ہم کو دل سے عزیز ہیں دونوں
وہ تیرا کام ہو کہ نام ترا
(نذر عقیدت)
گورو نانک جی نے تمام انساناں دے درمیان مساوات دا درس دتا تے انھاں نے ایہ باور کرایا کہ مخلوق خدا دی خدمت ہی اصلا عبادت اے چنانچہ خموش سرحدی نے آپ دی تعلیمات و افکا ر دی ترجمانی ’بابا نانک ‘کے عنوان توں نظم وچ کچھ ایويں کيتا اے
خدا برتر، خدا واحد،مگر انساں برابر ہیں
تفاوت جو روا رکھتے ہیں انسانوں میں کافر ہیں
عمل سے بندۂ خاکی فرشتہ بھی ہے شیطاں بھی
عمل کے سوز سے روح ودل آدم منور ہیں
تری تعلیم تھی یہ زندگی سچ ہے حقیقت ہے
مسلسل خدمت خلق خدا اصل عبادت ہے
(بابا نانک)
انساناں دے درمیان ا میر و غریب،ادنٰی واعلیٰ دا تصور ہرگز جائز نئيں البتہ انسان اپنے کردار تے علم دے سبب تاں لائق تعظیم و تکریم ہوئے سکدا اے لیکن بحیثیت انسان تمام انسان برابر نيں تے ایہی گورو نانک جی نے وی انساناں نوں درس دتا۔سچ تاں ایہ اے کہ آپ دی ذات والا صفات جہل دی تاریکی نوں ختم کرنے دا سبب سی جداں کہ متر نکودری نے کہیا اے
جہل کی تاریک محفل میں،شب ظلمات میں
سر بہ سر اک نور پیکر تھی گورو نانک کی ذات
مخزن مہر وفا،مجموعۂ صدق و صفا
عام انسانوں سے برتر تھی گورونانک کی ذات
(گورو نانک)
گورو نانک جی دی ذات والا صفات جدوں مجموعۂ صدق وصفاہے تاں ایسی ہستی اُتے سر زمین ہند نوں ناز کیوں کر نہ ہوئے کہ اس نے اپنے قدم میمنت لزوم توں اس زمین نوں اوہ عزت بخشی کہ ہندوستان دی زمین قابل رشک بن گئی چنانچہ اندرجیت گاندھی کہندا اے
اے گو رو نانک، مسیحائے زماں
فخر عالم، نازش ہندو ستاں
ذات تیری مایۂ تقدیس تھی
معتقد کیوں کر نہ ہو تیرا جہاں
(ذات نانک )
مندرجہ بالا اشعار وچ شاعر نے گورو نانک جی دی صفات و کمالات دا اظہار کردے ہوئے ایہ باور کرایا اے کہ آپ نے اس زمین اُتے قدم رکھدے ہوئے اخو ت و مساوات دا درس دتا تے اچھو تاں نوں معاشرہ وچ اوہ عزت و وقار دلایا جس دے اوہ مستحق سن تے انھاں نے اس عمل خیر دے لئی دنیا دے گوشے گوشے دا سفر کيتا ظہور احمد سہارنپوری دا کہنا اے
وہ مکہ کا زائر بنارس کا راہی
خدا کو خبر ہے کہ کیا بن کے آیا
(گورو نانک جی مہاراج کی آمد)
انھاں نے سفر دے شدائد و مصائب مخلوق خدا دی بہتری دے لئی ہی برداشت کیتے اوہ خلق خدا دی بہبودی و فلاح دے لئی ہمہ وقت نوں شاں رہے۔جداں کہ سوڈھی گور بچن سنگھ کوشاں دا کہنا اے
انھیں بہبودی خلق خدا کا تھا خیال اتنا
مسافت میں رہے اور اس غم سے مضطر تھے گورو نانک
سچ تاں ایہ اے کہ خاطی انسان دے فہم و ادراک توں بلند تر ذات پروردگار اے تے کائنات دے ذرے ذرے وچ اس دی جو حکمتاں پوشیدہ نيں انہاں حکمتاں توں خداہی کما حقہ واقف اے ۔اس نے اس زمین اُتے اپنے منتخب بندےآں نوں ايسے لئی بھیجیا اے کہ کائنات دے ذرے ذرے تے ہر قطرہ وچ جو حکمتاں نيں اس توں انسان نوں متعارف کراواں تاکہ خدا دی ذات دا عرفان ہوئے سکے تے اس طرح دنیا وچ باطل سر نگاں ہوئے جائے تے حق دا بول بالا ہوئے پورن سنگھ ہنر امرتسری دے بقول
اجالا نور حق کا ہوگیا سارے زمانے میں
کہ باطل کے لیے اک تیغ آتش بار نانک تھے
(گورونانک )
سرزمین ہندپر اک وقت ایسا وی سی جدوں کہ جہالت دی گھٹاچھائی ہوئی سی تے قیامت خیز عالم سی ایداں دے ماحول وچ گورونانک دیو جی ہندوستان وچ آئے تے انھاں نے اپنی تعلیمات دے ذریعے توں لوکاں دے قلوب نوں روشن ومنور کيتا جداں کہ جگن ناتھ آزاد گویا نيں
تو اک ابر کرم تھا جو زمان خشک سالی میں
دیار ہند پر برسا محیط بیکراں ہو کر
زمین کشور پنجاب کی تقدیر کیا کہیے
چمک اٹھا ہر اک ذرہ حریف کہکشاں ہو کر
(نانک)
گورو نانک دیو جی نے خدائے واحد دی عبادت دی تر غیب دیندے ہوئے ہرقسم دے فتنہ و فساد توں گریز کرنے دا حکم دتا تاکہ ایہ دنیا صلح و سلامتی تے امن و آشتی دا گہوارہ بن جائے جداں کہ گوہر ہوشیارپوری لاہور کہندے نيں
وعظ تیرا امن و صلح و آشتی
اے حقیقت کیش، اے سچے گورو
لوگ تیری عظمتوں کے معترف
عالم عالم،قریہ قریہ، کو بہ کو
سچ تاں ایہ اے کہ انھاں نے اپنے قول و عمل توں انساناں نوں جو پیغام دتا اوہ ایسا پیغام سی جو دنیا دے ہر انسان دے لئی نفع بخش سی۔ انہاں دی عظمت و منزلت نوں دیکھ کے ہر انسان بقول ساحر ہوشیار پوری
ایسا انسان کہ فرشتے کا یقیں ہو جس پر
ایسا مرشد کہ جسے مرشد کامل مانیں
ایسا رہبر کہ جسے رہ بر اعظم کہیے
(فرشتہ)
گورو نانک جی دے کردار، افعال و اعمال تے اقوال اج ہر انسان دے لئی توجہ دا مرکز نيں۔ انہاں وچ جس قدر خوبیاں تے اچھائیاں سن اس دا بیان کرنا شاعر، خطبا تے نثر نگاراں دے حیطۂ تحریر و تقریر توں باہر اے۔ بلونت سنگھ فیض سرحدی دا ایہ کہنا درست اے
کس سے ممکن ہے ثناء تیری گورو نانک جی
چاند تاروں میں ضیاتیری گورو نانک جی
نعرۂ حق تھی صدا تیری گورونانک جی
کتنی جاذب تھی ادا تیری گورو نانک جی
کوئی انسان ہو۔لازم ہے عقیدت تیری
سارے عالم کو مناسب ہے محبت تیری
گورونانک جی دی جاذب شخصیت تے کردار و اعمال دی بدولت انہاں دے وصال دے بعد ہر انسان انہاں نوں اپنا کہہ رہیا تھاایہی نئيں بلکہ انہاں دی آخری رسومات دے فریضے نوں انجام دینے دے لئی باہم نزاع کرنے توں وی گریز نہ سی لیکن اوہ تاں کسی خاص مذہب و ملت دی رہنمائی دے لئی نہ آئے سن بلکہ اوہ دنیا دے تمام انساناں نوں صحیح تے سچا راستہ دکھانے دی غرض توں آئے سن لہٰذبقول وید پال کوشل انبالوی
تو نے تیرا۔تیرا کہہ کرسب دیا غلہ لٹا
اور جب پڑتال کی تو ایک دانہ کم نہ تھا
نعش پر تیری لڑے تھے مسلم وہندو مگر
کچھ نہ تھا زیر کفن گلہائے خنداں کے سوا
انہاں شاعر دے علاوہ علامہ منور لکھنوی،ابرار احسنی گنوری، ساحر ہوشیار پوری، امر سنگھ منصور، صغیر احمد صوفی، صابر ابوہری،گور بچن سنگھ کوشاں، مسرور لکھنوی، آر،ایس، کوثر، ست پرکاش سالک،ہری چند گل،طالب شملوی، گیان چند منصور، عشرت لدھیانوی اختر رضوانی وغیرہ نے وی گورو نانک جی دے حضور خراج عقیدت جس انداز توں پیش کيتا اے اوہ انہاں دے جذبات وخیالات دی عکاسی ہی نئيں کردے بلکہ اردو شاعری دے شائقین دے لئی نت نويں تلازمات ا ور فنی و فکری اسرار و رموز توں واقفیت وی کراندے نيں۔یقیناًشاعر دے ایہ اشعار گورو نانک جی دے حضور خراج عقیدت ہی نئيں بلکہ اردو بولی دے انمول خزینے وی نيں جنہاں توں شاعر کواردو شاعری دی فنی باریکیوں نوں سمجھنے دا موقع وی فراہم ہُندا اے
نوائے حق کی کشش تھی ترے ترنم میں
یقیں کی شمع جلائی شب توہم میں
(ایضا)
درشن جی مہاراج نے گورو نانک جی دے عزم بالجزم دا گن گان گاندے ہوئے انہاں دی تعلیمات اُتے کچھ اس طرح روشنی پائی اے
تری نگاہ زمان و مکاں سے بالا ہے
نہ جائے گا جو کبھی وہ ترا اجالا ہے
عظیم دل ترا وہ سر خوشی کا پیالہ ہے
جو نفرتوں کی جگہ پیار دینے والا ہے
حیات کے لیے مینار آگہی ہے تو
زمیں کے واسطے حکمت کی روشنی ہے تو
(ایضا)
اردو بولی وچ اک ہور نظم سید اصغر بہرائچی دی ملدی اے جس وچ انھاں نے اس گل دا خیال رکھیا اے کہ گرو دی مدح و توصیف اس انداز توں ہوئے کہ گورو نانک جی زندگی دی مکمل تصویر نظراں دے سامنے آجائے سید اصغر بہرائچی اپنی اس کوشش وچ کامیاب و کامران نظر آندے نيں انہاں دا کہنا اے کہ گورو نانک ورگی شخصیتاں اس زمین اُتے بار بار پیدا نئيں ہُندیاں تے نہ ہی ایسی با عظمت شخصیتاں دنیا دے ہر خطہ نوں نصیب ہُندی اے ایہ سر زمین پنجاب دی خوش قسمتی اے کہ ایسی شخصیت نے اس زمین اُتے قدم رکھیا تے اس عظیم اوتار نے زندگی دی حقیقت توں واقف کرایا انہاں دا کہنا اے
ہزاروں میں کوئی ہوتا ہے اک انسان وہ دانا
کہ جس نے زندگی کا راز ہو،در اصل پہچانا
( رہنمائے تعلیم،دہلی،اپریل 2001، صفحہ 9)
سید اصغر بہرائچی سوانحی نظم ’گرو نانک ‘ وچ ایويں کہندے نيں
تلونڈی میں سحر کو جب گرو نا نک ہوئے پیدا
تو کالو چند کے گھر میں اجالا نور کا پھیلا
جہاں کی بے ثباتی پر ہنسے جب آپ اک دم سے
ترپتا ماں وداعی دوستاں قرباں ہوئیں جھم سے
حصول علم میں نکلے،تو طے منزل پہ کی منزل
نہ چھوڑی بزم کوئی اور نہ چھوڑی کوئی بھی محفل
اصغر بہرائچی نے گرو نانک جی کيتی جائے پیدائش تلونڈی دے ذکر کے نال نال انہاں دے باپ کالو مہتا جی تے انہاں دی ما ں ترپتا دی بے انتہا محبت نوں خوبصورت انداز وچ نظم کيتا اے تے ایہ دسیا اے کہ گرو نانک جی نوں دنیا والےآں نے انہاں دے خلق و اخلاق،تعلیمات تے خدا دی وحدانیت دے تصور توں آشنا کرانے دے ذریعے پہچانا
خدا کی ذات با برکات کو واحد جو پہچانا
اسی تحقیق پر دنیا نے ہے ان کو گرو مانا
زمانہ پانچ سو سالوں کا گذراہے مگر پھر بھی
گرو نانک کی تعلیمات زندہ ہے خدا گا
گرو نانک جی نے پیغام دتا کہ نہ کوئی ہندو اے نہ مسلمان بلکہ سب انسان نيں تے مذہب آپس وچ مل جل کے رہنے دا حکم دیندا اے اوہ انساناں دے درمیان تفرقہ تے اختلاف دا حکم نئيں دیندا بقول علامہ اقبال
مذہب نہیں سکھاتا آپس میں بیر رکھنا
در اصل خدا تاں اک اے البتہ اس دے ناں مختلف نيں جسنوں قوماں نے وکھ وکھ ناواں توں اپنا لیا اے بقول گرو نانک جی
انیکوں نام حق ہیں مگر واحد ہے وہ داتا
اسے اپنا لیا قوموں نے جس جس نام سے چاہا
کوئی مذہب سکھائے بیر یہ ممکن نہیں ہمدم
دلیلیں لاکھ کوئی دے نہیں مانیں گے ہرگز ہم
کرو تعظیم ہر مذہب کی ہے پیغام نانک کا
یہی آدرش نانک کا صلائے عام نانک کا
مذہب اخوت بھائی چارے تے رواداری دا حکم دیندا اے تے تمام مذاہب دے رہنما انساناں دی فلاح وبہبود دے خواہاں نيں انہاں دے ایتھے کالے گورے ادنٰی واعلیٰ دا کوئی امتیاز نئيں بلکہ انسانی قدراں دی محافظت تے ترقی و بہبود ہی بنیادی مقصد اے۔ جداں کہ سید اصغر بہرائچی دا کہنا اے
جو ہادی ہیں ترس انساں پہ کھانا ان کا منصب ہے
مئے عرفان پینا اور پلانا ان کا مشرب ہے
نگاہ معرفت میں چھو ٹی شے بھی ہے نہیں چھوٹی
وہ چاہے حلوہ تر ہو وہ چاہے خشک ہو روٹی
وہ دلدادہ ہیں کس درجہ غریبوں کی بھی دعوت کے
ملک بھاگو سے پوچھو، چاہے پوچھو بھائی لالو سے
فدا مردانہ ان پہ ہے تو قرباں بھی بالا ہے
کہ رتبہ ان کی خدمت سے بڑا دونوں کا اعلی ہے
اصغر بہرائچی نے گرو نانک دی انساناں دے تئاں محبت و الفت نوں پیش کردے ہوئے انہاں دے بلند اخلاق و کردار دا وی گن گان کيتا اے۔ شاعر نے اس نظم وچ گرو نانک دی زندگی دی نیکی، ایثار تے بصیرت نوں اشعار دی شکل وچ جس طرح نظم کيتا اے اوہ قابل داد اے۔ گرو نانک نے اپنے عہد وچ انسان دوستی تے معنویت توں بھر پور زندگی دا جو تصور پیش کيتا اس دے پیش نظر اج وی ننکانہ صاحب زیارت دا مرکز بنیا ہویا اے۔ بقول سید اصغر بہرائچی
وہاں جاتا ہے اصغر ہر گرو نانک کا دیوانہ
مرقع نور کا گلزار ہے جس جا پہ ننکانہ
گرو نانک دی محبت وچ انسان اس لئی دیوانہ اے کیونجے اوہ نیکی تے انسانی ہمدردی دا مجسمہ سن ۔وہ ذات پات تے ظاہری رسوم و عبادات دے مخالف سن انھاں نے سماج وچ پھیلی ہوئی بیماریاں نوں ختم کرنے دی کوشش کيتی تے ذات واحد دی مدح وتوصیف دا نغمہ گایا تے لوکاں نوں اس دی تے صرف اس دی عبادت دی طرف گامزن رہنے دا درس دتا۔ انھاں نے جس محبت،مساوات تے خدمت خلق دی تعلیم دتی جے اج انسان صحیح طریقے توں انہاں دے دسے ہوئے اصول اُتے عمل کرنے لگے تاں ایہ دنیا امن و امان دا گہوارہ بن جا ئیگی چنانچہ ودتا سجے آنند نے اپنی نظم ’گورونانک ‘(دیو جی دی بانی )ماں اس سچائی دا ایويں اعتراف کيتا اے
تمھاری بانی کا چرچا جو عام ہو جائے
تو اس کے سنتے ہی راون بھی رام ہو جائے
تیرے گرنتھ کا آنند جہاں بسیرا ہے
اکال پرکھ کا واں سب کے دل میں ڈیرا ہے
ڈاکٹر بانو سرتاج نے گرو نانک دیو جی دی اک مشہور راگ دھنا سری وچ درج کائنات وچ ہوئے رہی آرتی پد (نظم )کو کچھ ایويں نظم کيتا اے
فلک تھال ہے چاند سورج دیے ہیں
ستاروں کے جھرمٹ یہ موتیوں سے ہیں
جو ہے دھوپ خوشبوئے کہسار بھی ہے
تو جھونکے ہوا کے چنور کر رہے ہیں
نباتات میں پھول بے غم سماں ہیں
تیری آرتی میں یہ سب خود لگے ہیں
(قومی یک جہتی اور اردو شاعری،بانو سرتاج،اردو شاعری اور گرونانک، صفحہ65)
بانو سرتاج دی اس نظم وچ اردو پنجابی لفظاں دی آمیزش انتہائی اُتے کشش اے ۔مختصر ایہ کہ گورونانک دیو جی دی روحانی شخصیت نوں اردو شاعر نے پیش کرکے اردو شاعری دی روشنی وچ وادھا کردے ہوئے گورو نانک دیو جی دے عقیدت منداں دے لئی اردو بولی وچ انہاں نوں یاد کرنے دی اک نويں لطافت توں وی آشنا کرایا اے۔ جے ایہ کہیا جائے تاں شاید غلط نہ ہوئے گا کہ اردو بولی وچ گرو نانک جی توں متعلق ایہ نظماں اردو ادب دا اہم سرمایہ ہی نئيں بلکہ اردو بولی دے اصل ہدف و مقصد دا گواہ وی اے۔