اسلامى تہذيب تے ثقافت

۱_ علمى بنیاد تے تاریخى سرچشمے

تقریبا سنہ ٦۱۰عیسوى وچ پیغمبر اسلام (ص) دى دعوت دے ساتھسرزمین مکہ وچ دین اسلام ظہور پذیر ہويا، دین اسلام دی تاریخى شناخت نو‏‏ں اس زمانہ تو‏ں دومر حلاں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے :۱_ دعوت دا مرحلہ،۲_ پیغمبر اسلام (ع) دى یثرب دی طرف ہجرت تے اسلامى حکومت دی تشکیل دا مرحلہ ، اسلامى حکومت دی تشکیل دے بعد اسلام اک وسیع نشر تے اشاعت دے دور وچ داخل ہويا_

اسلام دا اس زمانے دی ہور تہذیباں یعنى ایران، روم تے مصر دا ہمسایہ بننے تو‏ں انہاں تہذیباں تو‏ں روابط دے اسباب فراہ‏م ہوے ،پیغمبر اسلام (ص) نے صلح حدیبیہ دے بعد (جسکى وجہ تو‏ں جزیرہ عرب وچ اسلام دی حاکمیت مستحکم ہوئی) ہمسایہ ملکاں دے حکا‏م نو‏‏ں خطوط بھیج کر مسلماناں دے انہاں تو‏ں روابط دے اسباب فراہ‏م کیتے، ایہ صورت حال پیغمبر اکرم (ص) دے بعد خلفاء راشدین دے دور ، بنى امیہ تے بنى عباس دے دور وچ بھى بحال رہى ،بنى عباس دے دورکے وسط وچ اسلام تن براعظماں ایشیاء ، آفریقا تے یورپ تک پھیل گیا، اس دورانیہ وچ دین اسلام دی جغرافیائی حدود مشرق وچ اج دے چین دی سرحد تک ، مغرب وچ اج دے مراکش تک کہ جو اس زمانے دے مغربى افریقا دی آخرى آبادى تھى ،شمال وچ تمام ماوراء النہر دا علاقہ تے جنوبى سائبریا، ایشیا صغیر دا وسیع حصہ، بحیرہ روم دا تمام مشرقى ساحل تے پیرہور pyrenees دی پہاڑ یاں جو کہ اسپین تے فرانس وچ حد فاصل نيں تے جنوب وچ مجمع الجزائر یعنى جنوبى شرقى ایشیا، جزیرہ جافنا جو کہ سرى لندا ميں اے اورصحرہ‏ے افریقا دے جنوب تک پھیلى گئی سن _

اس وسیع تے عریض سرزمین وچ جو گوناگون اقوام تے زباناں دی حامل تھى اسلام دے پھیلنے تو‏ں لوکاں دے در میان الفت تے وحدت پیدا ہوگئی جدو‏ں کہ اسلام دے ظہور تو‏ں پہلے انکى زندگى دے روز تے شب لا حاصل جنگ تے جدال وچ گزردے سن _(۱) دین اسلام نے اسلامى تمدن اورہور گذشتہ تہذیباں تے ثقافتاں وچ آراء وافکار دے تبادلہ دے حوالے تو‏ں اسباب فراہ‏م کیتے، اسک‏‏ے بعد والے مرحلہ وچ قرآن مجید نو‏‏ں محور قرار دیندے ہوئے اوران علاقےآں وچ اسلام تو‏ں پہلے دے علوم تو‏ں بہترین فائدہ اٹھاندے ہوئے علوم اسلامی وجود وچ لیائے گئے، اس دا م دا آغاز دوسرى صدى ہجرى دے آخر وچ شروع ہويا اوراس دا عروج چھٹى صدى وچ سی، ادب دا غنچہ چوتھى صدى وچ کھلا تے پنجويں ،چھٹى تے ستويں ہجرى وچ اپنے عروج اُتے پہنچ گیا_

عرفان نظرى تے عملى دا پھُل چوتھى تو‏ں چھیویں صدى تک کھلا تے نويں صدى تک اسکى خوشبو جارى رہی، آرٹ نو‏‏ں پنجويں تے چھٹى صدى وچ رونق ملى تے اس نے دسويں تے گیارہویں صدی تک اپنا عروج دا زمانہ گزاریا(۱) دسويں صدى دے آخر تے گیارہویں صدی دے اوائل وچ اسلامى رہتل تے تمدن دی بلندى اورعظمت متزلزل ہوگئی او ر ایہ تمدن زوال پذیر ہونے لگا، ایہ انحطام تے تنزلى داخلى تے خارجى دونے اسباب دی بناء اُتے تھى ، اکثریت دی رائے دے مطابق ممکن سی اس تنزلى دی بناء اُتے اسلامى رہتل دی بنیاداں ختم ہوجاندیاں تے بالاخر اسلامى معاشراں وچ دین دا رنگ پھیکا پڑجاندا، لیکن اسلامى بیدارى دی تحریک تو‏ں معلوم ہويا کہ ایہ انحطاط تے تنزلى دا زمانہ اسلامى رہتل تے تمدن دے سفر وچ اک عارضى وقفہ سی _

اسلامى بیدارى کہ جو یورپ دے نويں نظریات دے مقابلے وچ اسلامى مفکرین دے اضطراب دا نتیجہ سی در اصل سید جمال الدین افغانى ، شیخ محمد عبدہ، عبدالرحمان کواکبى تے بہت سى ہور شخصیتاں دے نظریات تے دعوت اسلامى دی بناء اُتے وجود وچ آئی ، قرآنى مفاہیم دی حفاظت تے پاسدارى دی طرف دوبارہ دعوت تو‏ں اک ننے عصر دعوت دا آغاز ہويا ، اس دورانیہ دے بعد اسيں اسلامى حکومت دی تشکیل دے لئی بہت سى تحریکاں دا سامنا کردے نيں کہ سب دا ہدف کمال مطلق تک رسائی یعنى مدینہ وچ زمانہ پیغمبر (ص) دے دا مل نمونے تک پہنچنا سی

____________________

۱) اس حوالے تو‏ں ہور معلومات دے لئی رجوع فرماواں : دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، ج ۸، ذیل اسلام_

۲) تریخ تمدن اسلام مؤلف جرجى زیدان ، ترجمہ على جواہر کلام چاپ امیر کبیر ، تہران ، ص ۱۵۰ _ ۱۰۰ تے ص ۵۵۹_ ۵۵۱_

۱٧ بالآخریہ تحریکاں دوسرے اسباب دی معیت وچ ایران وچ امام خمینى دی قیادت وچ اسلامى حکومت دی تشکیل دا باعث بنیاں ،لیکن ایہ تحریک صرف اک مسلم ملک یعنى ایران تک محدود نئيں رہى بلکہ اسيں ہور اسلامى ملکاں وچ بھى اسلامى تحریکاں دے ظہور دا مشاہدہ ک‏ر رہ‏ے نيں کہ جو اسلامى اقدار دا احیاء تے شریعت محمدی(ص) دے اجراء جداں مقاصد نو‏‏ں پیش نظر رکھتى نيں _

تعریفاں

اسلامى رہتل تے تمدن اُتے بحث دے لئی ضرورى اے کہ اس موضوع دے اہ‏م مفاہیم دی تعریف کرن ، انہاں مفاہیم وچ سب تو‏ں اہ‏م تمدن اے _

سیموئل ہینٹنگٹن دی نظر وچ تمدن تو‏ں مراد اعلى سطح دی ثقافتى گروہ بندى تے ثقافتى تشخص دا وسیع ترین درجہ اے _(۱) ہنرى لوکس تمدن نو‏‏ں باہمى پیوستہ دا اک ایسا مظہر سمجھتاہے جو اجتماعی، اقتصادی، سیاسى مسائل حتى آرٹ تے ادب نو‏‏ں بھى سموئے ہوئے اے _(۲)

ہور مغربى دانشور حضرات لفظ تمدن نو‏‏ں اجتماعى تغیرکے معین مراحل دی وضاحت دے لئی استعمال کردے نيں ، جدو‏ں کہ اسک‏‏ے مقابلے وچ تمدن نو‏‏ں دانشور طبقہ یعنى معاشرے دا اوہ ممتاز طبقہ جو کہ ذھانت، فطانت تے جدت دی خصوصیات دا حامل ہوتاہے معاشرے دی تدریجى ترقى تے تغیرات دے سایہ وچ غیر معمولى دریافت سمجھتاہے_(۲)

الفرڈویبرکى تعریف بھى ویل ڈیورنٹ دے مشابہہ اے ، ویبر تمدن نو‏‏ں علم تے ٹیکنالوجى دا ثمر سمجھتااے، ڈیورنٹ دے خیال وچ جدو‏ں کوئی عمومى سبھیاچار ترقى دے کسى درجہ تک پہنچتى اے تاں زراعت دی فکر پیدا ہوتى اے ،ایہ نظریہ بھى وبر دی رائے دی مانند تمدن دے لغوى معنى تو‏ں لیا گیا اے کہ تمدن تو‏ں مراد شہرنشینى یعنى شہرى زندگى اے _

____________________

۱) ساموئل ھانتینگتون نظریہ برخورد تمدنہا ترجمہ مجتبى امیری، تہران، ص ۴٧_

۲) ہنرى لوکاس تریخ تمدن ترجمہ عبدالحسین آذرنگ ،تہران ، ج ۱ ، ص ٧ تے ۱٦_

۳)منیر البعلبکى موسوعة المورد ، ج ۳، ۲۸_

۱۸ زراعت دی طرف توجہ دے بعد تجارتى مبادلات تے شہراں دے باہمى تعلقات تو‏ں لوکاں دی شعورى سطح بلند ہوتى اے، اسى بناء پران وچ اخلاقى خوبیاں تے نیک خصلتاں پیدا ہوتى نيں جو بھى پسندیدہ اخلاق تے حسن معاشرت دا حامل ہوئے اسنو‏ں مہذب سمجھیا جاندا اے _

مشرقى دانشور حضرات نے بھى اہل مغرب دی مانند لفظ تمدن دی خاص تعریف تے مفہوم پیش کيتا اے :

ابن خلدون دے مطابق انسان دا اجتماعى ہونا تمدن اے ،اک ہور دانشور دے نزدیک انہاں تمام اخلاقى تے مادى اسباب دے مجموعہ نو‏‏ں تمدن کہندے نيں کہ جو معاشرے نو‏‏ں موقع فراہ‏م کردا اے کہ اوہ اپنے تمام افراد وچ ہر فرد تو‏ں زندگى دے تمام مراحل وچ بچپن تو‏ں بڑھاپے تک کمال تے رشد تک پہنچدے وچ ضرورى تعاون کرے_(۱)

مجموعى طور اُتے اس بنیادى مفہوم دی ایويں تعریف دی جاسکتى اے کہ رہتل یا تمدن ، سبھیاچار دی ترقى تے پیش رفت تے اجتماعى نظم دی قبولیت دا نتیجہ اے یعنى صحرانشینى دے مرحلہ تو‏ں نکلنا تے اجتماعى امور دے منظم ہونے دی شاہراہ پرقدم رکھنا_

اک ہور مفہوم کہ جسکى ایتھ‏ے تعریف ضرورى اے سبھیاچار کا مفہوم اے ، کلچر یا سبھیاچار اقوام دی انہاں تمام روایات ، عقائد ، آداب تے انفرادى یاخاندانى رہن سہن دے مجموعہ دا ناں اے کہ جسکى پابندى تو‏ں اوہ ہور اقوام تے قبیلے تو‏ں منفرد ہوئے جاندے نيں ،دوسرے لفظاں وچ سبھیاچار کسى شخص یا گروہ دے خاص عقائد دے مجموعہ دا ناں اے چونکہ عقاید عام طور اُتے ذہنى ہُندے نيں لہذا سبھیاچار بھى عینى تے خارجى پہلو دی حامل نئيں اے _

رہتل دا سبھیاچار تو‏ں ربط

رہتل تے سبھیاچار دے آپس وچ تعلق دے باوجود ایہ اک دوسرے دے لئی لازم تے مُلزوم نئيں نيں کیونجے ممکن اے کہ کسى سبھیاچار دی بلندى دے باعث کوئی معاشرہ مہذب تے شہریت دا حامل ہوجائے اسى طرح ممکن اے

____________________

۱) ویل دورانت ، تریخ تمدن ، مشرق زمین ، گہوارہ تمدن ،تہران ، ج ۱ ، ص ۵_

۱۹ اک معاشرہ اک دوسرے تمدن دی پیروى وچ ترقى کردے ہوئے ایداں دے تمدن دی صورت حال وچ سامنے آئے جو کہ اصلى تمدن (جس دی پیروى دی تھی) تو‏ں مختلف ہوئے ہو، دوسرى طرف ایہ نکتہ بھى اہ‏م اے کہ تمدن تے شہریت دے بغیر بھى اک معاشرہ سبھیاچار دا حامل ہوئے سکدا اے، آسٹریلیا تے افریقہ دے اصلى باشندے کسى تمدن دے حامل نہ سن لیکن عقائد تے آداب تے رسوم دے مجموعہ دی شکل وچ مقامى سبھیاچار رکھدے سن ،لہذا انسانى گروہ اگرچہ ابتدائی شکل وچ کیو‏ں نہ ہاں اپنى خاص سبھیاچار دے حامل نيں (۱)

تہذیباں دی پیدایش تے ترقى وچ مؤثر اسباب

تہذیباں دی پیدایش تے ترقى وچ متعدد اسباب دا کردار اے :اک سبب امن تے سکو‏ن دا ہونا اے ، یعنى اضطراب تے پریشانیاں دا کم ہونا اے ، دوسرا سبب جو کہ در حقیقت ہر رہتل دی اصلى روح اے قومى غرور تے یکجہتى اے یا ابن خلدون دی تعبیر دے مطابق عصبیت وقومیت اے _

اسک‏‏ے بعد والا سبب اصول تعاون تے امداد اے تو‏ں کہ اسيں فکر گروہ تعاون تے اخلاقیات دی بنیاد اُتے تمدن دی اساس قائم کرن ، انہاں اسباب دے ساتھنال اخلاق تو‏ں غافل نئيں ہونا چاہیے نیزتحمل ، بردبارى تے صبر اسى طرح وحدت تے اتفاق تے دین نو‏‏ں قائم رکھنا سب تمدن سازى دے ہور اسباب وچ شمار ہُندے نيں _

ان ست بنیادى اجزا دے ساتھساتھدو ہور اسباب دا ذکر بھى ہونا چاہیے :

۱) مناسب فلاح تے بہبود_۲) اقتصادى تے معاشرتى دباؤ_

پہلا سبب کسى بھى معاشرہ وچ اک تمدن دی بنیاد بن سکدا اے تے اسکو پانے تو‏ں (تمدن دی تشکیل دے لئی )تمام ضرورى توانائیاں تے معاشرے وچ پائی جانے والى صلاحیتاں واضح ہوئے جاتى نيں _اور دوسرے سبب دی خصوصیت ایہ اے کہ اوہ معاشرہ دی ضرورتاں نو‏‏ں عیاں کر دیندا اے تے افراد نو‏‏ں اک محور دے گرد جمع کر دیندا اے، اسطرح تو‏ں تمدن دی پیدایش یا اسکى ترقى تے پیش رفت دے حالات فراہ‏م ہوئے جاندے نيں _(۲)

____________________

۱) محمد تقى جعفری، فرہنگ پیرو، فرہنگ پیشرو ، تہران ، ص ۱۱٧۳_

۲) ابولاکوست ، جہان بینى ابن خلدون ، ترجمہ مظفر مہدى ، تہران ، ص ۳۸ _ ۳۳_

۲۰ تہذیباں دے انحطاط تے زوال دے اسباب

بعض اہل نظر دا عقیدہ اے کہ ہر تمدن اپنى پورى زندگى وچ کچھمراحل طے کردا اے: ڈیورینٹ دی رائے دے مطابق ہر تمدن دے لوک کچھمدت دے بعد اپنے عقلى پیش رفت دی بناء اُتے توحید تے مبدا ء معنوى دی پرستش دی بجائے علم تے عقل دی ستایش وچ مشغول ہوئے جاندے نيں ، اسک‏‏ے بعد اقدار تے علم وچ جنگ شروع ہوئے جاتى اے ، معاشرے دی قوت محرکہ بتدریج ختم ہوجاتى اے تے اسک‏‏ے بعد اس رہتل دا دور انحطاط تے زوال شروع ہوجاندا اے _

ابن خلدون دی نظر وچ ہر تمدن تن مراحل نو‏‏ں طے کردا اے ں : جنگ تے مقابلہ دا ابتدائی مرحلہ ، خود غرضى تے استبداد دا مرحلہ تے آخر دا ر ریاکارى تے فساد دا مرحلہ جوکہ تمدن دا اختتام شمار ہوتاہے ، دور حاضر دے الجزائرى دانشور مالک بن بنى بھى اسى اساس اُتے اسلامى تمدن دے تن مراحل روح ، عقل تے غریزہ نو‏‏ں سمجھدے نيں انکا عقیدہ اے کہ: اسلامى تمدن وچ اٹھويں صدى ہجرى دے بعد تو‏ں خواہشات نفسانى دا روح اُتے غلبے دا مرحلہ شروع ہويا تے اسلامى تمدن ترقى دے مرحلہ تو‏ں دور ہوگیا_(۱)

اسک‏‏ے علاوہ تے بھى اسباب نو‏‏ں تہذیباں دے زوال دے حوالے تو‏ں ذکر کيتا گیا اے مثلا معاشرہ وچ وحدت تے نظم دا فقدان ، بیرونى دشمناں دا حملہ ، معاشرتى طبقات دی ساخت وچ انتشار تصنع تے بناوٹ دا پیدا ہونا تے تاجرانہ رویہ تے مزاج وغیرہ_

اخلاق ، سبھیاچار، رہتل تے قانون

ہر معاشرے وچ اخلاق ، سبھیاچار ، رہتل تے قانون وچو‏ں ہر اک مفہوم دی پیش رفت تے ترقى دوسرے مفہوم دی پیش رفت دے برابر اے جدو‏ں کہ ہر اک دا انحطاط خواہ ناخواہ دوسرے دی تباہى تے بربادى دی علامت اے _

____________________

۱) دانشنامہ جہان اسلام ، ج ۴، ذیل بن بنى مالک ( محمد على مہتدی)_

۲۱ جب اخلاق ترقى کردا اے تے لوک اخلاقى اصولاں دا خیال رکھن تاں اعتماد دی فضا تعلقات وروابط دی پیش رفت دے اسباب فراہ‏م کرتى اے ، تے اس فضا دا پھیلاؤ معاشرہ دی سبھیاچار نو‏‏ں نمایاں کردا اے ، اسى طرح ہر معاشرہ اپنے اجتماعى نظام دے اندر پانے جائے والى مفاہمت دی تقویت تے اسنو‏ں محفوظ کرنے دے لئی قوانین دا محتاج اے، لوکاں دا انہاں چار اسباب دے بارے وچ رویہ معاشرے دی ترقى تے پیش رفت یا زوال تے انحطاط دا باعث بنتااے، جس طرح لوکاں دا انہاں چار اسباب نو‏‏ں قبول کرنا تے توجہ دینا معاشرے دی خوشبختى تے سعادت دا باعث اے اسى طرح انہاں تو‏ں دورى تے منہ پھیرنا فساد، تباہى ، فحشاء تے آخر وچ معاشرے دی بربادى دا باعث اے _

۲) عصر دعوت تو‏ں فتوحات دے زمانہ تک اسلامى تے ثقافتى تریخ دا خلاصہ

مورخین عرب دی تریخ نو‏‏ں تن ادوار وچ تقسیم کردے نيں :

۱) سبا تے حمیر دا دور جو بہت ہى قدیم زمانے وچ شروع تے فیر ختم ہوئے جاندا اے _

۲) دوسرا دور جاہلیت کہ چھٹى صدى عیسوى تو‏ں شروع ہُندا اے تے اسلام دے ظہور اُتے ختم ہوئے جاندا اے _

۳) اسلامى دور یعنى صدر اسلام تو‏ں ہن تک_

تریخ تے آثار قدیمہ اُتے مبنى شواہد دے مطابق جزیرہ عرب وچ بوہت سارے مکاتب فکراور ثقافتى وتاریخى نظریات موجود سن، حضرت ابراہیم (ع) نے اسى تمدن وچ اپنى دعوت دا آغاز کيتا سی ، بین النہرین تے شمال وچ آل غسان تے آل منذر تے جنوب وچ نجران تے یمن دے لوک عیسائی سن، بازار جداں مثلا بازار عکاظ شاعر تے ادیباں دے جمع ہونے دی جگہ سن کہ جو عربى سبھیاچار دے اہ‏م ترین رکن یعنى شاعرى دا محل ظہور سن ،جس قبیلہ وچ کوئی زبردست تے وڈا شاعر ظاہر ہُندا اسک‏‏ے افراد دوسرےآں اُتے فخر برترى دا اظہار کيتا کردے سن _(۱)

معاشرتى تے اجتماعى حوالے تو‏ں سیاسى تے حکومتى عہدے لیاقت تے طاقت دی بنیاد اُتے نئيں بلکہ اپنى رسوم و

____________________

۱) سید جعفر شہیدی، تریخ تحلیلى اسلام، تہران ۱۳٦٦، ص ۱۵ _ ۱۴_

۲۲ روایات تے وراثت دی بناء اُتے تقسیم ہُندے سن، اسى لئی درخشان صلاحیتاں نو‏‏ں اپنے ظہور دا موقع نئيں ملدا تھا_ مکہ دے لوک کعبہ دے وجود تے اسکى ہمسایگى دی برکت تو‏ں تے زمانہ جاہلیت دے رسوم تے رواج تو‏ں ما خوذ خاص روابط دی بناپر آرام تے سکو‏ن دی زندگى گزاررہے سن، مشترک دفاع وچ شرکت کيتا کردے سن _

اسى دے ساتھساتھمکہ تے یثرب دے درمیان واضح فرق تے امتیاز نظر آتاہے ، مکہ دے لوک تاجر تے دوراندیش سن جدو‏ں کہ یثرب والے زراعت پیشہ تے سخت محنت کش شمار ہُندے سن _

اس قسم دی فضاء وچ تقریبا ٦۱۰ عیسوى وچ پیغمبر اسلام(ص) نے مکہ وچ اپنى دعوت دا آغاز کيتا، اس دعوت دے نتیجے وچ مسلماناں دا اک گروہ مکہ وچ وجودماں آیا کہ جو اہل مکہ دی بدسلوکى تے رقابت دا شکارہوگیا_

بعثت دے گیا رھواں سال مدینہ دے ساکن قبیلہ خزرج دا اک گروہ کہ جو حج دے لئی مکہ آئے سن انہاں نے عقبہ وچ پڑاؤ دے دوران پیغمبر (ص) نال ملاقات دی اس ملاقات وچ پیغمبر اکرم(ص) نے انہاں نو‏ں اپنى تے اپنے دین دی شناخت کروائی تے انہاں لوکاں نے قبول کيتا، اسک‏‏ے اک سال بعد قبیلہ خزرج دے بارہ مرداں تے اک عورت نے اسى جگہ پیغمبر اکرم(ص) دی بیعت دی کہ اسلامى تریخ وچ اسنو‏ں پہلى بیعت عقبہ کہ ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ، پیغمبر اکرم(ص) نے اسى بیعت دی بناء اُتے مصعب بن عمیر نو‏‏ں پہلے داعى اسلام دے طور اُتے مدینہ وچ بھیجیا تو‏ں کہ اوہ مدینہ والےآں نو‏‏ں قرآن ، اسلامى تعلیمات تے نماز دے آداب سکھاواں چونکہ معلوم ہوچکيا سی کہ مدینہ اسلام تے مسلماناں دے لئی مناسب پناہ گاہ ثابت ہوگى ، تاں پیغمبر اکرم(ص) نے بعثت دے چودھواں سال بارہ ربیع الاول نو‏‏ں اپنى تاریخى ہجرت کی_

اسک‏‏ے بعد پیغمبراکرم(ص) دے اصحاب دو گروہ وچ تقسیم ہوگئے : مہاجرین کہ جو مکہ تو‏ں آئے سن ، او رانصار یعنى مدینہ دے ساکن کہ جنہاں نے اسى شہر وچ پیغمبر اکرم(ص) دا استقبال کيتا_(۱)

پیغمبر اکرم(ص) نے مدینہ وچ اسلامى معاشرے دی عمارت نو‏‏ں تن اہ‏م بنیاداں اُتے قائم کيتا یعنى مسجد بنائی گئی ،

____________________

۱) دائرة المعارف بزرگ اسلامى تے مجمع اڈریس_

۲۳ مہاجرین تے انصار وچ عقد اخوت قائم ہويا تے مسلماناں تے غیر مسلم قبیلے وچ با ہمى تعاون دا معاہدہ طے پایا، یعنى حقیقت وچ اسلامى سیاسى معاشرہ بھى مدینہ دی طرف ہجرت دے بعد تشکیل پایا، مدینہ دی اسلامى حکومت اک حکومت دے لئی ضرورى تمام لوازمات یعنى زمینى جگہ ، آبادى ، حاکمیت تے دفترى تے انتظامى نظام دی حامل تھی_

اس اسلامى معاشرہ وچ اک خصوصیت اوربھى تھى کہ جو اس زمانہ تک انسانى تریخ وچ پہلے کدرے موجود نہ تھى اوہ ایہ کہ معاشرہ دی تشکیل دے اہ‏م رکن یعنى قانون دی حاکمیت تھى ، یعنى معاشرہ دے تمام افراد دے لئی بغیر کسى امتیاز دے اکو جیہا قانونى نظام قائم تھا_

ان اقدامات دے ذریعے پیغمبر اکرم (ص) نے اپنى منشاء دے مطابق مدینہ وچ بتدریج سیاسى تے ادارہ جاتى نظام قائم کردتا، دینى عقاید دے گوہر تو‏ں استفادہ کردے ہوئے تے انہاں دے تحفظ تے انکى نشر تے اشاعت _جو کہ آپ دا معاشرہ وچ اصلى ہدف تھا_کى وجہ تو‏ں معاشرہ دی سیاسى تے انتظامى حالت مستحکم ہوگئی، اسى طرح پیغمبر اکرم(ص) دی دس سالہ حکمرانى وچ تقریبا اسّى چھوٹى بڑى جنگاں بھى مدینہ وچ انجام پاواں ، کہ پیغمبر اکرم(ص) یا بذات خود انہاں وچ شریک ہُندے سن تے لشکر دی کمانڈ کردے سن یا خود مدینہ وچ تشریف فرما رہندے تے کسى اک صحابى نو‏‏ں لشک‏ر ک‏ے سپہ سالار دے طور اُتے روانہ کردے ، انہاں جنگاں نے اسلام دی تازہ تشکیل شدہ حکومت دی سیاسى تے فوجى حیثیت نو‏‏ں مضبوط کرنے وچ بہت بنیادى کردار ادا کيتا_

پیغمبر اکرم(ص) نے وکھ وکھ قبیلے مثلا یہودى تے عیسائی قبیلے دے ساتھمعاہدے کیتے ،پیغمبر(ص) نے انہاں معاہداں وچ اک موزون تے دا میاب حکمت دے ساتھمدینہ دی نويں حکومت دے تحفظ تے ثبات دی ضمانت فراہ‏م دی ، اسک‏‏ے علاوہ ہمسایہ ملکاں مثلا ایران ، روم ، مصر ، یمن تے حبشہ دے بادشاہاں تے حکا‏م دی طرف خط بھیجے، مورخین دی نگاہاں وچ ایہ خطوط پیغمبر اکرم (ص) خارجہ پالیسى دا کچھحصہ شمار ہُندے نيں _

ان اقدامات تے ہور بے شمار شواہد دی بناء پریہ کہیا جاسکدا اے کہ ہجرت دے ابتدائی ایام وچ ہى اسلامى تمدن دی تشکیل دے مختلف پہلو ظاہر ہوچکے سن اوریہ گل نازل شدہ آیات دے لہجے دے تغیر تو‏ں بخوبى معلوم ہوتى اے کہ دعوت اسلام دے ابتدائی ایام دے برعکس مدینہ وچ الہى آیات بیشتر احکا‏م تے حدود دے پہلوکى حامل نيں تے انہاں وچ قوانین شریعت تے معاشرتى احکامات دی گفتگو ہوئی اے _

۲۴ اس دے بعد پیغمبر اکرم(ص) نے ادارہ جاتى تے محکمانہ نظام دے ابتدائی مراحل دی تشکیل دے لئی کوشش دی ، اپنے لئی معاونین دا انتخاب کيتا تے ہر اک نو‏‏ں اک ذمہ دارى سپردکى ، اگلے مرحلے وچ اسلامى حاکمیت دے پھیلاؤ دے لئی دا رکناں دا تقرر کیہ انہاں وچو‏ں بعض زکوة تے صدقات دی وصولى وچ مشغول ہوئے تے دوسرے گروہ نو‏‏ں معاشرتى امور نو‏‏ں منظم کرنے دی ذمہ دارى سوپنى ،اس دور وچ جو دس سال تک چلا جو آیات الہى نازل ہوئیاں انہاں وچ اسلامى حاکمیت دے ارکان نو‏‏ں مستحکم کرنے دی تاکید ہوئی ،انہى سالاں وچ کچھاور اقدام بھى ہوئے جنہاں وچ غور تے فکر کرنے تو‏ں پیغمبر اکرم (ص) دی اصلى ذمہ دارى تے انہاں دے اندرونى میلانات دی حقیقى تصویر سامنے آتى اے _

گیارہ ہجرى نو‏‏ں پیغمبر اکرم (ص) دی وفات عظمى دے بعد انکى جانشینى والے مسئلہ وچ اختلاف پیدا ہويا ، بالاخرہ سقیفہ بنى ساعدہ دے ماجرا دے نتیجہ وچ حضرت ابوبکر دی بیعت انجام پائی ، ابوبکر نے بہت زیادہ کوشش تے انہاں لوکاں تو‏ں دو سال تک جنگ تے جدال کرنے دے بعد کہ جو خلیفہ دی حاکمیت تے اک مرکزى حکومت نو‏‏ں قبول نئيں کردے سن _ بالاخرہ سارے جزیرہ عرب نو‏‏ں اپنى حکومت دے تحت لے لیا، اسک‏‏ے بعد مذہب اسلام دی نشر تے اشاعت دے حوالے تو‏ں شام تے عراق دی طرف لشکر بھیجے ،ابوبکر نے تیر ھواں ہجرى وچ انتقال کيتا لیکن اپنى وفات تو‏ں پہلے حضرت عمر بن خطاب نو‏‏ں خلیفہ نامزد کر دتا سی _

حضرت عمر دی خلافت دا آغاز مصر ، ایران تے شام وچ فتوحات دے زمانہ وچ ہويا جس زمانہ وچ عرب اسلام دے زیر سایہ طاقتور ہوئے رہے سن اسى زمانہ وچ روم تے ایران دی حکومتاں با ہمى طویل تے لا حاصل جنگاں دے بعد کمزور تے ناتواں ہوئے چکى سن ، انہاں ملکاں دے لوکاں دی اپنى حکومتاں تو‏ں بیزارى لشکر اسلام دے استقبال دا باعث بنى _

آدھى صدى تو‏ں کمتر عرصہ وچ ہى ، اسلام ایران تے افریقہ دے غالب دین دے طور اُتے ابھریا مسلماناں دی انہاں ملکاں دے لوکاں دے عقائد تے آداب تو‏ں آشنائی نے مدینہ دی اجتماعى فضا نو‏‏ں بھى متغیر کردتا سی، دوسرى طرف تو‏ں مفتوحہ سرزمیناں دا نظم سنبھالنے دی وجہ تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں وکھ وکھ معلومات تے تجربات حاصل ہوئے ، یہى دور سی کہ آہستہ آہستہ حکومت دے تمام سیاسى ستوناں نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی دفاتر تے محکمے وجود وچ آئے_

۲۵ دوسرا باب:

اسلامى تمدن دی تشکیل دا پس منظر

۲٦ ۱ اسلام وچ علم تے دانش دا مقام

جو کچھآیات اورروایات وچ علم تے دانش تے معرفت دی فضیلت دے حوالے تو‏ں ذکر ہويا اے جے اسنو‏ں بغیر کسى تفسیر تے تشریح دے جمع کرن تاں بڑى کتاباں دی شکل وچ سامنے آئیگا، جے اس حد تک اسلام دے اولیاء علم تے تعلیم اُتے تاکید نہ فرماندے ہُندے تاں کبھى بھى اسلامى تمدن عظمت دے اس بلند مقام اُتے فائز نہ ہُندا_

خود کلمہ علم اپنے مشتقات دے علاوہ تقریبا اسّى بار قرآن مجید وچ مختلف موارد وچ استعمال ہويا اے ،کلمہ عقل اگرچہ قرآن مجید وچ نئيں آیا لیکن اولى الالباب دی ترکیب کہ جس دا معنى صاحبان عقل اے قرآن وچ موجود اے ، اسى طرح حکمت ، برہان ، فکر ، فقہ تے غیرہ جداں کلمات کئی بار قرآن مجید وچ استعمال ہوئے نيں ، اللہ تعالى نے مومنین نو‏‏ں اس حوالے تو‏ں کہ اوہ اندھى تقلید دی بناء اُتے اس اُتے ایمان لاواں نہى فرمائی اے ، حتى کہ اک آیت وچ (روم ٦۵) علم تے ایمان دا اکھٹا ذکر کيتا اے _

ہور ایہ کہ صرف انہاں کلمات اُتے اکتفاء نئيں ہويا بلکہ تعلیم تے تربیت دے حوالے تو‏ں بہت سى آیات قرآن وچ موجود نيں ، مثلا آل عمران دی آیت ۱۹۰، انعام آیت ۹٧، یونس دی آیت ۵ ایتھ‏ے تک کہ اوہ آیات کہ جو گذشتہ لوکاں دے قصے بیان کرتى نيں تے انہاں واقعات نو‏‏ں بیان کرنے تو‏ں انکا ہدف عبرت دلیانا اے انہاں وچ بھى تاریخى موضوعات ، تریخ نویسى اُتے حوصلہ افزائی ، آثار تاریخى دا مشاہدہ تے حقائق بینى جداں احساست نو‏‏ں واضح تے آشکار طور اُتے درک کيتا جاسکدا اے _(سورہ انعام ۱۱)

پیغمبر اکرم(ص) تے ائمہ اطہار علیہم السلام تو‏ں منقول احادیث تے اقوال وچ بھى عظمت علم تے فضیلت علماء دے حوالے تو‏ں بہت کچھذکر ہويا اے، پیغمبر اسلام (ص) دی ایہ تاکید کہ ہر مسلما‏ن مرد تے عورت اُتے حصول علم واجب اور

۲٧ فرض اے یا ایہ کہ اک گھینٹے دی فکر اک سالہ عبادت تو‏ں بہتر اے ، ایہ سب اسلام وچ تعلیم تے تعلم دے حوالے تو‏ں تاکید دی مثالیاں نيں _

آئمہ علیہم السلام دی حیات مبارکہ دے ادوار وچ بالخصوص امام جعفر صادق (ع) دا سنہرى دور کہ جدو‏ں علم تے تعلیم عروج اُتے تھى آب اپنے اصحاب نو‏‏ں علم دے حصول اُتے شوق دلاندے سن ،ایہ کہ قیامت دے دن دانشوراں دے قلم شہداء دے خون اُتے بھارى پڑ جاواں گے اس قسم دی رغبت تے شوق دلانے دی مثالاں وچو‏ں اے، البتہ اس نکتہ اُتے توجہ رکھنى چاہیے کہ حصول علم دی اسلام وچ کچھشرائط نيں : اسلام علم تے اخلاق وچ کسى فاصلے دا قائل نئيں اے بلکہ انہاں دونے دے با اسيں پیوستہ رہنے اُتے تاکید کردا اے، اسلام وچ اہل علم تے دانش ذمہ دار فرد اے تے اخلاق تو‏ں بے بہرہ استاد سوائے گمراہى دے کوئی تے راہنمایى نئيں کردا ، ایہ موضوع بذات خود اسلام دے امتیازات وچو‏ں اے کہ اوہ تعلیم تے تربیت دے حوالے تو‏ں اک علیحدہ تے خاص مکت‏‏ب دا مقام رکھدا اے _(۱)

اسلامى رہتل تے تمدن وچ تریخ کتابت اُتے اک نظر

تریخ دے مختلف اوراق تو‏ں جو معلومات حاصل ہوئی وچ اوہ ایہ کہ زمانہ جاہلیت وچ اہل عرب اگرچہ لکھنے دے فن تو‏ں مطلع سن لیکن انہاں دی صحرائی زندگى ایسى نہ تھى کہ فن کتابت اندے لئی ضرورى ہو،اس دور وچ زبانى یاد کرنے تے حفظ کرنے دے کلچر دا غلبہ سی، جزیرہ عرب دے بعضى مناطق مثلا حجاز تو‏ں اک لکھیا ہويا پتھر ملیا اے کہ جو اس منطقہ دے قدیم زمانے نال تعلق رکھدا اے ماہرین اس نتیجہ پرپہنچے نيں کہ اس علاقے وچ پہلے خط نبطى دی اک قسم رائج تھی_

قرآن مجید وچ کتابت دے حوالے تو‏ں خاص لفظاں دا موجود ہونا بتاتاہے کہ ظہور اسلام دے زمانہ وچ اہل عرب کتابت دی مختلف قسماں دا کچھعلم رکھدے سن، انہاں لفظاں وچو‏ں اک لفظ کتاب اے اگرچہ یہ

____________________

۱) محمد رضا حکیمى ، تے دیگران الحیاة تہران ، ج ۱_

۲۸ واضح نئيں اے کہ اس تو‏ں مقصود اوہ چیز اے کہ جسنو‏ں اسيں کتاب کہندے نيں ، بہرحال کسى لکھى ہوئی تے مکتوب چیز دا اشارہ دے رہااے، اسى طرح لفظ صحیفہ جمع دی صورت وچ یعنى صحف قرآن وچ ذکر ہويا اے ، ایتھ‏ے یقینا مراد مکتوب اورلکھى ہوئی چیز اے، با وجود اس دے کہ اہل عرب حفظ تے زبانى یاد کرنے اُتے بہت زیادہ رغبت رکھدے سن قرآں مجید دا کتابت اُتے تاکید تے اصرار بہت دلچسپ تے اہ‏م اے تے اس گل اُتے اشارہ اے کہ مسلما‏ن انہاں اولین ایام وچ ہى جاندے سن کہ کتاب آسمانى دی آیات وچ کوئی لفظ تبدیل نئيں ہونا چاہیے_(۱)

جلد اورر چمڑا انہاں چیزاں وچو‏ں اک تھى کہ جس اُتے قرآن لکھیا جاندا سی اس زمانہ وچ اہ‏م مسائل تحریر کرنے دے لئی جلد یا چمڑااستعمال کرنے دی وجہ اسکى پائیدارى تھى لیکناس دا حصول امیر لوکاں دے لئی بھى دشوار سی، اسى لئے اہل عرب کچھاور مناسب چیزاں نو‏‏ں کتابت دے لئی استعمال کردے سن ، مثلا کھجور دے درخت دی خشک دی ہوئی چھال یا اسکى کوئی خشک شاخ ،مسلماناں دی اردگرد دی تہذیباں تو‏ں آشنائی انکى کتابت دے وسائل تو‏ں آگاہى وچ بھى بہت اثرات دی حامل تھى ،مسلما‏ن، مصر وشام دی سرزمیناں نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد قرطاس یا پیپورس تو‏ں آشنا ہوئے ، اسک‏‏ے بعد انہاں نو‏ں کتابت دے لئی ہور چیزاں اُتے ترجیح دیندے سن لیکن پیپورس (کاغذ دی طرح اک چیز) بھى اندے لئی بہت مہنگا ثابت ہويا_

لہذا تحریر دے لئی مناسب انتخاب دا غذ سی مسلما‏ن شروع وچ ماوراالنہر دے علاقے فتح کرنے دے زمانے وچ دا غذ تو‏ں آشنا ہوئے سن، سمرقند کہ جتھے بوہت سارے چینى دا غذ سازى دی صنعت وچ مشغول سن اوتھ‏ے تو‏ں ایہ صنعت ہور اسلامى سرزمیناں وچ منتقل ہوئی ، دا غذکے خام مال نو‏‏ں مختلف مقدار وچ استعمال کرنے دی وجہ تو‏ں پہلى صدى ہجرى وچ مختلف انواع قسماں دے دا غذ تیار ہوئے سن، ایہ دا غذ اپنى نوعیت ، استحکا‏م ، ضخامت ، چمک تے رنگ وچ اک دوسرے تو‏ں مختلف ہُندے سن _

اس تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ مسلماناں نے چینى لوکاں تو‏ں دا غذ سازى دی روش نو‏‏ں سیکھنے اُتے اکتفاء نئيں کيتا بلکہ اس صنعت نو‏‏ں ترقى دى تے کمال تک پہنچایا ، بتدریج تمام اسلامى شہراں تے سرزمیناں وچ مثلا عراق ، مصر ،

____________________

۱) یحیى وہب الجبورى ، الخط تے الکتابة فى الحضارة العربیہ ، بیروت ، ص ۲۴۹ دے بعد تک_

۲۹ ایران تے اندلس وچ دا غذ سازى شروع ہوگئی ، دوسرى صدى ہجرى دے اختتام وچ ہارون الرشید دے علم دوست وزیر فضل بن یحیى برمکى دی کوششاں تو‏ں دا غذ سازى دی صنعت بغداد وچ شروع ہوئی تے اس صنعت نے بہت سرعت دے ساتھکھل تے چمڑا دی جگہ لے لی_

یانچواں صدى ہجرى وچ ایہ صنعت عراق تو‏ں شام دی طرف منتقل ہوئی تے اوتھ‏ے اس نے حیران کن انقلاب بپا کردتا، اسطرح ناصر خسرو اپنے سفرنامہ وچ لبنان دے شہر طرابلس دے حوالے تو‏ں لکھدا اے کہ اس شہر وچ سمرقندى تے اق دی طرح خوبصورت اوراق تیار ہُندے سن تے انہاں تو‏ں کیفیت وچ بہتر ہُندے سن، گویا اس طرح مسلماناں نے ثقافتى روابط دے اہ‏م ذرائع وچو‏ں اک یعنى دا غذ دی ترقى تے پھیلاؤ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ، ایہ صنعت مصر تے اندلس دے ذریعے یورپ منتقل ہوئی تے سب تو‏ں پہلا دا غذ سازى دا دا رخانہ اٹلى وچ تقریبا تیرھواں صدى عیسوى وچ تعمیر ہويا تے اس نے دا م شروع کيتا_(۱)

۲_ علوم دا منتقل ہونا تے اہل علم تے دانش دی دنیائے اسلام وچ شمولیت

عالم اسلام وچ علوم عقلى دی پیدائشے دا اصلى منبع یونان تے اسکى علمى محفل تھى ، اگرچہ اکثر علوم بالواسطہ یونانى بولی تو‏ں سریانى تے لاتینى بولی وچ ترجمہ دی شکل وچ مسلماناں دے پاس پہنچے لیکن انہاں علوم دا اک حصہ اسکندریہ (مصر وچ ) تے اوتھ‏ے دے علمى مرکز تو‏ں یعنى مدرسہ اسکندریہ دے ذریعے مسلماناں دے پاس پہنچیا(۲) اوہ علوم جو مسلماناں نے یونانیاں تو‏ں حاصل کیتے ایہ نيں : ریاضى ، نجوم، طب تے علوم طبیعى _

اسلامى دانشوراں دی تالیفات بتاتى نيں کہ کس حد تک مسلماناں نے بقراط ، جالینوس ، افلاطون ، فیثاغوریث تے ارسطو دی کتاباں تو‏ں فائدہ اٹھایا، اک اہ‏م نکتہ ایہ اے کہ پہلے پہل مسلما‏ن انہاں علوم تو‏ں یونانی

____________________

۱) دایرة المعارف فارسی، غلام حسین مصاحب، ج۲ ص ۲۱۴۴_

۲) سید حسن تقى زادہ ، تریخ علوم در اسلام ، تہران ۱۳٧۹ شمسى ص ۳۱،۳۰_

۳۰ کتاباں دے ترجمہ دے دی بجائے انہاں اطباء دے ذریعے آگاہ ہوئے کہ جو مسلماناں دی فتح دے زمانہ وچ انہاں یونانى سرزمیناں وچ رہندے سن، دمشق نو‏‏ں مرکز خلافت دے طور اُتے انتخاب کرنا باعث بنا کہ یونانى دانشوراں نال رابطہ کئی گناآسان ہوگیا ، کچھعلوم ہندوستان تو‏ں عالم اسلام وچ وارد ہوئے ، عباسى دور دے اوائل وچ ایہ علمى رابط برقرار ہويا ، علوم طب ، نجوم وغیرہ وچ ہندى کتاباں تو‏ں ترجمہ کيتا گیا، اسى طرح چند ہندى ماہرین کہ جنہاں وچ اک صف اول دا ستارہ شناس بھى سی خلیفہ عباسى منصور دے پاس آئے ، تاں منصور نے اس ستارہ شناس تو‏ں چاہیا کہ انہاں علوم دا کچھحصہ اسک‏‏ے دربار دے علماء نو‏‏ں سکھائے ، اسطرح ہندى علوم وسیع پیمانے اُتے علوم اسلامى دی محفلاں وچ وارد ہوئے_

دنیا دا اک ہور علمى مرکز کہ جتھو‏ں مختلف علوم اسلامى تمدن وچ داخل ہوئے اوہ ایران بالخصوص ایران دا شہر گُندى شاپور(شوستر شہر تے دزفول شہر دے درمیان) سی، گُندى شاپور وچ خسرو انوشیروان دی حکومت دے زمانے تو‏ں مدرسہ تے اک ہسپتال تعمیر ہويا سی کہ جتھے مختلف ملکاں تو‏ں طبیب تے ماہرین مشغول سن _ گندى شاپور دی ترقى دی اک وجہ نسطوریاں دا اوتھ‏ے آنا سی، جدو‏ں نسطوریاں نو‏‏ں مدرسہ ادسا ء تو‏ں کڈیا گیا تاں اوہ ایران دی طرف آئے تے گندى شاپور شہر وچ مقیم ہوئے ، اوہ یونانى کتاباں دا سریانى ترجمہ بھى اپنے ساتھلائے سن ، اشراقى (اک فلسفى مکت‏‏ب ) حکماء کہ جو اہل یونان سن ایتھنز تو‏ں انہاں نو‏ں در بدر کيتا گیا تاں اوہ بھى ایتھ‏ے آکرفلسفہ دی تعلیم وچ مشغول ہوگئے تے انوشیروان دے حکم تو‏ں انہاں نے افلاطون تے ارسطو دی بعض کتاباں دا پھلوى بولی (قدیم فارسی) وچ ترجمہ کيتا_

مسلماناں دے ہتھو‏ں ایران دی فتح دے بعد انہاں کتاباں دا فارسى تو‏ں عربى بولی وچ ترجمہ اک قدرتى امر سی، عباسى خلافت دے زمانے وچ کچھکتاباں دا پھلوى تو‏ں عربى وچ ترجمہ کيتا گیا بعد وچ ایہ کتاباں اسلامى نجوم دے علم دی تکمیل دے حوالے تو‏ں اہ‏م ترین منبع شمار ہوتى نيں _

علوم طبیعى دے میدان وچ اک اہ‏م ترین علم علم الادویةتھا جو یونان تو‏ں اسلامى دنیا وچ داخل ہويا، ایشیاى کوچک دے اک ماہر تے دانشور دیسقوریدس دی کتاب حشائشے یا الھیولى فى الطب دی ناں تو‏ں عربى

۳۱ ماں ترجمہ ہوئی ،ایہ کتاب یونانیاں دے نزدیک بہت اہمیت دی حامل تھى تے عرباں دے ہتھو‏ں بہت دقیق انداز تو‏ں ترجمہ تے تحقیق ہوئی ، اس قسم دی قدیم تے معیارى کتاباں دے ذریعے مسلما‏ن علم الادویہ تے طبى مفردات وچ ممتاز مقام دے حامل ہوگئے_(۱)

۳_ترجمے دی تحریک:

فتوحات دے عروج دا زمانہ گزرنے دے بعد جدو‏ں اسلامى حکومت مستحکم ہوگئی تے مسلما‏ن اسلام دے بنیادى علوم دی تدوین تو‏ں کچھحد تک فراغت پاگئے ، بعض عباسى خلفاء دے اہتمام تے حوصلہ افزا سیاست دے زیر سایہ تے بیت المال دی بے پناہ دولت تو‏ں استفادہ کرنے دے باعث اسلامى معاشرہ آہستہ آہستہ انہاں علوم تے صنعتاں دی طرف متوجہ ہوگیا کہ جو غیر مسلم تہذیباں وچ موجود سن، اس توجہ دا اصلى سرچشمہ قرآن تے بہت سى احادیث سن جو مومنین نو‏‏ں علم تے فن دے کسب کرنے اُتے ترغیب دلاتى سن _

دہ چیز جو سب تو‏ں زیادہ اس تحریک دے اسباب نو‏‏ں فراہ‏م کرنے دا باعث تھى اوہ مسلماناں دی فتوحات بالخصوص مسلماناں دا ساسانیاں دی سارى مملکت اُتے تسلط تے مشرقى روم دے کچھمناطق اُتے قبضہ سی ، انہاں وچو‏ں ہر سرزمین اک قدیم رہتل دی حامل سی، اس تو‏ں بڑھکر ایہ کہ اک ہزار سال پہلے ایتھ‏ے اسکندر اعظم نے لشکر کشى دی تھى ، جس دی بناء اُتے انہاں وچ کچھحد تک یونانیاں دا مزاج رسوخ کرگیا تھا_

مسلما‏ن فاتحین نے اپنے زیر تسلط سرزمیناں تو‏ں اک متحدمملکت تشکیل دى _ دوسرى تہذیباں دے ساتھساتھیونانیاں دے ساتھمبادلہ تے ثقافتى تفاہ‏م دا ہر طرح تو‏ں اک نواں تجربہ کيتا ،تو بہت ہى کم مدت وچ عالم اسلام دے حکا‏م، دانشوراں تے اہل دانش دا اشتیاق تے دا م اسقدر بڑھگیا کہ بعد وچ اس دور دا ناں تحریک ترجمہ کا دور پڑگیا ، اگرچہ اس تحریک دا آغاز بنى امیہ دے دور تو‏ں ہوالیکن اس تحریک دے اصلى اثرات بنى عباس دے دور وچ حاصل ہوئے_

____________________

۱) آلدومیہ لى ، علوم اسلامى تے نقش آن در تحولات علمى جہان _ ترجمہ محمد رضا قدس رضوى ، ص ۹ _ ٧٧_

۳۲ بنى امیہ دے دور وچ اکثر ترجمے ادارےآں ، محکمےآں ، سیاست تے تجارت تو‏ں مربوط سن انہاں نو‏ں جدید حکا‏م تے غیر عرب بولی لوکاں دے درمیان رابط دی ضرورت دی بناء اُتے ترجمہ کيتا گیا سی، یہانتک کہ جے کوئی ایسا متن کہ جسنو‏ں علمى کہیا جاسک‏‏ے ترجمہ ہوئے ا تاں اوہ بھى فوجى یا محکمانہ ضرورتاں دی بناء اُتے سی، ترجمے دی با قاعدہ تحریک جس نے بوہت سارے تاریخی، اجتماعى تے علمى آثار چھڈے ،اولین عباسى خلفا دے دور تو‏ں شروع ہوئی _

یہ علمى تحریک دو صدیاں تو‏ں زیادہ جارى رہى ،بالخصوص دوسرے خلیفہ منصور عباسى دی حکومت دے زمانہ وچ غیر مسلم اقوام دے علوم دے ترجمہ دے حوالے تو‏ں اہ‏م اقدامات دو روشاں یعنى تحت اللفظى تے با محاورہ صورت وچ انجام پائے، اس زمانہ وچ پہلے ترجمے فارسى تو‏ں عربى وچ ہوئے ، انہاں کتاباں دے بیشتر مترجمین نو مسلم زرتشتى سن، چند ادبى کتاباں مثلا کلیلہ تے دمنہ دا ترجمہ ایرانى مصنف عبداللہ بن مقفع (متوفاى ۱۴۱ قمری) دے ہتھو‏ں انجام پایا، بعد والے ادوار وچ اسلامى مترجمین ترجمہ دے فنون وچ بہت زیادہ مہارت پیدا کرگئے اس فن وچ اپنے تجربات دی بناء اُتے انہاں نے سریانى تے یونانى زباناں تو‏ں عربى وچ ترجمہ کيتا_

اس دور وچ نسطورى مذہب دے حاذق حکیم تے شیخ المترجمین دے ناں تو‏ں مشہورحنین بن اسحاق جو یونانى ، سریانى ، عربى او پہلوى زباناں اُتے تسلط رکھدے سن پہلے مترجم سن جنہاں نے اک گروہ تشکیل دتا تے ترجمہ دے دا م نو‏‏ں منظم کيتا ، انہاں دے فن ترجمہ دے شاگرداں وچو‏ں انہاں دے فرزند اسحاق تے بھانجے حبیش بن اعسم سن، حنین بھى ہور مترجمین دے ترجموں‏ نو‏‏ں اصل کتاباں تو‏ں مطابقت دیندے ہوئے اصلاح کيتا کردے سن _

عباسى خلافت دے دور وچ ترجمہ دی اس تحریک نو‏‏ں چند ادوار وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے کہ انہاں تمام ادوار وچ خلیفہ دے میلان یاہور عوامل دی بناء اُتے تراجم دی تعداد تے موضوعات وچ فرق پيا ، انہاں ادوار نو‏‏ں خاص طور پنجويں عباسى خلیفہ ہارون الرشید (حکومت ۱۹۳ _ ۱٧۰) دے دور تو‏ں ایويں ترتیب دتا جا سکدا اے:

(الف) ہارون الرشید دا دور:

اس دور وچ توجہ دا مرکزسائنس دی کتاباں دا ترجمہ سی ، یحیى بن خالد برمکى جو کہ ہارون دے وزیر سن انہاں نے لائق مترجمین نو‏‏ں اکٹھا کرنے دے لئی بہت زیادہ کوشش دی ، ہارون کے

۳۳ زمانہ وچ جو شہر جو مسلماناں دے قبضہ وچ آندے سن انہاں دے کتابخانے دا مل طور اُتے بغداد وچ منتقل ہُندے سن، یونانى علوم دے پہلے آثار تے تالیفات مثلا اقلیدس تے مجسطى دی اصول ہندسہ اُتے لکھى ہوئی کتاباں ،بطلمیوس دی لکھتاں تے ہندوستانى بولی تو‏ں طب دے بارے وچ تصنیفات دا عربى وچ ترجمہ اس دور وچ انجام پایا_

ب) مامون دا دور ( حکومت ۲۱۸ _ ۱۹۸قمرى ) :

ہارون الرشید دے بعدکچھعرصے وچ مامون مقام خلافت اُتے پہنچ گیا ،جس زمانہ وچ حکومت اسک‏‏ے ہتھو‏ں آئی اس زمانہ وچ آیات قرآن تو‏ں مختلف فہم تے تعبیر دی بناء اُتے علم کلام دی مباحث عروج اُتے سن اوراس دور وچ بالخصوص بہت سى فلسفى تصنیفات عربى وچ ترجمہ ہوئیاں _

ج) مامون دے بعد دا دور:

مامون دے بعد متوکل عباسى (حکومت ۲۴٧ _ ۲۳۲قمری) دے دور وچ ترجمہ دا دا م اسى طرح چلدا رہیا، مثلا حنین بن اسحاق اسى طرح متوکل دے دور وچ بھى ترجمہ دے دا م وچ مشغول رہے ، لیکن حکومت اسلامى دے مرکز دا معتصم (حکومت ۲۳٧ _ ۲۱۸قمری) دے دور وچ بغداد تو‏ں سامرا منتقل ہونا مختلف لکھتاں دے ترجمہ دی کیفیت وچ تبدیلیاں لایا، اس تبدیلى دی اہ‏م ترین وجہ بیت الحکمة جو کہ اک اہ‏م ترین علمى ادارہ سی اسکى عظمت تے اہمیت دا کم ہونا تھا_

د) تحریک ترجمہ دا اختتام:

بغداد وچ ترجمہ دی تحریک دو سو سال تک بہت زیادہ دا م کرنے دے بعد بتدریج زوال پذیر ہوگئی تے آخر دا ر نويں عیسوى ہزارہ دے آغاز وچ اپنے اختتام تک پہنچ گئی، البتہ ایتھ‏ے تحریک ترجمہ دے ختم ہونے دا ایہ مطلب نئيں اے کہ لوکاں دی توجہ ترجمہ شدہ علوم دی طرف کم ہوگئی یا یونانى بولی تو‏ں ترجمہ کرنے والے ماہرین کم ہوگئے سن بلکہ اس تحریک دے اختتام دی اصلى وجہ انہاں زباناں وچ نويں موضوعات دا موجود نہ ہونا سی ،دوسرے لفظاں وچ ایہ تحریک اپنى اجتماعى مرکزیت کھو بیٹھى تھى ، جدید مضامین دا پیش نہ ہونا تو‏ں مراد ایہ نئيں اے کہ ہور غیر دینى یونانى کتاباں ترجمہ دے لئی موجود نہ تھى بلکہ اس تو‏ں مرادیہ اے کہ ایسى یونانى کتاباں جو اس تحریک دے بانى حضرا ت، علماء تے دانشور طبقہ دی توجہ تے ضرورت تو‏ں متعلق ہاں موجود نہ سن ،

۳۴ کیونجے بیشتر علوم تے فنون وچ بہت عرصہ پہلے تو‏ں اصلى متون تے تصنیفات تشکیل پا چکى سن کہ جو انہاں ترجمہ شدہ کتاباں دی سطح تو‏ں کدرے بلند علمى سطح دی حامل سن ،اس تحریک دے بانى تے حامى گذشتہ دور دی نسبت ہن ترجمہ دے دا م دی طرف توجہ یا اسکى پشت پناہى کرنے دی بجائے خود عربى بولی وچ اصلى مضامین وموضوعات نو‏‏ں پیش ک‏ر رہ‏ے سن _

۴_ اسلامى تمدن وچ علمى مراکز

اسلام دے نويں تشکیل شدہ نظام دے استحکا‏م تے اسلامى معاشرے دے اندرونى رشد تے کمال تو‏ں بتدریج تعلیمى مراکز وجود وچ آگئے جنہاں نے علوم تے فنون دی پیدائشے تے وسعت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا، پہلا تعلیمى ادارہ کہ جو اس عنوان تو‏ں وجود وچ آیااس دا ناں بیت الحکمة سی ایہ بغداد وچ تعمیر ہويا تے حکومتى خزانہ یا بیت المال دی رقم تو‏ں چلدا تھا_

یہ دانشوراں ،محققاں اورخصوصاًایداں دے لائق مترجمین دے اجتماع دا مرکز سی کہ جو یونان دی علمى تے فلسفى کتاباں نو‏‏ں عربى وچ ترجمہ کيتا کردے سن، بیت الحکمة کہ جو مسلماناں دا بغداد وچ پہلا کتابخانہ سی اسکى بنیاد ہارون الرشید نے ڈالى ، اس تو‏ں پہلے منصور عباسى کہ جس دے زمانہ وچ ترجمہ دے دا م دا آغاز ہويا سی اس نے حکم دتا سی کہ ہور زباناں تو‏ں کتاباں نو‏‏ں عربى وچ ترجمہ کيتا جائے بعد وچ یہى کتاباں بیت الحکمة دی اساس قرار پاواں _

مامون دے زمانہ وچ بیت الحکمة نو‏‏ں وسیع کيتا گیا، اس نے کتاباں تو‏ں لدے ہوئے سو اونٹھ بغداد منگوائے تے بظاہر ایہ کتاباں اس قرار داد دے تحت مسلماناں کودى گئياں جو مامون تے روم دے بادشاہ مشل دوم دے در میان طے پائی، ہور مامون نے ۳لاکھدینار ترجمہ دے دا م اُتے خرچ کیتے، اس دور وچ بیت الحکمة دے علاوہ ہور علمى ادارے بھى موجود سن انہاں ادارےآں وچو‏ں اک دار العلوم سی ایہ اک عمومى لا ئبریرى دی شکل وچ سی، اسى طرح مصر وچ اک تعلیمى مرکز دار العلم فاطمیون سی، ایہ ادارہ الحاکم با مراللہ جو کہ مصر وچ فاطمى خلیفہ سن انہاں دے حکم تو‏ں ۳۹۵ ہجرى قمرى قاہرہ وچ تعمیر ہويا، اس ادارہ وچ تقریبا دس لاکھکتب موجود سن ،موصل کا

۳۵ دار العلم جعفر بن محمد ہمدان موصلى نے تعمیر کیہ ایہ اوہ پہلا علمى مرکز سی کہجسماں تمام علوم تو‏ں کتاباں جمع دی گئی سن موجودہ لبنان دے اک شہر طرابلس وچ پنجويں صدى ہجرى دے آخر وچ اک دارالعلم سوا لاکھجلد کتاباں دے ساتھموجود تھا_(۱)

اسلامى دور دے دیگربہت اہ‏م مشہورعلمى مراکز نظامیہ مدارس سن، پنجويں صدى دے آخرى پنجاہ سالاں وچ خواجہ نظام الملک نے بغداد ، نیشابور ، تے ہور شہراں وچ مدارس دی تعمیر ک‏ر ک‏ے نظامیہ ناں دے مدارس دے سلسلے دی بنیاد رکھى ، بغداد دا نظامیہ جو کہ ۴۵۹ قمرى وچ تاسیس ہويا اسماں ابواسحاق شیرازى تدریس کيتا کردے سن، انہاں دے بعد اس مدرسہ وچ تدریس دی سب تو‏ں بڑى کرسى امام محمد غزالى نو‏‏ں نصیب ہوئی ، اسک‏‏ے بعد عالم اسلام وچ مدارس دا جال بچھگیا ،سلجوقیاں دی مملکت وچ جو مدارس تے علمى مراکز خواجہ دے حکم تو‏ں تعمیر ہوئے تاں اوہ خواجہ نظام الملک دی طرف منسوب ہونے دی وجہ تو‏ں نظامیہ دے عنوان تو‏ں مشہور ہوئے _

بغداد دے نظامیہ دے علاوہ تے مدارس نظامیہ بھى قابل ذکر نيں مثلا نیشابور دا نظامیہ خواجہ نظام الملک تے ہور سلجوقى بادشاہاں دی نیشابور شہر دی طرف خصوصى توجہ دے باعث تاسیس ہويا ،مشہور افراد مثلا امام موفق نیشابورى ، حکیم عمر خیام، حسن صباح ، امام محمد غزالى تے انہاں دے بھائی امام احمد تے امام محمد نیشابورى نے اس مدرس‏ے وچ تربیت پائی ،نیشابور دا ایہ نظامیہ مدرسین اورمشہور فقہاء دی تعداد جو کہ اوتھ‏ے تعلیم دیندے سن ،کے باعث بغداد دے نظامیہ دے بعد دوسرا مقام رکھدا سی، اسى طرح اصفہان تے بلخ دے مدارس نظامیہ بھى نامور استاداں دے حامل سن _

مجموعى طور اُتے کہیا جاسکدا اے کہ عالم اسلام وچ علمى تے تعلیمى مراکزمتعدد تے متنوع سن، انہاں مراکز وچو‏ں وسیع تے غالب ترین علمى مراکز مسیتاں سن کہ جو سارے عالم اسلام وچ پھیلى ہوئیاں سن ،مسیتاں مسلماناں دے دینى اجتماع دے سب تو‏ں پہلے مراکز وچ شمار ہوتى سن _

____________________

۱)على رفیعى علامہ دشتى ، درآمدى بر دایرة المعارف ،کتابخانہ ہاى جہان ، قم ، ص ۴۳ _ ۴۲_

۳٦ حتى کہ مدارس دی عمارتاں بھى مسیتاں دے نقشہ دے مطابق ہوتى سن ایسى معروف مسیتاں جو اپنى تاسیس دے آغاز وچ یا کچھعرصہ بعد انہاں وچ لائبریریاں بھى تشکیل پاواں ، عالم اسلام دے اہ‏م شہراں وچ بہت زیادہ سن مثلا مسجد جامع بصرہ ، مسجد جامع فسطاط ، مسجدجامع کبیر قیروان ، مسجد جامع اموى دمشق، مسجد جامع زیتونہ جو کہ تیونس وچ اے، مسجد جامع قرویین فاس تے مسجد جامع الخصیب اصفہان(۱) _

عالم اسلام دے ہسپتال کہ جنہاں نو‏ں مارستان بھى کہیا جاندا تھامریضاں دے علاج دے ساتھساتھاطباء دی تحقیق تے مطالعہ دے مراکز بھى شمار ہُندے سن، تے انہاں وچ صرف اسى علم اُتے لائبریریاں بھى سن ،مثلا مارستان فسطاط ، مارستان الکبیر منصورى قاہرہ ، مارستان نورى بغداد ، رى دا ہسپتال

اسى طرح علمى مراکز وچو‏ں رصد خانے ( علم ہیئت دے مراکز) بھى سن ،عالم اسلام وچ بہت وڈے متعدد رصد خانے تعمیر ہوئے جنہاں دا شمار دنیا دے سب تو‏ں وڈے تے اہ‏م ترین رصد خاناں وچ ہُندا تھا،کہ جنہاں وچ علم ریاضى تے نجوم دی جدید ترین تحقیقات ہوتى سن ،رصد خاناں وچ اسلامى دانشوراں دے بوہت سارے انکشافات تے تحقیقات صدیاں بعد بھى یورپ وچ تجزیہ تے تحلیل دا مرکز قرار پائے ، انہاں رصد خاناں وچ اہمیت دے لحاظ تو‏ں مثلا مراغہ تے سمرقندکے رصد خاناں دا ناں لیا جاسکدا اے _

ان تمام اسلامى تعلیمى ادارےآں وچ دو علمى مرکز بہت زیادہ اہمیت دے حامل وچ انہاں دو وچ اک ربع رشیدی اے کہ بوہت سارے علماء دی آمد تے رفت دا مقام سی کہ جو اوتھ‏ے علمى دا ماں وچ مصروف سن ،دوسرا شنب غازانیکہ جو ایل خاناں دے دور وچ تعمیر ہويا کہ جس وچ مختلف ا فراد دے درمیان متعدد علمى معلومات دا تبادلہ ہويا کردا تھا_

____________________

۱) منور جمال رشید ، قدیم اسلامى مدارس، لاہور ، ص ۱۳۸ _ ۱۱۴_

۳٧ تیسرا باب:

اسلامى تمدن وچ علوم دی پیش رفت

۳۸ علوم دی درجہ بندی:

کلى طور اُتے دیکھیا جائے تاں اسلامى دانشوراں دی آغاز وچ عالم طبیعت بالخصوص انسان دے حوالے تو‏ں علم طب وچ انہى حدود دے اندر نگاہ تھى کہ جو یونانى علماء نے متعین دی سن اسى طرح علم فلکیات دے حوالے تو‏ں وہى بطلمیوس دا زمین نو‏‏ں مرکز قرار دینے والا نظریہ رکھدے سن، لیکن اسلامى دانشوراں دی تحقیق تے مطالعہ نے انہاں نو‏ں انہاں نظریات تو‏ں مختلف حقائق تو‏ں آشنا کيتا، لہذا طب، علم فلکیات ، ریاضى ، فزکس دے حوالے تو‏ں عالم اسلام وچ ایداں دے نکات تے قواعد سامنے آئے کہ جنکے بارے وچ کہیا جاسکدا اے کہ اوہ کسى بھى طرح تو‏ں یونان تو‏ں نئيں لئی گئے بلکہ اوہ اساسا اسلامى مفکرین دی دا وشاں دا نتیجہ نيں ، اس حوالے تو‏ں ہور تجزیہ تے تحلیل دے لئی ضرورى اے کہ سب تو‏ں پہلے اسيں اسلامى تمدن وچ علوم دی درجہ بندى اُتے نگاہ ڈالاں ،یو ں انہاں تمام علوم دی قسماں وچ اسلامى دانشوراں تے انکى تحقیقات تو‏ں آشنا ہونے دے ساتھساتھان حقیقى نکات تے مسائل دا تجزیہ کرن کہ جو یونانى علوم دی حدود تے معیار تو‏ں ہٹ کر سامنے آئے _

اسلام وچ علوم دی درجہ بندى دے حوالے تو‏ں مختلف روشاں موجود نيں اوریہ روشاں عام طور اُتے اپنے بانیاں دی اپنے ارد گرد دے جہان اُتے انکى خاص نگاہ تو‏ں وجود وچ آتى رہیاں ، پہلى درجہ بندى وچ علوم کود تے قسماں نظرى تے عملى وچ تقسیم کيتا گیا ، البتہ ایتھ‏ے ابھى انہاں علوم عملى دی کیفیت تے انجام دے طریقہ دا ر نو‏‏ں مد نظر نئيں رکھیا گیا، علوم نظرى کہ جنہاں نو‏ں حکمت نظرى تو‏ں بھى تعبیر کيتا گیاہے انہاں وچ اصول شناخت تے معرفت زیر بحث نيں تے بحث دا موضوع وجود اوراس دا مادے نال تعلق دی حالت اے ،ایہ علوم فیر تن قسماں وچ تقسیم ہوئے نيں علم الہى (علم اعلیٰ) اوہ امور جو مادہ تو‏ں جدا نيں ،علم حساب تے ریاضى (علم اوسط) انہاں علوم دی بحث مکمل طور اُتے ذہنى تے مادہ

۳۹ سے ہٹ کرہے تے علم طبیعى (علم ادنٰی) جو مادہ دے بارے وچ بحث کردا اے خواہ اوہ ذہنى صورت وچ ہوئے ں یا ذہن تو‏ں باہر دی دنیا وچ _

اسى طرح علوم عملى بھى تن قسماں وچ تقسیم ہُندے نيں :

علم اخلاق کہ جو انسان دی انفرادى تے ذاتى زندگى تو‏ں مربوط اے ،علم تدبیر منزل کہ جوگھرانے تو‏ں متعلق اے تے علم سیاست کہ جو معاشرہ دے مسائل تو‏ں متعلق اے ،ایہ درجہ بندى یونانى فلسفہ بالخصوص ارسطو دے فلسفہ دے زیر اثر تشکیل پائی_

دوسرى درجہ بندى علوم دے اپنے حقیقى ہدف دے ساتھبلاواسطہ تعلق دی بنا اُتے اے یعنى انہاں مختلف علوم تو‏ں اک معین ہدف تک پہنچے دے لئی فائدہ اٹھا یا جا تو‏ں اے ، مثلا حکمت نظرى یا شرعى علوم وچ شناخت تے معرفت کومرکزیت حاصل اے جدو‏ں کہ ہور علوم مثلا صرف ونحو(گرائمر دے قواعد) انہاں نو‏‏ں سمجھنے وچ مدد دیندے نيں _

تیسرى درجہ بندى وچ علوم دو قسماں اسلامى تے غیر اسلامى وچ تقسیم ہُندے نيں ، علوم اسلامى اوہ علوم نيں کہ جنکا سرچشمہ مکمل طور اُتے مسلماناں دی فکر تے نظر اے ، جدو‏ں کہ علوم غیر اسلامى اوہ علوم وچ کہ جنکے اصول ہور تہذیباں ں تو‏ں اسلام وچ پہنچے تے مسلماناں نے اپنى تحقیقات وچ انہاں نو‏ں وسعت دى تے مختلف شاخاں وچ تقسیم کيتا_

چوتھى درجہ بندى وچ علوم دو قسماں شرعى تے غیر شرعى وچ تقسیم ہُندے نيں علوم شرعى تو‏ں مراد اوہ چیزاں نيں کہ جو پیغمبر اکرم(ص) تے ائمہ اطہار تو‏ں اسيں تک پہنچیاں کہ جنہاں وچ اصول تے فروع دین مقدمات اورمتممات دین شامل نيں جدو‏ں کہ علوم غیر شرعى تو‏ں مراد فقط علوم عقلى نيں مثلا ریاضیات تے غیرہ _

پنجويں درجہ بندى وچ علوم دو قسماں عقلى تے نقلى (منقول )ماں تقسیم ہُندے نيں ایتھ‏ے علوم عقلى تو‏ں مراد حکمت ، کلام تے فلسفہ تے غیرہ اے جدو‏ں کہ علوم نقلى تو‏ں مراد شرعى تے اوہ معلومات کہ جو مختلف علوم مثلا علم فلکیات تے طب تے غیرہ تو‏ں حکایت ہوئیاں نيں _

۴۰ وہ اسلامى دانشور حضرات کہ جنہاں نے علوم دی درجہ بندى دے موضوع اُتے تحقیق دی انہاں وچ دو افراد دی رائے بہت اہمیت دی حامل اے ، ابونصر فارابى (متوفی۳۲۹ قمری)اور محمد بن یوسف خوارزمى (متوفى ۳۸٧ قمری)

جناب فارابى اوہ پہلے اسلامى دانشور نيں جنہاں نے علوم دی درجہ بندى اُتے خصوصى توجہ دی انہاں نے اپنے خاص فلسفى ذوق دے ساتھاپنى اہ‏م کتاب احصاء العلوم وچ علوم دی درجہ بندى نو‏‏ں کلى طور پر آگاہی یا انکى اپنى تعبیر وچ معرفت کو انہاں نے پنج ابواب وچ تقسیم کيتا اے : علم بولی ، منطق ، ریاضیات ، علوم طبیعى تے الہى تے حکمت عملى یااخلاق ، فارابى نے علوم طبیعى تے الہى نو‏‏ں چوتھے باب وچ اس لئی پیش کيتا کیونجے دونے علم طبیعى موجودات دے بارے وچ گفتگو کردے نيں فقط اس فرق دے ساتھکہ اک وچ موجودات وجود مطلق یا واجب الوجود دے ساتھمتصل ہُندے نيں جدو‏ں کہ دوسرے وچ خود واجب الوجود مورد توجہ قرار پاتاہے_

اگرچہ جناب خوارزمى نے فارابى دی مانند علوم نو‏‏ں منطقى تے فلسفى نظم دے ساتھمرتب نئيں کيتا لیکن ہر علم دے دوسرے علوم دی نسبت موضوع تے ہدف دی بنیاد اُتے فرق نو‏‏ں مد نظر رکھیا اے ، خوارزمى دی نگاہ وچ بعض علوم بذات خودہدف نيں جدو‏ں کہ بعض ہور علوم مقصدتک پہنچے دا وسیلہ نيں لہذا پہلے والے علوم ہور علوم دی نسبت برترى دا مقام رکھدے نيں انہاں نے اپنى کتاب مفاتیح العلوم' ' وچ علوم دی اک جدید درجہ بندى پیش کرنے دی کوشش دی یعنى علوم نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا پہلى قسم علوم شرعى تے دوسرى قسم اغیار دے علوم یا علوم عجمى نيں ،انہاں نے اپنى کتاب دے پہلے حصہ وچ انہاں علوم اسلامى دے بارے وچ بحث دی کہ جنہاں نے اسلامى رہتل تے تمدن دی حدود وچ جنم لیا تے ارتقاء پایا جدو‏ں کہ دوسرے حصہ وچ انہاں مختلف علوم اُتے بحث دی کہ جنہاں نے ایران ، یونان یا ہند وچ جنم لیا تے مسلماناں نے انکى پیش رفت تے ارتقاء وچ موثر کردار کيتا(۱)

____________________

۱) بواوسل دائرة المعارفہاى فارسى تہران ، ص ۴۰ ، ۲۰_

۴۱ الف) غیر اسلامى علوم:

۱) ریاضیات:

ترجمہ دی تحریک دے دور وچ یونانى ریاضى داناں دی بہت سى کتاباں نو‏‏ں عربى وچ ترجمہ کيتا گیا اوربہت جلد ہى اسلامى ریاضى داناں نے یونانى ریاضى داناں دی سطح علمى پرسبقت حاصل کرلى ،انکى کتاباں دی بہت سى شروحات لکھى گئياں تے انہاں نے علوم ریاضى نو‏‏ں بہت وسعت بخشى اس دور وچ ریاضى دی اہ‏م ترین یونانى کتاب کہ جس دا عربى وچ ترجمہ ہويا تے اس دی بہت سى شروحات لکھى گئياں اقلیدس دی کتاب اصول سی، لیکن مسلما‏ن ریاضى داناں دا اہ‏م ترین کردار علم ریاضى دے فقط ارتقاء وچ ہى نہ سی بلکہ ایہ کردار مشرق تے مغرب یعنى یونان تے ہند دی ریاضیات دے بہترین امتزاج یعنى اسلامى ریاضیات دی شکل وچ سامنے آیا تے بنى نوع انسان دے لئی اسلامى ریاضیات اک قیمتى ترین دریافت دی حیثیت رکھنے لگى _

یہ اسلامى ریاضیات دا ہى دا رنامہ سی کہ اس نے ہندسى ریاضیات دی معلومات نو‏‏ں جس وچ اہ‏م ترین یعنى اعشارى عدد نویسى دی روش نو‏‏ں ریاضى دے ہور یونانى قواعد دے ساتھمخلوط ک‏ر ک‏ے اک وحدانى شکل وصورت وچ ممکن کردے ہوئے اہل مغرب دے سامنے پیش کيتا، اگرچہ یونانى ریاضیات اپنى چند ہور شاخاں وچ مثلا مثلثات اورکروى علوم ( spherical Seiences ) وچ دا فى ترقى کر چکى سن لیکن اک سادہ عددنویسى دی روش نہ ہونے دی بناء اُتے یونان وچ علم اعداد ترقى نہ کرسکا تھا_

کلى طور اُتے اسلامى ریاضى داناں دے علم ریاضى دی مختلف قسماں وچ ثمرات نو‏‏ں ایويں بیان کيتا جا سکدا اے: اعشارى نظام دی تکمیل دے ذریعہ ہندى عدد نویسى دے نظام دی اصلاح مثلاً اعشارى کسور دی اختراع ،اعداد دی تھیورى وچ جدید مفاہیم لیانا،علم الجبرا دی ایجاد، علم مثلثات تے علوم کروی( spherical Sciences ) وچ اہ‏م تے جدید انکشافات کرنا، درجہ ۲ تے ۳ دے عددى معادلات تے مسائل دا جواب پانے دے لئی مختلف روشاں دی تخلیق_

۴۲ مسلما‏ن ، مسلم ریاضى دان ریاضى دان محمد بن موسى خوارزمى دی کتاب الجمع تے التفریق بالحساب الہند دے ذریعے ہند دی عددنویسى دی روش تو‏ں آشنا ہوئے ،خوارزمى دی ایہ کتاب عالم اسلام وچ علم حساب اُتے لکھى جانے والى کتاباں وچو‏ں قدیم ترین کتاب اے ہن صرفاس دا لاطینى بولی وچ ترجمہ باقى رہ گیا اے ،خوارزمى دی اہمیت نو‏‏ں اس لحاظ تو‏ں بھى جانچا جا سکدا اے کہ ایہ حساب دی پہلى کتاب اے کہ جو عربى تو‏ں لاطینى بولی وچ ترجمہ ہوئی ، اج دے اہل مغرب ریاضیات تے کمپیوٹر دے حوالے تو‏ں اشیاء دے حساب تے کتاب وچ معین روش دسنے دے لئی خوارزمى دا ناں تحریف شدہ شکل وچ یعنى لاگر تھم ( legarithms ) دی صورت وچ انہاں اُتے اطلاق کردے نيں _

جناب خوارزمى نے علم الجبرا نو‏‏ں وجود وچ لیانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ، اگرچہ اسلامى دانشوراں تو‏ں پہلے یونان وچ علم الجبرا موجودتھا تے یونانى دانشورمثلا فیثاغورث ، ارشمیدس تے ڈائفنٹس اپنى کتاباں وچ مسائل الجبرا دے حل دے نیڑے پہنچ چکے سن مگر مسلما‏ن علماء تے دانشور حضرات اپنى منطقى روش تے یونانى ریاضى داناں دی تنقیدى اصلاح دے سبب اس علم دے بانیاں وچ شمار ہوئے لہذا ، اسلامى دانشور حضرات دے نزدیک علم الجبرا علم حساب دے فارمولاں دا دائرہ دا ر اعداد تک ودھانے تے اعداد دی جگہ حروف دے استعمال دے ذریعے اعداد دے وچکار تعلقات دی تحقیق شمار ہوتاہے ، بعض مقداراں نو‏‏ں متوازن کرکے مجہول مقادیر نو‏‏ں معلوم کرنا تے فیر انکو حل کرنا علم الجبرا دی اہ‏م ترین دریافت شمار ہوتى اے _

بلا شبہ علم الجبرا دی پہلى تے اسلامى دانشوراں دی اہ‏م ترین کتاب الجبر والمقابلہ جسنو‏ں جناب محمد بن موسى خوارزمى نے تحریر کيتا ، اس ناں تو‏ں معنون کرنا بلا سبب نئيں اے کیونجے اس ناں وچ علم الجبرا اُتے چھائی ہوئی کیفیت پنہا ن اے ایتھ‏ے جبر تو‏ں مراد اک مسئلہ تے سوال نو‏‏ں منفى جملے دی صورت وچ استعمال کرنااور مقابلہ یعنى سوالات نو‏‏ں حل کرنے دے لئی مثبت جملات نو‏‏ں استعمال کرناہے ، اسلامى دانشوراں نے الجبراکو اک علم دی شکل دى تے اسنو‏ں اک علم دی صورت وچ تے اک علمى روش دے لحاظ تو‏ں مورد تحقیق قرار دتا ، مسلما‏ن ریاضى داناں دا یہ

۴۳ گروہ کہ جس دا جناب خوارزمى تو‏ں آغاز ہويا سی، خیام ، ماہانى ، ابوکامل شجاع بن اسلم ، ابوالوفاى بوزجانى ، خجندی، ابوسہل کوہى تے غیرہ ، دی کوششاں تے فعالیت تو‏ں اس دا م نو‏‏ں اگے ودھیا تو‏ں رہیا_

الجبرا دے قواعد تے سوالات دی درجہ بندى بالخصوص درجہ اول ، دوم تے سوم دے دی مساواتاں دی تنظیم اسلامى دانشوراں دا علم الجبرا نو‏‏ں منظم کرنے تے اسنو‏ں سائنس دا ناں عطا کرنے وچ اہ‏م قدم سی، بالخصوص جناب خیام کہ جنہاں نے تیسرے درجہ دی مساواتاں نو‏‏ں حل کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا تے چونکہ اس حوالے تو‏ں پہلى بار انہاں ایہ قدم اٹھا یا لہذا انکا دا م دا فى مرکز توجہ قرار پایا، اسى طرح اسلامى ریاضى دان اوہ پہلے افراد نيں کہ جنہاں نے الجبرا نو‏‏ں جیومیٹرى وچ داخل کيتا تے الجبرا دی مساواتاں دے ذریعے جیومیٹرى دے مسائل نو‏‏ں حل کيتا اس علم دی آشنائی تے تشریح دے حوالے تو‏ں اسلامى ریاضیات دے مغرب وچ گہرے اثرات نيں تے سب تو‏ں اہ‏م ایہ کہ الجبرا ( algebra ) دا لفظ مغرب وچ پایا جاتاہے جو کہ عربى دے کلمہ دی لاطینى شکل اے (۱)

خوارزمى دے کچھعرصہ دے بعد ابوالحسن احمد بن ابراہیم اقلیدسى جو کہ دمشق دے ریاضى دان سن اوہ اپنى ہندسى ریاضیات ( geometric math ) دے حوالے تو‏ں کتاب الفصول فى الحساب الہندسی وچ اعشارى نظام نو‏‏ں وجود وچ لائے، علم اعداد دی دنیا وچ اک ہور بہت اہ‏م قدم عالم اسلام وچ پہلى دفعہ ابوالوفا بوزجانى نے اپنى بہت اہ‏م کتاب کتاب فى مایحتاج الیہ الکتاب تے العمال دے دوسرے حصہ وچ منفى اعداد نو‏‏ں وضع کردے ہوئے اٹھایا،انہاں نے اس قسم دے کلمات نو‏‏ں دین دے ناں تو‏ں استعمال کيتا_

علم ریاضى دے ہور ابواب مثلا مثلثات تے ہندسہ ( geometry ) تے غیرہ وچ بھى اسلامى دانشوراں نے انتہائی قیمتى آراء یادگار دے طور اُتے چھڈن ، انہاں ابواب وچ اسلامى دانشوراں نے مثلثات اُتے یونانى سلیقہ تو‏ں بڑھکہ جدید حقائق نو‏‏ں دریافت کيتا کہ انہاں وچو‏ں کچھانکشافات خواجہ نصیر الدین طوسى دی کتاب شکل القطاع وچ موجود نيں ، اس کتاب وچ جناب طوسى نے اپنى ذہانت تو‏ں علم مثلثات دے دونے حصےآں دے تقابل تو‏ں صحیح فائدہ اٹھایا اے _

____________________

۱) ابوالقاسم قربانى ، زندگینامہ ریاضیدانان دورہ اسلامى ، تہران ، ص ۲۴٦ ، ۲۳۸_

۴۴ علم مثلثات دے دونے حصےآں وچو‏ں اک تومثلثاتى جدولاں دا زاویاں دی تبدیلى تے ہندسى اشکال دے سائز وچ کردار تو‏ں تے دوسرا انہاں مفروضاں اے جو کہ یونانى مثلثات تو‏ں اے ماخوذ سن، انہاں ہندسى اشکال shapes geometrical دی وضاحت دے حوالے تو‏ں خواجہ نے شکل القطاع وچ اپنے پیش رو ریاضى داناں دی کوششاں تے دا م تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے ہندسى اشکال وچ زاویاں دے با ہمى روابط اُتے قوانین دی دقیق وضاحت کردے ہوئے، انہاں مثلثات دے جدولاں نو‏‏ں ترقى دی_

مثلثات دی پیش رفت دا بہترین نمونہ ، بالخصوص علوم کروى spherical Seiences وچ جنکے بارے وچ خواجہ نصیر نے بھى اپنى کتاب شکل القطاع دا کچھحصہ خاص کيتااے، سہ بعدى جیومیٹرى دے اوصاف نو‏‏ں دوبعدى جیومیٹرى وچ تبدیل کرنے وچ نظرآتاہے تے ایہ دا م بالخصوص مختلف قسماں دے اصطرلاب asterlabe دے بنانے وچ بہت اہمیت دا حامل اے _(۱)

ریاضیاتى اسلامى تریخ (دوسرى صدى ہجرى تو‏ں ہن تک)نے بوہت سارے ریاضى داناں نو‏‏ں دا ئنات دی علمى تریخ نو‏‏ں ہدیہ وچ دتے نيں انہاں افراد دے ناواں دی اک بڑى لسٹ پیش دی جاسکتى اے مثلاً:

احمد بن عبداللہ مروزى جنکا لقب حبش حاسب تھا صاحب کتاب فى معرفة الکرة تے العمل ، ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزى معروف کتاب شرح اصول اقلیدس دے مضف ، موسى بن شاکر انہاں تن بھائیاں وچو‏ں اک کہ جو بنو موسى دے ناں تو‏ں مشہور نيں کتاب معرفہ مساحة الاشکال البسیطة والکرویة دے مصنف ، ابوالحسن ثابت بن قوة حرانى کہ جنکى ریاضیات وچ بہت سى تالیفات نيں مثلا کتاب فى الاعداد المتحابة، ابوالفتح محمدبن قاسم اصفہانى دی کتاب تلخیص المخروطات ، ابوجعفر محمد بن حسین صاغانى خراسانى صاحب تفسیر صدر المقالہ العاشرة من کتاب اقلیدس، ابوسعید احمد بن محمد بن عبدالجلیل سجزى صاحب کتاب فى مساحة الیا ک‏ے بالیا ک‏ے ، ابوالحسن على بن احمد نسوى صاحب کتاب الاشباع فى شرح الشکل القطاع،

____________________

۱) زندگینامہ ریاضیدانان دورہ اسلامى ، ص ۵۰۸ ، ۴۸٦_

۴۵ ابوحاتم مظفر بن اسماعیل اسفزارى صاحب کتاب اختصار فى اصول اقلیدس ، غیاث الدین جمشید دا شانى بہت وڈے محقق تے بہت سى تصنیفات دے مالک مثلا مفتاح الحساب تے رسالہ محیطیہ ، علاء الدین على بن محمد سمرقندى کہ جو ملیا على قوشجى دے ناں تو‏ں مشہور سن رسالہ محمدیہ دے مصنف نيں تے بوہت سارے افراد نيں کہ جنکا ناں اختصار دے پیش نظر ذکرنئيں کيتا گیا_

۲) نجوم

اسلامى علم نجوم دے حوالے تو‏ں اسلامى دانشوراں دی معلومات دا آغاز یونانى علم نجوم دی کتاباں دے ترجمہ بالخصوص بطلیموس دی تالیفات دے ترجمہ تو‏ں ہويا، اسکى تالیفات دی شروحات لکھنے تو‏ں ایہ معلومات بڑھتى رہیاں فیر اسک‏‏ے نظریات اُتے تنقید شروع ہوئی تے آخر دا ر اسک‏‏ے نظریے تے رائے دے خلاف کئی نظریات پیش ہوئے_ انہاں اسلامى دانشوراں دے ایہ نظریات بعد وچ پیش کوپرینک دے نظریات دی شکل وچ شہرت پاگئے کیونجے اس پولینڈ دے دانشور کوپرینک دی بطلیموس دی تھیورى اُتے تنقید تو‏ں کئی صدیاں پہلے ایہ تمام اعتراضات اسلامى دانشور پیش کرچکے سن _

اسلامى نجوم وچ ابتدائی اہ‏م ترین معلومات چاہے نظرى ہاں یا رصد گاہاں دے ذریعہ حاصل شدہ بطلیموس دی کتاب مجسطى کے ترجمہ تو‏ں حاصل ہوئیاں عالم اسلام وچ اس کتاب دے گھٹ تو‏ں گھٹ تن تراجم تے متعدد شروحات تو‏ں اسيں واقف نيں کتاب مجسطى دا عالم اسلام وچ مطالعہ ایداں دے مکت‏‏ب نو‏‏ں وجود وچ لیانے دا باعث بنا کہ جس دا دا م ستارےآں دا جائزہ لینے دے لئی رصد گاہاں وچ فعالیت کرنا تے علم نجوم دے مخصوص جدول (فلکیاتى جنتری) کہ جنہاں نو‏ں عربى وچ زیج کہیا جاتاہے تیار کرنا سی، عالم اسلام وچ دوسرى صدى تو‏ں بارہويں صدى ہجرى تک لکھى جانے والى فلکیاتى جنتریاں دی تعداد ۲۲۰ تک اے، علم نجوم دے انہاں تمام اسلامى ماہرین نے انہاں جنتریاں وچ کوشش دی اے کہ دقیق انداز تو‏ں ستارےآں دی خصوصیات تے انہاں دے متعلقہ حقائق نو‏‏ں دریافت کرن انہاں دی کوششاں دی بدولت فلکى اجرام دے متعلق دقیق تے عمیق معلومات سامنے آئیاں ، انہاں وچ اک اہ‏م

۴٦ ترین فعالیت شمسى سال دی مدت نو‏‏ں معین کرنا سی _

شمسى سال دی مدت دے تعین دے لئی اسلامى ماہرین فلکیات دے بہت زیادہ فلکیاتى مشاہدات دے باعث کبیسہ یعنى سال دے آخرى ماہ وچ اک دن دے اضافے تو‏ں متعلق مختلف محققانہ طریقے تے روشاں سامنے آئیاں ، جو کہ عالم اسلامى وچ بنائی جانے والى انواع تے قسماں دی تقاویم تے جنتریاں وچ استعمال دے لئی تجویز دی گئياں _

اسلامى ماہرین دے فلکیاتى تقاویم دی تیارى دے لئی مسلسل فلکیاتى مشاہدات دی بدولت تقدیم اعتدالین دے مفہوم تک رسائی ممکن ہوئی تقدیم اعتدالین یعنى کئی سالاں وچ زمین دی محورى حرکت دی بدولت ہر سال دائرة البروج دے طول وچ ۵۰ سیکنڈ قوسى دا وادھا ، اسلامى ماہرین فلکیات نے بتدریج اپنے مشاہدات دے دوران ستارےآں دے دائرة البروج دی خصوصیات دے بارے وچ اپنى حاصل کردہ معلومات تے بطلیموس دی فراہ‏م کردہ معلومات وچ فرق نو‏‏ں محسوس کرلیا تے تقریبا سبھى نے اپنى اپنى فلکیاتى تقویم وچ تقدیم اعتدالین دے فرق نو‏‏ں تحریر کيتا اے ، انہاں تو‏ں سے اک اہ‏م ترین کوشش جابر بن عبداللہ بتّانى نے انجام دى انہاں نے تقدیم اعتدالین دی مقدار۲/۵۰ سکینڈ قوسى تک دریافت دی _(۱)

بطلیموس دی زمین نو‏‏ں محور او ر مرکز عالم قرار دینے والى تھیورى کہ جسنو‏ں اسلامى ماہرین فلکیات دی پہلى نسل نے بھى قبول کيتا سی اسکى اساس ایہ اے کہ زمین جہان دے مرکز وچ اے تے سورج تے چاند تے ہور چارسیارے زمین دے گرد دائراں وچ چکر لگارہے نيں لیکن اس تھیورى دے مطابق زمین دے نزدیک دو سیارے یعنى عطارد تے زہرہ قدماء دے مشاہدات فلکى دے مطابق سورج تو‏ں کچھمعین مراتب دور ہوچکے نيں تے ۳٦۰ درجہ دا راستہ دایرة البروج دے خطوط اُتے طے نئيں کردے ، بطلیموس دی زمین نو‏‏ں مرکز قرار دینے والى تھیورى دے مطابق ایہ دونے سیارے انہاں خاص خطوط اُتے رواں نيں کہ جو سورج دے مرکز تو‏ں خارج ہوک‏ے انہاں سیارےآں دے مرکز نو‏‏ں اپنی

____________________

۱) کرلو آلفونسو نالیف، تریخ نجو م اسلامی، ترجمہ احمد آرام، تہران ۱۳۴۹ ص ۲۲۰_۲۰۰_

۴٧ لپیٹ وچ لے لیندے نيں تے سورج دے ساتھزمین دے گرد حرکت کردے نيں ، اس روش تو‏ں بظاہر ایہ ہويا کہ آسمان وچ انہاں دو سیارےآں دی حرکت نظام شمسى دے حقائق تو‏ں مطابقت کر جائے لیکن اسلامى ماہرین فلکیات دے دقیق مشاہدات نے اس تھیورى وچ شک تے تردید دا بیچ بودتا ، انہاں مشاہدات فلکى دا اہ‏م ترین ثمرہ ابن سینا دی مجسطی اُتے شرح اے _

ستويں صدى ہجرى وچ خواجہ نصیرالدین طوسى نے کتاب مجسطی اُتے نويں سرے تو‏ں تجزیرو تحلیل وچ ذکر کيتاہے کہ :ابن سینا نے تحریر کيتا اے کہ سیارہ زہرہ سورج دی سطح اُتے تل دی مانند دیکھیا گیا اے ابن سینا دی اس تحریر نے بطلیموس دے زمین نو‏‏ں مرکز قرار دتے نظریہ وچ بہت زیادہ شکوک تے شبہات پیدا کیتے، کیونجے اس نظریہ دے مطابق زہرہ سیارے دا سورج دی سطح اُتے دیکھیا جانا یعنى گویااس دا سورج دی سطح تو‏ں عبور دا ممکن نہ ہونا اے، ایتھے تو‏ں خواجہ نصیرالدین طوسى نے بعنوان شارح کتاب مجسطى بطلیموس دے زمین نو‏‏ں مرکز قرار دینے والے نظریہ اُتے بہت اہ‏م اعتراضات کیتے، انکى نگاہ وچ گویا بطلیموس دی نظر دے مطابق ستارےآں دا زمین دے گرد گھومنا حقائق تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا سی جدو‏ں جناب طوسى عالم اسلام دے مشرقى علاقے وچ انہاں شبہات دا اظہار ک‏ر رہ‏ے سن تاں اسى زمانہ وچ جناب بطروحى اشبیلى اندلس دے مسلما‏ن ماہر فلکیات ، عالم اسلام دے مغربى علاقے یعنى ہسپانیہ دی اسلامى مملکت وچ ایداں دے ہى اعتراضات تے تردید دا اظہار فرما رہے سن _

اس دے علاوہ ہور بوہت سارے اسنو‏ں موارد نيں کہ جنہاں وچ اسيں دیکھدے نيں کہ اسلامى ماہرین فلکیات نے بطلیموس دے نظریات اُتے تردید تے شک تے شبہہ دا اظہار کيتا _

فلکیات تے فزکس دے مشہور اسلامى د انشور جناب ابن ہیثم نے اپنى کتاب الشکوک على بطلیموس وچ بطلیموس دی زمین دے گرد سیارات دی حرکت نو‏‏ں ثابت کرنے دی ریاضیاتى روش تے اسک‏‏ے انہاں حرکات دی وضاحت دے لئی بنائے گئے پیچیدہ سیسٹم اُتے حقائق نو‏‏ں دیکھدے ہوئے تفصیلى اعتراضات تے تنقید دی اے _

ابوریحان بیرونى نے کتاب قانون مسعودى وچ مجسطی دے پیش کردہ فلکى قواعد تے قوانین اُتے تتفید دی ،

۴۸ اور بطروحى اشبیلى نے سرے تو‏ں زمین دے گرد سیارات دی گردش دے نظم تے ترتیب دے حوالے تو‏ں بطلیموس دی رائے دی مخالفت دی _ زمین نو‏‏ں مرکز قرار دینے والے نظریہ بطلیموس اُتے تنقیدات تے اعتراضات خواجہ نصیر دے زمانہ وچ عروج اُتے پہنچ گئے ، جناب طوسى نے اپنى شہرہ آفاق کتاب التذکرة فى الہیئة وچ بطلیموس دی رائے اُتے دقیق انداز تو‏ں اپنے اساسى ترین اعتراضات بیان کیتے نيں _

یہ اعتراضات زمین دے گرد سیارات دی گردش دی ترتیب دے علاوہ سیارات دی گردش دی ریاضیاتى کیفیت دے اثبات دے طریقے اُتے بھى کیتے گئے نيں ،جناب طوسى بطلیموس دے زمین نو‏‏ں مرکز قرار دینے والے نظریہ دی بناء اُتے سیارات دی حرکت دے بارے وچ دتے جانے دلائل دی کمزورى تو‏ں آگاہ سن، لہذا انہاں نے تہہ در تہہ کرات دی صورت وچ سیارےآں دی حرکت دے مختلف ماڈلز پیش ک‏ر ک‏ے کہ جو علم نجوم دی تریخ وچ جفت طوسی دے ناں تو‏ں معروف ہوئے ، بطلیموس دی رائے اُتے قوى ترین اعتراضات اٹھائے ، طوسى دے کچھمدت بعد ابن شاطر نے بھى طوسى دی مانند بطلیموس دے نظریہ وچ سیارات دی ریاضیاتى حرکت نو‏‏ں ثابت کرنے دے طریقہ اُتے تنقید دی ، انہاں دے بعد موید الدین عرضى دمشقى نے بھى بطلیموس اُتے نقادانہ نگاہ پائی_

اج تقریباً ثابت ہوچکيا اے کہ کپلر تے کوپرنیک کہ جنہاں نے علم فلکیات دے اہ‏م ترین انکشاف یعنى سورج نو‏‏ں نظام شمسى دا محور قرار دینے دے نظریہ دی بنیاد رکھى اوہ اسلامى دانشوراں دی آراء بالخصوص خواجہ نصیر دے نظریات تو‏ں بہت زیادہ متاثرسن، ایہ چند افراد کہ جنکا ناں لیا گیا اے انہاں دے علاوہ بھى اسلامى علم فلکیات نے بوہت سارے ماہرین عالم بشریت نو‏‏ں عطا کیتے نيں ، مثلا محمدبن موسى خوارزمى کہ جنکى تالیف زیج السند اے ، بنو صباح تن ماہرین فلکیات کہ جنکا ناں ابراہیم ، محمد تے حسن اے انہاں نے کتاب رسالة فى عمل الساعات المبسوطة بالہندسة فى ایّ اقلیم اردت تحریر دی ، ابن یونس کہ جو زیج کبیر حاکمى کے مصنف نيں الغ بیگ کہ جو مشہور دانشور تے سیاست دان سن تے کتاب زیج الغ بیگ دے مصنف نيں تے نظام الدین عبدالعلى بیرجندى کہ جو فاضل بیر جندى دے عنوان تو‏ں معروف نيں تے کتاب ابعاد تے اجرام دے مصنف نيں _

۴۹ ۳_ فزکس تے میکانیات:

میکانیات دا علم مسلماناں دے ہاں علم الحیل کہلاندا سی علم حیل قدیم علماء دے نزدیک آلات دا علم اے تے انہاں تمام آلات دا تعارف کرواندا اے جو کہ جو مختلف دا م انجام دیندے نيں اگرچہ بعض نظریات جو کہ علم الحیل تو‏ں متعلقہ کتاباں وچ ملدے نيں انہاں دی جڑاں مشرق بعید (چین جاپان تے غیرہ ) تے ایران دے خطے وچ پائی جاتى نيں _

یہ گل قطعى طور اُتے کہى جاسکتى اے کہ اسلامى انجی نرنگ مشرق وسطی( عرب ملکاں ، ایران، تے افغانستان …) تے بحیرہ روم دے خطے دے نقش قدم اُتے رواں دواں تھى ، مصرى تے رومیاں نے میکانیات وچ بہت ترقى دی تھى لیکن اس حوالے تو‏ں یونانى لوکاں دا کردار سب تو‏ں زیادہ سی ، بغداد وچ بنى عباس دے وڈے خلفاء دے دور وچ بہت سى یونانى تے کچھسریانى کتاباں دا عربى وچ ترجمہ ہويا تھاکہ جنہاں وچ فیلون بیزانسى (بوزنطى ) دی کتاب پیونمیٹک، ہرون اسکندرانى دی کتاب مکینکس تے پانى والى گھڑیاں دے بارے وچ ارشمیدس دے رسالے دا ناں لیا جاسکدا اے _

مسلما‏ن انجینئراں دی استعداد تے لیاقت دا تجزیہ کرنا سادہ دا م نئيں اے، مسطحہ ہندسہ plane geometry وچ آلات نو‏‏ں بنانے تے انکى تنصیب دے لئی ، حساب تے پیمائشے وچ مہارت ضرورى سی، اگرچہ آلات نو‏‏ں جوڑنے تے انکى تنصیب دے لئی کوئی منظم معیار موجود نئيں سی، مگر اسک‏‏ے باوجود مسلما‏ن انجینرز دا جدید آلات ( جداں خودکار مجسمہ تے مکینکل فوارہ) نو‏‏ں بنانے وچ دا میابى دی وجہ ایہ تھى کہ اوہ انہاں آلات نو‏‏ں بنانے دے لئی statics دے علم تو‏ں استفادہ کردے سن تے اسى وجہ تو‏ں مطلوبہ پارٹس نو‏‏ں دا ٹ بھى سکدے سن تے انکى ڈھلائی دے بعد انکى تنصیب بھى کرلیندے سن (۱)

عالم اسلام دے سب تو‏ں پہلے انجنیرحضرات تن بھائی بنام احمد، محمد تے حسن کہ جو موسى بن شاک‏ر ک‏ے

____________________

۱) ڈونالڈر ہیل، ملینک انجیڑنگ مسلماناں دے درمیان ص ۵،۴_

۵۰ بیٹے سن تے بنو موسى دے عنوان تو‏ں مشہور سن ،بنو موسى دی کتاب الحیل سب تو‏ں پہلى تدوین شدہ کتاب تھى کہ جو عالم اسلام وچ مکینک دے حوالے تو‏ں جانى پہچانى تھى ، اس کتاب وچ سوکے نیڑے مشیناں دی تفصیل بیان ہوئی اے کہ جنہاں وچو‏ں اکثر خودکار سیسٹم تے سیال مکینکى خواص دے ساتھکا م کرتى سن ، انہاں مشیناں وچ مختلف انواع دے خودکار فوارے ، پانى والى گھڑیاں ، مختلف انواع دے پانى نو‏‏ں اوپرلانے وا لے وسائل، کنويں دے رہٹ تے خودکار لوٹے تے غیرہ شامل نيں ، انہاں تن بھائیاں دی تحقیقات دے حوالے تو‏ں قابل توجہ نکتہ ایہ اے کہ انہاں لوکاں نے یورپ تو‏ں پنج سو سال پہلے تے فنى علوم دی تریخ وچ پہلى بار crank shaft پہیے دے دھرے (کا اوہ پرزہ جو اسکو عمودى تے دورى دونے حرکدیاں دے سکتاہے) نو‏‏ں استعمال کيتا(۱)

دوسرے مشہور اسلامى انجنیئرکہ جو میکانیات وچ شہرہ آفاق سن جناب جزرى تھے اوہ چھٹى صدى ہجرى دے دوسرے اواخر یا ستويں صدى دے آغاز وچ شہر آمد جسنو‏ں اج کل دیار بکر کہیا جاتااے، وچ رہیا کردے سن انکى میکانیات دے بارے وچ مشہور کتاب دا ناں کتاب فى معرفة الحیل الہندسیة یا الجامع بین العلم تے العمل النافع فى ضاعة الحیل اے کہ جسنو‏ں انہاں نے دیاربک‏ر ک‏ے امیر دی درخواست اُتے لکھیا، جزرى دی کتاب علم تے عمل دا مجموعہ اے یعنى ایہ کتاب نظرى ہونے دے ساتھساتھعملى ہونے دے ناطے تو‏ں بھى پہچانى جاتى اے _

جناب جزرى رئیس الاعمال یعنى انجنیرواں دے سر براہ دے مقام اُتے بھى فائز سن اوررسم فنى ( مختلف اشیاء دے قطعات تے تصاویر دے ذریعے ریاضیاتى قواعد دی روشنى وچ خوبصورتى تے آرائشے دا فن ) دے ہنر وچ مہارت رکھدے سن اسى طرح اوہ اپنے ذہن وچ آنے والے تمام موضوعات دی تشریح تے آسان یا پیچیدہ ہر قسم دے آلات دی توصیف کرنے وچ استاد سن، انکى کتاب مکینیکل اورہائیڈرولک ( Hydroallque ) وسائل تے آلات دے حوالے تو‏ں قرون وسطى دی بہترین تالیف اے ،اس وچ انہاں نے واقعا علم تے عمل دے وچکار نظرى مباحث تے عملى طریقےآں نو‏‏ں بیان کيتا اے ایہ کتاب چھابواب اُتے مشتمل اے :

____________________

۱) دانشنامہ جہان اسلام ،ج ۴ ذیل بنى موسی_

۵۱ (۱) آبى تے شمعى گھڑیاں

(۲) تفریحى آلات

(۳) ہاتھپیر دھونے تے وضو کرنے دے وسائل

(۴) دائمى چلنے والے فوارے

(۵) پانى نو‏‏ں اُتے دی طرف کھینچے والى مشیناں

(٦) ہور مختلف قسماں دے وسائل تے آلات جو روگٹھ دے معمولى دا ماں وچ استعمال ہُندے نيں ،اس کتاب دی قدرو قیمت صرف اس وچ بیان شدہ مختلف روشاں تے طریقےآں دی اہمیت دے پیش نظر نئيں اے بلکہ ہر آلے دی ایجاد دا طریقہ تمام تفصیلات دے ساتھاور اک ماہر شخص دی بولی تو‏ں بیان ہويا اے (۱)

ابوالفتح عبدالرحمان خازى اک ہور اسلامى ماہر میکانیات تے فزکس نيں اوہ شہر مرو ماں پیدا ہوئے سلجوقى حکمراناں دے ادارےآں وچ امور علمى وچ مشغول سن، انکى مشہورترین تالیف میزان الحکمة ( ۵۱۵ ہجرى قمرى وچ لکھى گئی) اے کہ جو علم الحیل دی اہ‏م ترین کتاباں وچو‏ں اے ہایڈورلک ، ہایڈروسٹیٹک بالخصوص مرکز ثقل دے بارے وچ انہاں دے نظریات، اجسام دا توازن تے مخصوص کثافت پیمائی (کسى چیز دے گاڑھے پن دی پیمائشے) اُتے اٹھانے دے آلات ، ترازو، وقت دی پیما ئشے دے آلات ، چیزاں دے بنانے تے انہاں تو‏ں بہتر استفادہ کرنے دے تمام فنون وچ انکى آراء تے نظریات انکى مکانیات وچ بے پناہ مہارت تے استعداد نو‏‏ں ظاہر کردے نيں _

اس حوالے تو‏ں ہور دانشوراں وچو‏ں ابن ہیثم بصری، جیانى قرطبى تے ابوریحان بیرونى دا ناں لیا جاسکدا اے کہ ابوریحان دی پنج مواد تے معدنیات دی مخصوص کثافت سمجھنے دے لئی تحقیقات اس قدر ویہويں صدى دے قواعد تے معیار دے نیڑے اے کہ سب حیرت زدہ رہ گئے نيں _

جب بھى اسيں اسلامى انجنیراں دی اختراعات اُتے اک محققانہ نگاہ ڈالاں توکھیل، شعبدہ بازى تے پانى نو‏‏ں اُتے لیانے والے انواع تے قسماں دے آلات دے علاوہ علم حیل دے میدان وچ مسلماناں دا اہ‏م ترین دا رنامہ یورپ والےآں نو‏‏ں بارود تے آتشى اسلحہ تو‏ں آشنا کروانااے، آتشى اسلحہ دے استعمال دا ذکر چھٹى صدى ہجرى وچ خصوصاً

____________________

۱) ابوالعز جزرى ، الجامع بین العلم تے العمل ، النافع فى ضاعة الحیل، ترجمہ محمد جواد ناطق ،ص ۴۳،۴۱_

۵۲ شہراں دے محاصرہ دے دوران ملتااے، ابن خلدون نے کتاب العبر وچ آتشى اسلحہ دی مختلف قسماں دے استعمال تے اوہ بھى تاں پاں تے ابتدائی دستى توپاں یا بندوقاں دے استعمال دی حد تک نئيں بلکہ افریقا دے مسلما‏ن بادشاہاں دے دور وچ مختلف انواع دی پھینکنے والى مشیناں دا بھى ذکر کيتا اے _

اس قسم دے مشیناں دے حوالے تو‏ں بعض اسلامى دانشوراں دی تحقیقى آراء مثلاً ، شہاب الدین بن فضل اللہ العمرى ، ابن ارنبخاء تے حسن الرماح دی تالیفات سانو‏ں آتشى اسلحہ دی عجیب تے غریب دنیا تو‏ں آشنا کرواتى نيں(۱)

۴ ) طب

علم طب انہاں سب تو‏ں پہلے علوم وچو‏ں اے کہ جو مسلماناں وچ رائج ہوئے اس علم دی اہمیت اس حد تک تھى کہ ابدان دے علم نو‏‏ں ادیان دے علم دے اسيں پلہ شمار کيتا جاندا سی، اسلامى تمدن وچ طبى علوم دے تجزیہ تے تحلیل وچ اک اہ‏م نکتہ علم طب دا بہت جلد علاقائی رنگ اختیار کرنا اے ، اسماں شک نئيں کہ میڈیکل تے طب دے حوالے تو‏ں کلى حیثیت دی نظرى معلومات مسلماناں تک یونانى تالیفات دے ترجمہ بالخصوص بقراط تے جالینوس دی تالیفات دے ترجمہ تو‏ں پہنچیاں ، لیکن بوہت سارے ایداں دے مسائل کہ جنکا مسلما‏ن اطباء نو‏‏ں اپنے مریضاں دے حوالے تو‏ں سامنا کرنا پڑدا سی اوہ اسلامى مناطق تے انکى خاص آب تے ہو‏‏ا تو‏ں متعلق سن کہ انہاں مسائل دا ذکر یونانى کتاباں وچ موجود نئيں سی تے ایہ واضح سى گل اے کہ گذشتہ لوکاں دی کتاباں وچ انہاں دے ذکر دی عدم موجودگى دی بنا اُتے اسلامى اطباء ہاتھپر ہاتھرکھکر نئيں بیٹھسکدے سن، لہذا انہاں مسائل دے حوالے تو‏ں نويں آراء تے روشاں سامنے آئیاں _

رازى دی کتاب الحاوی وچ جنہاں بیماریاں دا تجزایہ کیہ گیا اے انہاں بیماریاں دی تعداد دی نسبت کدرے زیادہ اے کہ جنکا تذکرہ جالینوس تے بقراط تے ہور یونانى دانشوراں دی تالیفات وچ موجود اے اسلامى طبى تریخ وچ اک ہور اہ‏م تے برجستہ سنگ میل ابن سینا دی کتاب قانون ہے_

____________________

۱)دانشنامہ جہان اسلام ج ۱ بارود دے ذیل وچ _

۵۳ اہل مغرب دی تمام طبى تریخ وچ اسطرح طب دے تمام موضوعات اُتے مشتمل جامع تے انسائیکلوپیڈیا طرز دی کتاب ابھى تک وجود وچ نئيں آئی تھى بلادلیل نئيں اے کہ کتاب قانون لاطینى بولی وچ ترجمہ دے بعد بہت ہى سرعت تو‏ں اہل غرب دے دانشوراں تے ڈاکٹراں دی مورد توجہ قرار پائی تے انہاں دے میڈیکل دا لجاں وچ اک درسى مضمون دے عنوان تو‏ں تدریس ہونے لگی_(۱)

لیکن اسلامى طب وچ ترقى تے نويں اختراعات صرف ایتھے نئيں رک گئياں اسلامى طب وچ اہ‏م ترین نتائج اسوقت سامنے آئے کہ جدو‏ں کچھاسلامى اطباء نے جالینوس دے آراء تے اپنے تجربات دے نتائج وچ اختلاف دا مشاہدہ کرنے دے بعد اسنو‏ں بیان کيتا لہذا اسلامى دانشوراں وچ سب تو‏ں پہلے ابونصر فارابى نے جالینوس اُتے تنقید کی، انہاں نے اپنے رسالہ بہ عنوان الرد على الجالینوس فیما نقض على ارسطا طالین لاعضاء الانسان وچ کلى طور اُتے انسانى بدن دے اعضاء دی تشکیل تے ترتیب دے حوالے تو‏ں جالینوس تے ارسطو دی آراء وچ موازنہ کيتا تے اپنى رائے نو‏‏ں ارسطو دے حق وچ دتا ، احتمال اے کہ فارابى دی ایہ طرز فکر انہاں تمام اعتراضات دا سرچشمہ بنى کہ جنہاں نو‏ں انہاں دے بعد بوعلى سینا نے جالینوس اُتے تنقید کردے ہوئے پیش کیتے _

اسى طرح جناب رازى کہ جو طب وچ عظیم مقام دے حامل سن تے طب وچ جامع نظر رکھدے ہوئے صاحب رائے سن انہاں نے بھى طب وچ جالینوس دے نظریات اُتے اہ‏م تنقید دی اے ،رازى دے جالینوس دی آراء اُتے اہ‏م ترین اعتراضات دیکھنے ، سننے تے نورانى سایاں تے لہراں دا جسم تو‏ں آنکھتک پہنچے دے حوالے تو‏ں سامنے آئے جناب رازى دیکھنے دے عمل نو‏‏ں جالینوس دی رائے دے بالکل برعکس سمجھدے سن کہ نورانى سایے آنکھتک پہنچدے نيں نہ ایہ کہ آنکھسے نور پھوٹتاہے جداں کہ جالینوس نے کہیا اسى تنقید تے اعتراض دے سلسلے وچ بو على سینا نے جالینوس دی طبى آراء نو‏‏ں واضح طور اُتے مہمل تے بے معنى کہیا _

لیکن جالینوس دی طبى آراء اُتے سب تو‏ں اہ‏م اعتراضات کہ جو مشہور ہونے کہ ساتھساتھاسلامى طب وچ قابل فخر مقام رکھدے نيں اوہ ابن نفیس دمشقى نے چھٹى صدى ہجرى وچ پیش کیتے جناب ابن نفیس اہل تجربہ اور

۵۴ صاحب نظر سن تے اسلامى طب وچ اک عظیم ترین انکشاف دا باعث بنے اسى لئی گذشتہ صدیاں وچ انہاں نو‏ں اسلامى مصنفاں دے درمیان جالینوس عرب (اسلامی)کا لقب ملیا ک‏ے جو مختلف جگہاں اُتے رازى نو‏‏ں بھى دتا گیا اے ، انہاں نے اپنى دو کتاباں(۱) شرح تشریح قانون کہ جوکہ کتاب قانون دے پہلے تو‏ں تیسرے باب دی کى شرح دے عنوان تو‏ں لکھى گئی(۲) شرح قانون کہ جو قانون وچ پیش کیتے گئے تمام موضوعات دی شرح اے انہاں دو کتاباں وچ اپنے اہ‏م ترین انکشاف یا دریافت :بہ عنوان گردش ریوى خون Pupmonary blood circupation دی تشریح دی اے، انیساں صدى وچ آکرجدید سائنس ابن نفیس دی اس اہ‏م دریافت تو‏ں آشنا ہوئی ، جالینوس دی رائے دے مطابق خون دی گردش دی صورت ایہ اے کہ خون شریان دے ذریعے دل دی سجے حصے وچ داخل ہوتاہے تے دل دی سجے تے کھبے سائیڈاں دے درمیان پائے جانے والے سوراخاں تو‏ں خون دل دے کھبے حصے وچ داخل ہوک‏ے فیر بدن وچ گردش کرتاہے لیکن ابن نفیس نے ایہ لکھاکر خون دل دے سجے حصے تو‏ں تے وریدکے ذریعے پھیپھڑاں وچ جاتاہے کہ تے جدو‏ں اوہ پھیپھڑاں وچ ہويا دے ساتھمخلوط ہوتاہے فیر اک ہور وریدکے ذریعے دل دے کھبے حصے وچ جاتاہے تے اوتھ‏ے تو‏ں پورے بدن وچ پہنچتااے، بلا شبہ ابن نفیس نے ایہ معلومات انسانى بدن دی چیرپھاڑ دے بعد تو‏ں حاصل کيتياں ،پہلے اسک‏‏ے کہ اٹلى دے طبیب میگل سروٹو اسى گل دی وضاحت کردے اوہ تن صدیاں پہلے ہى سب کچھروشن کرچکے سن لہذا ضرورى اے کہ اس انکشاف نو‏‏ں سروٹوسے منسوب کرنے وچ شک تے تردید دی جائے _

سروٹونے اسلامى طب دی تالیفات دے لاطینى بولی وچ ترجمہ دے ذریعے ابن نفیس دی آراء تو‏ں آگاہى حاصل دی یا پہلے تو‏ں اس کشف تو‏ں بے خبر خود اوہ اس راز تک پہنچے اس حوالے تو‏ں دنیا دی طبى تریخ وچ بہت سى مباحث ہوئیاں ابن نفیس، فارابی، ابن سینا تے چند ہور اسلامى دانشوراں دے نظریات نو‏‏ں اکٹھا کرنے تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ اسلامى طب ، طب دے غیر جالینوسى ماڈل نو‏‏ں بنانے وچ بہت سنجیدہ تھى(۱)

____________________

۱)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۴ ابن نفیس دے ذیل وچ _

۵۵ طب تو‏ں وابستہ علوم دی قسماں وچ بنیادى تے تخلیقى ترین تحقیقات آنکھکى طبى حیثیت دے متعلق اے آنکھکے مسلما‏ن اطباء نے آنکھکى بیماریاں تے انہاں دے علاج دے حوالے تو‏ں یونانى ڈاکٹراں تے آنکھکے یونانى طبیباں دی آراء وچ اضافے کےساتھساتھخود بھى بہت سى بیماریاں دی تشخیص تے انہاں دے علاج دی مختلف صورتاں پیش کيتياں ، آنکھکے مختلف قسماں دے آپریشن، موتیا کڈنا یا آنکھکے قرینہ وچ اکھٹا ہونے والا اضافى پانى کڈنا اسى طرح آنکھدے لئی مختلف قسم دی نباتاتى ، معدنیاتى تے حیواناتى ادویات تے غیرہ انہى تخلیقات دا حصہ نيں _

آنکھکے علاج دے حوالے تو‏ں تمام مسلما‏ن اطباء وچ دو افراد دا کردار سب تو‏ں زیادہ تے واضح اے انہاں وچو‏ں اک حنین بن اسحاق کہ جو کتاب العشر مقالات فى العین دے مصنف نيں تے دوسرے على بن عیسى جو کتاب تذکرة الکحالین دے مصنف نيں _

ان دونے وچو‏ں ہر اک کتاب آنکھکے علاج وچ بہت سى اختراعات تے جدت دا باعث بنى تے انہاں کتاباں دے مصنفاں آنکھکے علاج دے سب تو‏ں پہلے مسلما‏ن اطباء وچو‏ں اکھوائے ،اس گل نو‏‏ں مان لینا چاہیئے کہ اسلامى دنیا وچ آنکھکے علاج رائج ہونے دے ست صدیاں دے بعد یورپ اس قابل ہويا کہ آنکھکے مسلما‏ن اطباء دی تمام اختراعات نو‏‏ں کراس کرسک‏‏ے_

جڑى بوٹیاں دی تشخیص تے نباتاتى ادویات دے میدان وچ بھى کم تے بیشى یہى کیفیت اے کہ یونان دی اس حوالے تو‏ں اہ‏م ترین کتاب کہ جو جڑى بوٹیاں دے اسلامى ماہرین دے ہتھو‏ں پہنچى اوہ کتاب الحشائشے تھى کہ جداں وسطى ایشاء دے اک مصنف ڈیوسکوریڈس نے پہلے صدى عیسوى وچ تحریر کیہ ایہ کتاب حنین بن اسحاق تے تحریک ترجمہ دے کچھدوسرے مترجمین دے قلم تو‏ں عربى وچ ترجمہ ہوئی اس سارى کتاب وچ تقریبا پنج سو جڑى بوٹیاں دے ادویاتى خواص بیان ہوئے سن، حالانکہ رازى دی کتاب الحاوی وچ نباتاتى دوائیاں دے باب وچ تقریباًست سوکے نیڑے جڑى بوٹیاں ادویاتى خواص بیان ہوئے نيں ایہ تعداد اک ہور اہ‏م ترین طبى کتاب کہ جو اسلامى اطباء دی دواشناسى دا واضح ثبوت اے ،یعنى ابن بیطار دی کتاب الجامع لمفردات

۵٦ الادویة والاغذیة وچ ایہ تعداد چودہ سو تک جا پہنچى اے، گویا ڈپو سکوریڈس دی کتاب تو‏ں تن گنیازیادہ جڑى بوٹیاں دا اسماں تذکرہ ہويا ، جڑى بوٹیاں دی تعداد دے حوالے سےبے مثال ترقى تے سرعت کیساتھتحقیق بتاتى اے کہ اطباء تے اسلامى ماہرین نباتات بجائے اسک‏‏ے کہ اوہ ڈپوسکو ریدس دی پیروى تک محدود رہندے بذات خود نويں دریافتاں تے نباتات دے ادویاتى خواص نو‏‏ں جاننے وچ مصروف عمل سن (۱)

۵_ کیمیا

کیمیا دا مقولہ علم، فن تے جادو اُتے اطلاق ہُندا سی کہ بتدریج کمیسٹرى اُتے اطلاق ہونے لگیا کیمیا دا موضوع اک روحانى قوت دے جسنو‏ں غالباً حجر الفلاسفہ دا ناں دتا گیا اے دی موجودگى وچ مواد نو‏‏ں تبدیل کرنے تو‏ں متعلق سی، کیمیا انہاں پنہان علوم دی اک قسم اے کہ جنہاں نو‏ں اصطلاحاً کلُّہ سر کہیا جاتاہے ایہ اصطلاح پنج علوم دے پہلے حروف تو‏ں بنائی گئی اے اوہ پنج پنہانى علوم ایہ نيں کیمیا ، لیمیا، ہیمیا، سیمیا، ریمیا _

کیمیا وچ اس مادہ دے بارے وچ گفتگو دی جاتى تھى کہجسنو‏ں استعمال کرنے تو‏ں معمولى دھاتاں جداں لوہا تے پیتل تے غیرہ دا سونا چاندى وچ تبدیل ہوجانا ممکن ہوجاتااے، اس مادہ نو‏‏ں کیمیا گر اکسیر کہندے سن، اسلامى علم کیمیا وچ جو ظہور اسلام دے بعد پہلى صدى ہجرى وچ بہت سرعت تو‏ں پیدا ہويا تے اج روایتى طور طریقے دا حامل اے انہاں بارہ صدیاں وچ بہت سى کتاباں اس حوالے تو‏ں تالیف ہوئیاں نيں کہ جنہاں وچ اس ہنر اُتے بحث ہوتى رہى اے انہاں وچو‏ں سب تو‏ں اہ‏م ترین مجموعہ جابر بن حیان تو‏ں متعلق اے کہ جو نہ صرف ایہ کہ عالم اسلام بلکہ مغربى دنیا وچ بھى علم کیمیا دے سب تو‏ں وڈے عالم شمار ہُندے وچ انکى ہى وجہ تو‏ں مسلماناں وچ علم کیمیا توہماتى ہنر تو‏ں تجرباتى سائنس دی صورت وچ سامنے آیا _

جناب جابر خالص مایعات مثلا پانى ، شیرہ ،گھى تے خون تے غیرہ دی تقطیر(۱) کيتا کردے سن تے اوہ ایہ سمجھدے سن

____________________

۱)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۴ ابن نفیس دے ذیل وچ _

۵٧ کہ ہر بارجب بھى پانى دی تقطیر کرن تاں سابقہ خالص مادہ اُتے تازہ مادے دا وادھا ہوجاتاہے یہانتک کہ ایہ عمل تقطیر ست سو بارتک جاپہنچے، انکى نظر وچ سونے نو‏‏ں حرارت دینے تے عمل تقطیر دے اک ہزار مراحل تو‏ں گزارنے دے بعد اکسیر تک پہنچیا جاسکتاتھا_

جناب جابر تو‏ں منسوب کتاباں دی تعداد اسقدر زیادہ اے کہ انہاں وچ بعض دی انکى طرف نسبت مشکوک اے بعض اہل مغرب دے دانشوراں تے محققاں دے نزدیک ایسى کتاباں اسماعیلى فرقہ دے پیروکاراں نے چوتھى صدى ہجرى وچ تالیف کيتياں _

جابر دے بعد مشہور اسلامى کیمیاگر بلاشبہ محمد بن زکریا رازى نيں جناب رازى علم طب سیکھنے تو‏ں پہلے کیمیاگر سن منقول اے کہ حد تو‏ں زیادہ کمیکل تجربات دی بناء اُتے انکى نظر کمزور ہوگئی تھى اسى لئی مایوس ہوک‏ے انہاں نے کیمیاگرى چھڈ دى ، جناب رازى اپنے آپ نو‏‏ں جابر دے شاگرد شمار کردے سن انہاں نے اپنى بیشتر کتاباں جو کیمیا دے حوالے تو‏ں تحریر کيتياں انہاں دے ناں بھى جابر دی کتاباں دی مانند رکھے ہوئے سن ، لیکن جابر دا علم کیمیا فطرت نو‏‏ں بعنوان کتاب تکوین جاندے ہوئے اسکى باطنى تفسیر تے تاویل اُتے مبنى سی کہ ایہ چیز شیعہ تے صوفى مذہب وچ عقیدے دا اک رکن اے _

جابر دے نزدیک ہر علم بالخصوص کیمیا دے تمام اشیاء دے باطنى معنى دی تاویل دی روش دا استعمال اسکى ظاہرى نمود تو‏ں بھى ربط رکھتاہے تے اسک‏‏ے رمزى تے باطنى پہلو تو‏ں بھى مربوط اے ، رازى نے روحانى تاویل دا انکار کردے ہوئے کیمیا دے رمزى پہلو تو‏ں چشم پوشى دی تے اسنو‏ں کمیسٹرى دی صورت وچ پیش کيتا ، رازى دی کیمیا وچ اہ‏م ترین کتاب سرّ الاسرار اصل وچ اک کیمسٹرى دی کتاب اے کہ جو کیمیا دی اصطلاحات دے ساتھبیان ہوئی اے (۲) اس کتاب وچ کیمسٹرى دے طریقہ دا ر تے تجربات دا ذکر ہويا اے کہ

____________________

۱)کیمیا بمعنى سونا بنانے دا علم تے کمیسٹرى بمعنى اشیاء دے اجزا تے انکى بناوٹ دا علم _

۲)تقطیر اک کیمیائی عمل اے کہ جسماں حرارت دے ذریعے قطرہ قطرہ کڈیا جاتاہے_

۵۸ جسنو‏ں خود رازى نے انجام دتا اے انہاں نو‏‏ں کیمیکل دی جدید صورتاں مثلا تقطیر،تکلیس (ہويا دے ساتھگرم کرنے دا عمل ( calcination ) تبلور (کسى مایع یا گیس وچ شیشہ بنانے دا عمل ( crystalization )کے مطابق سمجھیا جاسکتاہے رازى نے اس کتاب تے اپنى ہور کتاباں وچ بوہت سارے آلات مثلا قرع ( Retort ) وڈے پیٹ والا شیشے دا ظرف تقطیر جداں اعمال دے لئی(۱) ، انبیق (مایعات دی تقطیر تے عرق نکالنے دا آلہ یا ظرف)(۲) دیگ تے تیل تو‏ں چلنے والے چراغ دے بارے وچ تشریح دی انہاں وچو‏ں بعض چیز اں ابھى تک استعمال ہورہى نيں _

چوتھى صدى ہجرى وچ بوعلى سینا تے فارابى نے اکسیرات تے کیمیا تو‏ں مربوط بعض موضوعات اُتے لکھیا، لیکن انہاں دونے وچو‏ں کسى نے کیمیا دے حوالے تو‏ں جدا کوئی رسالہ یا کتاب نئيں لکھى ، اس دور تے اسک‏‏ے بعد دے ادوار وچ ہور کیمیاگرانہاں وچو‏ں جناب ابوالحکیم محمد بن عبدالمالک صالحى خوارزمى کہ جنکى کتاب دا ناں رسالہ عین الصنعة تے عون الصناع اے انہاں دے بعد ابوالقاسم عراقى کہ جو ستويں صدى ہجرى وچ موجود سن انہاں نے کتاب المکت‏‏ب فى زراعة الذہب نو‏‏ں تحریر کيتا اسى طرح ستويں صدى ہجرى تے اٹھويں صدى ہجرى دے آغاز دے کیمیا دان جناب عبداللہ بن على دا شانى بھى معروف نيں _

اسلامى ادوار وچ آسمان کیمیا اُتے آخرى درخشندہ ستارہ جناب عز الدین جلد دی نيں کہ انکى تالیفات انہاں دے زمانہ تے بعد وچ درسى مضمون تے معلومات دا منبع شمار ہوتى سن کتاب المصباح فى اسرار علم المفتاح تے البدر المنیرفى اسرار الاکسیر انہاں دے کیمیا دے حوالے تو‏ں کتاباں دے چند نمونے نيں(۳)

____________________

۱)کسى چیز نو‏‏ں ۹۵۰ درجہ اُتے حرارت دینا _

۲)کوٹ کوٹ کر زرہ زرہ کرنے والا آلہ_

۳)عرق نکالنے والا آلہ_

۴)سید حسین نصر، علم تے تمدن در اسلام ،ترجمہ احمد آرام ، ج۲ ص ۲۳۴ تہران ،على اصغر حلبى ،تریخ تمدن اسلام ،ج ۱، ص ۲۱۳ ، ۳۲۳، ۲۳۳_

۵۹ ٦_ فلسفہ :

عالم اسلام وچ ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندى (۲٦۰ ، ۱۸۵ ق ) سب تو‏ں پہلے فلسفى مسلما‏ن شمار ہُندے نيں اوہ پہلے فرد سن کہ جنہاں نے سائنس تے فلسفہ وچ مطالعہ او رتحقیق شروع دی ، اسى لئی انہاں نو‏ں فیلسوف العرب دا ناں دتا گیا ، دوسرى تے تیسرى صدى ہجرى وچ کوفہ علوم عقلى دی تعلیم تے تحقیق دا مرکز سی کندى نے ایسى فضا وچ علم فلسفہ پڑھیا، یونانى تے سریانى بولی سیکھى تے بہت سى اہ‏م کتاباں دا عربى وچ ترجمہ کيتا _ کندى دی کتاباں کہ جنکى تعداد ۲٧۰ تک شمار دی گئی اے ست قسماں وچ تقسیم ہوتى نيں جنہاں وچو‏ں فلسفہ ، منطق ، ریاضى ، فلکیات ، موسیقى ، نجوم تے ہندسہ نيں کندى پہلا شخص سی کہ جنہاں نے دین تے فلسفہ وچ مصالحت پیدا دی تے فارابى ، ابوعلى سینا تے ابن رشد دے لئی راستہ ہموار کيتا انہاں نے اک طرف تو‏ں اپنے پہلے نظریہ دے مطابق منطقیاں دی روش نو‏‏ں طے کيتا تے دین نو‏‏ں فلسفہ دی حد تک تنزل دتا تے دوسرے نظریہ وچ دین نو‏‏ں اک الہى علم جاندے ہوئے فلسفہ دی حد تو‏ں ودھیا دتا گویا کہ ایہ علم پیغمبرانہ طاقت تو‏ں ہى پہچانا جا سکدا تھا،اسطرح دین دی فلسفى تفسیر کردے ہوئے دین دی فلسفہ تو‏ں صلح کروائی(۱)

عالم اسلام وچ قرون اولى دے دوسرے عظیم فلسفى محمد بن ذکریا رازى نيں کہ ابن ندیم دی تالیف دے مطابق اوہ فلسفہ تے سائنس نو‏‏ں اچھى طرح جاندے سن انکى تالیفات ۴٧ تک شمار دی گئیاں نيں کہ اج گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں دے چھفلسفى مقالے باقى رہ گئے نيں جناب رازى اگرچہ فلسفہ وچ مرتب نظام نئيں رکھدے سن لیکن اپنے دور دی صورت حال نو‏‏ں دیکھدے ہوئے عالم بشریت دی نظریاتى تریخ وچ اک مضبوط ترین اسلامى دانشور تے مفکر جانے گئے، اوہ عقل دی اصالت دے قائل سن ، او ر عقلى قوت اُتے بے پناہ اعتماد رکھدے سن تے اللہ تعالى دی طرف حرکت وچ ایمان رکھدے سن ، لیکن اصالت عقل دا شدت تو‏ں پرچار کرنے ، نظر تے قیاس دے پیروکاراں تے تجمیع دین تے فلسفہ دے معتقدین اُتے شدید حملے کرنے دے سبب ،بعض ایرانى فلسفى اصول تے اارسطو تو‏ں پہلے والے فلاسفہ

____________________

۱) ذبیح اللہ صفا، تریخ علوم عقلى در تمدن اسلامى تو‏ں اواسط سدہ پنجم ج ۱ ، ص ۵،۱٦۲_

٦۰ بالخصوص ذیمقراطیس دے نظریات اُتے توجہ کرنے دے باعث تے بعض خاص عقاید دی بناء اُتے علماء اسلام دا اک بہت وڈا گروہ انکا شدید مخالف ہويا بعض نے انہاں نو‏ں صرف اک طبى شخص جانا تے انہاں نو‏ں فلسفى ابحاث وچ داخل ہونے دا حق نہ دتا بوہت سارے اسلامى محققاں تے دانشوراں نے انہاں نو‏ں ملحد ، نادان ، غافل تے جاہل جداں خطاب دتے تے بوہت سارے ہور اسلامى مفکرین مثلا ابونصر فارابى ، ابن حزم اندلسى ، ابن رضوان ، ناصر خسرو تے فخرالدین رازى نے انکى کتاباں اُتے تنقید لکھی(۱)

رازى دے بعد افلاطون تے ارسطو دے فلسفہ دی تائید تے انہاں دونے دی آراء نو‏‏ں آپس وچ نیڑے لیانے ، جدید افلاطونى حضرات دی پیروى کرنے تے حکمت دے قواعد نو‏‏ں اسلام وچ مطابقت دینے وچ عظیم مقام رکھنے والے جناب ابونصر فارابى نيں کہ جنہاں نو‏ں معلم ثانى دا لقب صحیح طور اُتے ملا(۲)

فارابى دا فلسفہ پچھلى تحقیقات تو‏ں مختلف سی اس لئی کہ انہاں نے گذشتہ فلاسفہ دی آراء دے مطالعہ کردے ہوئے انہاں نو‏ں انہاں دے اس خاص کلچر پرمبنى ماحول ( جسماں اوہ زندگى گزار رہے سن ) دے تناظر وچ دیکھیا اے ،انکا ایہ ایمان سی کہ فلسفہ بنیادى طور اُتے اک مفہوم واحد اے کہ جس دا مقصد حقیقت دی جستجو اے اسى لئی انکى نظر وچ فلسفى حقیقت تے دینى حقیقت آپس وچ ہماہنگى تے مطابقت رکھتى نيں لہذا انہاں دونے دی ترکیب تو‏ں اک نويں فلسفہ نو‏‏ں وجود وچ لیایا جائے_

اس دور دے دیگرعظیم فلسفى جناب ابن مسکویہ نيں کہ حداقل انہاں تو‏ں اس موضوع وچ چودہ رسالے باقى رہ گئے نيں ، ابن مسکویہ نے اپنے اک اہ‏م ترین رسالہ بنام الفوز الاصغر وچ انسان دی خلقت دے حوالے تو‏ں اپنا اک جدید نظریہ پیش کيتا اس نظریہ وچ انہاں نے ایہ ثابت کرنے دی کوشش دی کہ ایہ خلقت عدم تو‏ں حقیقت وچ آئی اے تے صورتاں بتدریج تبدیل ہوجاتى نيں لیکن مادہ اصلى شکل وچ باقى رہندا اے پہلى صورت

____________________

۱) محمد بن زکریا رازى ، سیرت فلسفى ترجمہ عباس اقبال_

۲)ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، قاہرہ ، ۱۲٧۵ ،ج ۲، ص۱۱۴_۱۱۲_

٦۱ مکمل طور اُتے ختم ہوجاتى اے جدو‏ں کہ بعد والى صورتاں عدم تو‏ں وجود وچ تبدیل ہوتى رہتى نيں لہذا تمام مخلوقات عدم تو‏ں تخلیق ہوئیاں نيں انسان دے حوالے تو‏ں انکا عقیدہ اے کہ انسان دی خلقت تے کمال تک پہچنے دا سفر چار مراحل جمادى ، نباتى ، حیوانى تے انسانى اُتے مشتمل اے تے انسان وچ روح دے ناں دی اک چیز اے کہ جو حاضر ، غائب ، محسوس تے معقول امور کودرک کرتى اے ہور پیچیدہ مادى امور نو‏‏ں بھى درک کر سکتى اے _(۱)

اسى دور وچ بو على سینا بھى اک عظیم ترین فلسفى دے عنوان تو‏ں موجود نيں کہ جو اک اہ‏م شخصیت ہونے دے ساتھساتھمحکم تے درخشندہ فلسفى نظام دے بھى حامل نيں انکى اہ‏م تے برجستہ خصوصیت کہ جس دی بناء اُتے نہ صرف عالم اسلام بلکہ اہل مغرب دے قرون وسطى وچ یگانہ شخصیت بن دے ابھرے ایہ تھى کہ فلسفہ دے بعض بنیادى مفاہیم دی دلیل دے ساتھخاص ایسى تعریف پیش دی جو صرف انکى ذات دے ساتھخاص سی، بو على سینا نے شناخت ، نبوت ، خدا ، جہان ، انسان تے حیات ، نفس دا بدن تو‏ں رابط تے انکى مانند ہر اک نظریات دے حوالے تو‏ں تفصیلى تے جداگانہ معلومات فراہ‏م کيتياں _

انہاں دے ایہ نظریات قرون وسطى دے ادوار وچ شدت دے ساتھمشرق تے مغرب وچ چھاگئے تے یورپ دے اہ‏م سکولاں تے یونیورسیٹاں وچ پڑھائے جانے لگے انہاں نے اک لحاظ تو‏ں دو دنیاواں یعنى عقلى تے دینى اُتے کہ جو یونان دے فلسفہ تے مذہب اسلام نو‏‏ں تشکیل دیندے سن اُتے تکایہ کیہ، عقلى لحاظ تو‏ں انہاں نے وحى دی ضرورت تے لازمى ہونے نو‏‏ں دلیل تو‏ں ثابت کيتا کہ عقلى تے روحى بصیرت اک بلندترین عنایت اے کہ جو پیغمبر (ص) نو‏‏ں عطا ہوئی اے تے پیغمبر (ص) دی روح اسقدر قوى تے قدرت دی مالک ہوتى اے کہ عقلى مفاہیم نو‏‏ں زندہ تے متحرک صورتاں وچ لے آتى اے جسنو‏ں ایمان دے طور پرلوکاں دے سامنے پیش کيتا جاندا اے _

چوتھى صدى ہجرى دے دوران اک مخفى گروپ نے فلسفى ، دینى تے اجتماعى اہداف دے پیش نظر اخوان الصفا تنظیم تشکیل دى ، اس گروہ دے وڈے تے معروف لوکاں وچ زید بن رفاعہ، ابوالعلاء معری، ابن

____________________

۱) دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ٦ ، ذیل ابو على مسکویہ_

٦۲ راوندى تے ابو حیّان توحیدى دا ناں لیا جاسکدا اے اخوان الصفا ایداں دے اہل فکر حضرات دا گروہ سی کہ جو افلاطون ،فیثاغورث اسک‏‏ے پیروکار اں تصوف دے معتقدین ، مشائی فلسفیاں دے عرفانى افکار تے شیعہ اصولاں اُتے عقیدہ رکھدے سن ، ایہ گروہ چار دستےآں مبتدی، صالح دانا بھائی ، فاضل کریم بھائی تے حکماء وچ تقسیم سن کوئی بھى ممبران مراحل نو‏‏ں طے کر سکدا سی انکى محفلاں تے لیکچرز مکمل طور اُتے مخفى سن اورانہاں دے رسالے مصنف دے ناں دے بغیر بلکہ اخوان الصفا دے کلى ناں دے ساتھشائع ہُندے سن _

اخوان الصفا نے مجموعى طور اُتے ۵۱ رسالے لکھے، انکى نگاہ وچ الہى علوم پنج مندرجہ ذیل قسماں وچ تقسیم ہُندے نيں (۱) اللہ تعالى دی معرفت تے اسکى صفات (۲)علم روحانیت (۳) علم نفسانیات (۴)علم معاد یا قیامت شناسی(۵)علم سیاسیات تے ایہ (سیاسیات دا علم )بذات خود پنج دستےآں سیاست نبوى ، سیاست ملوکى ، سیاست عامہ ، سیاست خاصہ تے سیاست ذات وچ تقسیم ہُندا اے (۱)

اس دور دے بعد اسيں اسى طرح متعدد فلاسفہ دے عالم اسلام وچ ظہور تے ارتقاء دا مشاہدہ کردے نيں کہ جنہاں وچو‏ں ہر اک نے اپنا خاص نظریہ دنیا وچ پیش کيتا ایتھ‏ے اسيں بعض شہرہ آفاق افراد دا اختصار تو‏ں تعارف کرواندے نيں :

ابوحامد محمد غزالى طوسى کہ جنکى اہ‏م ترین کتاب احیاء علوم الدین نو‏‏ں جو عربى بولی وچ لکھى گئی اے تے اسماں فلاسفہ دی ہور آراء دے مقابل دینى عقائد دا دفاع کيتا گیا اے ایہ کتاب چار قسماں عبادات ، عادات ،مھلکات( ہلاک کرنے والى اشیاء )اور منجیات (نجات دینے والى اشیائ) وچ تقسیم ہوئی اے _

عمر خیام انہاں لوکاں وچو‏ں سن کہ جو یونانى علوم دی تحصیل وچ بہت سر گرم سن خیام دے افکار اخوان الصفائ دے نظریات دے نیڑے تے انکا طرز بیان بھى انہى دی مانند اے خیام ایداں دے خدا دے وجود اُتے عقیدہ رکھدے سن کہ جو مطلق خیر اے تے اس تو‏ں عقاب تے عذاب صادر نئيں ہُندا_

____________________

۱) دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، ج ٧ ، ذیل اخوان الصفا _

٦۳ اسى طرح ابن باجہ ، ابن میمون قرطبى ، ابن طفیل تے ابن رشد مکت‏‏ب ہسپانیہ ( اندلس )نال تعلق رکھنے والے وڈے فلاسفہ وچو‏ں نيں(۱)

جس دور وچ ہسپانیہ وچ ایہ فلاسفہ پیدا ہوئے تے ترقى ک‏ر رہ‏ے سن اسى دور وچ ایران وچ بھى بوہت سارے افراد دے عروج دا مشاہدہ کردے نيں کہ انہاں وچو‏ں اک شہاب الدین سہروردى نيں کہ جو شیخ اشراق دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے انہاں نے فارسى تے عربى وچ مختلف کتاباں تصنیف کيتياں سہروردى دی اہ‏م ترین تالیفات وچو‏ں حکمة الاشراق ، التلویحات تے ہیاکل النور عربى بولی وچ جدو‏ں کہ اُتے تاں نامہ تے عقل سرخ فارسى بولی وچ نيں _

انہاں دے علاوہ فخر الدین رازى کہ جو تقریبا سہروردى دے معاصر سن انکا ناں بھى لیناچاہیے،فخرالدین رازى انہاں فلاسفہ دے گروہ وچو‏ں نيں کہ جو آسان نویسى وچ بہت ماہر سن انہاں نو‏ں حکمت تے کلام وچ بہت مہارت حاصل تھى اسنو‏ں انہاں نے اپنے شاعرانہ ذوق تو‏ں ملیا دتا انکا دلیل دینے دا انداز بھى مضبوط تے روان تھا_

اس باب وچ اوہ جو بطور فلسفى ، دانشور ، سیاست دان تے مفک‏ر ک‏ے بہت زیادہ توجہ دے مستحق نيں اوہ جناب خواجہ نصیر الدین طوسى نيں کہ جو ایران دی انتہائی سخت سیاسى تے اجتماعى صورت حال وچ یعنى جدو‏ں منگولاں نے حملہ کيتا ظہور پذیر ہوئے ، جناب طوسى مکمل طور اُتے فلسفہ وچ بو على سینا دے پیروکار سن لیکن اپنى خاص نظر تے آراء بھى رکھدے سن _(۲)

طوسى دے بعد اہ‏م ترین فلسفى میرداماد استر آبادى نيں کہ جو تقریباً صفوى دور وچ سن انکى مشہور تصنیفات وچو‏ں اک القبست اے کہ جس وچ انہاں جہان دے حدوث تے قدیمى ہونے دے حوالے تو‏ں بحث دی تے اسک‏‏ے ضمن وچ انہاں نے معقولات مجرد دے جہان نو‏‏ں حادث دہرى ( زمانى ) گردا نا اے _

____________________

۱) دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، ج ۳ ذیل ابن رشد_

۲) محمد تقى مدرس رضوى ، احوال تے آثار خواجہ نصیر الدین طوسى ، ٧۱_۴۰

٦۴ اس دور وچ دوسرے مشہور فلسفى میرفندرسکى نيں انکى ظاہرى بود تے باش سادہ تے درویشاں دے اسيں محفل سن میرفندرسکى دے افکار تے نظریات بو على سینا تے فلسفہ مشاء دے کلمات تے آراء دی حدود دے اندر نيں میرفندرسکى نے انہاں تمام موارد وچ کہ جتھے فلسفہ مشاء تے سہروردى دے حامیاں وچ اختلاف نظر سی اوتھ‏ے فلسفہ مشاء دا دفاع کيتا ، میرفندرسکى گذشتہ ادوار دے تمام اسلامى فلاسفہ وچ تنہا اوہ شخصیت نيں کہ جو بولی سنسکریت نو‏‏ں جاندے سن اسى لئی انہاں نے ہند دے فلاسفہ دی اک اہ‏م ترین فلسفى او ر نظریاتى کتاب یعنى مہا بہارات دی شرح لکھی_

گیارھواں صدى ہجرى وچ میرفندرسکى دے فورا بعد ملیا صدراى شیرازى کہ جو صدر المتا لہین دے ناں تو‏ں معروف ہوئے پیدا ہوئے اوہ اس صدى دے بالخصوص اشراق دے حوالے تو‏ں سب تو‏ں وڈے فلسفى نيں ملیا صدرا نے اپنى تعلیم دے آغاز تو‏ں نظریات دے پختہ ہونے دے زمانہ تک تن :مراحل شاگردى دا دور، عبادت تے گوشہ نشینى دا زمانہ تے تالیف تے افکار تے آراء بیان کرنے دا دورانیہ گزارے ، ملیا صدرا دی اہ‏م ترین فلسفى تالیفات وچو‏ں الاسفار الاربعہ تے المبداء تے المعاد نيں _

عالم اسلام وچ فلسفہ دے تجزیہ تے تحلیل دے حوالے تو‏ں اک اہ‏م ترین پہلو اس علم دا مختلف زمانےآں وچ تحرک، زندگى او ر بقا اے، جداں کہ ملاحظہ ہويا کہ صدرا اسلام بالخصوص کندى دے زمانہ زندگى تو‏ں ملاصدرا دے دور تک اسلامى فکرى تحرّک عروج دے مدارج طے کردا رہیا تے کبھى بھى کوئی دور اک وڈے فلسفى تو‏ں خالى نہ سی ایہ ارتقاء ملاصدرا دے بعد بھى جارى رہیا ملاصدرا نے اپنى آراء اک عظیم تے مکمل فلسفى تحریک مکت‏‏ب فلسفى تہران دی صورت وچ یادگار دے طور اُتے چھڈن انہاں دے بعد ایہ مکت‏‏ب زندیہ خاندان دے دور تے قاجار حکومت دے دور وچ جارى رہیا تے اس مکت‏‏ب نے بڑى تعداد وچ عظیم فلاسفہ یادگار دے طور اُتے چھڈے مکت‏‏ب فلسفى تہران ہن بھى جارى اے _(۱)

____________________

۱) اکبر دانا سرشت ، سہروردى تے ملیا صدرا_

٦۵ ٧) منطق

مسلما‏ن اوائل تو‏ں ہى اپنى خاص منطق رکھدے سن ایہ منطقى روش واضح طور اُتے علم کلام او ر اصولى فقہ وچ دیکھى جا سکتى اے اس قسم دی منطق وچ اگرچہ مسلما‏ن ارسطو دی منطق تو‏ں الہام لیندے سن لیکن بہت ہى کم اس تو‏ں متاثر ہُندے سن، بطور خاص علم اصول الفقہ فقہاء دی منطق شمار ہُندا آیا اے کہ جو مکمل طور اُتے مسلماناں تو‏ں ہى تشکیل پایا، تے اہل کلام حضرات بھى پنجويں صدى تک ارسطو دی منطق تو‏ں کم ہى مدد لیندے سن بلکہ اپنى خاص منطقى روش رکھدے سن _

عالم اسلام وچ پہلى بار ایرانى دانشور ابن مقفع نے مقولات ، عبارات تے قیاس دے عربى ترجمہ وچ سبقت دی تے ہور مترجمین نے بھى منطقى رسالے دا ترجمہ کيتا اس حوالے تو‏ں کندى ، فارابى ، ابن سینا ، بھمنیاربن مرزبان تے حکیم لوکرى نے کوشش کيتياں ، لیکن بو على سینا نے کتاب شفا وچ اگرچہ منطق ارسطو دے نصاب نو‏‏ں اصلى حالت وچ رہنے دتا تے مکمل طور اُتے اسکى شرح لکھى لیکن اپنى ہور کتاباں وچ اس منطقى روش ( ارسطو دی روش) وچ بہت زیادہ کمى بیشى دی ، انہاں نے کتاب منطق المشرقین دے دیباچہ وچ ایہ تاکید دے ساتھدسیا کہ اوہ اسى طرح مشائین دی روش اُتے وفادار رہے نيں _

خواہ نصیر الدین طوسى نے بھى منطق وچ بہت تحقیق دی تے متعدد کتاباں کہ جنہاں وچو‏ں اساس الاقتباس،شرح منطق اشارات ، تعدیل المعیار تے التجرید فى المنطق تحریر کيتياں ، اوہ منطق نو‏‏ں علم دے ساتھساتھوسیلہ بھى سمجھدے سن انہاں دے خیال وچ منظق اک ایسا علم اے جو معنى تے انکى کیفیت دی شناخت دے ساتھہور علوم دی فہم تے ادراک دی کلید بھى اے _

ابن تیمیہ ( متوفى ٦٦۱) بھى اسلام دے وڈے منطقیاں وچو‏ں نيں انکى اس حوالے تو‏ں اہ‏م ترین کتاباں وچو‏ں کتاب الرد على المنطقیین تے نقض المنطق نيں _

ابن تیمیہ دے بعد ارسطو دی منطق دے وڈے ناقد ابن خلدون نيں انہاں نے اپنى اہ‏م کتاب العبرو دیوان المبتداء والخبر دے مختلف ابواب وچ منطق دے حوالے تو‏ں گفتگو دی انہاں نے تاریخى نگاہ تو‏ں منطق

٦٦ کا تجزایہ کیہ تے واضح کيتا کہ کِداں اس علم نے جنم لیا تے عالم اسلام وچ کس طرح داخل ہويا ، انہاں نے مختصر تو‏ں انداز وچ ماہیت منطق دی تعریف دی اسک‏‏ے بعد اسک‏‏ے مبادى تے اساس اُتے بحث دی _

گیارھواں صدى ہجرى وچ صدرالدین شیرازى ( ملیا صدرا) دے ظہور دے ساتھاسلامى تمدن وچ فکرى تے عقلى فعالیت اپنے عروج نو‏‏ں پہنچ گئی تھى ملیا صدرا نے اپنى کتاب الاسفار دی مقدماتى فصول وچ مشائیاں دی پیروى وچ علوم دی تقسیم بندى تے منطق دے حوالے تو‏ں بھى گفتگو دی انکى روش منطق بہت زیادہ ابن سینا دی روش منطق تو‏ں مشابہت رکھتى اے (۱)

تریخ تے تریخ نگاری

زمانہ جاہلیت وچ عرب دی سبھیاچار حفظ اُتے قائم تھى تے اسى طریقے تو‏ں اک نسل تو‏ں دوسرى نسل وچ منتقل ہوئے رہى تھى ظہور اسلام تو‏ں پہلے تے قران دی گذشتہ اقوام دی داستاناں تو‏ں عبرت لینے دی تعلیمات تک _ زمانہ جاہلیت دے عرب لوک وقت دے تسلسل نو‏‏ں اک تہذیبى مفہوم دے طور اُتے نئيں سمجھدے سن _ لیکن سب تو‏ں اہ‏م چیز جس نے مسلماناں نو‏‏ں تو‏ں ریخ نگارى تے تریخ تو‏ں عبرت لینے دی طرف ترغیب دلائی اوہ قران تے حدیث دی تعلیمات سن لہذا عرباں وچ تریخ تے تریخ نگارى دا علم ظہور اسلام دے اوائل وچ ہى وجود وچ آیا_ مسلما‏ن اپنے تاریخى مطالعات وچ قران تے حدیث تو‏ں متاثر ہُندے ہوئے سب تو‏ں پہلے پیغمبر اکرم (ص) دی سیرت تے جنگاں دی طرف متوجہ ہوئے اسک‏‏ے بعد تریخ نگارى دے ہور موضوعات دی طرف ودھے_ سب تو‏ں پہلے مسلما‏ن مورخین وچ ابو مخنف ( متوفى ۱٧۵ م ) دا ناں لیا جاسکدا اے اوہ کسى اک موضوع اُتے مبنى متعدد تواریخ دے مصنف سن جنکے کچھحصےآں دا ذکر تریخ طبرى وچ موجود اے _ ابن اسحاق ( متوفى ۱۵۰ ق) بھى اوہ پہلى شخصیت نيں کہ جنہاں نے سیرہ نبوى اُتے کتاب لکھی_(۲)

____________________

۱) محمد خوانسارى ، قوانین مطنق صورى ( مختلف جگہ سے) ابو نصر فارابى ، احصاء العلوم ، ص ۵۳ _دانش پوہ ، محمد تقى ، از منطق ارسطو روش شناسى نوین مجلہ جلوہ ،س ۱، ش۱، ص ۲۴_

۲) عبدالجلیل ، تریخ ادبیات عرب ، ترجمہ آذر تاش آذر نوش ، ص ۱۵۳_

٦٧ اس کتاب دے کچھحصے تریخ طبرى وچ نقل ہوئے نيں اگرچہ ایہ کتاب بذات خود ساڈے ہاتھتک نئيں پہنچى لیکن ایہ مکمل طور اُتے سیرہ ابن ہشام وچ آچکى اے، واقدى ( متوفى ۲۰۹ قمری) نے پیغمبر اکرم(ص) دی جنگاں دے حوالے تو‏ں مشہور کتاب المغازى لکھی_ واقدى دے شاگر د ابن سعد نے بھى پیغمبراکرم (ص) ، صحابہ تے تابعین دی زندگى دے حالات اُتے کتاب الطبقات لکھى ، تیسرى صدى ہجرى وچ بلاذرى ( متوفى ۲٧۹ قمری) نے دو قیمتى تاریخى کتاباں فتوح البلدان تے انساب الاشراف اپنے بعد یادگار چھڈن _ اس صدى دے دوسرے نصف حصہ وچ اس دور دے اسلام دے بہت وڈے مورخ طبرى نے عظیم کتاب تریخ الامم تے الرسل تے الملوک تصنیف دی _

پنجويں صدى ہجرى وچ چند وڈے مورخ گزرے نيں _ کتاب تجارب الامم دے مصنف ابن مسکویہ ، سلاطین غزنوى دے لئی لکھى جانے والى کتاب تریخ یمینى دے مصنف عتبى ، تریخ بغداد دے مصنف خطیب بغدادى _ چھٹى صدى ہجرى وچ حالات زندگى اُتے لکھى جانے والى کتاب الاعتبار دے مصنف اسامہ بن منقذ (متوفی۵۸۴ قمرى )اور سلجوقیاں دی تریخ اُتے لکھى جانے والى کتاب نصرة الفترہ دے مصنف عماد الدین اصفہانى (متوفى ۵۸۹ قمرى ) اس دور دے وڈے مورخ شمار ہُندے سن _

ستويں صدى ہجرى وچ اسيں بہت وڈے مورخین دا سامنا کرر اے نيں ابن اثیر جو کہ عرب بولی مورخین وچ سب تو‏ں مشہور نيں تے انہاں نے کتاب الکامل فى التریخ تے اسد الغابة تحریر کيتياں _ اس صدى دے دوسرے برے مورخین ابن خلکان نيں کہ جنہاں نے اہ‏م رسالہ وفیات الاعیان تحریر کيتا کہ جو شخصیتاں دے تذکرہ تے تریخ ادب اُتے لسٹ دی روش پرہے_

اٹھويں صدى ہجرى وچ ابن ابى زرع ( متوفى ٧۲٧قمرى )نے مغرب دی تریخ دے حوالے تو‏ں اپنى اہ‏م کتاب روض القرطاس تے ابوالفداء نے کتاب المختصر فى اخبار البشر تحریر دی نويں صدى ہجرى وچ تقى الدین فاسى نے تریخ مکہ تحریر دی اسى صدى وچ مقریزى نے مصر دی تریخ تے جغرافیہ اُتے اپنى اہ‏م ترین

٦۸ کتاب الخطط والآثار تحریر دی _ گیارہويں صدى ہجرى وچ مقرّى نے ہسپانیہ دی تریخ اُتے کتاب نفح الطیب لکھى _(۱)

عربى بولی وچ تریخ نگارى دے ادوار دی مانند فارسى بولی وچ بھى تریخ نگارى نے اسى طرح سفر کيتا تے مراحل ارتقاء طے کیتے _ عربى بولی دے مورخین دی مانند ایرانى مؤلفین نے بھى بوہت سارے ادوار وچ تاریخى کتاباں تحریر کيتياں یا عربى تو‏ں فارسى وچ ترجمہ کيتياں _ فارسى بولی وچ قدیمى ترین عمومى تاریخى کتاباں وچو‏ں جو باقى رہ گئیاں نيں انہاں وچو‏ں تریخ بلعمى کہ جو ابوعلى بلعمى نے ۳۵۲قمرى وچ تحریر دی _

اسک‏‏ے بعد کتاب زین الاخبار گردیزی ( پنجويں صدى دے پہلے نصف حصہ دی تألیف) دا ناں بھى لیا جاسکدا اے لیکن ایران وچ فارسى بولی دی تریخ نگارى دا سب تو‏ں اہ‏م ترین دور منگولاں دا دور یعنى ستويں صدى دے بعد دا اے _ اس دور وچ اسيں فارسى تاریخى کتاب نویسى وچ انقلابى اٹھان دا مشاہدہ کردے نيں اس دور دی اہ‏م ترین تاریخى کتاباں تریخ جہانگشاى جوینى اے کہ جو عطاملک جوینى دی تحریر اے ، عثمان بن محمد جو زجانى دی تصنیف طبقات ناصرى جو ٦۵۸ ق وچ تالیف ہوئی، عبداللہ بن عمر بیضاوى دی نظام التواریخ ، رشید الدین فضل اللہ ہمدانى دی جامع التواریخ ، فخر الدین داؤد بناکتى دی تریخ بناکتى ، حمداللہ مستوفى دی تریخ گزیدہ، شرف الدین عبداللہ وصاف شیرازى دی تجزیة الادصار یا تریخ وصاف تے محمد بن على شبانکارہ دی مجمع الانساب نيں _ فارسى بولی وچ تریخ نگارى دی عظمت تے بلندى تیمورى تے ترکمانى ادوار وچ بھى جارى رہى ، انہاں ادوار دی یادگار کتاباں وچو‏ں حافظ ابرو دی مجمع التواریخ السلطانیہ ، شرف الدین على یزدى دی ظفرنامہ ، میر خواند دی روضة الصفا تے خواند میر دی تریخ حبیب السیر دا ناں لیا جاسکدا اے _(۲)

ترکمانى دور دے بعد صفوى حکومت قائم ہونے دے ساتھہى فارسى بولی وچ تریخ نگارى وچ اہ‏م انقلاب

____________________

۱) دانشنامہ جہان اسلام ، ج ٦ ذیل تریخ تے تریخ نگار ى _

۲)دانشامہ جہان اسلام ، ج ٦ ذیل تریخ تے تریخ نگارى _

٦۹ پیدا ہويا ایہ انقلاب شیعى نظریات دی اساس اُتے تریخ نگارى دی جدید شکل تھا_ اس طرز دی اہ‏م ترین تاریخى کتاباں وچو‏ں ابن بزاز دی تحریر صفوة الصفا ، اسکند بیک منشى ترکمان دی تریخ عالم آراى عباسی یحیى بن عبداللطیف قزوینى دی لب التواریخ اور قاضى احمد غفارى دی تریخ جہان آرا قابل ذکر نيں _

اس دور دے مورخین دی اک بڑى تعدا دصفوى بادشاہاں دی حکومت دی تریخ نو‏‏ں تریخ نگارى دا بنیادى موضوع قرار دتے ہوئے تھى _ اس حوالے تو‏ں بہت سى کتاباں تالیف ہوئیاں انہاں وچو‏ں بوداق منشى قزوینى دی جواہر الاخبار قابل تذکرہ اے _

افشاریہ تے زندیہ سلسلہ حکومت دے ادوار وچ صفوى تریخ نگارى شیعى رحجان دے ساتھجارى رہى اس دوران دے اہ‏م ترین مورخین وچو‏ں نادر شاہ دے مخصوص منشى میرزا مہدى خان استر آبادى سن کہ جنہاں نے بوہت سارے تاریخى آثار چھڈے انہاں وچو‏ں درّہ نادرہ اور جہانگشاى نادری قابل ذکر نيں _ زندیہ سلسلہ حکومت دے دور وچ بھى اسيں محمل التواریخ کے مصنف ابوالحسن گلستانہ روزنامہ میرزا محمد کلانتر کے مصنف میرزا محمد کلانتر تے تریخ گیتى گشا کے مصنف میرزا صادق موسوى اصفہانى جسنو‏ں مورخین تو‏ں آشنا ہُندے نيں _

قاجاریہ سلسلہ حکومت دے دور وچ فارسى بولی وچ ایرانى تریخ نویسى اک اہ‏م تبدیلى تو‏ں دوچار ہوئی جسکى بناپر اس دور دی تریخ نگارى کودو قسماں وچ تقسیم کرنا چاہیے : ایرانیاں دی جدید علوم تو‏ں آشنائی تو‏ں پہلے او ر اسک‏‏ے بعد ، قارجایہ حکومت دے پہلے دور وچ تریخ نگارى صفویہ تے زندیہ ادوار دی مانند اسى سبک تے سیاق تے ادبى نثر اُتے جارى رہى جدو‏ں کہ دوسرے دور وچ ایرانیاں دی یورپ دی جدید تریخ نگارى روش تو‏ں آشنائی دے بعد تریخ نگارى دا آغاز ہويا ، ایران دی روس تو‏ں شکست تے اس شکست دے اسباب تے ایرانیاں دا یورپى زباناں تو‏ں ترجمہ دے دا م دی طرف توجہ قاجار ایہ دور وچ تریخ نگارى دے دوسرے مرحلہ دا آغاز اے _

قاجاریہ دور دے پہلے مرحلہ وچ تریخ نگارى دے اہ‏م آثار وچو‏ں میرزا فضل اللہ خاورى شیرازى کى

٧۰ تریخ محمدى تے تریخ ذوالقرنین، عبدالرزاق مفتون دنبلى دی مآثر سلطانی، عضدالدولہ سلطان احمد میرزا دی تریخ عضدى ، تے محمد تقى سپہر دی ناسخ التواریخ کا ناں لیا جاسکدا اے ،قاجاریہ دے دوسرے دور وچ یورپ دی زباناں تو‏ں ترجمہ دی بناء اُتے یورپ دی تریخ دے متعلق چند کتاباں وچو‏ں ایڈورڈگیبن دی کتاب تریخ انحطاط تے زوال امپراتورى روم کہ جو فارسى وچ ترجمہ ہوئی اسى طرح سرجان ملکم دی کتاب ایران د‏‏ی تریخ کہ جوانگریزى وچ تصنیف ہوئی تے بعد وچ فارسى وچ ترجمہ ہوئی_(۱)

یہ تریخ نگارى دے متعلق کچھنکات سن کہ جنکى طرف اساں اشارہ کيتا ، اسلامى ادوار وچ تریخ نگارى دے حوالے تو‏ں اک ہور قابل توجہ بحث ایہ اے کہ مورخین نے تریخ نگارى دی مقبولیت دی بناء اُتے کتاباں دی تصنیف تے تالیف وچ مختلف قسماں دے سبک تے سیاق دی پیروى دی اسى لئی اسيں انہاں دے تاریخى آثار نو‏‏ں چند قسماں وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں جوکہ مندرجہ ذیل نيں :

الف) روائی تریخ نویسی: ایہ مختلف موضوعات مثلا حدیث ، قصہ ، مقتل ، سیرت تے جنگاں دے احوال وچ تقسیم ہوتى اے _

ب) وقایع نویسى : واقعات تے روداداں کوتاریخى نظم دے ساتھتسلسل دی شکل وچ اک جگہ پیش کرنا _

ج) ذیل نویسى تے مختصر نویسی: گذشتہ لوکاں دی تاریخى کتاباں اُتے ذیل تے حاشیہ تے تکمیلى نوٹ لکھنا_

د)عمومى تریخ نویسی: تقویم تے سالاں دی ترتیب دے ساتھاسلامى ملکاں دے واقعات نو‏‏ں قومى تے جغرافیائی عناصر دی مداخلت دے بغیر لکھنا _

ہ) انساب دی روسے تریخ نویسی: انساب دے سلسلہ تے شجرہ نسب دی آشنائی دے ساتھتاریخى حوادث دا ذکر تے انکا ایداں دے قبیلے تے طوائف تو‏ں ربط بیان کرنا جنہاں دا پس منظر زمانہ جاہلیت تو‏ں جا ملدا اے _

و) طبقات دے اعتبار تو‏ں تریخ نویسی: ایہ تریخ نگارى وچ اسلامى مورخین دی قدیم ترین روش اے

____________________

۱) دانشنامہ جہان اسلام ج ٦ ذیل تریخ تے تریخ نگارى _

٧۱ طبقات دے ناں دی تاریخى کتاباں وچ ہر زمانہ یاہر نسل دی دینی، علمى تے سیاسى شخصیتاں دے حالات زندگى زمانى ترتیب دے ساتھہر اک طبقہ نو‏‏ں ہور طبقات تے ادوار تو‏ں جدا کردے ہوئے لکھے جاندے نيں _

ز) سرگذشت نامے: ایہ روش بہت سى تاریخى کتاباں وچ پائی جاتى اے یعنى خلفاء ، حاکماں تے علماء دے حالات زندگى دے بارے وچ کتاباں تحریر کرنا ، تریخ نویسى دی ایہ روش پیغمبر اکرم (ص) دے حوالے تو‏ں تحریر شدہ سیرتاں دے زیر اثر وجود وچ آئی _

ح) صدى نامہ : تریخ نویسى دی ایہ روش ستويں صدى تو‏ں رائج ہوئی اس روش وچ اک معین صدى دی شخصیتاں دی سرگذشت الف ب دی ترتیب تو‏ں لیائی جاتى اے _

ط) مقامى تریخ نویسى :سال بہ سال تریخ نویسى دی روش دے مطابق اک منطقہ ، سرزمین یا شہر دے تاریخى حالات تے واقعات دا ذکر _

ى ) خاندانى تریخ نویسی: خلفا تے سلاطین دے دور فرمانروائی دی بنیاد اُتے لکھى جانے والى کتاباں تے رسالات اس قسم دی تریخ نویسى وچ جو کہ اسلام تاں پہلے دے ایرانى لکھاریاں دے اسلوب دا اقتباس اے بادشاہاں دی تریخ نو‏‏ں مرتب کيتا جاندا اے _

درج بالا ہر اک قسم دے تحت مختلف کتاباں تے رسالے فارسى تے عربى وچ تدوین کيتے گئے نيں کہ جنہاں نو‏ں مفصل تاریخى ما خذاور کتابیات وچ تلاش کيتا جاسکدا اے _(۱)

۹ ) جغرافیا

مسلماناں نے علم جغرافیہ وچ بھى ہور قدیم علوم مثلا ریاضی، طب تے نجوم دی مانند گذشتہ تہذیباں خصوصاً یونان، ایران تے ہند دا سہارا لیا انہاں نے انہاں تہذیباں دے آثار دا مطالعہ تے ترجمہ کردے ہوئے انہاں علوم نو‏‏ں وسعت بخشی_ ایران ، مصر تے سندھکى فتح تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں موقع ملیا کہ انہاں تن تہذیباں دے لوکاں دی علمى و

____________________

۱) رسول جعفریان ، منابع اسلام د‏‏ی تریخ ، قم ص ۵۱ ، فرانتس روزنتال ، تریخ تے تریخ نگارى در اسلام ، ترجمہ اسداللہ آزاد ص ۸۴، ۸۱ ، عبدالعزیز دورى ، بحث فى نشان علم التریخ عندالعرب ص ۸٦ _ ۸۱_

٧۲ ثقافتى ترقى تو‏ں ابتدائی معلومات حاصل کرن _ ہندى جغرافیہ دے حوالے تو‏ں مسلماناں دے پاس اہ‏م ترین منبع کتاب سوریا سدھانتہ تھى کہ جو منصور عباسى دے دور خلافت وچ سنسکرت تو‏ں عربى وچ ترجمہ ہوئی _ یونان تو‏ں جغرافیہ تے نجوم دی معلومات بھى بطلیموس تے ہور یونانى دانشوراں دے آثار دے ترجمہ تو‏ں مسلماناں وچ منتقل ہوئیاں بطلیموس دی جغرافیہ دے بارے وچ کتاب عباسى دور وچ چند بار ترجمہ ہوئی لیکن اج جو کچھساڈے پاس اس کتاب دے حوالے تو‏ں اے اوہ محمد بن موسى خوارزمى دا اس کتاب تو‏ں اقتباس اے کہ جو مسلماناں دی اپنى معلومات تو‏ں مخلوط ہوگیا اے (۱)

اسلامى رہتل وچ علم جغرافیہ دا آغاز منصور عباسى دی خلافت دے زمانہ وچ ہوئے ا تے بالخصوص مامون دی خلافت دے زمانہ وچ اس علم دی طرف سرکارى توجہ بڑھى مامون دی خلافت دے زمانہ وچ جغرافیہ نے بہت ترقى دی _ کرہ زمین دی قوس تو‏ں اک درجہ دی پیمائشے ، نجومى جدول تے مختلف جغرافیائی نقشہ جات دا تیار ہونا تے غیرہ اس ترقى دے ثمرات سن _

تیسرى صدى ہجرى تو‏ں پہلے جغرافیہ دے حوالے تو‏ں جداگانہ تصنیفات موجود نہ سن بلکہ کدرے کدرے سانو‏ں اس زمانے دی کچھجغرافیائی معلومات منتشر صورت وچ ملتى نيں لیکن تیسرى صدى ہجرى اسلامى رہتل وچ علم جغرافیہ وچ اختراعات تے ترقى دا زمانہ اے کیونجے اس صدى وچ اک طرف بطلیموس دے آثار تو‏ں آشنائی حاصل ہوئی تے اسک‏‏ے بعد ایداں دے تراجم ظاہر ہوئے کہ جنکى بناء اُتے سائینٹیفک جغرافیہ دا آغاز ہويا دوسرى طرف توصیفى جغرافیہ دی تشریح دے لئی گوناگون نمونہ جات بنائے گئے تے اسى صدى دے آخر وچ کئی جغرافیائی کتاباں تحریر ہوئیاں تے مختلف قسم دے سفرنامے دائرہ تحریر وچ آئے_

چوتھى صدى ہجرى وچ اسلامى جغرافیہ وچ مختلف مکت‏‏ب پیدا ہونے تو‏ں جو مسالک تے ملکاں کوخاص اہمیت دیندے سن تے اسلامى اطلس یعنى جغرافیائی اشکال دے بہترین نمونےآں تو‏ں بہت نزدیکى تعلق رکھدے سن

____________________

۱)فرانتس تشنر تے مقبول احمد ، تاریخچہ جغرافیا در تمدن اسلامی، ترجمہ محمد حسن گنجى تے عبدالحسین آذرنگ ص ۱۰ تے ۹_

٧۳ جغرافیہ دی تالیفات اپنے عروج نو‏‏ں چھونے لگياں(۱) _

اسلامى تمدن وچ علم جغرافیہ دے تاریخى اتار چڑھاؤ نو‏‏ں مختلف ادوار وچ تقسیم کيتا جاسکتااے:

پہلا دور (تیسرى تے چوتھى صدی)

اس دور وچ علم جغرافیہ عروج دی طرف قدم ودھیا رہیا سی اس دور دی جغرافیائی تالیفات نو‏‏ں دومکتبےآں وچ تقسیم کيتا جاتاہے کہ انہاں دونے دے ذیل وچ بھى قسماں نيں : ایداں دے متون کہ جومجموعاً دا ئنات دے بارے وچ تحریر ہوئے نيں لیکن اسلامى خلافت دی بعنوان مرکز عالم اسلام زیادہ تفصیلات دسی گئياں نيں _

وہ تحریراں جو واضح طور اُتے ابو زید بلخى دے نظریات تو‏ں متاثر نيں تے فقط اسلامى سرزمیناں دی روداد بیان کررہى نيں تے اسلامى مملکت دے ہر گوشے یا ریاست نو‏‏ں جدا سلطنت سمجھیا گیا اے تے سوائے سرحدى علاقےآں دے بوہت گھٹ غیر مسلم سرزمیناں دے بارے وچ بحث دی گئی اے _(۲)

دوسرا دور (پنجويں صدی)

یہ اسلامى جغرافیہ دے عروج دی صدى اے اس دور وچ مسلماناں دا علم جغرافیہ خواہ انہاں نے یونانیاں تے ہور تہذیباں تو‏ں اقتباس کيتا ہوئے خواہ انہاں نے ایہ معلومات تحقیق، مشاہدہ تے سیاحت دے ذریعے حاصل دی ہاں ترقى دی بلندترین سطح نو‏‏ں چھورہیا تھا_

تیسرا دور(چھٹى صدى تو‏ں دسويں صدى تک )

یہ اسلامى جغرافیائی معلومات دی پیوستگى تے ترتیب دینے دا زمانہ اے _ اس دور وچ ادریسى جداں حضرات دے سوا متقدمین دی کتاباں دے مقابلہ وچ کوئی خاص ترقى نئيں ہوئی تے جغرافیہ دے موضوع اُتے علمى تے ناقدانہ

____________________

۱)سید حسین نصر، علم تے تمدن در اسلام، ترجمہ احمد آرام، ص۸۸، تشنر تے احمد ، تاریخچہ جغرافیا در تمدن اسلامى ص ۱۲_

۲)ایگناتى یولیا نویچ کراچکو منکى ، تریخ نوشتہ ہاى جغرافیائی در جہان اسلامى ترجمہ ابوالقاسم پایندہ ص ٧،٦_

٧۴ مزاج تے معلومات دے درست تے مستند ہونے دے بارے وچ حساسیت _ جو کہ متقدمین دی اہ‏م خصوصیات سن _ انہاں خصوصیات نے اپنى جگہ تلخیص تے گذشتہ لوکاں دے روائی تے نظرى اقوال نو‏‏ں نقل کرنے نو‏‏ں دے دی(۱) _

چوتھا دور (گیارہويں تو‏ں تیرہويں صدى تک)

اس دور وچ اسيں مشاہدہ کردے نيں کہ اسلامى جغرافیہ وچ جدید تحقیقات شاذو نادر نيں کلى طور اُتے اس دور دا ناں زمانہ جمود رکھیا جاسکتاہے لیکن اس دور دے آخر وچ اسلامى جغرافیہ وچ اہ‏م واقعہ رونما ہويا اوہ ایہ کہ مسلما‏ن یورپى جغرافیہ تو‏ں آشناہوئے انکى ایہ آشنائی مغربى جغرافیایى آثار دے ترجمہ دے ذریعے عمل وچ آئی(۲)

پہلے دور دے مصنفاں یعنى تیسرى تے چوتھى صدى دے جغرافیہ داناں وچو‏ں ابن خردادبہ دی طرف اشارہ کيتا جاسکتاہے کہ جنہاں نے جغرافیہ اورہور علوم وچ دس عناوین تو‏ں زیادہ کتاباں تالیف کيتياں المسالک تے الملکاں انکى جغرافیہ دی تالیفات وچو‏ں اک اے اس گروہ دے ہور نمایندے البلدان دے مولف یعقوبى تے اخبار البلدان دے مصنف ابن فقیہ ہمدانى نيں اس گروہ دے مشہوررکن جو کہ چوتھى صدى دے مشہورترین جغرافیہ دان شمار ہوئے نيں اوہ ابوالحسن على بن حسین بن على مسعودى نيں ، جناب مسعودى جغرافیہ نو‏‏ں علم تریخ دا جزو سمجھدے سن _ اسى لئی انہاں نے اپنى جغرافیہ دے حوالے تو‏ں معلومات نو‏‏ں اپنى تریخ وچ اہ‏م کتاب مروج الذہب تے معادن الجوہر ماں تحریر کيتا_

اسى طرح اس دور دے ہور قابل ذکر جغرافیہ داناں وچو‏ں کتاب المسالک تے الملکاں دے مصنف اصطخری ، کتاب صورة الارض یا المسالک والملکاں دے مصنف ابن حوقل تے کتاب احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم دے مصنف مقدسى نيں _

____________________

۱) تشنر تے احمد ، پیشین ص ۴۸ ، ۳۸_

۲) آندرہ میکل تے انہاں دے معاون حائرى لوران، اسلام تے تمدن اسلامی، ترجمہ حسن فروغى ص ۴۸۲، ۴۸۱_

٧۵ دوسرے دور یعنى پنجويں صدى وچ وڈے تے عظیم جغرافیہ داناں دے ظہور دا اسيں مشاہدہ کردے نيں کہ انہاں وچو‏ں اہ‏م ترین ابوریحان بیرونى نيں جناب بیرونى علم جغرافیہ دی اک انتہائی فنى تے پیچیدہ ترین شاخ یعنى ریاضیاتى جغرافیہ دے مؤسس نيں اس حوالے تو‏ں انکى کتاب دا ناں تحدید نہایات الاماکن اے استو‏ں علاوہ علم جغرافیا وچ البیرونى دے ہ‏معصر تے اسيں رتبہ دانشور ابوعبداللہ بن عبدالعزیز بکرى قرطبى نيں جو ہسپانیہ دے دانشور سن انکى جغرافیہ دے حوالے تو‏ں کتاب دا ناں معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع اے _

تیسرے دور یعنى چھٹى تو‏ں دسويں صدى تک جس دا ناں اساں اسلامى جغرافیہ وچ زمانہ تلفیق رکھیا اے دی کتاباں نو‏‏ں بطور کلى آٹھقسماں وچ تقسیم کيتا جاسکتاہے : ۱_ دا ئنات دی توصیف ۲_( cosmology ) علم دا ئنات دے متون ۳_ جغرافیائی تہذیباں ۴_ زیارت ناواں دی کتاباں ۵_ سفرنامے ٦_ جہاز رانى تو‏ں متعلق متون ٧_ فلکیاتى آثار ۸_ مقامى جغرافیا ئی متون(۱)

ان بوہت سارے آثار وچو‏ں کچھجو مندرجہ بالا قسماں دے حوالے تو‏ں تالیف ہوئی مندرجہ ذیل نيں : محمد بن احمد فرقى دی دا ئنات دی توصیف دے حوالے تو‏ں کتاب منتھى الادراک فى تقسیم الافلاک، یاقوت حموى دی تہذیباں دے حوالے تو‏ں معجم البلدان سفرناواں دے حوالے تو‏ں رحلہ ابن جیر اور اس دور وچ اہ‏م ترین جغرافیہ دان ابن بطوطہ نيں کہ جو مشہور سفرنامہ دے مصنف نيں ایہ کتاب انہاں دے مختلف اسلامى سرزمیناں وچ ۲۵ سالہ سفر دا ثمرہ اے _

اس دور دے آخر تک مقامى جغرافیہ اُتے عربى تے فارسى وچ بہت سى کتاباں لکھى گئياں کہ انہاں وچ فارسى کتاباں وچو‏ں ابن بلخى دی فارس نامہ ، حمد اللہ مستوفى دی نزھة القلوب، محمد بن نجیب بکران دی جہان نامہ، عبدالرزاق سمرقندى دی مطلع السعد تے امین احمد رازى کی ہفت اقلیم قابل ذکر نيں _

____________________

۱)تشنر تے احمد، سابقہ ماخذ_

٧٦ ادب:

الف) عربى ادب

اسلام دی پیش رفت دے آغاز تو‏ں ہى عربى ادب خصوصاً شاعرى خاص توجہ دا مرکز بن گئی اسلامى فتوحات عربى اشعار وچ اپنا جلوہ دکھانے لگياں تے عبداللہ بن رواحہ، کعب بن مالک، حسان بن ثابت تے غیرہ جداں برجستہ شاعر دے آنے تو‏ں آہستہ آہستہ قرآنى کلمات تے مضامین بھى عربى شاعرى وچ سمونے لگے حسان بن ثابت نے پیغمبر اکرم(ص) تے انہاں دے صحابہ دی دس سال تک مدح تے ستائشے وچ قصاید کہ‏ے اورانہاں نے رسول اکرم(ص) دی وفات اُتے مرثیہ سرائی بھى کی_

قرآن مجید دے بعد اولین اسلامى منثور آثار احادیث نبوى (ص) نيں جنہاں دی نثر روان تے سادہ اے ،خطبات وچ حجة الوداع تو‏ں امیر المؤمنین (ع) دے گہر بار اقوال تک مسجع تے مقفع تے خوبصورت لفاظى تو‏ں بھر پور نثر ملتى اے _ خطوط تے عہدنامے تے غیرہ جنہاں وچ سیاسى تے اجتماعى موضوعات پائے جاندے نيں نو‏‏ں دینى متون دی حیثیت حاصل اے _پہلى صدى ہجرى وچ عربى نثر مذکورہ موضوعات تک ہى محدود رہى اے _

کمیت ( ۱۲٦_ ٦۰ قمری) دے عموماً شیعى تے خاص طور اُتے اشعار ہاشمیات اک پایدار مکت‏‏ب دی شکل وچ آگئے تے روز بروز روحانى رنگ انہاں اُتے ودھنے لگیا _ اسک‏‏ے اہ‏م ترین دینى اشعار چار قصیدے نيں کہ جو ہاشمیات دے ناں تو‏ں شہرت پاگئے _(۱)

زمانہ دے گذرنے دے ساتھساتھعربى ادبیات نے زیادہ تو‏ں زیادہ اسلامى رہتل نو‏‏ں اپنے اندر جذب کيتا اسطرح کہ بوہت گھٹ ہى کوئی خطبہ یا تحریر مل سک‏‏ے گى کہ جس دا آغاز قرانى مناجات تے پیامبر اکرم (ص) دی مدح تو‏ں نہ ہوئے اسى طرح اخلاقى اقدار دے متعلق زمانہ جاہلیت دے بوہت سارے کلمات نے بتدریج اپنے مفاہیم بدل لئے تے کلمات مثلا شجاعت، وفا، صداقت، صبر تے سخاوت تے غیرہ قیمتى تے معنوى کلمات وچ تبدیل ہوگئے_(۲)

____________________

۱) زکى مبارک، الملائح النبویة فى الادب العربى ص ۲۳_٦_

۲) توشى ہیکو ایزدتسو ، ساختمان معناى مفاہمى اخلاقی، دینى در قرآن ، ترجمہ فریدون بدرہ اى ص ۵۰ دے بعد _

٧٧ بنى امیہ دے زمانہ وچ سیاسى وجوبات دی بناء اُتے شعر تے شاعرى توجہ دا مرکز قرار پائی انہاں نے کوشش دی کہ اشعارکے ذریعے لوکاں نو‏‏ں اپنى طرف جذب کرن یابزعم خویش انعام تے صلہ دے ک‏ے لوکاں دی بولی تنقید بند کرن _ لہذا اس دور وچ شاعرى حاکماں دی توجہ دا مرکز بنى اس تو‏ں انکا ہدف اپنے مخالف تے رقیباں (اہل بیت پیغمبر(ص) ) تو‏ں مقابلہ کرناتھا بنى امیہ اچھى طرح جاندے سن کہ لوک خلافت نو‏‏ں اہل بیت دا حق سمجھدے نيں تے انہاں نو‏ں غاصب شمار کردے نيں اسى لئی کہ اموى حکمراناں دی شاعر حضرات دے سامنے بہت زیادہ مال تے دولت لٹا نے دے باوجود ایہ لوک اکثر تے بیشتر حق ہى بیان کردے سن _(۱)

اموى دور دے برجستہ شاعراں وچو‏ں فرزدق ، اخطلى تے جریر قابل ذکر نيں ، عباسیاں دے خلافت اُتے قابض ہونے تو‏ں شاعراں کوکچھمعمولى سى آزادى حاصل ہوئی تاں شیعہ شاعر اپنے عقائد تے نظریات اہل بیت دی مدح دے ساتھبیان کرنے لگے انہاں افراد وچو‏ں سعید حمیرى تے دعبل دا ناں قابل ذکر اے اسى طرح عباسى مشہور شاعر ابوالعتاہیہ سن _

دینى اشعار دا موضوع کہ جسنو‏ں شریف رضى نے عروج اُتے پہنچایا مھیار دیلمى دے ذریعے جارى رہیا _ مہیار دیلمى اک زرتشتى شخص سن انہاں نے اسلام قبول کيتا تے کوشش دی کہ ایرانى قومیت دی طرف اپنے واضح رحجانات نو‏‏ں اہل بیت دی دوستى دے ساتھمخلوط کرے کلى طورپر اسيں کدرے گے کہ عربى اشعار اگرچہ اسلامى ادوار وچ مختلف نشیب تے فراز وچ گزردے رہے تے برجستہ شاعر دی تربیت ہوئی لیکن ایہ گمان نئيں کرنا چاہے کہ انہاں تمام اشعار دے مضامین فقط دینى سن بلکہ عربى شاعر نے مختلف میداناں وچ طبع آزمائی دی جداں ابونواس نے طربیہ شاعرى وچ ، ابوالعتاہیہ نے زہدد تے حکمت، بشار بن بردنے ہجو تے بحترى نے مدح سرائی وچ اشعار کہ‏ے_

اسى طرح نثر بھى شعر دی مانند مختلف ادوار تو‏ں گزرى بعض ادوار وچ گوناگون وجوہات دی بناء اُتے عظیم مصنفاں نے پرورش پائی جدو‏ں کہ بعض دیگرادوار وچ ایسى ترقى دیکھنے وچ نہ آئی_

عرب دے مصنفاں وچ ابن مقفح ( متوفى ۱۴۲ قمری) ادبیات عرب دا درخشان ترین چہرہ نيں یہانتک کہ انہاں نو‏ں نثر تازى (عربی)کا خالق کہیا جانے لگیا اگرچہ انہاں دے آثار یاگھٹ تو‏ں گھٹ موجود آثار فقط وہى کتاباں نيں کہ جو پہلوى بولی تو‏ں ترجمہ ہوئیاں _(۲)

____________________

۱) جرحى زیدان ، تریخ تمدن اسلام ، ترجمہ على جواہر کلام ، ص ۵۱۵_۵۱۴_

۲) دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج۴ ذیل ابن مقفع_

٧۸ عربى ادب وچ ہور اہ‏م تے معروف شخصیتاں وچو‏ں ابن قتیبہ دینورى ( متوفى ۳۲۲ قمرى ) ابوعثمان عمروبن بحر جاحظ( متوفى ۲۵۵ قمری) ابوالعباس محمد بن یزید مبرد( متوفی۲۸۵قمری) قدامة بن جعفر (متوفى ۳۳٧ قمری) ، ابوالفرج اصفہانى ( متوفى ۳٦۲ قمرى ) تے ابومنصور ثعالبى ( متوفى ۴۲۹ قمری) قابل ذکر نيں _ ادب عربى دا درخشان تے اُتے رونق زمانہ ضیاء الدین ابوالفتح ابن اثیر جو کہ کتاب المثل السائر فى ادب الکاتب تے الشاعر دے مصنف نيں دے ناں اُتے ختم ہويا کیونجے انہاں دے بعد طویل زمانہ تک عربى ادب دی تریخ وچ درخشان چہرہ شخصیت ظاہر نہ ہوئی اس جمود دے دور وچ بیشتر ادبى آثار گذشتہ لوکاں دے آثار دی شرح، حاشیہ، تلخیص یا تکرار دی حد تک سن عربى ادب اورکلچر وچ ایہ جمود دا دور منگولاں دے قبضہ دے بعد شروع ہويا اورعثمانیاں دے دور حکومت وچ ایہ جمود اپنى آخرى حداں نو‏‏ں چھونے لگیا کیونجے ترکاں دی سلطنت تے خلافت دے زمانہ وچ عربى بولی تے ادب دی ترویج تے قدر کرنے والا کوئی نہ رہیا _

ب) فارسى ادب :

۱) فارسى شعر

چوتھى صدى ہجرى دی ابتداء تو‏ں پنجويں صدى ہجرى دے نصف دور تک دا زمانہ فارسى ادب دے ظہور تے عروج دا زمانہ اے _ اس دور وچ اشعار دے رواج تے روزبروز بڑھتى مقبولیت دی بنیادى وجہ سلاطین دی جانب تو‏ں شاعر تے مصنفاں دی بہت زیادہ حوصلہ افزائی کرنا سی _

سامانى سلاطین بالخصوص پارسى وچ نثر تے نظم دا بہت اہتمام کيتا کردے سن تے فارسى شعر نو‏‏ں عزت تے تکریم دی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن _ انہاں دے ذریعے پارسى نظم ونثر دی ترویج دی اک وجہ ایہ تھى کہ ایرانى لوک اپنے جداگانہ ادب دے بارے وچ سوچاں تے اپنے راجگڑھ بخارا دی بغداد یعنى مرکز خلافت دے مد مقابل عظمت دی طرف متوجہ ہاں _ بخارا جو کہ چوتھى صدى ہجرى وچ ایرانى ادب دا مرکز سی دے علاوہ تے بھى مراکز پنجويں صدى

٧۹ ہجرى دے پہلے نصف دوران تک فارسى ادب دی ترقى دے لئی موجود سن مثلاً زرنج سیستان، غزنین، نیشابور ، رى تے سمرقند(۱)

چوتھى صدى دے آخر تک درى فارسى دے اشعار فقط خراسان تے فرارود(ماوراء النہر ) دے شاعراں تک محدود تھى کیونجے فارسى انکى مادرى بولی شمار ہوتى تھی_ چھٹى صدى دے آخر وچ اصفہان بھى فارسى ادب دا اک بڑامرکز بنا_ تے شاعر تے ادبى خطباء دے مراکز فرارود(ماوراء النہر) تے سندھسے لےک‏ے ایران دے مغربى تے جنوبى علاقےآں تک پھیلے ہوئے سن چھٹى صدى دے وسط تے خصوصاً اسک‏‏ے اواخر تک فارسى شعر دے اسلوب وچ اک وڈا انقلاب پیدا ہويا جسکى بنیادى وجہ فارسى شعر دا ایران دے مشرق تو‏ں عراق عجم(موجودہ اراک)، آذربایجان تے فارس دے شاعر دی طرف منتقل ہونا تھا_اس تبدیلى دی اساسى وجہ فکرى تے نظریاتى اسلوب تے عقائد دی بنیاد اُتے بعض تغییرات سن _

ستويں تے اٹھويں صدى دے اشعار وچ بتدریج قصیدہ ختم ہوگیا تے اسکى جگہ عاشقانہ تے عارفانہ لطیف غزلاں نے لے لى اس دور وچ اشعار دا سبک چھٹى صدى دے دوسرے حصہ دے دور دا اسلوب سی کہ جسنو‏ں آجکل سبک عراقى دا ناں دتا گیا اے کیونجے انہاں دو صدیاں وچ اشعار دا مرکز ایران دے مرکزى تے جنوبى مناطق سن _

نويں صدى ہجرى وچ سیاسى تے اجتماعى صورت حال دے متزلزل ہونے تے علم تے ادب دے بازاراں دے ماند پڑنے تے شاعر پسند امراء اورحاکماں دے کم ہونے دی بنا اُتے فارسى شعر دی مقبولیت ختم ہوگئی تے بعض تیمورى سلاطین تے شاہزاداں مثلا بایسنقر میرزا جداں اہل سخن دی حوصلہ افزائی بھى کفایت نہ کرسکى _

صفویاں دے دور تے انہاں دے بعد دی صدیاں وچ ہندوستان وچ فارسى بولی دی ترقى نسبتاً زیادہ زور وشور تو‏ں تھی_ ہندوستان وچ مغلیہ ادوار وچ مسلما‏ن بادشاہ فارسى بولی دی طرف دا فى توجہ اوردلچسپى دا ثبوت دیندے سن اسى لئی بوہت سارے ایرانى لوک بھى اس سرزمین دی طرف ہجرت کر گئے سن بوہت سارے شاعر اس سرزمین اُتے ظاہر ہوئے تے بولی فارسى نو‏‏ں اوتھ‏ے عظیم مقام حاصل ہويا اسى لیئے اوتھ‏ے اک جدید اسلوب تخلیق ہويا کہ جسنو‏ں سبک ہندى یا بہتر لفظاں وچ سبک اصفہانى کہاگیا _

____________________

۱) اس دور دے فارسى اشعار دی ہور خصوصیات جاننے دے لئی رجوع کرن : ذبیح اللہ صفا، تریخ ادبیات در ایران ، ج ۲ ص ۲۰۰_۱۹۰_

۸۰ بارھواں صدى دے دوسرے نصف دور تو‏ں چودھواں صدى دے دوسرے نصف دور تک ایران اُتے افشاریہ، زندیہ تے قاجاریہ خانداناں نے حکومت دی اس دور وچ فارسى شاعرى نے اس دور دے شاعر بالخصوص اصفہان دی ادبى انجمن دے ممبراں دی صفویہ دور دے شاعر دی روش تو‏ں ناراضگى دی بناء اُتے جنم لیا اس گروہ دا ایہ نظریہ سی کہ کلیم دا شانی تے صائب تبریزى جداں شاعر فصاحت تو‏ں دور ہوگئے نيں لہذا اس نويں تحریک دے پیروکاراں نے کہ جو پہلے اصفہان فیر شیراز تے تہران وچ تشکیل پائی ایہ نظریہ اختیار کيتا کہ خراسان تے عراق وچ پنجويں صدى تو‏ں اٹھويں صدى ہجرى تک دے عظیم استاداں دی روش اُتے شعر کہنے چاہیے اسى لئی اس دور دے شاعر دی شاعرى دے دور نو‏‏ں دورہ بازگشت ( واپسى دا زمانہ ) دا ناں دتا گیا _(۱)

۲) فارسى نثر

تیسرى صدى ہجرى وچ فارسى شعر دے ساتھساتھفارسى نثر نے بھى مختلف وجوہات دی بناء اُتے ظہور کيتا تے چوتھى صدى وچ عروج تک جاپہنچى اسکى مقبولیت دی پہلى وجہ اوہ رونق تھى جو ایرانیاں دی اجتماعى تے قومى یکجہتى دے زیر سایہ آزادى دے حصول دی وجہ تو‏ں پیدا ہوئی تے ادبى آزادى اُتے منتج ہوئی _ دوسرى اہ‏م وجہ عربى ادب دے مد مقابل ایرانیاں دا اپنے ادب دی ضرورت دا احساس سی اوریہ کہ اسلام دی ابتدائی صدیاں وچ اوہ لوک جو ایران وچ عربى بولی تو‏ں آشنا ہوئے بوہت گھٹ سن جدو‏ں کہ ایرانیاں دی فارسى کتاباں دی ضرورت زیادہ تھى اسى طرح اس دور دے بعض بزرگان مثلا جیحانى تے بلعمى خانداناں نے مختلف موضوعات وچ (فارسی) کتاباں دی تالیف تے تحریر تے عربى تے ہور زباناں تو‏ں ترجمہ دے حوالے تو‏ں مصنفاں دی بہت حوصلہ افزائی دی _

پنجويں تے چھٹى صدى ہجرى وچ ہى فارسى نثرنے مناسب انداز تو‏ں کمال دے مراحل طے کیتے اس دورماں بوہت سارے بزرگ مولفین نے مختلف موضوعا ت وچ معروف آثار چھڈے تریخ ، سیاست معاشرت ، ادب ، حکمت، طب، فزکس، ریاضیات ، نجوم ، فقہ ، تفسیر، کلام ، جغرافیہ، حالات زندگى تے بالخصوص تصوف جداں موضوعات اُتے مختلف کتاباں لکھى گئياں _

اور فارسى بولی بھى پختہ ہونے دے ساتھساتھجاذب تے روان ہوگئی_ لیکن ٦۱٦ قمرى وچ چنگیز خان منگول

____________________

۱)سابقہ حوالہ خلاصہ ج ۱،۲_

۸۱ کے حملہ تو‏ں تمام معاشرتى ، عملى ، ادبى تے علمى امور حتى کہ فارسى بولی بھى انحطاط دا شکار ہوگئی_ ایرانیاں دی ستويں صدى ہجرى وچ اپنى سبھیاچار دی حفاظت دے لئی سعى تے کوشش کرنے دے باوجود اٹھويں صدى دے بعد اس جمود دے آثار واضح ہوگئے (۱)

اگرچہ صفویہ دور وچ بھى فارسى نثر جارى رہى لیکن ادبى معیار دے پیش نظرمناسب حالت وچ نہ تھى _ دوسرے لفظاں وچ اگرچہ اس دور وچ وکھ وکھ موضوعات وچ کتاباں تحریر ہوئیاں لیکن چونکہ لغوی، ادبى تے بلاغت دے میزان تے معیارکا خیال نہ رکھیا گیالہذا فارسى نثر وچ اس دور نو‏‏ں ممتاز دور نئيں کيتا جاسکدا _مجموعى طور اُتے اسيں کہہ سکدے نيں کہ صفوى دور دی نثر تیمورى دور دی نثر تو‏ں بھى کدرے پست تے حقیر اے حتى کہ نثر مصنوع دے شعبہ وچ تیمورى دور دے دربارى دا رکناں دی نثر مصنوعکے بھى نیڑے نئيں اے اس دور وچ جس فارسى نثر دا ہند وچ رواج سی اوہ بھى اسى قسم دی تھى _

افشاریہ ، زندیہ تے قاجاریہ دور وچ فارسى نثر بتدریج پستى تو‏ں بلندى دی طرف سفر کرنے لگى قاجارى دور وچ گذشتہ لوکاں دی مانند کچھحد تک مناسب روش اختیار کر گئی شعر دی مانند نثر وچ بھى گذشتہ مصنفاں دی فصاحت تے بلاغت معیار تے نمونہ تھى لیکن اس حوالے تو‏ں زیادہ تر چھٹى تے ستويں صدى دے مولفین تے مصنفاں دی روش دی تقلید ہوتى رہى _

ج) ترکى ادب:

ترکى ادب دا شروع تو‏ں ہى واضح طور اُتے دینى امور دی طرف رجحان اے قدیم ترکى ادب دا اک اہ‏م حصہ کہ جو مرکزى ایشیا نال تعلق رکھدا اے دو وڈے دین مانوی تے بدھمت دی تحریرات اُتے مشتمل اے تے بوہت سارے دینى مفاہیم اورتعلیمات دا حامل اے _ ابتدائی چارصدیاں وچ جدو‏ں کہ دین اسلام مغرب تو‏ں مشرق دی طرف بڑھریا سی ترک لوک اسلام تو‏ں آشناہوئے اسطرح ترک اقوام دی رہتل وچ مفاہیم اسلام دے نفوذ دا راستہ کھل گیا_ اک تقابلى تے عمومى نظرے دے مطابق سانو‏ں مننا پئے گا کہ مرکزى ایشیا یعنى اناطولى ، قفقاز تے ولگا وچ ترکى اشعار مختلف پہلوآں تو‏ں فارسى تے عربى ادب تو‏ں بہت متاثر ہوئے_ تے آلٹائی اور

____________________

۱) ملک الشاعر بہار ، سبک شناسى ، ح ۱ ص ۹۰_۳۵_

۸۲ مشرقى تے مغربى سابئیر یا جو اسلامى رہتل تو‏ں دور رہ گئے سن تے آلٹا اقوام دی مقامى سبھیاچار وچ مدغم سن اوتھ‏ے بھى اس شاعرى نے اپنى شکل تے قالب نو‏‏ں قائم رکھیا اے _

پنجويں تے چھٹى صدى ہجرى وچ قراخانیان دے ترکستان دے مغرب وچ سیرد ریا اور آمودریا دے مناطق اُتے مکمل تسلط دے ساتھساتھترکى اسلامى ادب نے جنم لیا _ نويں تو‏ں گیارہويں صدى ہجرى تک ترکستان دے مشرق وچ اغوز انہاں سالار دے درمیان واضح طور اُتے اک محدود سا ادبى ماحول بنا تے انہاں دے بوہت سارے آثار وچو‏ں بعض کتاباں کہ جو عبادت تے قصہ قربان ناں رکھتى سن مکمل طور اُتے دینى مفاہیم تو‏ں متاثر سن _

آخرى صدیاں وچ مختلف زباناں یعنى ترکى ، آذربایجانى ، عثمانى تے ترکمنى نال تعلق رکھنے والے شاعر تے نثر نویس حضرات جو اسلامى کلچر وچو‏ں زیادہ تر صوفیت تے عرفان تو‏ں متاثر سن اسلامى اقوام دے مشترک ادب وچ انہاں دی درجہ بندى اسى حوالے تو‏ں دی جاتى اے _ ترکى ادب وچ عظیم شاعر وچو‏ں امیر على شیرنوائی ( متوفى ۹۰٦ قمری) نجاتى ( متوفى ۹۱۵ قمری) باقى (متوفى ۱۰۰۹ قمری) فضولى (متوفى ۹٦۴ قمری) تے شیخ غالب (متوفى ۱۲۱۳) قابل ذکر نيں _

ب ) اسلامى علوم

۱) قرائت :

قرائت دا علم اسلامى علوم وچ قدیم ترین علم اے کہ جس دے بانى پیامبر اکرم(ص) نيں انہاں دے بعد على بن ابى طاب (ع) ، عبداللہ بن مسعود تے فیر آئمہ اطہار دا اس علم دی تدوین وچ اہ‏م کردار اے پہلى صدى ہجرى وچ پہلا شخص کہ جس نے قرآن دی رائج الحان دے ساتھقرائت کىاس دا ناں عبیداللہ بن ابى بکر ثقفى تھا_

پیغمبر اکرم(ص) تو‏ں اصحاب دی قرآن کریم دے بعض لفظاں تے انہاں دے حروف دی ادائیگى دے حوالے تو‏ں مختلف ذرائع تو‏ں روایات نقل ہونے دی بناء اُتے قرائت وچ اختلاف پیدا ہوگیا تے فیر ایہ اختلاف قاریاں دے ذریعہ نقل ہويا تے جارى رہیا _ اسلامى فتوحات دے دوران اسلامى ملکاں دے ہر شہر دے مسلماناں نے مشہور قاریاں وچو‏ں کسى اک قارى دی قرائت نو‏‏ں اختیار کيتا کہ جس دے نتیجہ وچ پنجاہ طرح دی قرائتاں کہ جنہاں وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور قراء سبعہ (ست قرائتاں )ظہور پذیر ہوئیاں(۱)

____________________

۱)بہاء الدین خرمشاہى ، دانشنامہ قرآن تے قرآن پوہى ج ۱ ص ٧۴۲_۱٧۴_

۸۳ پہلے شخص جنہاں نے تمام قرائتاں نو‏‏ں اک کتاب وچ جمع کيتا ابوعبید قاسم بن سلام (متوفى ۲۲۴ قمری) سن کہ انہاں نے تمام قرائتاں نو‏‏ں انہاں ست قرائتاں سمیت پچیہہ قرائتاں وچ خلاصہ کيتا انہاں دے بعد احمد بن جبیر کوفى نے پنج قرائتاں دے بارے کتاب تحریر دی کہ اس دا م دے لئی انہاں نے تمام مشہور شہراں وچو‏ں اک قارى نو‏‏ں انتخاب کيتا _ انہاں دے بعد قاضى اسماعیل بن اسحاق مکى (متوفى ۲۸۲ قمری) نے اک کتاب وچ ویہہ علمائے قرائت تو‏ں جنہاں وچ ایہ ست معروف قارى بھى سن قرائتاں جمع کيتياں _ انہاں دے بعد محمد بن جریر طبرى ( متوفى ۳۱۰ قمری) نے اک کتاب الجامع تالیف دی تے ویہہ تو‏ں زیادہ قرائتاں اسماں ذکرکاں _

ست معروف قارى کہ جو قراء سبعہ دے عنوان تو‏ں معروف سن اوہ مندرجہ ذیل نيں نافع بن عبدالرحمان (متوفى ۱٦۹ قمری) عبداللہ بن کثیر (متوفى ۱۲۰ قمری) ابو عمرو بن العلاء ( متوفى ۱۵۴ قمری) عبداللہ بن عامر ( متوفى ۱۱۵ قمری) عاصم بن ابى بخود ( متوفى ۱۲۹ قمری) حمزہ بن حبیب (متوفى ۱۵۴ قمری) تے کسائی ابوالحسن على بن حمزہ ( متوفى ۱۹۸ قمری)_

چوتھى صدى ہجرى دے اوائل وچ قرائت قرآن دے حوالے تو‏ں ایسا گروہ ظاہر ہويا کہ جو شاذ تے نادراقوال نو‏‏ں بیان کرنے لگے تے ایہ کمیاب اقوال اختلاف قرائت دا سبب بنے لیکن عباسى خلفاء دا انہاں دے بارے وچ سخت اقدام باعث بنا کہ ایہ اختلاف قرائت مستقل نہ رہ سکیا تے ست قاریاں دی قرائت اُتے اعتماد مستحکم ہوگیا_

پنجويں صدى ہجرى وچ قرائت قرآن دے علم نے اپنى اہمیت نو‏‏ں قائم رکھیا اسطرح کہ تمام اسلامى ملکاں وچ یعنى اندلس تو‏ں ماوراء النہر تک بزرگ علماء قرائت قرآن دی تحقیق وچ مشغول سن تے اس سلسلے وچ بہت سى کتاباں تحریر دی گئياں اندلس وچ مثلا ابو عمرو عثمان بن سعید دانى (متوفى ۴۴۴ قمری) تے ابو محمد قاسم بن فیرة بن خلف شاطبى اندلسى (متوفى ۵۹۰ قمری) نے قرائت دے حوالے تو‏ں متعدد کتاباں تحریر کيتياں _

چھٹى صدى ہجرى وچ ایران وچ قرائت دے بزرگ عالم ابوالفضل محمد بن طیفور سجاوندى غزنوى ظاہرہوئے انکى کتاب دا ناں کتاب الموجز تے عین المعانى فى تفسیر سبع المثانی اے (۱)

____________________

۱)بہاء الدین خرمشاہى ،سابقہ حوالہ ، ص ۱۱۹۰_

۸۴ مجموعى طور اُتے علم قرائت نے چوتھى صدى تو‏ں چھٹى صدى تک ترقى دی کیونجے ایداں دے قارى پیدا ہونے تو‏ں کہ

جنہاں قرآن دی قرائت وچ کمیاب اقوال نقل کیتے سن کہ ایہ چیز باعث بنى کہ علم قرائت قرآن وچ جدید مباحث سامنے آئیاں تے اسکى ہور شاخاں وجود وچ آئیاں _ دوسرى طرف اسلامى رہتل دی روز بروز وسعت تو‏ں قرائت دا علم اندلس تے جدید اسلامى سرزمیناں دے مدارس تک پھیل گیا لیکن ستويں ، اٹھويں تے نويں صدى ہجرى وچ علم قرائت نے چھٹى صدى دی مانند ارتقاء دے مراحل طے نئيں کیتے _ہم اس دور وچ دو وڈے قاریاں نو‏‏ں جاندے نيں اک منتخب الدین بن ابى الغزالى یوسف ہمدانى (متوفى ٦۴۳ قمری) تے دوسرے شمس الدین ابوالخیر محمد بن محمد بن یوسف جزرى (متوفى ۸۳۳ قمری) نيں _

جناب جزرى ایداں دے زمانے وچ ظاہر ہوئے کہ جدو‏ں ایہ علم زوال دی طرف رواں سی انہاں نے قرائت دی منسوخ کتاباں دے تعارف دے ساتھساتھانہاں دے مواد نو‏‏ں اپنى دو کتاباں النشر تے غایة النہایة وچ قرائت دے موضوعات نو‏‏ں اک جدید اسلوب دے ساتھپیش کيتا تے ایہ دو کتاباں حقیقت وچ علم قرائت دا اک انسائیکلوپیڈیا نيں کہ جنکى بدولت اج تک اس علم دی نشر تے اشاعت جارى اے اوہ خصوصیات جنہاں نے انہاں دو کتاباں قرائت دا دائرة المعارف بنایا اوہ پچھلى کتاباں وچ نئيں دیکھى گئياں _

دسويں تو‏ں بارھواں صدى تک ایران مین دین تے سیاست دے اسيں قدم ہونے تے صفوى خاندان دے حاکم ہونے دے ساتھہى اسلامى علوم وچ جدید باب کھل گیا تے علم قرائت بھى اس جدید فضا تو‏ں بہرہ مند ہويا تے ترقى دی راہ وچ اس علم نے نويں تے مثبت قدم اٹھائے اگرچہ این تن صدیاں وچ علم قرائت دے حوالے تو‏ں جو کتاباں تالیف ہوئیاں اوہ گذشتہ کتاباں دی مانند قدر تے قیمت دی حامل نہ سن _ اس دور دی بعض کتاباں مندرجہ ذیل نيں _ الکشف عن القراآت السبع کہ جو قاضى سعید قمى (متوفى ۱۱۳ قمری) دی تالیف اے _ تحفة القراء کہ جو ملیا مصطفى قارى تبریزى دی فارسى وچ تحریر اے تے رسالہ تجوید کہ جو محمد بن محسن بن سمیع قارى دی فارسى وچ تالیف اے انہاں آخرى صدیاں وچ بھى قرائت لغات قرآن دی تشریح تے کشف آیات دے حوالے تو‏ں بوہت سارے کتاباں وجود وچ آئیاں(۱)

____________________

۱)عند الحلیم بن محمد الہادى قابة، القراة القرانیة، تاریخہا ، ثبوتہا، حجتیہا تے احکامہا ص ٧۳_٧۰ ، ٧۵ _ ٧۴_

۸۵ ۲ _ تفسیر

تفسیر دی تدوین دا مرحلہ بنى امیہ دی حکمرانى دے آخرى تے بنى عباس دی حکومت دے ابتدائی زمانہ وچ حدیث دی تدوین دے ساتھہى شروع ہويا کیونجے سب تو‏ں پہلے روایات ہى قرآن کریم دی تفسیر سن بعد وچ علماء کرام تے بزرگان اسلامى دی کوششاں تو‏ں تفسیرى روایات نو‏‏ں احادیث دے عمومى مجموعہ تو‏ں جدا کرکے مستقل طور اُتے تدوین کيتا گیا بوہت سارے اہل سنت اورشیعہ حضرات دی نظر وچ سب تو‏ں پہلے تفسیر نو‏‏ں تدوین کرنے والے سعید بن جبیر نيں اوہ عبداللہ بن عباس دے شاگرد ہونے دے ساتھساتھتابعین وچو‏ں وڈے ادیب شمار ہُندے سن تے شیعہ ہونے تے حضرت على (ع) دے ساتھوفا دارى دے جرم وچ حجاج بن یوسف (ع) دے ہتھو‏ں شہید ہوئے _

اگر اسيں تحقیق تے دقت دے ساتھاس سوال دا جواب دینا چاہن کہ اسلام وچ سب تو‏ں پہلے مفسر قرآن کون سن تاں بلا شبہ حضرت محمد (ص) تے على بن ابى طالب (ع) دا ناں ہى ساڈے سامنے جلوہ گر ہوئے گا حضرت على (ع) دی تفسیر کوحقیقت وچ قرآن کریم دی تفسیر عقلى دا آغاز جاننا چاہیے تفسیر عقلى تو‏ں مراد قرآنى آیات دی وضاحت تے تفسیر فکرى تے عقلى روش اُتے کرنا تے ایہ روش در حقیقت وہى راستہ اے کہ جسکى طرف کتاب خدا مؤمنین دی راہنمائی کرتى اے _ قرآن دی تفسیر دا ایہ مکت‏‏ب امام محمد باقر (ع) تے انہاں دے فرند امام جعفر صادق (ع) دے دور وچ اپنے عروج نو‏‏ں پہنچیا _ تفسیر عقلى کہ جو تقریبا دوسرى صدى تو‏ں شروع ہوئی چھٹى صدى وچ اپنے کمال دی آخرى حداں نو‏‏ں چھور ہى تھی_

عباسى دور وچ مختلف بلکہ متضاد کلامى مکاتب دی طرز فکر اُتے ایہ تفسیرى مباحث عام ہوگئياں مسلما‏ن دانشوراں دا اک گروہ اپنے علمى تخصص تے مذہب دی اساس اُتے قرآن کریم دی تفسیر وچ مشغول ہويا مثلا علم نحو دے علماء ادب اورعلوم بلاغت دی رو تو‏ں آیات قرآن دی تفسیر تے وضاحت وچ مشغول ہوئے تے علوم عقلى دے ماہرین قرآن مجید دی فلسفى قواعد تے قوانین تے اسلامى حکماء تے فلاسفہ دی آراء دی روشنى وچ تفسیر کرنے لگے(۱)

____________________

۱)دانشنامہ جہان اسلام ، ج ٧ ، ذیل تفسیر_

۸٦ جس دے نتیجہ وچ متعدد قسم دی روشاں تے مکاتب تفسیرى وجود وچ آئے اسيں انہاں وچ چند اہ‏م ترین روشاں دی وضاحت کردے نيں :

۱) تفسیر قرآن بہ قرآن : یعنى قرآن کریم دی بعض آیات دی وضاحت تے تفسیر دے لئی دوسرى بعض آیات تو‏ں مدد لینا(۱)

۲)تفسیر موضوعی: اس تفسیرى روش وچ مفسر اک موضوع تے مسئلہ دی وضاحت دے لئی اس موضوع دے متعلق تمام آیات اک جگہ ترتیب تے باہمى ربط دے ساتھپیش کرتاہے_

۳)تفسیر اجتہادى : آیات دی تفسیر تے تشریح دے لئی آیات دے معانى تو‏ں منطق ، اصول تے اجتہادى روشاں دی بناء اُتے بہرہ مند ہونا_

۴)تفسیر تطبیقی: مفسر کوشش کرتاہے کہ قرآن دے کلى احکا‏م تے تعلیمات نو‏‏ں عہد حاضر دے انسان دی زندگى اُتے مطابقت دے_

۵ ) تفسیر عصری: مفسر تفسیر دے حوالے تو‏ں گذشتہ علماء دی آراء دا تجزیہ کرتاہے تے گذشتہ مفسرین دے ناقابل دفاع نظریات نو‏‏ں ترک کردیتاہے(۲)

٦)تفسیر تاریخی: مفسر قرآن دے تاریخى واقعات بالخصوص انبیاء (ع) دے قصےآں دی وضاحت کرتاہے تے انہاں وچ عبرت آموز نکات نو‏‏ں کڈ ک‏ے تشریح کرتاہے_

٧) تفسیر فلسفی: مفسر اسلامى فلسفہ دی معلومات تو‏ں قرآنى آیات دے معانى تے اہداف نو‏‏ں درک کرنے دے لئی مدد لیتاہے_

____________________

۱)بہاء الدین خرمشاہى ، سابقہ حوالہ ص ٦۵۲ _ ٦۳۴_

۲)شادى نفیسى ، عقل گرائی در تفاسیر قرن چہاردہم_

۸٧ ۸)تفسیر ادبی:مفسر قرآن دے معانى نو‏‏ں کشف کرنے تے صحیح معنےآں وچ درک کرنے دے لئی ادبى علوم تو‏ں بہرہ مند ہوتاہے_

۹)تفسیر نقلى یا ماثور: مفسر پیغمبر (ص) تے آئمہ معصومین (ع) دے اقوال تے احادیث دی رو تو‏ں آیات دی تفسیر کرتاہے_

۱۰)تفسیر ہدایتى تے تربيت‏ی: قرآنى آیات تو‏ں اخلاق تے تربیت دے حوالے تو‏ں نکات نو‏‏ں پیش کرنا تے انہاں آیات الہى تو‏ں قرآنى دعوت دے مضمون دی تہہ تک پہچنا_

۱۱)تفسیر فقہی: عبادات ، معاملات، حدود تے تصرف دے حوالے تو‏ں قرآن دے عملى احکا‏م دا تجزیہ کرنا تے اس نظر تو‏ں قرآنى آیات دی تشریح کرنا_

۱۲_ تفسیر کلامى : مفسر قرآنى آیات دی مدد تو‏ں اپنے عقائد تے مذہب دا دفاع کرتاہے تے اس حوالے تو‏ں آیات دے شبہات نو‏‏ں دور کرتاہے_

۱۳_ تفسیر رمزی: مفسر واضح کرتاہے کہ قرآنى آیات رمز تے اشارہ نيں لہذا انہاں آیات دے لفظاں دے معانى تے اسرار تک پہنچنے دے لئی مروجہ ادبى تے معانى قواعد تو‏ں بڑھکر انہاں دے علاوہ ہور روشاں تو‏ں حقائق تک پہنچنے دی کوشش کردا اے _

۱۴ _ تفسیر عرفانی: مفسر دی نظر وچ قرآن صرف ظاہرى تے لفظى پیغام دی حد تک بیان نئيں کررہیا بلکہ انہاں آیات دے باطن وچ عرفانى تعلیمات تے سیر تے سلوک دے اسرار بھى پنہان نيں کہ جو کشف تے شہود دی روش تو‏ں ظاہر ہونگے(۱)

ہم انہاں چودہ قسماں دی تفاسیر نو‏‏ں تاریخى نگاہ تو‏ں دیکھدے ہوئے اہ‏م ترین تفاسیر دا تعارف کردیندے نيں :

____________________

۱)دانشنامہ جہان اسلام، سابقہ حوالہ_

۸۸ تیسرى صدى ہجرى دے پہلے نصف زمانہ وچ بخارى نے اپنى کتاب صحیح دا کچھحصہ گذشتہ تفاسیر دے تجزیہ تے تحلیل دے حوالے تو‏ں خاص کيتا _ جامع البیان فى تفسیر القرآن محمد بن جریر طبرى دی تیسرى صدى دی مشہور تفاسیر وچو‏ں شمار ہوتى اے چوتھى صدى ہجرى وچ محمد بن ابراہیم بن جعفر نعمانى دی تفسیر نعمانى قابل توجہ اے پنجويں صدى ہجرى وچ تفسیر التبیان فى تفسیر القرآن جو کہ محمد بن حسن طوسى دی تالیف اے جو سب تو‏ں پہلى شیعى تفسیر شمار ہوتى اے تے عقلى تے اجتہادى روش دے ساتھدائرہ تحریر وچ آئی _ اسى صدى وچ عتیق بن محمد سور آبادى نیشابورى دی تفسیر سور ابادى یا تفسیر التفاسیر بھى وجود وچ آئی_

چھٹى صدى ہجرى وچ شیخ طبرسى دی مجمع البیان فى تفسیر القرآن تالیف ہوئی انہاں نے اس تفسیر دے علاوہ تے دو تفاسیر الکافى الشافی تے جوامع الجامع بھى تحریر کيتياں _ اسى صدى وچ ابوالفتوح رازى دی روض الجنان فى تفسیر القرآن بھى تالیف ہوئی_

ستويں صدى وچ ابو عبداللہ محمد بن محمد انصارى خزرجى قرطبى دی تفسیر الجامع لاحکا‏م القرآن لکھى گئی آپ معروف مذہب مالکى دے علماء وچو‏ں سن اٹھويں صدى وچ عبداللہ بن عمر بن محمد نے انوار التنزیل تے اسرار التاویل تحریر دی _ دسويں صدى ہجرى وچ جلال الدین سیوطى نے الدر المنثور فى تفسیر الماثور تالیف دی تے گیارہويں صدى وچ ملیا محسن فیض دا شانى نے تفسیر صافى تحریر کيتی_

تفسیر دی تدوین دے آغاز تو‏ں چودھواں صدى تک تفسیرى آثار دے تالیف وچ اسلوب دے لحاظ تو‏ں واضح تبدیلى مشاہدہ وچ نئيں آتى لیکن چودھواں صدى وچ تفسیر المیزان دے مصنف جناب محمد حسین طباطبائی دے ذریعے تفسیرى اسلوب وچ انقلاب پیدا ہويا اس کتاب دا گذشتہ تفاسیر اُتے امتیاز ایہ اے کہ گذشتہ تفاسیر وچ روش ایہ تھى کہ کسى آیت دے دو یا تن معانى بیان ہُندے تے مختلف احتمالات نقل ہُندے لیکن آخر وچ حقیقى قول واضح تے روشن نہ ہُندا جدو‏ں کہ تفسیر المیزان جو کہ قرآن دی تفسیرقرآن تو‏ں دی تفسیرى روش اُتے لکھى گئی اسماں ہور آیات دی مدد تو‏ں اک آیت دے مختلف معانى وچو‏ں اک معنى نو‏‏ں ترجیح دى گئی اے _ عہد حاضر وچ تفسیر

۸۹ المیزان تمام شیعہ تفاسیر وچو‏ں اہ‏م ترین تے جامع ترین تفسیر ہونے دے ساتھامامیہ دے ہاں مطلقاً اس صدى دی مشہور ترین تفسیر بھى اے (۱)

۳_ حدیث

اسلامى فرقےآں وچ شروع تو‏ں ہى حدیث دی تدوین دے بارے وچ اختلاف نظر موجود سی جدو‏ں کہ شیعاں نے اسى زمانہ وچ حدیث دی اہمیت نو‏‏ں درک کردے ہوئے کتابت دے ذریعے اس تاریخى ورثہ نو‏‏ں محفوظ کرنے دے لئی قدم اٹھایا _ جدو‏ں کہ اہل سنت دوسرى صدى دے دوسرے نصف حصہ تک احادیث دا کوئی تدوین شدہ مجموعہ نئيں رکھدے سن کیونجے دوسرے خلیفہ نے کتابت حدیث تو‏ں منع کردتا تھا(۲)

سب تو‏ں پہلى کتاب حدیث حضرت على بن ابیطالب نے تدوین دی کہ جو در حقیقت پیغمبر اکرم(ص) نے املا کروائی تھى _ بعض محققاں دی تحقیق دے مطابق ایہ کتاب امام باقر (ع) دے پاس موجود تھى تے آپ(ع) نے ایہ حکم بن عتیبہ نو‏‏ں دکھادی تھى(۳) شیخ مفید ، محقق حلى تے شہید اول دے بقول امیر المؤمنین (ع) دے دور تو‏ں امام حسن عسکرى (ع) دے زمانہ تک یعنى تیسرى صدى دے دوسرے نصف حصہ تک شیعاں نے حدیث وچ چار سوکتب (اصول اربعہ مائة) تحریر کيتياں _

چوتھى صدى ہجرى تو‏ں شیعہ علماء نے حدیث وچ چار اہ‏م ترین کتاباں دی تدوین تے تالیف تو‏ں علم حدیث دے ارتقا وچ انتہائی عظیم تے یادگار قدم اٹھایا جناب محمد بن یعقوب کلینى (متوفى ۳۲۹ قمری) نے الکافی تالیف دی _ محمد بن على بن بابویہ قمى جو کہ شیخ صدوق دے ناں تو‏ں معروف نيں انہاں نے کتاب من لا یحضرہ الفقیہ تحریر دی _ تے پنجويں صدى ہجرى وچ محمد بن حسن طوسى (متوفى ۴٦۰ قمری) نے دو کتاباں رہتل

____________________

۱)سابقہ حوالہ _

۲)على بن حسام الدین متقى ، کنز العمال فى سنن الاقوال والافعال، بیروت ج۱ ص۱٧۴_

۳)سید حسن صدر ، تاسیس الشیعة الکرام ، لفنون الالسلام ص ۲٧۹_

۹۰ اور استبصار تالیف کيتياں _

چھٹى صدى تو‏ں گیارہويں صدى تک علم حدیث تقریبا جمود دا شکار رہیا اسى لئی اس طویل دور وچ کچھزیادہ احادیث دی تدوین شدہ کتاباں دا اسيں مشاہدہ نئيں کردے لیکن صفوى حکومت دے قیام تو‏ں دوبارہ اس علم دی طرف توجہ بڑھگئی _ اس دور وچ ملیا محسن فیض دا شانى نے الوافی محمد بن حسن حر عاملى نے وسائل الشیعہ تے علامہ مجلسى نے بحار الانوار نو‏‏ں تحریر کيتا تے چودھواں صدى وچ بھى سید حسین طباطبائی بروجردى نے اک اہ‏م کتاباں جامع الاحادیث الشیعہ فى احکا‏م الشریعہ نو‏‏ں تالیف کيتا_

دوسرى صدى تو‏ں چودھواں صدى تک علماء اہلسنت نے بھى علم حدیث دے حوالے تو‏ں بہت سى کتاباں تالیف کيتياں کہ جنہاں وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور مندرجہ دیل نيں : صحیح بخارى ، صحیح مسلم سنن ابن ماجہ، سنن ابو داؤد، سنن نسائی تے جامع ترمذى کہ ایہ کتاباں صحاح ستہکے عنوان تو‏ں معروف نيں ایہ سب کتاباں تیسرى صدى ہجرى وچ تحریر تے تالیف ہوئیاں اسى طرح اہل سنت دے ہور حدیثى آثار وچو‏ں جامع الاساتید تالیف ابو الفرج ابن جوزى (متوفى ۵۹٧ قمری) تے کتاب المنتقى فى اخبار مصطفى تالیف ابن تیمیہ (متوفى ٦۵۲ قمری) قابل ذکر نيں(۱)

۴ _ فقہ

الف) شیعہ فقہ :

مکت‏‏ب شیعہ دا فقہى نظام وکھ وکھ ادوار تو‏ں گزریا، ایتھ‏ے اسيں اختصار تو‏ں انہاں ادوار تے ہر دو ر دے مشہورترین فقہا دا تعارف کرواندے نيں :

۱_ آئمہ (ع) دا دور:اس دور وچ احکا‏م شرع، فقہ تے اجتہاد دا اصلى محور آئمہ (ع) سن انکا دا اک اہ‏م ترین دا م امور شرعى وچ فکر تے استدلال کرنے دے لئی میدان ہموار کرنا اے اسى لئی بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں اُتے انہاں نے

____________________

۱)کاظم مدیر شانہ چى ، علم الحدیث ، مشہد ص ٦۸ ، ٧۰ تے قیس آل قیس الایرانیون تے الادب العربى ج۲ _

۹۱ واضح طور اُتے اپنى ذمہ دارى اصول تے کلى قواعد بیان کرنا قرار دى تے انہاں قواعد دی مدد تو‏ں فرعى تے جزئی احکا‏م نکالنے دی ذمہ دارى دوسرے لوکاں دے کندھےآں اُتے چھوڑى(۱)

آئمہ دے پیروکاراں تے اصحاب وچ علمى تے بالخصوص کلامى مسائل وچ مختلف رجحانات وچ متکلمین ، محدثین دے رجحانات، عصمت یا علم غیب دا انکار یا اثبات تے امام دے علم دے حوالے تو‏ں مباحث اس دور دی خصوصیات وچو‏ں نيں ، آئمہ دے بوہت سارے رفقاء جو انہاں دے نہایت قابل بھروسہ اصحاب وچو‏ں سن متضاد عقائد رکھدے سن (۲)

۲_ فقہ دی تدوین دا آغاز: اس دور وچ شیعہ مکت‏‏ب دے پیروکاراں وچ فقہى حوالے تو‏ں تن بنیادى رجحانات دیکھنے وچ آندے نيں : اہل حدیث دا فکرى میلان، کہ جو شدت دے ساتھاجتہاد دے مخالف سن تے فقہى احکا‏م نو‏‏ں احادیث تے انہاں دے نقل کرنے وچ محدود کردے سن مثلا جناب کلینى تے ابن بابویہ قمى(۳)

فقہ وچ اجتہاد دی طرف میلان کہ اس گروہ دی رہبرى دو بزرگ علماء جناب ابن ابى عقیل عمانى(۴) تے جناب ابن جنید اسکافى(۵) کررہے سن انہاں دونے دے فقہى نظریات وچ اساسى اختلاف(٦) دے باوجود

____________________

۱)محمد حسن حر عاملى ، وسائل الشیعہ قم ، آل البیت ج ۱۸ ص ۴۱_

۲)اس قسم دے فکرى تے نظریاتى اختلاف دی تشریح شیعہ رجالى کتاباں وچ موجود اے مثلا محمد کشى دی اک کتاب معرفة الرجال ، جو حسن مصطفوى دی کوشش تو‏ں نشر ہوئی ص ۸۰، ۲٧۹ ، ۴۸۳ ، ۴۸۸ ، ۹_۴۹۸، ۵۰٦_

۳)محدثین دے اس گروہ دی فقہ محض احادیث دے مجموعہ دی شکل وچ ہوتى سی کہ جنہاں نو‏ں موضوع دے اعتبار تو‏ں ترتیب دتا جاندا سی کبھى تاں انہاں دے مجموعے وچ احادیث دی سند بھى حذف کردى جاتى تھى مثلا جناب کلینى دی الکافى فى الفروع _

۴)انکى کتاب المستمسک حبل آل الرسول کہ جو چوتھى تے پنجويں صدى وچ مشہورترین فقہى منبع تے مرجع تھى رجوع کیجئے آقا بزرگ طہرانى _ الذریعہ ج ۱۹ ص ٦۹_

۵)جناب ابو على محمد بن احمد بن جنیہ الکاتب الاسکافى چوتھى صدى دے وسطى زمانہ دے عالم سن انکى دو کتاباں دے ناں تھذیب الشیعہ لاحکا‏م الشریعہ تے والاحمدى فى الفقہ المحمدى نيں _

٦)ابن عقیل متکلمین دی مانند خبر واحد نو‏‏ں حجت نئيں سمجھدے سن _ جدو‏ں کہ ابن جنید اصحاب الحدیث دی مانند انہاں احادیث دی حجیت دے قائل سن رجوع کیجئے سید حسین مدرسى طباطبائی ، مقدمہ اى بر فقہ شیعہ ، مترجم ص ۲ ۴۱ _

۹۲ ان دو بزرگاں دے فقہ اُتے عمیق اثرات مرتب ہوئے _ تیسرا علمى رجحان متکلمین دی فقہ دی شکل وچ اے جناب شیخ مفید اس گروہ دی ممتاز شخصیتاں وچو‏ں نيں(۱)

۳ _ تلفیق (آپس وچ ملانے ) دا دور: شیخ الطانفہ ابوجعفر محمد بن حسن طوسى(۲) نے فقہ وچ اہل حدیث تے متکلمین دے رجحانات نو‏‏ں تلفیق کيتا تے کوشش دی فقہ دے عقل تو‏ں مربوط پہلوآں نو‏‏ں محفوظ رکھدے ہوئے احادیث دی حجیت ثابت کرن انہاں نے اپنے وسیع آثار تے کتاباں دے ساتھشیعہ فقہ وچ بوہت سارے نويں افق روشن کيتے_ شیخ الطائفہ دی اہ‏م فقہى آراء دا دے انہاں دے آثار وچ مطالعہ کيتا جاسکتاہے (۱) النہایة فى مجرد الفقہ تے الفتاوى (۲) المبسوط (۳) الاستبصار (۴) رہتل الاحکا‏م_ فقہ تفریعى تے فقہ تطبیقى دی تقسیم انہاں دے ہى دا رناواں وچو‏ں اے _ ایہ فقہى مکت‏‏ب تن صدیاں تک شیعہ دنیا اُتے حکمرانى کردا رہیا شیخ طوسى دے علاوہ اس دور دی اہ‏م ترین شخصیتاں جناب قطب الدین راوندى(۳) تے ابن شہر آشوب نيں(۴)

۴_مکت‏‏ب تلفیقى پرتنقید دا دور: شیخ طوسى دے سوسال بعد فقہاء دے اک گروہ نے کوشش دی کہ متکلمین دے فقہى مکت‏‏ب نو‏‏ں زندہ کيتا جائے اس لئی انہاں شیخ طوسى دے مکت‏‏ب تلفیق اُتے تنقید دی اس دور دی مرکزى شخصیت ابن ادریس حلى(۵) نيں _

۵_مکت‏‏ب تلفیق دی اصلاح اورارتقا دا دور: شیخ طوسى دی فقہ بے پناہ جدت دے باوجود نظم، ترتیب تے اصلاح دی محتاج تھى بالخصوص انہاں دے مکت‏‏ب دے ناقدین نے بہت زیادہ انہاں اُتے اعتراضات کیتے سن ،اسى بناء پر

____________________

۱) انہاں بہت شدت دے ساتھابن جنید دی فقہى روش دا مقابلہ کيتا رجوع کیجئے مثلا مفید ، المسائل الصاغانیہ والمسائل السرویة_

۲)رجوع کیجئے محمد بن حسن طوسى الخلاف تہران _

۳)فقہ القرآن دی تصنیف دے علاوہ نہایة اُتے چند شروح بھى تحریر کيتياں _

۴)متشابہہ القرآن تے مختلفہ دے مصنف _

۵)ابن ادریس دے حوالے تو‏ں رجوع کیجئے دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۲ ذیل ابن ادریس ص ٧۱۸_

۹۳ محقق حلى(۱) تے انہاں دے عظیم شاگرد علامہ حلى(۲) نے اس حوالے تو‏ں وسیع پیمانے اُتے کوشش کيتياں _ انہاں دو بزرگاں دے فقہى آثار تو‏ں اج تک فقہى محققاں بہرہ مند ہُندے نيں سچى گل ایہ اے کہ جے انہاں دو بلند مرتبہ فقہى شخصیتاں دی کوششاں نہ ہُندیاں تاں مکت‏‏ب تلفیق گذشتہ دور ( مکت‏‏ب تلفیق اُتے تنفید دا دور ) وچ ہى فراموشى دے غبار دی نذر ہوجاندا _

٦_ شہید اول دا دور: شہید اول(۳) نے فقہى تفکر نو‏‏ں مرحلہ کمال تک پہچانے دے لئی کوشش دی تے فقہ شیعہ دے لئی ایداں دے اساسى اصول تے قواعد تلاش کیتے کہ جنکى بناء اُتے شیعہ فقہ نے اہل سنت دے فقہى مکاتب دی مدد دے بغیر اپنى مستقل حیثیت نو‏‏ں تشکیل دتا _ اسى خصوصیت دی بناء اُتے انہاں دے آثار تے تصنیفات گذشتہ فقہاء دے آثار تو‏ں ممتاز ہوئے انہاں دے بعدکے علماء ڈیڑھصدى تو‏ں زیادہ عرصہ تک انہاں دے پیروکار رہے_ تے اپنى فعالیت انہاں دے آثار اُتے شرح تحریر کرنے تک محدود رکھى تھی_ اس مکت‏‏ب دے معروف ترین فقیہ شہید ثانى(۴) نيں _

٧_ صفوى دور دی فقہ : ایہ دور جو دسويں صدى تو‏ں بارھواں صدى تک جارى رہیا اسماں تن رجحان سامنے آئے:

الف) محقق ثانى دی فقہ : محقق ثانى(۵) دی اہ‏م فعالیت دو نکتاں وچ خلاصہ ہوتى اے: فقہ دے قوى دلائل کوہور مستحکم تے پائدار بنانا تے فقہ وچ حکومتى مسائل دی طرف توجہ مثلا فقیہ دے اختیارات دی حدود نماز جمعہ تے خراج دے متعلقہ مسائل تے غیرہ ، محقق ثانى دے اپنے بعد والے فقہاء اُتے اثرات مکمل طور اُتے واضح نيں _

____________________

۱)محسن امین حبل عاملى سابقہ ما خذج ۴ ص ۸۹_

۲)سابقہ ما خذج ۵ ص ص ۳۹٦ _

۳)سابقہ ما خذج ۱۰ ص ۵۹_

۴) سابقہ ماخذ ، ج٧، ص ۱۴۳_

۵) عباس قمى ، ہدیة الاحباب ، تہران، ص ۲۵۴_

٦) احمد بن محمد اردبیلی، زبدة البیان، مقدمہ_

۹۴ ۲) مقدس اردبیلى دی فقہ : مقدس اردبیلى(٦) نے اگرچہ فقہ وچ کوئی اساسى تبدیل نئيں دی لیکن اوہ دوسرےآں تو‏ں قطع نظر مخصوص روش دے حامل سن انکى تحقیقات دی اہ‏م خصوصیت ایہ تھى کہ اوہ گذشتہ فقہاء دے نظریات تے آراء تو‏ں قطع نظر فقط اپنى اجتہادى روش تے اپنى نظر اُتے اعتماد کردے سن علمى مباحث وچ انکى شجاعت تے جدت باعث بنى کہ انہاں دے بعد چند فقہاء نے انکى روش نو‏‏ں اختیار کيتا _

ج)اخباریاں دی فقہ : اخباریاں دی تحریک کہ جو پنجويں صدى دے آغاز وچ متکلمین دی علمى کوششاں تو‏ں تقریباً ختم ہوچکى تھى گیارھواں صدى وچ محمد امین استر آبادى دے ذریعے دوبارہ زندگى ہوگئی(۱) اگرچہ اخبارى فقہاء نے چند دہائیاں تک ایران تے عراق دے فقہى تے علمى مراکز اُتے قبضہ جمالیا لیکن اس روش دے حامل مشہور فقہاء دی تعداد زیاہ نئيں اے _

۸ _ اصول دی اساس اُتے اجتہاد دی تجدید حیات : وحید بہبہانى(۲) جو کہ بارھواں صدى ہجرى وچ فقہ دے نابغہ شمار ہُندے نيں انہاں نے اپنى وسیع علمى تحقیقات تو‏ں اخباریاں دے اساسى قواعد تو‏ں مقابلہ کردے ہوئے دوبارہ عقلى روش اُتے اجتہاد نو‏‏ں زندہ کيتا _ انہاں نے فقہ، اصول فقہ دی اصلاح تے دقیق علمى تحقیقات کےساتھکوشش دی کہ شیعہ فقہ نو‏‏ں اک ترقى یافتہ ، پائدار ، منظم ،قانونى تے فقہى مکت‏‏ب دی شکل وچ لے آئیاں(۳) جناب وحید دی اس کوشش تے فعالیت تو‏ں بڑھکر انکى دا میابى ایہ تھى کہ انہاں نے عظیم المنزلت فقہاء دی تربیت دی کہ جنہاں نے فقہى تے اصولى اساس اُتے قیمتى آثار عرصہ وجود وچ لیا ک‏ے انکى کوششاں تے ثمرات نو‏‏ں عظیم استحکا‏م بخشا_

____________________

۱)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۱۰ ذیل امین استر آبادی_

۲) محمد باقر بن محمد اکمل کہ انہاں دے آثار وچو‏ں اے الفائدے الحایریة، شرح مفاتیح الشرائع_

۳)سید حسین مدرسى طباطبائی ، سابقہ ما خذص ٦۰_

۹۵ انہاں وچو‏ں مشہورترین فقہاء مندرجہ ذیل نيں :بحر العلوم(۱) شیخ جعفر دا شف الغطاء(۲) ، ملااحمد نراقی(۳) تے حسن ابن جعفر دا شف الغطاء(۴)

۹_ شیخ انصارى دا دور: شیخ مرتضى انصارى(۵) تیرھواں صدى دے سب تو‏ں وڈے نابغہ تے فقہ تے اصول الفقہ وچ دقیق روشاں نو‏‏ں ایجاد کرنے والے سن انہاں دے دقیق تے عمیق روشاں نے فقہ وچ انقلاب بر پا کردتا _ انہاں دے آثار وچ موجود فقہى مجموعہ ایسا دقیق تے ظریف اے کہ کلى طورپر ناسخ ماسبق ( گذشتہ فقہا دے استنباط نو‏‏ں منسوخ کردا) اے (-٦) انکا فقہى مکت‏‏ب انہاں دے زمانہ تو‏ں اج تک علمى تے فقہى مراکز اُتے غالب اے کہ اج تک بڑى شخصیتاں دے پیدا ہونے دے باوجود انہاں دے مکت‏‏ب وچ بنیادى تبدیلى نہ آسکى _ اس دور دے اہ‏م ترین فقہاء مندرجہ ذیل نيں :

میرزاى شیرازى(٧) محمد دا ظم خراسانى(۸)

____________________

۱)محمد مہدى بن مرتضى طباطبائی (متوفى ۱۲۱۲ قمری) صاحب تصنیف، المصابیح والدورة النجفیة_

۲)کتاب کشف الغطاء عن مبھمات الشریعة الغراء دے مصنف انکى زندگى دے حوالے تو‏ں رجوع کیجئے محسن امین جبل عاملى ، سابقہ ما خذج ۴ ص ۹۹_

۳) کتاب مستند الشیعة ومناہج الاحکا‏م دے مصنف انکى زندگى دے حوالے تو‏ں رجوع کیجئے : محسن امین جبل عاملی، سابقہ ماخذ ، ج۲، ص ۱۸۳_

۴)کتاب انوار الفقاھة دے مصنف رجوع کیجئے  : محسن امین جبل عاملى ، سابقہ ما خذج ۳ ص ۳۵ _

۵)بوہت سارے فقہى آثار دے مصنف مثلا متاجر ، طہارة ، صلاة ، خمس تے بہت فقہى قواعد ، انہاں دے بارے وچ رجوع کیجئے: محسن امین جبل عاملى ، سابقہ ما خذج ۱۰ ص ۱۱٧_

٦)سید حسین مدرسى طباطبائی ، سابقہ ما خذص ٦۱_

٧)انہاں دے درس فقہ دی تفصیل حسین بن اسماعیل رضوى دے واسطہ تو‏ں بنام القواعد الحسنیة موجود اے ، رجوع کرن ، آقا بزرگ طہرانى ،الذریعہ ج ۱٧ ص ۱۸۲_

۸)کتب تکملة التبصرة ، اللمعات النیرہ ، کتاب القضاء ( انہاں دے دروس دی تفصیل انہاں دے فرزند محمد المعروف آقا زادہ دے ذریعے معلوم ہوئی ) حاشیہ المکاسب دے مصنف ، جتھے بھى شیخ انصارى نے کوئی نظر دى اے اوتھ‏ے انہاں نے انہاں دی تنقید دی اے رجوع کیجئے محسن امین ، جبل عاملی، اصلى سابقہ ما خذج ۹ ص ۵_

۹٦ سید محمد دا ظم یزدى(۱) ، محمد حسین نائینى(۲) ، عبدالکریم حائرى یزدی(۳) سید ابوالحسن اصفہانى(۴) سید حسین طباطبائی بروجردى(۵) سید محسن حکیم(٦) سید ابوالقاسم موسوى خوئی(٧) تے امام خمینى(۸)

این تمام بزرگاں نے دسیاں بلکہ سینکڑاں شاگرداں دی تربیت دی کہ فیر انہاں وچو‏ں ہر اک نے موجود ہ دور وچ فقہ تے فقاہت دے حوزہ وچ اہ‏م خدمات انجام دتیاں لیکن قابل ذکر نکتہ ایہ اے کہ اگرچہ علماء تے فقہاء دے نزدیک مشہورنظریہ یہى اے کہ مکت‏‏ب شیعہ وچ باب اجتہاد کھلا ہويا اے لیکن بوہت گھٹ دیکھیا گیاہے کہ ایہ باب معاشرہ تے اسپر حاکم نظام اُتے باضابطہ صورت وچ کھلا ہوئے ورنہ بے ضابطہ صورت وچ اس دا کھلا ہونا قابل انکار نئيں اے _

____________________

۱)مشہور کتاب العروة الوثقی دے مصنف رجوع کیجئے ، محسن امین جبل عاملى ، سابقہ ما خذج ۱۰ ص ۹۴۳_

۲)انہاں دے آثار وچو‏ں قاعدہ لا ضرر اوررسالة فى اللباس الشکوک نيں ہور انہاں دے نماز دے متعلق فقہى درس دی تفصیل انہاں دے د تے برجستہ شاگرداں وچ محمد تقى آملى تے محمد على دا ظمینى دے ذریعہ جدو‏ں کہ انہاں دے مکاسب دے حوالے انہاں دے درس دی تفصیل محمد تقى آملى تے موسى خوانسارى دے ذریعے نشر ہوئی_

۳)انہاں دے آثار وچو‏ں الصلاةہے ہور انہاں دے نکاح دے حوالے تو‏ں فقہى درس دی تفصیل محمود آشتیانى دے ذریعے نشر ہوئی_

۴)مشہور کتاب وسیلةالنجاة دے مصنف نيں امام خمینى دی کتاب تحریر الوسیلہ اسى کتاب اُتے نظر ثانى تے امام دی اپنى آراء دے مطابق تکمیل اے _

۵)انہاں دے تمام آثار انہاں دے فقہى دروس نيں جو اسيں تک پہنچے نہایة التقریر محمد موحدى لنکرانى دی ہمت تو‏ں ، البدر الزاہر فى صلاةالجمعة تے المسافر حسین على منتظرى دے ذریعے تے زبدة المقال فى خمس النبى تے الال عباس ابوترابى دی ہمت دے ساتھنشر ہوئی_

٦)عروة الوثقى اُتے سب تو‏ں پہلى استدلالى شرح بنام مستمسک العروة الوثقى ہور نہج الفقاھة تے دلیل الناسک دے مصنف نيں _

٧)ان:کے درساں دی مختلف افراد دے ذریعے تفصیل اسيں تک پہنچى اے التنقیح فى شرح العروة الوثقى على غروى تبریز ى دی کوشش کےنال، دروس فى فقہ الشیعة مہدى خلخالى دی ہمت تو‏ں الدر الغوالى فى فروع العلم الاجمالى رضا لطفى دی کوشش دے ساتھمستند العروة الوثقى مرتضى البروجردى دی کوشش دے ساتھمصباح الفقاھة محمد على توحید دی کوشش تو‏ں تے محاضرات فى الفقہ الجعفرى سید على شاہرودى دی کوشش تو‏ں نشر ہوئیاں _

۸)متعدد فقہى آثار دے مصنف نيں مثلا کتاب الطہارة کہ جو تن جلداں وچ اے کتاب البیع کہ جو پنج جلداں وچ اے المکاسب المحرمة جو کہ دو جلداں وچ اے _ تحریر الوسیلة دو جلد نيں رسالة فى قاعدہ لا ضرر، رسالة فى التقیة اورکتاب الخلل فى الصلاة_

۹٧ عہد حاضر دے معروف اصولیاں تے فقہاء وچو‏ں تے صاحب مکت‏‏ب کہ جنہاں نو‏ں ایسا پہلا شیعى عالم کہیا جاسکتاہو جنہاں نے علم تے اجتہاد دی قدیم روایتى روش تو‏ں بہرہ مند ہُندے ہوئے بنیادى حقوق دے مفاہیم دے تعارف اورانہاں نو‏ں انہاں دے صحیح مقام اُتے لیانے دی کوشش کرنے دے ساتھنال فقہ حکومت پر بھى بحث دی ہوئے اوہ مرحوم میرزا محمد حسین نائینى نيں انکى آرا ء وچ وجوب مقدمہ واجب کے نظریہ دے تحت مشروطیت دے قیام نو‏‏ں واجب قرار دینا ، استو‏ں علاوہ اک ہور فتوى وچ ٹیکس لینے والے یعنى حکومت نو‏‏ں ٹیکس دینے والے یعنى عوام دے مد مقابل جواب دہ ہونا شامل اے _(۱)

عہد حاضر دے ہور فقہاء وچو‏ں کہ جنہاں قدیم روش دے مطابق فقہ دی حدود وچ رہندے ہوئے فقہ حکومت اُتے بہت زیادہ توجہ دى اوہ امام خمینى نيں انہاں نے اپنى کتاب ولایت فقیہ یا حکومت اسلامى ماں ولایت فقیہ دے نظریہ نو‏‏ں عظمت تے ترقى دى تے آخرکار اس نظریہ نو‏‏ں عملى طور اُتے اجراء کيتا _

اسى طرح ہور مجتہدین نيں اے کہ جنہاں نے روایتى فقہ (قدیمى روش تے قواعد پرمشتمل) دی حدود وچ رہندے ہوئے فقہ حکومت کو موضوع بحث بنایا شہید سید محمد باقر الصدر سن کہ انکى حکومت تو‏ں متعلقہ مسائل وچ فقہ دے حوالے تو‏ں تخلیقى اجتہادى آراء قابل توجہ نيں(۲)

اسى بحث دے حوالے تو‏ں استاد شہید مرتضى مطہرى جداں بزرگان دی فعالیت تو‏ں غافل نئيں ہونا چاہیے کہ انہاں نے اسى روایتى روش اجتہاد دی روشنى وچ اپنے اسيں عصراں تو‏ں بڑھکر معاشرتى مسائل دی پیچیدگیاں تے الجھناں نو‏‏ں حل کرنے دے طریقے بیان کیتے اسى حوالے انہاں دا نظریہ سی کہ کوئی شخص بھى اس وقت تک مقام اجتہاد اُتے فائز نئيں ہوسکدا جدو‏ں تک اوہ ایہ اچھى طرح نہ جان لے کہ اسلام دی دا ئنات ، انسان ، معاشرے ، تریخ

____________________

۱)ہور معلومات دے لئی رجوع کرن ، میرزا حسین نائنی، تنبیہ الامة تے تنزیہ الملة ، جعفر عبد الرزاق ، الدستور والبرلمان فى الفکر السیاسى الشیعى ص ۴۸ ، ۴٧ _

۲)ہور معلومات دے لئی رجوع کرن ، سید محمد باقر الصدور الاسلام یقود الحیاة_

۹۸ ، اقتصاد ، سیاست تے دے بارے وچ کيتانظر اے (۱)

ایداں دے فقہاء وچ مرحوم شیخ محمد مہدى شمس الدین بھى قابل ذکر نيں کہ جنہاں نے اجمالى طور اُتے فقہ حکومت اُتے قابل توجہ بحث دی تے اس حوالے تو‏ں اپنى آراء داں(۲)

ب) اہل سنت دی فقہ تے تغیر تے تبدل دے ادوار:

اہل سنت دی فقہ تے اسماں تبدیلى دے چھمراحل نيں :

۱)پیغمبر (ص) دا زمانہ: شرعى نصوص تک براہ راست رسائی (اسلام دے آغاز تو‏ں گیارہ ہجرى تک )

۲)صحابہ دا دور: چونکہ براہ راست پیغمبر اکرم(ص) نال رابطہ رہیا سی لہذا آسانى تو‏ں انہاں تو‏ں قول نقل کيتا کردے سن (گیارھواں ہجرى تو‏ں چالیسواں ہجرى تک)

۳)تابعین دا دور: انکا اک واسطہ دے ذریعے پیغمبر اکرم(ص) نال رابطہ سی لہذا انہاں تو‏ں قول نقل کيتا کردے سن (چالیسواں ہجرى تو‏ں پہلى صدى دے تمام ہونے تک)

۴)چار اماماں دا دور یا فقہى مذاہب دی تشکیل دا دور( دوسرى صدى تو‏ں چوتھى صدى تک) _

۵)چار آئمہ دی تقلید دا دور (تیسرى صدى تو‏ں چودھواں صدى تک)

٦)جدید فقہى اورقانونى بیدارى تے اجتہادات دے دروازے دے کھلنے دا دور(۳)

دراصل اہل سنت دی فقہ چار آئمہ دے ظہور تے فقہى مذاہب دی تشکیل تو‏ں مرحلہ کمال تک جاپہنچى تے گذشتہ ادوار اس دور نو‏‏ں وجود وچ لیانے دا سبب بنے لہذا انہاں مذاہب دی تشکیل دے لئی راستہ ہموار ہوگیا _ تیسرے خلیفہ

____________________

۱)رجوع کیجئے انکى کتاباں : نہضت ہاى صد سالہ اخیر ، انتشارات صدرا ص ٧۵ _٧۱ دہ گفتار ، انتشارات صدرا ۱۲۰ _۱۲۱ ، تعلیم تے تربیت در اسلام ، انتشارات صدرا ص ۲۴ ، اسلام تے مقتضیات زمان ص ۲۳۲_

۲)انکى اس حوالے تو‏ں دو کتاباں مندرجہ ذیل نيں نظام الحکم والادارة فى الاسلام، تے فى الاجتماع السیاسى الاسلامى ، دار الثقافة للطباعة والنشر قم_

۳)محمد خضرى بیک ، تریخ الشریع الاسلامى ، بنارس ص ۵_

۹۹ کے دور نيں قرآن کریم دی جمع آورى ، دوسرى صدى تو‏ں احادیث دی جمع آورى دا آغاز، وکھ وکھ عقائد تے نظریات دا ظہور، مسلماناں دی ہور تہذیباں تو‏ں آشنا ہونا کلام دے مکاتب دا وجود وچ آنا، حکومت دی توسیع تے اسک‏‏ے اثرات اورقانون دی ضرورت وچ وادھا تے غیرہ ایہ سب انہاں فقہى مذاہب نو‏‏ں وجود وچ لیانے دا سبب بنیاں(۱)

اہل سنت دے سب تو‏ں پہلے فقہى مکت‏‏ب نو‏‏ں ابوحنیفہ (۱۵۰ _۸۰ قمری) نے تشکیل دتا(۲) ایہ مکت‏‏ب کہ جو بعد وچ حنفى دے عنوان تو‏ں مشہورہويا ، حکومت دے اسنو‏ں سرکارى طور اُتے قبول کرنے تے حنفى قاضیاں دے تمام اسلامى مناطق وچ بھیجنے تو‏ں ایہ مکت‏‏ب بہت سرعت دے ساتھپھیلا(۳) عباسى خلفاء ، مھدى ، ہادى تے ہارون الرشید نے قضاوت دے متعلق امور قاضى ابو یوسف دے سپرد کیتے کہ جو ابوحنیفہ دے شاگرد تے حوارى سن تاں ایہ شخص فقط انہاں لوکاں نو‏‏ں بہ عنوان قاضى کسى جگہ اُتے گھلدا سی جو حنفى فقہ نو‏‏ں قبول کردے تے اسنو‏ں لوکاں وچ پھیلاندے ، اسى لئی حنفى فقہ سب تو‏ں پہلے عراق، فیر مصر ، ماوراء النہر ، ایشائے کوچک تے ہند ایتھ‏ے تک کہ چین تک پھیل گئی(۴)

مکت‏‏ب ابوحنیفہ دے شاگرد تے تربیت یافتہ لوکاں نے حنفى فقہ نو‏‏ں وسعت دى لیکن بلا شبہ اس حوالے تو‏ں قاضى ابویوسف(۵) تے محمد بن حسن شیبانى(٦) دا سب تو‏ں زیادہ کردار اے خود ابوحنیفہ دے علاوہ اس مکت‏‏ب دے سب پروردہ لوک در اصل فقہ حنفى دے فقط مروج تے شارح سن تے انہاں نے ابوحنیفہ دے فقہى نظریات دے مد مقابل کوئی جدت لیانے دی کوشش نہ دی _

اہل سنت دا دوسرا فقہى مذہب مالک بن انس(٧) (۱٧۹ _ ۹۳ قمری) دے ذریعے تشکیل پایا تے فقہ مالکی

____________________

۱)ابوالفضل عزتى ،پیدائشے تے گسترش تے ادوار حقوق اسلامى ، ص ۵۱_

۲)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۵ ذیل ابوحنیفہ ص ۳٧۹_

۳)بوجینا غیانہ ، تریخ الدولة الاسلامیة تے تشریعہا ، بیروت ص ۱٧۳ ، قیس آل قیس ، الایرانیون تے الادب العربی، تہران ج ۵ ص ۴_

۴)قیس آل قیس ، سابقہ ما خذص ۵_۴_

۵)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ٦ ، ذیل ابویوسف_

٦)بوجینا غیانة، سابقہ ما خذص ۱٦٦_

٧)محمد ابوزھرة ، مالک ، حیاتہ تے عصرہ ، آرا اوہ وفقھہ، قاہرة_

۱۰۰ کے عنوان تو‏ں معروف ہويا _ اوہ ابوحنیفہ دی آراء بالخصوص احکا‏م شرعى دی تشخیص دے سلسلے وچ ابوحنیفہ دے فقہى قیاس تے نظریات دے مد مقابل اپنے مخصوص نظریات رکھدے سن انہاں نے سعى دی کہ فقہى روش اُتے حدیث دی کتاب لکھکر اپنى آراء پیش کرن اس کتاب وچ جس دا ناں مؤطا اے مالک سب تو‏ں پہلے حدیث نقل کردے نيں فیر مدینہ دے فقہاء دا فتوى ذکر کردے نيں اسک‏‏ے بعد اپنى فقہى نظر پیش کردے نيں انکا نظریہ ایہ سی کہ احکا‏م شرعى دے لئی روایات جیسى مستند دلیل دے ہُندے ہوئے قیاس یا اپنى رائے دی طرف نئيں آنا چاہیے_ مالکى مذہب بتدریج شمالى آفریقا ، مصر تے اندلس وچ رواج پاگیا(۱)

اہل سنت دے تیسرے فقہى مکت‏‏ب نو‏‏ں ابوعبداللہ محمد بن ادریس شافعى(۲) (۲۰۴ _ ۱۵۰ قمرى ) نے تشکیل دتا اوہ چونکہ دونے حنفى تے مالکى مذاہب دے بارے وچ معلومات رکھدے سن اسى لئی انہاں نے کوشش کہ انہاں دو مذاہب وچ اساسى امتزاج پیدا کيتا جائے تے اس امتزاج تے وحدت اُتے جدید فقہ نو‏‏ں تشکیل دتا جائے(۳) لیکن اسک‏‏ے ساتھساتھانہاں نے حنفى مکت‏‏ب دے استحسان تے مالکى مکت‏‏ب دی استصلاح دی بھى مخالفت کيتی_ انہاں نے اپنى فقہى آراء دے اساسى قواعد نو‏‏ں اصول الفقہ دے متعلق اک رسالہ وچ تحریر کيتا _ مصر وچ صلاح الدین ایوبى دے ذریعے فقہ شافى رائج ہوئی(۴) تے اس فقہ دے عراق تے مکہ وچ بھى حامى موجودہاں(۵)

اہل سنت دا چوتھا فقہى مکت‏‏ب احمد بن حنبل(٦) (۲۴۱ _ ۱٦۴ قمری) دی طرف منسوب اے جو فقہ حنبلى دے عنوان تو‏ں مشہور اے _ احمد بن حنبل علماء حدیث دے وڈے مفکرین وچو‏ں شمار ہُندے نيں انہاں نے شافعى

____________________

۱)کاظم مدیر شانہ چى ، علم الحدیث، مشہد ص ۳٦_

۲)محمد ابوزہرہ ، امام شافعى حیاتہ تے عصرہ تے آرا تے فقہہ ، قاہرہ_

۳) ج م عبدالجلیل ، تریخ ادبیات عرب، ترجمہ آذر تاش آذرنوش ، تہران ص ۱٧۵_

۴)قیس آل متین ، سابقہ ما خذ ، ج ۵ ص ۵_

۵) بوجینا غیانة ، سابقہ ما خذص ۱٧۴_

٦)ذائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ٦ ، ذیل احمد بن حنبل_

۱۰۱ کے ہاں درس پڑھیا(۱) تِیہہ ہزار احادیث اُتے مشتمل حدیث دی مسند لکھکر دوسرےآں نو‏‏ں اپنى طرف متوجہ کرلیا(۲) انکى فقہ دی بنیاداں کتاب ، سنت ، صحابہ دے فتاوى ، قیاس، استحسان ، مصالح او رذرایع تو‏ں تشکیل پاواں انہاں دے مذہب دے سب تو‏ں زیادہ پیروکار حجاز وچ نيں(۳)

فقہ حنبلى دے حوالے تو‏ں اک نکتہ ایہ اے کہ چونکہ احمد بن حنبل آراء او رنظریات دے مکتوب شکل وچ جمع کرنے دے مخالف سن اسى لئی انہاں دے شاگرداں تے بعد وچ آنے والے حنبلى مسلک افراد دی آراء وچ جو احمد بن حنبل تو‏ں نقل دی گئیاں نيں خاص فرق حتى کہ تضاد بھى نظر آندا اے تے کبھى تاں کسى اک مسئلہ نيں انکا ناں لےک‏ے نقل ہونے والے متضاد اقوال چار یا پنج دی تعداد تک بھى نيں(۴)

اہل سنت دے انہاں چار اماماں دے بعد سنى فقہ نے اپنى جدت تے تحرک نو‏‏ں کھودتا_ چوتھى صدى تو‏ں تیرھواں صدى تک انہاں آئمہ دے آثار پرصرف حاشیہ یا انکى شرح تے تفسیر دی حد تک دا م ہويا انہاں مذاہب دے فقہاء نے انکى آراء دے ساتھتقریبا کوئی نويں نکتے دا وادھا نہ کيتا اسى لئی اہل سنت دی فقہ وچ اجتہاد انہاں چار لوک دی تقلید وچ تبدیل ہوک‏ے رہ گیا اگرچہ انہاں چار آئمہ وچ اجتہاد نو‏‏ں منحصر کرنے اُتے کوئی بھى عقلى تے نقلى دلیل موجود نہ تھى لیکن بتدریج تے حاکماں دے سیاسى مقاصد تے دا ماں دی بناء اُتے اس مسئلہ وچ اجماع دی کیفیت پیدا ہوگى کہ ہن اسک‏‏ے خلاف آواز بلند کرنا آسان دا م نہ تھا(۵) لیکن تیرھواں صدى ہجرى تو‏ں عالم اسلام وچ واضح تبدیلیاں پیدا ہوئیاں _ عصرى تقاضاں ، زندگى تے معاشرتى روابط وچ گہرى تے وسیع تبدیلیاں دے پیش نظر اہل سنت دے بعض فقہاء فقط انہاں چار آئمہ دی تقلید وچ منحصر ہونے دے مسئلہ وچ شک تے تردید دا شکار ہوگئے_

____________________

۱)وحینا غیانة ، سابقہ ما خذص ۱٧٧ _

۲)کاظم مدیر شانہ چی، سابقہ ما خذص ۵۵_

۳)دائرة المعارف بزرگ اسلامی، سابقہ ما خذ_

۴)رجوع کرن ، ابن حبیرہ الافصاح عن معافى الصحاح، حلب ج ۱ ص ۵۴_

۵) ابوالفضل عزتى ، سابقہ ما خذص ۸۳ _ ٧۱ _

۱۰۲ بتدریج اہل سنت دے فقہاء ایہ گل سمجھگئے کہ انہاں آئمہ دی تقلید اُتے کوئی عقلى تے نقلى حکم تے معتبر دلیل موجود نئيں اے اوہ بھى انہاں چار فقہاء دی مانند شرعى مسائل وچ اجتہاد کرسکدے نيں اس حوالے تو‏ں مصر دے عظیم مفتى شیخ محمود شلتوت نے شیعہ فقہاء دی آراء اُتے توجہ کردے ہوئے شیعہ فقہا دی آرا دی پیروى دے جواز دا اعلان ک‏ر ک‏ے اک اہ‏م ترین قدم اٹھایا _ (یہ گل قابل ذکر اے کہ انہاں مندرجہ بالا چارمسالک دے علاوہ ہور مسلک تے مکاتب بھى دائرہ وجود وچ آئے جنہاں وچو‏ں بعض مسالک مثلا زیدیہ تے اسماعیلیہ شیعہ مسالک وچ شمارہُندے نيں تے اپنى فقہ تے پیروکاراں دے ساتھعہد حاضر وچ موجود نيں تے بعض مسالک جو کسى تو‏ں وابستہ نئيں نيں مثلا اباضى مسلک کہ جو خوارج دے مسلک وچو‏ں ابھى تک اپنا وجود برقرار رکھے ہوئے اے (۱) یا ہور مسالک مثلا مسلک اوزاعى (متوفى ۱۵۰ قمری) تے مسلک سفیان ثورى (متوفى ۱٦۱ قمری) تے مسلک داود بن على ظاہرى (متوفى ۲٧۰ قمری) کہ ایہ سب سنى مسالک وچو‏ں شمار ہُندے نيں لیکن بوہت گھٹ پیروکاراں دی بناء اُتے زیادہ عرصہ تک نہ چل سک‏‏ے(۲)

لیکن انہاں تمام مسالک وچ اک معمولى ساموازنہ کردے ہوئے اسيں دیکھدے نيں کہ زیدى مسلک بہت زیادہ پیروکاراں تے بے شمار علما، محدثین ، معروف فقہاء تے مؤلفین دی بناء اک ممتاز مقام دا حامل اے اس مذہب دی بعض کتاباں مندرج ذیل نيں :

زید بن على بن الحسین (ع) تو‏ں منسوب المجموع(۳) یحیى بن حسین (۹۸_ ۲۴۵قمری) دی جامع الاحکا‏م فى الحلال تے الحرام احمد بن یحیى المرتضى (۸۴۰ _ ٧٧۵قمری) دی البحر الزخار، ابراہیم بن محمد دی الروض فى الحامل شرح الکافل حسن بن احمد (متوفى ۱۰۴۸) دی ضوء النہار فى شرح الازہار تے محمد بن على الشوکانى (متوفى ۱۲۲۱)

____________________

۱)رجوع کیجئے : موسوعة الفقہ الاسلامى ج ۱ ص ۳۲ ، صبحى الصالح ، انظم الاسلامیة ، نشا تہا تے تطورہیا ص ۲۰٧ ، صبحى رجب محمصانى ، فلسفة التشریع فى الاسلام ج ۵ ص ٦۹ _٧۰_

۲)عبدالکریم زیدان، المدخل لدراسة الشریعة الاسلامیة ، بیروت ج ۱۱ ص ۱۴۸_

۳) سابقہ ما خذ_

۱۰۳ کى الدرر البھیة والسیل الجرار تے نیل الاوطار(۱) (زیدى مذہب تو‏ں دا فى عرصہ دے بعد اسيں داود بن على الظاہرى تو‏ں منسوب ظاہرى مذہب دا ناں لے سکدے نيں کیونجے اسک‏‏ے پیروکار بہت ہى کم سن تے اج تقریباً موجود نئيں نيں اس مذہب دی بنیادى فقہى کتا ب المحلى اے کہ جسنو‏ں ابن حزم ظاہرى نے تحریر کيتا اس مذہب دے استحکا‏م تے بقاء دا باعث تھى اسى شخص دی خدمات جانى گئياں(۲)

۵_ اصول

اسلامى علوم وچ اوہ علم کہ جو اصلى منابع تے مصادر تو‏ں اسلامى احکا‏م تے قوانین دے استنباط دے لئی تدوین ہويا علم اصول اے ایہ علم وجود وچ آنے دے بعد تو‏ں ہن تک نو مراحل تو‏ں گزریا:_

۱)وجود وچ آنے دا دور: اس دور وچ اس علم دی تدوین تے اسک‏‏ے مقدمات بیان کرنے دے لئی سب تو‏ں پہلى کوششاں ہوئیاں _ شیعہ محققاں دی رائے دے مطابق اس علم دے خالق امام باقر (ع) تے امام صادق (علیہما السلام ) نيں _ اگرچہ عصر حاضر دے کچھمحققاں دا خیال اے کہ اصلى قواعد دا سادہ انداز وچ استعمال صدر اسلام تو‏ں ہى رائج تھا(۳)

۲) تصنیف دے دور دا آغاز: اس دور وچ علم اصول جس دا ذکر فقہى مسائل دے درمیان ہُندا سی جداگانہ شکل وچ سامنے آیا_ میرے خیال وچ علم اصول دی سب تو‏ں پہلى تصنیف جناب حشام بن حکم دی اے کہ جوامامیہ متکلمین دے سربراہ شمار ہُندے نيں انہاں نے کتاب لفظاں تے مباحثہا تحریر کى(۴)

____________________

۱) موسوعة الفقہ الاسلام ، سابقہ ما خذ، الحلیمی، الروض النضیر ، مقدمہ ، دائرة المعارف بزرگ اسلام ج ۲ ص ۵۹ _۱٦۴ ، على بن عبدالکریم شرف الدین ، الزیدیة نظریہ تے تطبیق ، العصر الحدیث ج ۲ ص ۱_۳ تے اسک‏‏ے بعد ، فواد سزگین ، تریخ التراث العربى ج ۱ ، جزء ۳ عربى ، ص ۳۵۳_

۲)مصطفى الزلمى ، اسباب اختلاف الفقہاء فى احکا‏م الشریعة ص ۵٦_

۳)حسن شفایی، ملاک اصول استنباط، ص ۹ ، حسن ہادى الصدر، تاسیس الشیعہ لعلوم الاسلام بغداد ، ابولاقاسم گرجى ، مقالات حقوقى ،ج۲ ص ۱۱٧، ۱۱۳_

۴) ابوالقاسم گرجی، سابقہ ما خذص ۱۱۹ _ ۱۱۸_

۱۰۴ ۳)علم اصول دے علم کلام دے ساتھملاپ دا دور: ایہ دور جو کہ زیادہ تر اہل سنت دے حوالے تو‏ں اے ، اہل سنت دے متکلمین بالخصوص معتزلہ علم اصول وچ داخل ہوئے تے اسنو‏ں اسک‏‏ے اصلى راہ فرعى تے فقہى احکا‏م دے استنباط تو‏ں ہٹا دتا_ اس دور وچ اہل سنت دے مولفین وچو‏ں کتاب آراء اصولى ابوعلی دے مصنف محمد بن عبدالوہاب بن سلام جبائی ( متوفى ۳۰۳ قمرى )کتاب التحصیل دے مصنف ابو منصور عبدالقاہر بن طاہر تمیمى اسفراینى (متوفى ۴۲۹ قمری) تے کتاب المستصفى کے مصنف ابوحامد غزالى (متوفى ۵۰۵ قمرى ) قابل ذکر نيں _

۴)علم اصول دے کمال تے دوبارہ جدا ہونے دا دور : ایہ دور جو کہ مکت‏‏ب شیعہ دے حوالے تو‏ں اے علم اصول بتدریج پختگى دی منازل طے کر گیا تے دا فى حد تک علم کلام دے مسائل تو‏ں جدا ہوگیااس دور دے اہ‏م ترین آثار دے جنہاں نے علم اصول نو‏‏ں ترقى دی انتہائی بلندیاں تک پہنچیا دتا اوہ ابن ابى عقیل ، شیخ مفید تے شیخ طوسى دی تصنیفات تے تالیفات نيں _

۵)استنباط دے جمود تے علم اصول وچ ٹھہراؤ دا دور: شیخ طوسى دے علمى نبوغ تے عظمت دی بناء اُتے تقریباً اک صدى تک مختلف علوم بالخصوص اصول فقہ وچ انکى آرا، تے نظریات بغیر کسى علمى تنقید دے باقى رہے تے اس دور دے مولفین دی کتاباں اُتے انہاں دے آثار دی تقلید دی چھاپ باقى رہى _ مثلا سدید الدین حمصى رازى دی کتاب مصادر تے حمزہ بن عبدالعزیز المعروف سلار دی کتاب التقریب وچ ایہ تقلید دیکھى جاسکتى اے مجموعى طور اُتے اس دور دے تمام فقہى استنباط تے نتائج شدت دے ساتھشیخ طوسى دی آراء تو‏ں متاثر سن _

٦) تجدید حیات دی تحریک: اس دور دی خصوصیات وچو‏ں ایہ نيں کہ اک طرف روح اجتہاد دوبارہ زندہ ہوئی تے دوسرى طرف گذشتہ بزرگان دین دی کتاباں دی شرح ، حاشیہ تے تلخیص دی گئی تے فن منطق دے بعض مسائل علم اصول وچ داخل ہوئے اس دور دے علما تے بزرگ محققاں وچو‏ں محمد بن ادریس حلى (متوفى ۵۹۸ قمرى )محقق حلى ، علامہ حلی، فاضل مقداد تے شیخ بہائی قابل ذکر نيں(۱)

____________________

۱)سابقہ ما خذ ص ۱۲۱ ، ۱۳۰ ، ۱۳۵_

۱۰۵ ٧)علم اصول وچ ضعف دا دور : تشیع دی علمى محافل تے حوزات وچ اخبارى مکت‏‏ب فکر دی طرف میلان ودھنے تو‏ں علم اصول دی گذشتہ ادوار دی مانند رونق ختم ہوگئی اس دور وچ اخباریاں تے اصولیاں وچ شدید نزاع رہیا، اس دور دی اخبارى مکت‏‏ب فکر وچ اہ‏م ترین تالیف کتاب فائدے المدنیہ اے کہ جو محمد امین استر آبادى (متوفى ۱۰۳۳) نے تالیف کيتی_

۸)علم اصول دا جدیدد ور: جناب وحید بہبہانى دے علمى حوزات وچ ظاہر ہونے تو‏ں علم اصول بتدریج دوبارہ ترقى دے زیناں دی طرف ودھنے لگا، آپ تے آپ دے شاگرداں نے اپنى حیرت انگیز صلاحیتاں تو‏ں مالامال علمى طاقت تو‏ں اخبارى مکت‏‏ب فکروالےآں دے تمام شبہات تے تہمتاں دا جواب دتا تے ایہ ثابت کرنے دے لئی بہت زیادہ کوشش دی کہ فقہى مسائل تک پہنچنے دے لئی اسيں سب فقط اصولى قواعد دے محتاج نيں اس دور وچ علامہ وحید بہبہانى دے علاوہ عظیم علمى شخصیتاں وچو‏ں سید مہدى بحر العلوم (متوفى ۱۲۱۲ قمری) دا شف الغطاء (متوفى ۱۲۲٧قمری) تے سید على طباطبائی (متوفى ۱۲۲۱ قمری) قابل ذکر نيں(۱)

۹)عصر حاضر : ایہ دور جو کہ حقیقت وچ علم اصول دی معراج دا دور شمار ہوتاہے شیخ مرتضى انصارى (متوفى ۱۲۸) دے ظہور تو‏ں شروع ہويا تے انہاں دے بعد انہاں دے شاگرداں دی کوششاں تو‏ں جارى رہیا _ واقعى گل تاں یہى اے کہ اس دور وچ علم اصول دی ترقى دا گذشتہ ادوار وچ کسى دور تو‏ں موازنہ نئيں کيتاجاسکدا اس دور وچ علم اصول وچ تحقیقات کیفیت تے کمیت دے اعتبار تو‏ں وسیع ہونے دے ساتھساتھانتہائی عمیق بھى نيں(۲)

٦_ کلام

اسلامى تمدن دے زیر سایہ علم کلام دی پیدائشے دی کچھوجوہات سن انہاں وچو‏ں اک مسلماناں دا غیر مسلم اقوام مثلا ایرانیاں ، رومیاں اورمصریاں تو‏ں تعلقات سن انہاں روابط تے تعلقات دی بناء اُتے عقائد تے نظریات

____________________

۱)سابقہ ما خذ ص ۱۳۸_

۲)مرتضى مطہری، آشنائی با علوم اسلامى ، بخش اصول فقہ ص ۲٦۳_

۱۰٦ ماں اختلاف آشکار ہويا _ مسلماناں نے دین اسلام دے دفاع دے لئی نويں فکرى تے استدلالى روشاں نو‏‏ں سکھیا_ اسى طرح اس علم دے وجود وچ آنے دی دوسرى وجہ ایسى اقوام دا اسلام قبول کرنا قرار پائی کہ جو اپنے مذاہب وچ اللہ تعالى دی صفات، توحید ، قضا تے قدر تے جزا تے سزا تے غیرہ دے مسائل وچ مخصوص عقائد تے نظریات دے حامل سن _ اسى بناء پہ نويں مسلما‏ن لوک اسى کوشش وچ رہندے سن کہ اپنے سابقہ دینى عقائد نو‏‏ں دین اسلام دے سانچے وچ ڈھال کر پیش کرن اسى لئی مسلماناں نے بھر پور کوشش دی کہ عقلى دلائل تو‏ں بہرہ مند ہوک‏ے اسلام دے بنیاد ى عقاید نو‏‏ں مستحکم تے پائیدار بناواں(۱)

علم کلام اپنے آغاز وچ فقط عقائدى مسائل بالخصوص توحید تے غیرہ اُتے بحث کردا سی تے جو شخص عقائد دے امور وچ دلیل تو‏ں گل کردا اسنو‏ں متکلم کہیا جاتاتھا تے خود دینى عقائد تے اصول وچ بحث تے جدل کرنے نو‏‏ں علم کلام دا ناں دیاگیا _ اسلام دے وڈے متکلمین وچو‏ں جنہاں نے کلامى نظریات تے مسالک دی تشکیل وچ اہ‏م کردار ادا کيتا حسن بصرى (۱۱۰ _ ۲۱ قمری) دی طرف اشارہ کيتا جاسکتاہے کہ جو گناہاں دے حوالے تو‏ں بہت سخت موقف رکھدے سن _ انکا عقیدہ سی کہ تمام افعال فقط انسانى مرضى دی بناء اُتے انجام پاندے نيں

دوسرى صدى ہجرى نيں ابو محرز جھم بن صفوان نے مسلک جھمیہ نو‏‏ں تشکیل دتا _ اس مسلک دے مننے والےآں دا نظریہ ایہ اے کہ اللہ تعالى دی شناخت دے لئی فقط ایمان دا فى اے ہور عبادات تو‏ں اس دا کوئی ربط نئيں اے تے کوئی بھى اللہ تعالى دے ارادے دے سوا فعل انجام نئيں دیندا_ پس انسان اپنے افعال وچ مجبور اے (۲)

تیسرى صدى ہجرى وچ ابو سہل بشر بن معتمر ہلالى کوفى بغدادى (متوفى ۲۱۰قمری) نے مسلک بشریة نو‏‏ں تشکیل دتا _اس دا نظریہ ایہ سی کہ اللہ تعالى قادر اے تے اس نے اپنے بندےآں نو‏‏ں اپنے دا م کرنے اُتے قادر کيتا اے لیکن ایہ مناسب نہ سمجھیا کہ حیات، موت تے قدرت جداں امور بھى انساناں دے سپرد کرے(۳)

____________________

۱) علامہ شبلى نعمانی، تریخ علم کلام، ترجمہ داعى گیلانی، ص ۸_

۲)خیر الدین زرکلى ، الاعلام ، ج ۲ ص ۲۲٦_

۳) محمد شہرستانی، الملل تے النحل، محمد جواد شکور دی سعى تو‏ں ، ج۱، ص ٧۲_

۱۰٧ چوتھى صدى وچ اسيں چند مشہور تے معروف متکلمین دا عرصہ وجود وچ ظہور دا مشاہدہ کردے نيں انہاں وچو‏ں اک شیخ مفید نيں انکى تقریباً دو سو دے نیڑے تالیفات سن کہ جنہاں وچو‏ں اکثر مختلف کلامى مسالک دے عقائد دی رد اُتے لکھى گئياں _ اسى صدى دے دوسرے مشہور متکلم شیخ الطایفہ ابوجعفر محمد بن حسن طوسى نيں اوہ سب تو‏ں پہلے شخص سن کہ جنہاں نے نجف نو‏‏ں شیعہ مکت‏‏ب دے علمى تے دینى مرکز وچ تبدیل کيتا انکى کلام وچ مشہور کتاباں دے ناں مندرجہ ذیل نيں :الشافی، الاقتصادالہادى الى الرشاد اورتمھید الاصول_

پنجويں صدى وچ مشہور متکلم ابوحامد محمد غزالى پیدا ہوئے_ غزالى دا عقیدہ سی کہ متکلمین نے اس زمانہ وچ دین دی نصرت دے لئی قیام کيتا کہ جدو‏ں دینى فرقےآں وچ اختلاف بڑھگیا سی تے لوکاں دے دلاں وچ ایمان متزلزل ہوچکيا سی انہاں نے عقلى تے منطقى دلائل دے ساتھشبہات پیدا کرنے دا راستہ بند کردتا سی ہور انکا عقیدہ سی کہ عوام نو‏‏ں علم کلام تو‏ں دور کرنا چاہیے کہ جے انہاں وچو‏ں کوئی ید ، فوق تے عرش اُتے استوار دا معنى پوچھاں تاں بھى انہاں نو‏ں نہ بتاواں خواہ انہاں نو‏ں تازیانے مارنا پڑاں(۱) جس طرح کہ خلیفہ دوم حضرت عمرہر اس شخص تو‏ں ایسا سلوک کيتا کردے سن کہ جو تشابہ آیات دے بارے وچ سوال کردا پنجويں صدى دے اک ہور معروف متکلم ابوالفتح محمد بن عبدالکریم بن احمد شہرستانى نيں انکى علم کلام وچ معتبرترین کتاب دا ناں نہایة الاقدام فى علم الکلام اے جو علم کلام دے ویہہ قواعد تے اس علم دے مسائل دی فروع اُتے تشریح دی حامل اے (۲)

چھٹى صدى ہجرى دے مشہورترین متکلم امام فخر رازى یاامام المشککین نيں اوہ علم اصول تے کلام وچ مکت‏‏ب اشعرى اُتے تے فروع دین وچ شافعى مسلک اُتے سن انہاں دے بیشتر اعتراضات اورتشکیکات فلسفی، کلامى تے علمى مسائل وچ سن _ اوہ اسلامى عقاید دی تشریح اشعرى مکت‏‏ب دے اصولاں دی بناء اُتے کيتا کردے سن تے فقہ اہل سنت اُتے عمل پیرا سن _

____________________

۱)ابوحامد محمد غزالی، المنقد من اللال والمفصح عن الاحوال، محمدحابر دی کوشش تو‏ں _ دہر، عبدالکریم گیلانى حاشیہ الانسان الکامل ، قاہرہ_

۲)ابراہیم مذکور، فى الفلسفة الاسلامیة، قاہرہ_

۱۰۸ ستويں صدى ہجرى دے عظیم ترین متکلم خواجہ نصیر الدین طوسى نيں چونکہ خواجہ شیعہ ہونے دے ساتھساتھمنگولاں دے بادشاہ ہلاکوخان دی نگاہ وچ اہ‏م مقام دے حامل سن لہذا اہل سنت دے بوہت سارے علماء انہاں تو‏ں حسد کيتا کردے سن تے انہاں نو‏ں سب تے شتم کيتا کردے سن انکى علم کلام وچ اہ‏م ترین کتاب تجرید الاعتقاد اے (۱)

ستويں صدى وچ ابن تیمیہ پیدا ہوئے اوہ قرآنى علوم، حدیث، فقہ، کلام ، فلسفہ تے ہندسہ وچ مہارت رکھدے سن، اوہ مسلماناں دی سنت دا دفاع کيتا کردے سن کہ جسکى وجہ تو‏ں اہل سنت دے ہور مسالک دے بوہت سارے پیروکاراں نے انکى مخالفت دی _ اگرچہ انکا حنبلى مسلک نال تعلق سی لیکن اس مسلک دے اصول نو‏‏ں اجتہاد دے ذریعہ قبول کردے سن تے بدعات دی مخالفت کردے سن تے اولیاء خدا تو‏ں تمسک کرنے تے انبیاء دی قبور دی زیارت اُتے تنقید کيتا کردے سن _ علماء اسلام دے اک گروہ نے انکى مذمت دی جدو‏ں کہ اک گروہ نے انکى تعریف کيت‏ی(۲)

ان تمام گذشتہ صدیاں وچ علماء اسلام وچو‏ں فقط علامہ حلى نيں کہ جنہاں نو‏ں آیت اللہ دے لقب تو‏ں نوازیا گیا آپ ستويں صدى وچ پیدا ہوئے، آپکى چار سو تو‏ں زیادہ تالیفات نيں انہاں نے اپنى علم کلام دے بارے وچ تالیفات وچ سیاست دی بحث بھى کی_ اوہ سیاست کوعین دین سمجھدے سن انکى علم کلام دی مباحث وچ شیعہ سیاسى افکار جلوہ گر نيں _ انکى علم کلام وچ اہ‏م ترین کتا ب الباب الحادى عشر اے اسک‏‏ے ابواب وچ مذہب شیعہ دے مختلف کلامى موضوعات مثلا نبوت، عصمت پیغمبر(ص) دا ضرورى ہونا، پیغمبر (ص) دی افضلیت ، پیغمبر(ص) دا نقص تو‏ں دور ہونا، امامت ، امام دا معصوم ہونا تے حضرت على (ع) دی امامت دے حوالے تو‏ں بحث تے تجزیہ تے تحلیل کيتاگیا اے _(۳)

____________________

۱)میان محمد شریف، تریخ فلسفہ در اسلام تہران_

۲)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۳ ، ذیل ابن تیمیہ_

۳)خوانسارى ، روضات الجنات، لقرآن ص ۴۲۱ _۴۱۹_

۱۰۹ ٧_ تصوف، عرفان اورفتوت

تصوف دا لغت وچ معنى صوفى بننا اے ، بظاہر سب تو‏ں قدیمى کتاب کہ جسماں کلمہ صوفى تے صوفیہ استعمال ہويا اوہ جاحظ (متوفى ۲۵۵ قمرى ) دی البیان تے التبین اے (۱) ابن خلدون نے اپنے مقدمہ وچ تصوف نو‏‏ں صحابہ ، تابعین تے انہاں دے بزرگان دی روش دے طور اُتے ذکر کيتا(۲) بعض نے لفظ صوفى نو‏‏ں صفا تو‏ں لیا کہ جس دا معنى روشنى تے پاکیزگى اے تے صفوت تو‏ں مرادمنتخب اے لیکن شہرت یہى اے کہ صوفى صوف تو‏ں لیا گیا اے کہ جس دا معنى پشم اے تے صوفى یعنى پشم پوش (پشم پہننے والا)(۳)

عرفان نو‏‏ں یورپى زباناں وچ مَیسٹک Mystics(۴) دا ناں دتا گیا اے کہ جو یونانى لفظ میسٹیکوس( Mistikos ) تو‏ں لیا گیاتھا(۵) اوراس دا مفہوم تے معنى اک مرموز ، پنہان تے مخفى امر اے _

اور اصطلاح وچ ایداں دے خاص دینى پہلو اُتے دلالت کرتاہے کہ جس وچ کسى انسانى فرد دا دا ئنات دے رب دے ساتھبلاواسطہ رابطہ تے اتصال پیدا ہونا ممکن اے تے ایہ علم انسان نو‏‏ں خالق دا ئنات کےساتھکشف تے شہود تے باطنى تجربات دے ذریعے متصل کردا اے دوسرے لفظاں وچ عرفان تو‏ں مراد اوہ روش تے طریقہ کہ جو نظریاتى طورپر علم حضورى کہلاتاہے تے عملى حوالے تو‏ں عبادت، کوشش تے زہد تے ریاضت تو‏ں لولگانے نو‏‏ں کہندے نيں(٦)

دوسرى صدى ہجرى وچ اوہ خاص لوک کہ جو دینى مسائل دی طرف بہت زیادہ توجہ دیندے سن زاہد، عابد اورمتصوف کہلاندے سن _ اس دور وچ ہمیشہ وچ عبادت وچ مصروف ہونا ، اللہ تعالى دے لئی ترک دنیا،

____________________

۱)عمرو بن بحر حاحظ، البیان تے التبین چاپ حسن سندولى قاہرہ ، ج۱ ص ۲۸۳_

۲)ابن خلدون، مقدمہ ، ج۱ ص ٦۱۱_

۳)منصور بن اردشیر عبادی، مناقب الصوفیہ ص ۳، ۳۱_

۴) mystic

۵) mistikos

٦)نورالدین کيتائی ناد، سیر عرفان در اسلام، ص ٧_٦۵_

۱۱۰ دنیاوى لذتاں تو‏ں دورى اختیار کرنا ، زہد تے ہر اوہ چیز کہ جسنو‏ں لوک برا سمجھدے نيں مثلا ثروت جمع کرنے تے جاہ طلبى تے غیرہ تو‏ں پرہیز کرنا تصوف کہلا تو‏ں تھا(۱)

جاحظ تے ابن جوزى نے تقریباً ابتدا دے صوفیاں وچو‏ں چالیس افر اد دا تعارف کروایاہے جنہاں وچ ابوذر، حذیفہ بن یمان، خباب بن ارث تے بلال حبشی، سلمان فارسی، عمار یاسر ، مقداد تے ہور اوہ لوک کہ جو عبادت تے زہد وچ معروف سن انکا ذکر ہويا، اسى طرح اوہ لوک کہ جو صدر اسلام دے شیعاں وچو‏ں شمار ہُندے نيں(۲)

تیسرى صدى دے وسط تو‏ں صوفى حضرات گروہى اعتبار تو‏ں بتدریج منظم ہوگئے_ انکا اہ‏م ترین گروہ بغداد وچ تھا_معروف صوفى مثلا ابوسعید خرّاز (متوفى ۲٧٧ قمری) جنید بغدادى (متوفى ۲۹۸قمری) تے ابوبکر شبلى (متوفى ۳۳۴ قمرى ) اوتھ‏ے زندگى گذاردے سن (۳) کلامى اوراعتقاد دے اعتبار تو‏ں صوفیاں وچ پائے جانے والے مختلف نظریات انہاں دے فکرى تے باطنى مکتبےآں تے فرقےآں وچ اختلاف دا باعث سن _ مثلا خواجہ عبداللہ انصارى تے ابوسعید ابو الخیر آپس وچ اختلاف رائے رکھدے سن (۴)

تیسرى صدى ہجرى تو‏ں دوسرے علاقےآں دے صوفیاں دا مرکز نال رابطہ تے نظم بڑھگیا یہانتک کہ بغداد وچ - ۳۰۹ قمرى وچ حلاج قتل ہويا _ ایہ چیز باعث بنى کہ بغداد بتدریج صوفیاں دا محور تے مرکزنہ رہیا_ اسى صدى دے وسط تو‏ں ہى بغداد دے وڈے صوفى حضرات نے تالیف دا آغاز کيتا اس دور دی اہ‏م ترین کتاباں مندرجہ ذیل نيں : خرگوشى نیشابورى (متوفى ۴۰٦ قمری) دی رہتل الاسرار، ابوبکر کلا بازى کى

____________________

۱)عبداللہ بن محمد ارضاری، طبقات الصوفیہ ج ۱۲ ، ص ۵ _۱۹۴_

۲)رینولد نیکلسون پیدائشے تے سیر تصوف ترجمہ محمد باقر معین، ص ۱۴_۱۱، مانرى کورین ، تریخ فلسفہ اسلامى ، ترجمہ جواد طباطبائی ص ٧۳_۲٦۵_

۳)ابوبکر محمد بن ابراہیم کلاباذی، التعرف لمذہب اہل التصوف ، دمشق ص ۳۰ _ ۲۸_

۴)احمد جامى ، تھ‏‏اںو‏اں شیخ الاسلام حضرت خواجہ عبداللہ انصارى طروى ، چاپ فکرى سلجوقى تہران ص ۳۴_ ۳۱_

۱۱۱ تصنیف التعرف لمذھب اہل التصوف اور ابونصر سراج طوسى دی تالیف کتاب اللمع فى التصوف چوتھى صدى وچ تے اس دے بعد بھى تالیف دی ایہ روایت جارى رہی_ کتاب التعرف کلا بازى کو ابواسماعیل مستملى نے فارسى بولی وچ ترجمہ کيتا_ ابو حامد غزالى (متوفى ۵۰۵ قمری) نے کتاب کیمیاى سعادت کو عربى بولی وچ تحریر کيتا اسى طرح شہاب الدین عمر سہروردى نے ستويں صدى ہجرى وچ تصوف دے حوالے عربى وچ کتاب عوارف المعارف تالیف دی _

چوتھى صدى دے دوسرے نصف حصہ تو‏ں صوفیاں دی تریخ خاص اہمیت دی حامل اے ابو عبدالرحمان سلمى نیشابورى نے کتاب طبقات الصوفیہ وچ ۱۰۳ معروف صوفیاں دا پہلى بار اپنى کتاب وچ تعارف کروایا ہور انکى کچھگلاں نو‏‏ں بھى ذکر کيتا_ اسى کتاب طبقات الصوفیہ دی مانند ابونعیم اصفہانى نے بھى کتاب حلیة الاولیاء تالیف دی جو طبقات الصوفیہ کا تقریباً چربہ تھى(۱)

چھٹى صدى ہجرى دے بعد تو‏ں صوفیاں وچ وکھ وکھ سلسلے تشکیل پائے ہر سلسلے دا ناں اس طریقت دے بانى دے ناں اُتے ہُندا مثلا سلسلہ سہروردیہ ، شہاب الدین عمر سہروردى دے ساتھمنسوب اے تے سلسلہ مولویہ مولا‏نا جلال الدین بلخى دے ساتھمنسوب اے انہاں سلسلےآں نو‏‏ں مختلف واسطےآں دے ساتھصدر اسلام تے حضرت رسول اکرم(ص) تو‏ں ملایا جاندا سی کہ اس قسم دی نسبت مستحکم دلیل تے بنیاد تو‏ں خالى ہوتى اے (۲)

مجموعى طور اُتے پنجويں ، چھٹى تے ستويں صدى ہجرى وچ شیعہ تے سنى وچ اختلاف نظر ، سنى مذاہب بالخصوص حنفیاں تے شافعیاں وچ مذہبى مجادلے ، فقہاء تے فلاسفہ وچ نظریاتى اختلاف تے مختلف جنگاں مثلا منگولاں دے حملے باعث بنے کہ تصوف لوکاں دے لئی بہت زیادہ اُتے کشش بن جائے، اس دور وچ بزرگ ، صوفى ظاہر ہوئے مثلا ابوالحسن فرقانی، ابوسعید ابو الخیر(۳) بابا طاہر عریان، ابوالقاسم قشیری، حجت الاسلام

____________________

۱)نصر اللہ پور جوادی، ابو منصور اصفہانى دی سیر السلف تے نصحات الانس دے حوالے تو‏ں معلومات ، معارف دورہ ۱۴ ش ۳ _

۲)احمد بن عبداللہ ابونعیم اصفہانی، سابقہ ماخذج ۱۰ ص ۳ _۴۲۰_

۳)فریش مایر، ابوسعید ابو الخیر ، حقیقت تے افسانہ، ترجمہ مہر آفاق بایبوردی_

۱۱۲ غزالى(۱) ابونعیم اصفہانى(۲) ، احمد غزالى ، عین القضات ہمدانى(۳) احمد جامى(۴) عبدالقادر گیلانی، سہروردى(۵) ، نجم الدین کبری، فرید الدین عطار نیشابورى(٦) شمس تبریزی، جلال الدین مولوی(٧) تے بالخصوص محى الدین ابن عربی_

پنجويں تے چھٹى صدى وچ تصوف ادب وچ سرایت کرگیا _اکثرشاعر حضرات عرفان تے تصوف دی طرف مائل ہوگئے مثلا مولوى نے عرفانى اشعار نو‏‏ں معراج اُتے پہنچیا دتا_ اس تو‏ں بڑھکر غزالى تے سہروردى دی مانند افراد دے ظاہر ہونے تو‏ں تصوف دا فلسفى پہلو بھى ترقى کرگیا_ اس پہلو تے نظریہ دے سربراہ محى الدین ابن عربى نيں انہاں دے معروف ترین آثار فتوحات مکیہ اورفصوص الحکم نيں انہاں نے تصوف ، عرفان تے حکمت اشراق نو‏‏ں اپنى کتاباں وچ استدلالى تے برہانى روش دے ساتھپیش کيتا تے اوہ اسلام وچ وحدت وجود دے مکت‏‏ب دے حقیقى بانى بھى نيں(۸)

چھٹى صدى ہجرى وچ عین القضات ہمدانى (متوفى ۵۲۵ قمری) جو اک عظیم عارف اورفقیہ سن ، پیدا ہوئے انہاں نے اپنے اُتے لگائے ہوئے الزامات دے مقابلے وچ اللہ تعالى پراپنے ایمان اورنبوت تے آخرت اُتے ایمان دا مناسب انداز تو‏ں دفاع کيتا لیکن انہاں اُتے کفر تے زندقہ دی تہمت لگاندے ہوئے انہاں نو‏ں تینتِیہہ

____________________

۱)محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین ، بیروت_

۲)احمد بن عبداللہ ابونعیم اصفہانی، سابقہ ما خذ_

۳)عبداللہ بن محمد عین القضاة ، دفاعیات عین القضاة ہمدانی، ترجمہ رسالہ شکورى الغریب ، ترجمہ تے حاشیہ قاسم انصاری، تہران_

۴) عبدالرحمان بن احمد جامی،نفحات الانس، محمود عابدى دی کوشش دے نال_تہران_

۵)یحیى بن جبش سہروردى ، مجموعہ مصنفات شیخ اشراق ، کوربن دی کوشش دے نال، تہران ، محمد بن مسعود قطب الدین شیرازى شرح کلمة الاشراق سہروردى عبداللہ نورانى تے مہدى محقق دی کوشش دے ساتھتہران_

٦)محمد بن ابراہیم عطا، تذکرة الاولیاء ،محمد استعلامى دی کوشش دے نال، تہران_

٧)جلال الدین محمد بن محمد مولوى ، مثنوى معنوی، تصحیح تے ترجمہ رینو الاولین ینکلسون، تہران_

۸)رینو تے نیکلسون، سابقہ ما خذص ۴ _ ۳۲_

۱۱۳ ۳۳ سال دی عمر وچ قتل کردتا گیا ایہ واقعہ حسین بن منصور حلاج دے قتل دے بعد اسلامى تصوف دی تریخ وچ انتہائی جانگداز واقعہ شمار ہوتاہے(۱)

اسى صدى وچ اس قسم دے خشک تعصب دا اک ہور مظاہرہ ایران دے مشہور فلسفى شہاب الدین سہروردى دے قتل دی شکل وچ سامنے آیا اوہ ۵۴۹ قمرى وچ سہرورد زنجان وچ پیدا ہوئے تے ۵۸٧ قمرى وچ صلاح الدین ایوبى دے حکم تے حلب شہر دے متعصب لوکاں دے بھڑکانے اُتے اٹھتِیہہ سال دی عمر وچ قتل ہوئے ستويں صدى ہجرى وچ سہروردى دا مکت‏‏ب تشکیل پایا اسى صدى وچ تصوف وجد تے حال دے مرحلہ تو‏ں قال دے مرحلہ تک پہنچیا تے علمى فلسفى صورت وچ سامنے آنے لگا(۲)

اٹھويں صدى وچ سہروردى ، ابن عربى تے ابن فارض دا عرفانى مکت‏‏ب شہرت پانے لگیا تے تصوف تے عرفان آپس مخلوط ہوگئے_ عرفانى علوم تے خانقاہاں دی راہ تے رسم نو‏‏ں اک جگہ پڑھایا جانے لگیا اسى صدى وچ ایران دے عظیم ترین عارف تے سخن سرا حافظ شیرازى پیدا ہوئے اسى طرح شیخ صفى الدین اردبیلى (٧۳۵ _ ٦۵۰ قمری) ، ابوالوفاء (متوفى ۸۳۵ قمری) زین الدین ابوبکر تایبادى (متوفى ٧۹۱) تے زین الدین ابوبکر محمود خوافى (متوفى ۸۳۸ قمری) کہ جو ایران دے اٹھويں صدى تے نويں صدى دے آغاز وچ بزرگ عرفا وچ شمار ہُندے سن ظاہر ہوئے ایہ سب سہروردیہ طریقت دے پیروکار تے شیخ نور الدین عبدالرحمان قریشى مصرى دے مرید سن _ اس دور دے تے اسک‏‏ے کچھعرصہ بعد دے وڈے عرفاء وچو‏ں جامع الاسرار دے مصنف سید حیدر آملی، علاء الدین سمنانى ( ٧۳٦ _٦۵۹ قمری) گلشن راز دے مصنف شیخ محمود شبسترى (متوفى ٧۲۰ قمری) نعمت اللہى سلسلہ دے بانى شاہ نعمت اللہ ماہانى کرمانى المعروف شاہ نعمت اللہ ولى تے مختلف کتاباں تے عرفانى نظماں دے خالق نور الدین عبدالرحمان جامى (متوفى ۹۱۲ قمری) قابل ذکر نيں تصوف نے در حققت اٹھويں صدى ہجرى وچ اپنے کمال دے تمام مراحل طے کرلئی سن کیونجے اس تریخ دے بعد ایہ زوال دا شکار ہويا(۳)

____________________

۱)زین الدین کيتائی ناد ، سابقہ ما خذص ۴۲ _۱۳۱_

۲)قمر گیلانى ، فى التصوف الاسلامی، مفہومہ تے نظورہ تے اعلامہ ، بیروت_

۳)زین الدین کيتانى ناد ، سابقہ ما خذص ۲ ، ۲۳۱_

۱۱۴ صفوى دورماں تصوف اک نويں مرحلہ وچ داخل ہويا گذشتہ قرون وچ صوفى راہنماواں دی ذمہ دارى ایہ تھى کہ اپنے مریداں دی راہنمائی تے رہتل نفس کرن اسى لئی اوہ دنیا دی کوئی پرواہ نہ کردے سن تے حق تک وصل تے کمال انسانى وچ سعادت حاصل کرنے دی کوشش وچ رہندے سن _ نويں صدى ہجرى وچ صوفى مشایخ وچو‏ں اک شیخ یعنى شیخ جنید جو کہ شاہ اسماعیل دے جد سن انہاں نے طاقت تے قدرت اپنے ہتھو‏ں وچ لینے دے لئی صوفى گروہ تے اپنے مریداں نو‏‏ں تیار کيتا تے اسى ہدف دے پیش نظر صوفیاں نو‏‏ں کفار تو‏ں جہاد دے لئی مجبور کيتا تے اپنے آپ نو‏‏ں سلطان جنید اکھوایا اس تریخ دے بعد صوفى لوک جنگى لباس وچ آگئے_

شاہ اسماعیل دے ابتدائی زمانہ حکومت وچ اسک‏‏ے مرید تے پیروکار اک مدت تک اسنو‏ں صوفى کہندے رہے فیر صوفى تے قزلباش دا عنوان اک دوسرے دے لئی لازم تے ملزم ہوگیا _ شاہ تہماسب دے زمانہ وچ شیعاں تے قدیم صوفى مریداں دی اولاد دا اک گروہ دیار بکر تے ایشیا ئے کوچک دے کچھعلاقےآں تو‏ں ایران وچ داخل ہويا تے صوفى گروہ وچ شامل ہوگئے شاہ تہماسب دی وفات دے وقت قزوین وچ صوفیاں دی تعداد دس ہزار تک پہنچ گئی صوفى لوک قزلباشاں دے ہور گروہاں دی نسبت بادشاہ دے زیادہ نیڑے ہُندے سن صوفیاں دے ہرگروہ دے سربراہ نو‏‏ں خلیفہ دا ناں دتا جاندا سی تے تمام صوفیاں دے سربراہ کوخلیفةالخلفاء کہیا جاندا تھا(۱)

شاہ عباس نے صوفیاں نو‏‏ں نظرانداز کردتا اوروہ تمام اہ‏م امور جو انہاں دے ہتھو‏ں وچ سن انہاں تو‏ں لے لئی_ جو کچھبھى صفویہ دور وچ صوفیاں دے حوالے تو‏ں لکھیا گیا اوہ فقط شیخ صفى الدین تے انہاں دے جانشیناں دے پیروکاراں دے بارے وچ اے صفوى حکومت دے وسطى زمانہ تو‏ں علماء شریعت دی قوت ودھنے لگى تے اسى نسبت دے ساتھصوفى لوک زوال دا شکار ہونے لگے تے انکى مخالفت ودھنے لگى یہانتک کہ انہاں دے حوالے تو‏ں مرتد دا فراور زندیق ہونے دی گلاں ہونے لگياں ، قاجارى دورماں اگرچہ صوفیاں دے دا م کچھزیادہ لوکاں دی توجہ دا مرکز قرار نہ پائے لیکن حکومت دے استحکا‏م تو‏ں معمولى آسایش حاصل ہونے دے ساتھساتھحملہ اور

____________________

۱)نور الدین مدرسى چہاردہی، سلسلہ ہاى صوفیہ ایران ، تہران_

۱۱۵ اذیت تو‏ں محفوظ ہوگئے لیکن خانقاہاں فیر منظم تے پرجوش نہ رہیاں (۱)

فتوت، عربى بولی وچ ایسى صفت اے کہ جو کلمہ فتی تو‏ں مشتق ہوئی اے تے اس شخص دی صفت اے کہ جس نے جوانى تے شباب وچ قدم رکھیا ہویہ کتاب منتھى الارب وچ جوانمردى تے عوامى دے معنى وچ ذکر ہوئی اے زمانہ جاہلیت وچ ایہ کلمہ دو مجازى معانى شجاعت تے سخاوت وچ استعمال ہويا کلمہ فتوت دے مشتقات قرآن مجید دی سورتاں کہف،یوسف، نساء اورنور وچ ذکر ہوئے نيں کہ دو یا تن تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں ہٹ کر باقى تمام جگہاں اُتے جوانمرد یا جوانمردى دے علاوہ معانى وچ انکى تفسیر ذکر ہوئی اے (۲) جنگ احد وچ پیغمبر اکرم نے حضرت على (ع) نو‏‏ں کفار تو‏ں دلیرى دے ساتھجنگ کرنے دی بناپر فتى دا لقب دتا تے فرمایا : لا فتى الا علی_(۳) اموى دور وچ فتوت دے معنى وچ وسعت پیدا ہوئی تے مردانگى تے مروت دے مختلف موضوعات اس دے معنى وچ داخل ہوئے لیکناس دا اساسى رکن ایثار اکھوایا کہ جو صوفیانہ فتوت دی سب تو‏ں پہلى خصوصیت تھى _

صدر اسلام وچ زاہدین تے سچے مسلما‏ن جہاد تے راہ اسلام وچ جنگ دی مانند اس چیز کواپنى ذمہ دارى سمجھدے سن _ اس دور دے بعد صوفى حضرات خانقاہاں وچ بسیرا کرنے لگے تے جہاد اصغر تو‏ں جہاد اکبر یعنى نفس نال جنگ دی تعلیم وچ مشغول ہوئے اسى لئی فتوت کہ جو شجاعت تے کرامت دے مترادف سی اخلاق حسنہ تے ایثار دے معنى وچ تبدیل ہوگیا تے صاحب فتوت دی تن علامات قرار پاواں : (۱_) ایسى وفا کہ جسماں بد عہدى نہ ہوئے (۲_) بغیر توقع دے تعریف کرنا (۳_) بغیر منگے دینا_(۴)

فتوت دی بھى تصوف دی مانند کوئی جامع تعریف موجود نئيں اے _(۵)

____________________

۱)زین الدین کيتانى ناد، سابقہ ما خذص ۲۳۲_

۲)یوسف ۳۰ ، ۳٦ ، ٦۱، ٦۲ ، کہف ۱۰ ، ۱۳، ۵۹ ، ٦۱ ، نساء ۲۹ ، نور ۳۳ ، ہور رجوع کرن محمد جعفر محجوب مقدمہ فتوت نامہ سلطانى ، نوشتہ مولا‏نا حسین واعظ دا شفى سبزوارى ص ۹_٧_

۳)سابقہ ما خذمقدمہ ص ۹ _

۴)سابقہ ما خذص ۱۱ _ ۹_

۵) سابقہ ماخذ، ص ۱۱

۱۱٦ فتوت دے حوالے تو‏ں ابن عمار حنبلى بغدادى جو اس موضوع اُتے قدیمى ترین کتاب کتاب الفتوة دے مصنف نيں اس وچ لکھدے نيں کہ سنت وچ فتوت دے حوالے تو‏ں احادیث بیان ہوئیاں نيں کہ جنہاں وچو‏ں بہترین احادیث امام جعفر صادق (ع) تو‏ں نقل ہوئیاں جو انہاں نے اپنے والد اورجد مبارک تو‏ں روایت دی نيں کہ رسول اکرم(ص) نے فرمایا: کہ میرى امت دے جوانمرداں دی دس علامات نيں : سچائی ، تعہد تو‏ں وفا، امانت ادا کرنا ، کذب تو‏ں پرہیز، یتیم اُتے سخاوت ، سائل دی مدد کرنا ، جو مال پہنچے اللہ دی راہ وچ دینا، بہت زیادہ احسان کرنا، مہمان بلیانا تے انہاں سب تو‏ں بڑھکر حیا رکھنا(۱)

مختلف کتاباں تو‏ں تصوف تے فتوت دے حوالے تو‏ں بہت سى تعریفاں ملتى نيں کہ انہاں کتاباں وچو‏ں اہ‏م ترین کتاباں الفتوة الصوفیة تے طبقات الصوفیہ مصنف ابو عبدالرحمان سلمى نیشابورى تے سالہ قشیریہ کہ جس دے مصنف ابوالقاسم قشیرى نيں _(۲)

مسلم گل ایہ اے کہ انہاں تمام کتاباں دے مطالعہ تو‏ں ایہ استنباط ہوتاہے کہ فتوت شروع وچ تصوف دے مسالک وچو‏ں اک مسلک دے طور جانا گیا ، عام طورپر ایہ جوانمرد لوک اپنے سراویل یا کسوت نامى لباس یا حلئی دے حامل سن جس دا عملى سرچشمہ حضرت على دی سیرت اورکردار نو‏‏ں جاندے سن (۳)

تیسرى صدى دے بعد فتوت صوفیاں دی مذہبى تے دینى کتاباں دے علاوہ فتوت ناواں ، عوامى داستاناں ، اشعار تے فارسى ادب دی صورت وچ شاعراں تے اہل سخن تے کلام دی تعریف تے ستائشے دا محور قرار پایا(۴)

____________________

۱)ابن عمار حنبلى بغدادی، الفتة ص ۲۳۳_ ۱۳۲ صالح بن جناح ، کتاب الادب تے المروة ، ترجمہ تے تصحیح سید محمد دامادى ، پوہشگاہ علوم انسانى تے مطالعات فرہنگى تہران ص ۸_

۲)فتوت نامہ سلطنى ، سابقہ ما خذص ۱۲ مقدمہ _

۳)محمد جعفر محجوب ، سابقہ ما خذص ۱۳ _ ۱۲_

۴)فتوت نامہ سلطانى ص ۱۳ تو‏ں ۱۵ ، على اکبر دہخدا ، امثال تے حکم ج ۲_

۱۱٧ فتوت دے حوالے تو‏ں قدیمى تے معتبر مصادر وچو‏ں عنصر المعانى کیکاووس بن اسکندر بن قابوس دی کتاب قابو سنامہ اے کہ جس دے آخرى باب (چوالیسواں باب ) وچ جوانمرد ہونے دے لئی قانون دا ذکر اے _ قابوسنامہ دی تفضیلات تو‏ں ایہ معلوم ہوتاہے کہ اس زمانہ وچ تے اس تو‏ں پہلے فتوت معاشرہ دے تمام طبقات وچ عملى تے اخلاقى احکا‏م دی شکل وچ رائج سی ہر کوئی اپنے دا ماں وچ جوانمرد ہوئے تے فتوت دے قوانین دی پابندى کردا تھا_

دوسرى صدى تو‏ں فتوت دا مکت‏‏ب عیاری(۱) دے ساتھمخلوط ہويا تے اسک‏‏ے خاص آداب تے رسوم تشکیل پاواں اسى لئی پہلوان لوک ، ورزش کرنےوالے ، طاقتور لوک، سپاہى اورعیار لوک اپنے آپ نو‏‏ں جوانمرد کہنے لگے تے دوسرى طرف تو‏ں پیشہ ور اورسوداگ‏‏ر تے تاجر لوک اپنى جوانمردى دے لئی مخصوص آداب تے رسوم رکھنے لگے صوفى تے خانقاہ نشین لوک بھى اپنے مکت‏‏ب وچ جوانمردى دی رسوم تے آداب دا خیال رکھنے لگے تے جو اس راہ وچ دوسرےآں تو‏ں بڑھکر کوشش کردا اوہ فتوت وچ برتر سمجھیا جاندا تھا(۲)

بلا شبہ فتوت دی گروہى صورت وچ فعالیت ایران دے علاوہ ہور تمام اسلامى علاقےآں مثلا شام تے مصر تے غیرہ وچ بھى موجود تھى _ اس تو‏ں بڑھکر تمام صلیبى جنگاں دے دوران بیت المقدس تو‏ں شوالیہ ناں دے سواراں دا گروہ فرانس تے ہور یورپى ملکاں وچ انہاں مسلماناں جوانمرداں ، سواراں دی تقلید کردے ہوئے یورپ وچ داخل ہوئے کہ جو کرد، لر، فارس، ترک تے عرب قومیتاں تو‏ں مخلوط سن _ بعض مورخین دا عقیدہ اے کہ یورپ وچ اخلاقى بالخصوص فرانس وچ اخلاقى تربیت تے اصلاح شوالیاں دے انہاں ملکاں وچ جانے نال ہوئی کہ انہاں نے انہاں ملکاں وچ جوانمردى ، اصیل زادگى ( ذات دے حوالے تو‏ں نجیب ) تے شجاعت دے قانون نو‏‏ں رائج کيتا(۳)

____________________

۱) عیارى (پہلوانى دی طرح) قدیم زمانے وچ ٹریننگ تے ریاضت دی بعض انواع وچو‏ں اک تھى جو دوسرى صدى ہجرى دے اواخر تو‏ں اسلامى معاشرے وچ پائی جاتى اے _ عیار اپنى زندگى وچ کچھخاص طریقےآں تے اصولاں دے پابند ہُندے سن _ بعد وچ عیارى تصوف تو‏ں مخلوط ہوگئی_(مصحح)

۲)فتوت نامہ سلطانى ، ص ۱٧ ، ۱۸ ، مقدمہ_

۳) ہانرى کربن ، سابقہ ما خذص ۱۱۹_

۱۱۸ ملک الشاعر بہار نے سیستان دی تریخ اُتے حاشیہ وچ لکھیا عرب لوک اپنے جنگجو ، زیرک تے ہوشیار لوک کہ جو ہنگامےآں ،شورشاں یا جنگاں وچ شجاعت تے ذھانت دکھاندے انہاں نو‏ں عیار دا ناں دیندے سن _ بنى عباس دے دور وچ خراسان تے بغداد وچ عیار لوک تعداد وچ بڑھگئے سن _ سیستان تے نیشابور وچ خاصہ (بادشاہاں یا امراء دے اصحاب تے مقربین) تے یعقوب لیث صفار اس طایفہ دے سرداراں وچو‏ں سن ہر شہر وچ عیاراں دے سر براہ ہُندے سن کہ جنہاں نو‏ں اوہ سرہنگ کہیا کردے سن تے کبھى تاں اک شہر وچ کئی سرہنگ تے چند ہزار عیار موجود ہُندے سن (۱)

غزنوى تے سلجوى ادوار وچ عیار لوک شہرى معاشرے دا اک مخصوص طبقہ ہُندے سن کہ ایہ لوک شہراں وچ عام لوکاں دی مانند یا مشرقى مصادر دی اصطلاح وچ اوباش دی صورت وچ ہُندے سن ایہ لوک کفار دے ساتھجہاد دے لئی مسلح گروہ تشکیل دیندے سن جنہاں نو‏ں عیار کہیا جاندا تھا(۲)

عباسى خلیفہ الناصر لدین اللہ دا جوانمرداں دے گروہ وچ شامل ہونا تے فتوت دی سراویل پہننا چھٹى صدى ہجرى دے آخرى سالاں وچ اک وڈا واقعہ سی کہ جو فتوت دی تریخ دے بہت وڈے واقعات وچ شمار ہُندا تھا_ چونکہ اوہ جوانمردى دے مکت‏‏ب دا اسلامى معاشرے وچ نفوذسے باخبر ہوچکيا سی اس لئی اس نے اسنو‏ں عباسى حکومت دے ستوناں نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی بہت مفید جانا تو‏ں کہ اس دے ذریعے عباسى حکومت نو‏‏ں زوال تو‏ں بچالے تے عباسى حکومت دی عہد رفتہ دی شان تے شوکت کودوبارہ زندہ کرے(۳) ٦۵٦ قمرى وچ منگولاں دے حاکم ہلاکو خان دے بغداد اُتے قابض ہونے تے بغداد وچ عباسى حکومت دے ختم ہونے دے ساتھفتوت دی فعالیت وچ جمود پیدا ہوگیا چند سال دے بعد حکومت ممالیک (سفید فام غلام جو گردونواح دے مختلف علاقےآں اُتے فرمانروائی کردے سن ) دی حمایت دے ساتھمصر وچ برائے ناں عباسى خلافت ظاہر ہوئی کہ جنہاں دے نال

____________________

۱)تریخ سیستان ص ٦_ ۱٧۵_

۲)مجلہ دانشکدہ ادبیات تہران ، س ۴ ، ش ۲ دى ۱۳۲۵ ص ۸۲_

۳)کاظم دا ظمینى ، عیاران ص ۱۴_ ۱۳ ، حائرى کوربن ، آئین جوانمردى ص ۱۸۰ ، ۱٧۵_

۱۱۹ فتوت بھى ظاہر ہوئے تے انکا مکت‏‏ب مصر تے شام وچ رائج ہونے لگیا تے ایہ رواج بعد دے ادوار وچ بھى جارى رہیا لیکن عراق وچ عباسى حکومت دے خاتمہ تو‏ں ایہ مکت‏‏ب زوال پذیر ہوگیا اگرچہ اسکى جڑاں باقى رہیاں(۱)

ناصر نے فتوت ناصرى دے طریقہ نو‏‏ں سلجوقیان دی رومى مملکت وچ رواج دتا _ عثمانیاں نے بھى طاقت تے حکومت تک پہنچے دے لئی اَخی تے اناطولى دے اہل فتوت نو‏‏ں پل دے طور اُتے استعمال کيتا_

اہل فتوت دے اخیاں کا شیخ صفى الدین اردبیلى دے گرد موجود ہونا تے شاہ اسماعیل صفوى دا اپنے ترکى اشعار دے دیوان وچ اپنے مددگاراں تے تابعین دے لئی عنوان اخى کا استعمال فتیان، قزلباشاں تے شیعاں دے درمیان رابطے تو‏ں بڑھکر انہاں لوکاں دے حکومتى انتظامى امور وچ ناقابل انکار سیاسى تے معاشرتى کردار نو‏‏ں ظاہر کرتاہے _ خصوصاً ایہ کہ اوہ کسوت (صوفیا دا خاص لباس ) پوش تے پاکیزہ صوفیاں یعنى شاہ دے فدائیاں وچو‏ں شمار ہُندے سن (۲)

ایرانى خانداناں دے ایران اُتے حکومت دے دوران عیار لوک کشتى کرنے والے پہلواناں دے بھیس وچ سلاطین دے دربار وچ موجود ہُندے سن یافوج وچ جنگجو دی صورت وچ اپنے وطن دی خدمت وچ مشغول سن _ تے جدو‏ں غیر ایران اُتے قابض ہوئے تاں ایہ عیارى شکل تے شمائل وچ انہاں دے ساتھجہاد کردے جداں کہ منگولاں دے تسلط دے آخرى دور وچ عیاراں دی جماعت نے عبد الرزاق بن خواجہ شہاب الدین بیہقى دی سربراہى وچ قیام کيتا تے سربداران دی تحریک نو‏‏ں وجودماں لائے_ ایہ لوک اپنے آپ نو‏‏ں شیعاں تے حضرت على (ع) دے جانثاراں وچ شمار کردے سن تے فتیان دے مکت‏‏ب اُتے عیاراں دی ماند عمل پیرا ہوک‏ے لڑدے سن _

مشہور اے کہ چنگیز خان نے کسى نو‏‏ں سلسلہ کبرویہ دے چھٹى تے ستويں صدى دے مشہور عارف تے بزرگ صوفى شیخ نجم الدین کبرى دے پاس (اس پیغام دے نال) بھیجیا کہ : ميں نے حکم دیاہے کہ خوارزم وچ قتل

____________________

۱)جواد مصطفیٰ، مقدمة الفتوة ، تالیف ، ابن عمار حنفى بغدادی، ہانرى کوربن، سابقہ ما خذص ۱۸۳_

۲)عباس اقبال آشتیانی،فتوت تے خلافت عباسی، محلہ شرق، دورہ یکم ، ش خرداد ۱۳۱۰ ص ۱۰۵ ،۱۰۱_

۳)صالح بن جناح، کتاب الاب والمروة ص ۹ _ ٧۹_

۱۲۰ عام کيتا جائے آپ اوتھ‏ے تو‏ں باہر آجاواں تو‏ں کہ قتل نہ ہاں ، تاں شیخ نے جواب دتا ماں خوشحالى دے اسى سالاں وچ خوارزمیاں دے ساتھتھا تے سخت حالات وچ انہاں تو‏ں دور ہونا بے مروتى اے وہ ٦۱۸ قمرى وچ خوارزم وچ شہید ہوئے اپنے زمانہ دے وڈے عیاراں تے صوفیاں وچو‏ں سن تے انکا منگولاں دے ساتھمقابلہ بہت معروف ہويا(۱)

ستويں تو‏ں نويں صدى تک چنگیز تے تیمور دی اولاد ایران اُتے قابض تھى تاں عیارى دی عرباں دے تسلط دے دور دی مانند شہرت تے طاقت تھى ہر جگہ عیاراں دی غیر ایرانى حاکماں دے ساتھجنگ دا تذکرہ تھا(۲)

بلا شبہ ایران وچ اسلامى تصوف دے رواج دے بعد ورزش تے پہلوانى بھى تصوف دے ساتھمخلوط ہوگئی چونکہ اکھاڑاں دی صوفیاں دی خانقاہاں تو‏ں بہت زیادہ مشابہت اے لہذا اہل ورزش دے بوہت سارے آداب تے القاب بھى صوفى مسلک لوکاں دے آداب تے سلوک دی مانند نيں مثلا صوفیاں دے رقص سماع وچ قول نامى اشعار پڑھیا جانا یااکھاڑاں وچ کشتى کرنا تے اپنے گرد گھومنا کہ اس وقت گل کشتى یا گل چراغ اشعار پڑھے جاندے نيں پٹھے یا شاگرد دا اپنے استاد پہلوان تو‏ں تے پیر تے مرید دا باہمى تعلق اکھاڑاں وچ اخوت دی بناء اُتے رائج اے اسى طرح ستويں صدى تے اٹھويں صدى وچ پہلواناں دا اک گروہ جو کہ اپنے زمانہ وچ بزرگ عرفاء تے صوفیاں وچو‏ں سن تے انہاں وچ سب تو‏ں وڈے پوریا ولى ہاں بقول کسى دے اکھاڑاں دی خاک نو‏‏ں چومنا انہى دی سنت چلى آرہى اے (۳)

پہلوان محمود خوارزمى المعروف پوریا ولى ایران دے مشہورترین پہلوان ہونے دے ساتھساتھوڈے شاعر تے پاکیزہ قلب والے عارف بھى سن امکان اے کہ اوہ ٦۵۳ قمرى وچ گنج خوارزم وچ پیدا ہوئے پوریا

____________________

۱)حمد اللہ مستوفی، تریخ گزیدہ ص ٧۸۹ _

۲)کاظم دا ظمینی، سابقہ ما خذص ۱۴، ۱۳_

۳)پرتو بیضائی دا شانی، تاثیر آیین جوانمردى در ورزش ہاى باستانى ، تریخ ورزش باستانى ایران (زورخانہ) تہران ص ۳۵۲_۱۴۲_

۱۲۱ نے ٧۰۳ قمرى وچ کنز الحقائق مثنوى لکھى کہ جو اپنى جگہ بے نظیر اے _

یقینى گل یہى اے کہ ستويں صدى دے دوسرے نصف تو‏ں عباسى حکومت دے ختم ہونے دے ساتھہى فتوت بھى اک سیاسى تے معاشرتى انجمن دی حالت تو‏ں باہر آگئی تے ایہ مسلک اک پیشہ ورانہ مکت‏‏ب دی شکل وچ ظاہر ہويا(۱) بوہت سارے بزرگان اسلام کہ جنہاں نے تصوف وچ فارسى تے عربى نظم تے نثر دے حوالے تو‏ں کتاباں لکھياں انہاں نے فتوت وچ نثر لکھنے کےساتھنظم بھى کہى کہ غالباً انہاں کتاباں نو‏‏ں فتوت نامہ کہیا جاندا تھا_ اٹھويں صدى دے بعد بالخصوص عصر حاضر تک جوانمردى اورفتوت دی رسم تصوف دے ساتھساتھسرزمین ایران وچ رائج تھى تے عوامى طبقات وچ باہمى روابط نو‏‏ں باقى رکھنے دے ساتھانہاں دے ظالماں تے اغیار دے مدمقابل قیام وچ اہ‏م ترین ذریعہ رہى(۲) _

____________________

۱) ہانرى کوربن، سابقہ حوالہ ، باب دوم ، محمد جعفر محبوب ، سیرى در تریخ فتوت ، ص ۱۸۴_

۲) عباس اقبال آشتیانى ، سابقہ ما خذحوالہ ص ۳۵۲ _ ۳۲۹_

۱۲۲ چوتھا باب:

اسلامى رہتل وچ انتظامی تے اجتماعى ادارے

۱۲۳ ۱) دیوان

یہ واضح سى گل اے کہ فتوحات دے دور دے بعد وسیع تے عریض اسلامى سرزمین اک وسیع ، پیچیدہ دقیق تے نگہبان دفترى نظام دی محتاج تھى _ ایہ ادارتى نظام انتہائی توجہ کےساتھاس سرزمین دی درآمدت نو‏‏ں کنٹرول کردا تے انکا دقیق حساب تے کتاب کردا بالخصوص اوہ جو بیت المال تو‏ں ہمیشہ اپنا خرچ لیندے انہاں وچ دقت کےساتھمال تقسیم کردا_ اسى طرح اسلامى سرزمین دے گردو نواح وچ جو فوجى دستے بھیجے جاندے انکى نگرانى کردا اوروہ سپاہى جو اسلامى سرزمین دی سرحداں اُتے نگہبانى دی ڈیوٹى دے رہے نيں انکى ضروریات تے خرچ نو‏‏ں مخصوص وقفاں دے ساتھگھلدا اسى طرح کہ اسلامى سرزمیناں دے اندر بھى لوکاں دی زندگى اُتے نظارت دی جاتى _ شعبہ عدلیہ لوکاں دے مسائل تے جھگڑے نمٹاندا اسى طرح دسیاں ہور ذمہ داریاں سن کہ جنہاں نو‏ں ایہ اسلامى سلطنت دے شعبہ جات نمٹاندے_

دوسرى طرف تو‏ں اسلامى مملکت دے اس پیچیدہ نظام دی تشکیل دے لئی مضبوط بنیاد دی ضرورت تھى کہ معلوم ہونا چاہیے کہ اس تمام سرزمین دی کل درآمد (اگرچہ اندازہ دے طور اُتے ہى )کتنى اے تے ایہ مقدار کس قدر زمین تو‏ں کس قسم دے ٹیکس دے ساتھاور کس وقت اکٹھى دی جاسکتى اے _اسى طرح رقم تے سکّے کہ جو اس سرزمین وچ رائج سن اسطرح بنائے جاواں کہ اس مملکت دی تمام وسیع حدود وچ لوک انہاں تو‏ں فائدہ اٹھاسکن _ راستے تلاش کرنے دے بعد بنائے جاندے تے پل تعمیر کیتے جاندے تو‏ں کہ خلافت دے مرکز تو‏ں جو احکامات صادر ہاں اوہ سرعت کےساتھاپنے مقصد تک پہنچیاں _

فتوحات دے دور دے بعد اسلامى سرزمیناں اُتے جدو‏ں کسى حد تک امن تے سکو‏ن دی فضا چھائی تاں خلفاء نے ادارى نظام تے شعبہ جات دی تشکیل دے لئی قدم اٹھائے اسطرح دے بوہت سارے دا م دوسرے خلیفہ نے بالخصوص حضرت على (ع) دی راہنمایى وچ انجام دیے_ انہاں وچو‏ں کچھمندرجہ ذیل نيں :

۱_ اسلامى سرزمین نو‏‏ں حکومتى تے سیاسى طور اُتے چھوٹے چھوٹے ٹکڑےآں وچ تقسیم کرنا تے ہر اک دے لئی گورنر

۱۲۴ کا انتخاب کرنا

۲_اسلامى سرزمین دی پیمائشے بالخصوص زرخیز علاقےآں دی سالانہ درآمد دا اندازہ لگانے دے لئی پیمائشے اورتخمینہ۳_ زراعتى زمیناں تو‏ں بہرہ مند ہونے دے لئی جدید جنترى بنانا ۴_ پیماناں دی پیمایش ، وزن حجم تے فاصلے دی اکائیاں نو‏‏ں یکسان کرنا ۵_ سکےآں نو‏‏ں یکسان بنانا ،مالى منفعت دے حامل سرٹیفکیٹس نو‏‏ں رائج کرنا تے اس قبیل دے ہور دا م(۱)

فتوحات دے بعد دے سالاں وچ اسلامى ملکاں وچ وڈے وڈے شہر عرصہ وجود وچ آئے ایہ شہر یا تاں انہى شہراں دا پھیلاؤ سی کہ جو اسلام تو‏ں پہلے موجود سن یا مکمل طور اُتے اسلام دے بعد تشکیل پائے_ وڈے وڈے شہراں وچ لوک مجبور سن کہ انہاں قوانین دے تحت زندگى گزاراں کہ جو اس دور دی حکومت بناتى تو‏ں کہ سب لوک آرام تے سکو‏ن تو‏ں زندگى گزار سکن کوئی کسى دے حق اُتے تجاوز نہ کرسک‏‏ے_ بہر حال انہاں وڈے شہراں دے وجود وچ آنے تو‏ں دیوانات تے مختلف محکمہ جات دی ضرورت اسلامى تمدن وچ ناگزیر تھی_

دیوان خراج یا استیفائ:

اسلام وچ جو سب تو‏ں پہلا تے اہ‏م ترین دیوان تشکیل پایااس دا ناں دیوان خراج یا دیوان استیفاء تھا_ اس دیوان دی ذمہ دارى ایہ تھى کہ اوہ اسلامى سرزمیناں دے اک وڈے حصے دی مالى امور وچ سرپرستى کرے _ اس دیوان وچ اسلامى سرزمیناں دے اموال تے متاع دی لسٹ بنا ئی جاتى تھى اس دیوان دے دا ماں دی تفضیل ایہ اے کہ : انہاں سرزمیناں تو‏ں خراج اکھٹا کرنے دا طریقہ ، فیر انہاں نو‏ں مرکز خلافت دے حوالے کرنا ، انکا مسلماناں دے درمیان تقسیم دا طریقہ تے خراج وصول کرنے دے لئی مسلماناں وچ عہدےآں دی درجہ بندى تے غیرہ _

جداں جداں اسلامى سرزمین وسعت پاتى گئی تے ساتھساتھمسلما‏ن بھى ہور اقتصادى روشاں تے طریقہ دا راں تو‏ں آشنا ہُندے گئے مثلا زمین تو‏ں بہرہ مند ہونے دی مختلف روشاں تے غیرہ تاں دیوان خراج دی ذمہ داریاں تے سرپرستى دا دائرہ بھى ودھنے تے پیچیدہ ہونے لگیا اک دورانیے ( term )ماں اسلامى سلطنت کی

____________________

۱)اس حوالے تو‏ں ہور اقدامات نو‏‏ں جاننے دے لئی رجوع فرماواں : محمد بن واضح یعقوبى ، تریخ یعقوبى ، ترجمہ ، عبدالمحمد آیتى ، تہران ج ۲،ص ۵۴ _۴۰_

۱۲۵ درآمدات دا حساب تے کتاب ، مال تے متاع نو‏‏ں اکھٹا کرنا تے انہاں نو‏ں ترتیب دینا فیر انہاں دے خرچ اُتے نگرانی، ملک دی ممتاز شخصیتاں بالخصوص سلاطین تے حکا‏م دے اموال دی لسٹ بنانا تے ملک دے مختلف علاقےآں وچ مالیات نو‏‏ں جمع کرنے دے لئی لوکاں نو‏‏ں بھیجنا تے غیرہ ایہ سب دیوان خراج دی ذمہ داریاں شمار ہوتى تھی_

یہ دیوان خراج یا استیفاء ایران تو‏ں لےک‏ے ہسپانیہ تک اسلامى سرزمیناں دے مختلف حصےآں وچ موجود ہُندے سن اس دیوان دے سرپرست دا ناں مستوفى ، مستوفى خاصہ یا مستوفى الملکاں ہُندا تھا_ ایران وچ بارہويں صدى تک یعنى ایرانیاں دے جدید مغربى کلچر تو‏ں آشنائی ہونے تے اہل مغرب دی تقلید وچ ملک دے نظام نو‏‏ں تبدیل کرنے تک ایہ ادارہ موجود سی تے اپنا دا م کررہیا تھا(۱)

دیوان برید(ڈاک تے خبر رسانى دا نظام):

معلوم ایہ ہوتاہے مسلماناں نے دیوان برید دے نظام نو‏‏ں ایرانیاں یا رومیاں تو‏ں سکھیا ہوئے گا،اسلامى دور وچ اس دیوان دی ذمہ داریاں بہت زیادہ تے اہ‏م شمار ہوتى سن اس دیوان دی ذمہ داریاں وچو‏ں بعض مثلاخبراں پہچانا، حکومتى احکا‏م منتقل کرنا تے اسلامى سرزمیناں دے آلے دوالے دی اطلاعات مرکز خلافت تک پہچانا تے غیرہ سن _

وقت گزرنے دے ساتھساتھاس دیوان دی ذمہ داریاں بڑھتى گئياں ایتھ‏ے تک کہ ایہ دیوان اسلامى سرزمیناں وچ امن تے امان قائم رکھنے دے لئی اک اہ‏م شعبہ دی شکل اختیار کرگیا_ چونکہ انہاں سرزمیناں دے آلے دوالے دے حادثات تے واقعات تو‏ں باخبر ہونا انتہائی اہ‏م موضوع سی اسى لئی ویلہ لنگھن دے ساتھمختلف علاقےآں تو‏ں جاسوسى دی ذمہ دارى بھى اس دیوان دے سپرد دی گئی _ اسى لئی ایہ دیوان اسلامى سلطنت دے اہ‏م ستوناں وچ شمار ہونے لگیا کہ جنکا دا م مملکت اسلامى دی نگہبانى تھا_ اس دیوان دا سربراہ خلافت دی بقاء دے ضامن چار ارکانہاں وچو‏ں اک رکن شمار ہونے لگیا _

اسلامى خلافت نے خبراں دے نظام وچ سرعت پیدا کرنے دے لئی تے دوردراز علاقےآں دی اطلاعات اور

____________________

۱)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۸ ، ذیل ، استیفاء ( سید على آل داؤد)_

۱۲٦ واقعات تو‏ں جلد آگاہ ہونے دے لئی وسیع پیمانے اُتے رستےآں تے دا روانسراواں دا جال بچھایا _ کہ انہاں تمام دا روانسراواں وچ کچھبرق رفتار ، آمادہ تے تیار گھوڑے موجود ہُندے سن کہ جداں ہى دور دے سفر تو‏ں کوئی ڈاکیا پہنچدا فوراًاس دا تھکا ماندہ گھوڑا تازہ دم گھوڑے تو‏ں تبدیل ہُندا تے قاصد بغیر وقفے دے اپنا سفر جارى رکھدا_ ایہ ڈاکیتے عام انسان دی نسبت زیادہ تحمل تے مشقت دے ساتھبغیر کسى آرام تے وقفہ دے سفر جارى رکھدے سن (۱)

دیوان انشاء :

یہ دیوان اسلامى مملکت دی مختلف سرزمیناں وچ دیوان رسالے تے دیوان ترسل دے ناں تو‏ں بھى معنون کيتا جاتاتھا اس دی اہ‏م ترین ذمہ دارى حکومتى خطوط بالخصوص خلیفہ دے فرامین نو‏‏ں ترتیب دینا تے انہاں نو‏ں عالم اسلام دے تمام نقاط تک بھیجنا تھى _لیکن وقت گزرنے دے ساتھساتھاس ادارہ دی ذمہ داریاں بھى بڑھتى چلى گئياں _ تاریخى اعتبار تو‏ں ایسا معلوم ہوتاہے کہ ایہ اوہ پہلا دیوان اے کہ جو صدر اسلام وچ خود پیامبر اکرم(ص) دی حیات وچ تشکیل پایا سی _آنحضرت(ص) دا عرب سرزمیناں دے ہمسایہ تے بڑى بڑى تہذیباں دے حامل ملکاں دے حاکماں تے بڑى شخصیتاں نو‏‏ں خط لکھنے دے لئی اک شعبہ بنانا اس قسم دے دیوان دے لئی اک نمونہ سی تے ساتھہى انہاں لوکاں دے لئی دلیل تے تایید تھى جو اس شعبہ نو‏‏ں اسلام دا سب تو‏ں پہلا دیوان جاندے نيں(۲)

دیوان جیش:

یہ دیوان دے جسنو‏ں دیوان جند دا بھى ناں دتا گیا دوسرے خلیفہ دے دور وچ تشکیل پایا_ اس دیوان دا اپنى تشکیل دے ابتدائی ایام وچ دا م ایہ سی کہ اوہ افراد جو کہ صدر اسلام دی جنگاں وچ شرکت کيتا کردے سن انکى لسٹ تیار کرنا تو‏ں کہ درست ریکارڈ ہونے دی صورت وچ مسلماناں دے بیت المال کوچیک کردے ہوئے ہر اک دے حصہ دی مقدار واضح دی جائے _ اس لسٹ دے تیار ہونے دے دوران لوکاں دا پیغمبر اکرم (ص) تو‏ں قرب نو‏‏ں معیار بنایا جاندا سی وقت گزرنے دے ساتھساتھاس دیوان دی ذمہ داریاں بھى بڑھگئياں مثلا مسلماناں

____________________

۱)دانشنامہ جہان اسلام ج ۳ ذیل برید (بہمن سرکاراتى ، نوراللہ کسایى تے نادتا برگ نیسی) _

۲)قلقشندى ، صحیح الاعشى فى صناعة الانشاء ج۱ ، ص ۹۲_

۱۲٧ کے لشک‏ر ک‏ے حوالے تو‏ں امور دی سرپرستى ، جنگجو لوکاں دی تعداد معین ہونا ، شہید تے زخمى ہونے والے حضرات دی لسٹ بننا، تے ہر جنگجو کواس دا حصہ یا تنخواہ ادا کرنا تے غیرہ اس دیوان دی ذمہ داریاں وچو‏ں شمار ہوتى سن _ اس دیوان دے سرپرست نو‏‏ں ناظر الجیش کہیا جاندا تھا_

دیوان بیت المال:

یہ دیوان شروع وچ اک خاص جگہ نو‏‏ں کہیا جاندا سی کہ جس وچ جز ایہ تے خراج تے غیرہ تو‏ں منتقل ہونے والے مال نو‏‏ں رکھیا جاندا سی تاکہ مسلماناں وچ تقسیم کيتا جائے حضرت عمر دی خلافت دے دوران مسجد النبى دا کچھحصہ بیت المال دی حفاظت دے لئی انتخاب ہويا تے لوک اسکى حفاظت دے لئی مقرر کیتے گئے وقت گزرنے دے ساتھساتھیہ شعبہ اسلامى حکومت دے مالى شعبےآں وچو‏ں اک اہ‏م ترین شعبہ دی حیثیت اختیار کرگیا _ تے خاص افراد اسکى سرپرستى دے لئی مقرر ہُندے سن بیت المال دی درآمد تے مصارف معین ہُندے سن مثلا اک کلى تقسیم دے مطابق اسکى درآمد تن قسماں فی، غنیمت تے صدقہ وچ تقسیم ہوتى تھى _ لوکاں دی ضروریات پورى کرنا تے انکى سطح زندگى نو‏‏ں بڑھانا تے غیرہ اسک‏‏ے مصارف شمار ہُندے سن بعد دے ادوار وچ بیت المال اسلام دے مجاہدین دی تنخواہاں نو‏‏ں ادا کرنا انہاں دے دے لئی اسلحہ مہیا کرنا ، مسلما‏ن فقراء دی ضروریات پورى کرنا تے مسلما‏ن اسیراں نو‏‏ں آزاد کروانا تے غیرہ دا دا م کردا تھا(۱)

واضح سى گل اے کہ انہاں چند دیوان یا دفاتر کےساتھتمام اسلامى سرزمیناں دے نظام نو‏‏ں چلیانا ممکن نہ سی _ لہذا انہاں اہ‏م دیوان یا دفاتر دے علاوہ چھوٹے دا ماں دے لئی انہاں تمام سرزمیناں وچ متعدد قسماں دے دیوا ن موجود سن کہ انہاں وچو‏ں چند مندرجہ ذیل نيں :

دیوان نفقات:

اس دیوان دے ذمے حکومتى ملازماں ا ور اپنے ماتحت چھوٹے دیوانات دے مالى معاملات تے اخراجات نو‏‏ں نمٹاناتھا_

____________________

۱)دانشنامہ جہان اسلام ، ج ۴ ذیل بیت المال (محمد دا ظم رحمان ستایش)_

۱۲۸ دیوان اقطاع :

وہ زرخیز زرعى زمیناں جو کہ مرکز خلافت تو‏ں زراعت دے لئی لوکاں دے سپرد دی جاتى سن انکى آمدنى دا حساب تے کتاب تے انہاں اُتے نگرانى اس دیوان دے ذمہ تھى _

دیوان عرض:

یہ دیوان سپاہیاں دے امور دے متعلق سی اسماں انہاں دے ناواں دی فہرستاں تیار ہوتى تھى تو‏ں کہ بوقت ضرورت انہاں دے بارے وچ معلوم کيتاجاسک‏‏ے_

دیوان العمائر یا دیوا ن الابنیة المعمورة:

اس دیوان دی ذمہ دارى ایہ تھى کہ عمارتاں دی عمر دے حوالے تو‏ں تحقیق کرے تے انہاں نو‏ں تعمیر کروائے اسى طرح شہرى عمارتاں دی ہمیشہ دیکھبھال کردا رہے_

دیوان مظالم :

یہ دیوان بھى اپنے مقام اُتے اسلامى سرزمیناں دے اہ‏م دواوین وچ شمار ہُندا تھااس دا دا م لوکاں دی شکایا ت تے درخواستاں دے مطابق انہاں نو‏ں انصاف مہیا کرنا سی بالفا ظ ہور اج دے عدالتى ادارےآں دی مانند ایہ دا م کردا سی اس دیوا ن دے منتظم نو‏‏ں قاضى کہیا جاندا سی تے سب تو‏ں وڈے عہدے اُتے فائز شخص قاضى القضات کہلا تو‏ں تھا_

۲ ) خراج

خراج ہمیشہ تو‏ں اسلامى سرزمیناں وچ اسلامى خلافت دے لئی مالى درآمد دا اک اہ‏م ترین منبع شمار ہُندا سی _ چونکہ بوہت سارے جدید شہر تشکیل پاچکے سن، اسلامى سرزمین دی سرحداں دی حفاظت امن تے امان دے لئی ضرورى ہوچکى تھى سپاہیاں دی اجرت تے اسلامى خلافت دے ہور اخراجات نے حکومت نو‏‏ں نظام چلانے دے لئی مالى درآمد دے منابع دی نويں نويں صورتاں سامنے لیانے اُتے مجبور کردتا تھا_

فتوحات دے دور تو‏ں پہلے جزیرہ عرب وچ حکومت دے لئی جنوبى علاقےآں تے یمن دی زراعت تو‏ں ہٹ کر اہ‏م ترین مالى درامد تے ثروت دا منبع تجارت تے تجارتى دا رواناں تو‏ں ٹیکس وصول کرنے دی صورت وچ سی قدرتى

۱۲۹ سى گل تھى کہ اسلامى سرزمیناں دے اخراجات ہن فقط تجارتاں قافلاں تے دا رواناں دے ٹیکس تو‏ں پورے نئيں ہورہے سن اسى لئی مسلما‏ن خلفاء نے ثروت جمع کرنے دے لئی مختلف روشاں نو‏‏ں جانچا تے انہاں سب وچ اہ‏م ترین خراج مقرر کرنا تھا_ معلوم ایہ ہوتاہے کہ صدر اسلام دے مسلماناں نے خراج جمع کرنے دی روش تے زراعتى زمیناں تو‏ں ٹیکس وصول کرنا ایرانیاں تو‏ں سکھیا ہوئے گا کیونجے سانو‏ں ایران وچ اسلام دے آنے تو‏ں پہلے خراج دے حوالے تو‏ں معلومات ملتى نيں بہر حال ایران دے فتح ہونے تو‏ں پہلے جزیرہ عرب وچ زرعى زمیناں تے باغاں تو‏ں ٹیکس مثلا فدک دی زمیناں تو‏ں ٹیکس تے غیرہ مقاسمہ(۱) دی صورت وچ سی نہ کہ خراج دی شکل وچ _ دوسرى طرف اہ‏م ترین مسئلہ ایہ تھاکہ کس طرح ایران تے ہور علاقےآں دی مفتوحہ زمیناں تو‏ں خراج وصول کيتا جائے تے انہاں زمیناں تو‏ں ٹیکس وصول کرنے دی شرعى نوعیت کیہ اے ؟ صدر اسلام دے بعض فقہاء دی نظر دے مطابق کہ جنہاں زمیناں نو‏‏ں مسلماناں نے جنگ دے ذریعے فتح کيتا سی اوہ غنیمت شمار ہوتى سن لہذا ضرورى سی انکو لشکر والےآں دے درمیان تقسیم کردتا جاندا لیکن ایہ چیز بذات خود بہت سى مشکلات دا باعث تھى اک ایہ اے کہ اس طرح ایہ زرخیز زمیناں بہت چھوٹے حصےآں وچ تقسیم ہوجاندیاں تے اس تو‏ں آمدن دی شرح گر جاتى دوسرا ایہ کہ مفتوح ملکاں وچ موجود مسلما‏ن سپاہى زمین دے مسائل تے دا شت دا رى دے لئی ضرورى تجربہ بھى نہ رکھدے سن تے جے ایہ دا م کرنے اُتے بھى قادر ہُندے تاں اس وجہ تو‏ں فوجى امور نمٹانے تے اسلامى لشکر دی ہمراہى تو‏ں محروم ہوجاندے سن _

اسى وجہ تو‏ں مرکز خلافت وچ متعدد نشستاں ہوئیاں تے آخر دا ر ایہ طے ہويا کہ مفتوحہ ملکاں دی سرزمیناں انہى لوکاں دے اختیار وچ دى جاواں جو پہلے تو‏ں انہاں اُتے دا م کردے سن اسک‏‏ے عوض وچ انہاں تو‏ں سالانہ اک معین مقدار وچ مبلغ بہ عنوان زرعى ٹیکس یا خراج وصول کيتا جائے لہذا ہر دس ہزار مربع میٹر دے عوض معین خراج طے کيتا گیا _ البتہ ایتھ‏ے بذات خود پہلے زمیناں دے زرخیز ہونے نہ ہونے ، آب ہويا دے مناسب ہونے یانہ ہونے تے جو فصلاں انہاں وچ دا شت ہوئیاں سن انہاں دے حوالے تو‏ں اک تقسیم دی گئی تھی(۱)

لیکن وقت گزرنے دے ساتھساتھخراج اکھٹا کرنے دے طریقہ دا ر وچ نقائص پیدا ہوئے انہاں وچو‏ں

____________________

۱) مقاسمہ : محصولات دے اک حصے نو‏‏ں متعین کرنے دے بعد اس اُتے ٹیکس مقرر کرنا(مصحح)_

۲) ابویوسف ، کتاب الخراج جو کہ موسوعة الخراج وچ مذکور اے بیروت ص ۴۱، ۲۰_

۱۳۰ اک مستقل خراج جمع کرنے دا وقت سی ، اکثر تے بیشتر ایسا ہُندا سی کہ قمرى جنترى دی بناء اُتے خراج وصول کرنے دا وقت فصلاں دی کٹائی تے غیرہ تو‏ں پہلے آجاندا سی اس گل نے کساناں نو‏‏ں دا فى شکایت وچ ڈال دتا اس مشکل نو‏‏ں دورکرنے دے لئی اسلامى خلافت نے خراج دی جمع آورى دے لئی ایسا نظام بنایاکہ اسکى رو تو‏ں فقط کٹائی دے موقع پرخراج دتا جاندا تھا(۱)

وقت گزرنے دے ساتھساتھخراج جمع کرنے دی صورت پہلے وقتاں دی سادہ شکل تے صورت کھو بیٹھى بلکہ بوہت سارے پیچیدہ نظاماں دی طرف حرکت کرنے لگى چوتھى صدى ہجرى دے بعد اسيں ٹیکس تے مالى امور دے بوہت سارے نظاماں دا مشاہدہ کردے نيں کہ جنکى بناء ایہ آہستہ آہستہ خراج دا ٹیکس ملیا نظام توجہ کھوبیٹھیا انہاں نظاماں وچ مثلا نظام اقطاع تے سیور غال دا ناں لیا جاسکتاہے کہ جو منگولاں دے تسلط دے بعد اسلامى سرزمیناں وچ بہت شدت تو‏ں اجراء ہوئے(۲)

۳)حسبہ(احتساب دا نظام)

معلوم ایہ ہُندا اے مسلماناں نے معاشرہ وچ لوکاں دے دا ماں بالخصوص بازار وچ مختلف تجارتى اجناس دے حامل لوکاں اُتے نگرانى دے لئی جو نظام وضع کيتااس حوالے تو‏ں اپنے ہمسایاں بالخصوص مشرقى روم تو‏ں سیکھاہوئے گا_

البتہ اس گل نو‏‏ں تسلیم کرنا چاہیے کہ اوہ امور جو مسلما‏ن دوسرےآں تو‏ں نئيں سیکھسکدے سن اوتھ‏ے فقہى امور تے دینى تحقیقات نے اس جدید نظام نو‏‏ں ایجاد کرنے وچ مدد دى _ اسى طرح محتسب دے عہدہ اُتے فائز ہونے یعنى امور نو‏‏ں اجرا ء کرنے دے نظام اُتے آنے دے لئی خاص شرائط وضع ہوئیاں البتہ انہاں شرائط دی تشریح دے لئی شیعہ تے سنى علماء وچ عمیق تے دقیق مباحث بھى ہوئیاں مجموعى طور اُتے انہاں شرائط نو‏‏ں تن قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکتاہے :۱_ عادل ہونا ۲_ درجہ اجتہاد اُتے فائز ہونا ۳_ مرد ہونا(۳)

____________________

۱)دانشنامہ جہان اسلام ج ٧ ذیل تقویم ( فرید قاسملو)_

۲)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۹ ذیل اقطاع (سید صادق سجادی)_

۳) محمد حسین ساکت، نہاد داورى در اسلام، مشہد، ص ۲۱ بہ بعد_

۱۳۱ علمى نگاہ تے معاشرہ وچ محتسب دی ذمہ داریاں دی اہمیت دے پیش نظر انہاں ذمہ داریاں نو‏‏ں بطور کلى درج ذیل قسماں وچ تقسیم کرسکدے نيں : (۱) بازار تے پیشہ ورانہ دا ماں پرنگرانى (۲) معاشرہ دے عمومى رویاں اُتے نگرانى (۳) قیمتاں اورناپ تول اُتے نگرانى (۴) لوکاں دی عبادتاں دے طور طریقہ اُتے نگرانى (۵) رستےآں تے عمارتاں اُتے نگرانى (٦) محدود قضاوت دے متعلقہ مسائل مثلا کم فروشى تے خرید تے فروخت وچ مکر وفریب اُتے نگرانى (٧) مختلف ہور ذمہ داریاں(۱)

اک نگرانى کرنے والے شعبہ دی حیثیت تو‏ں حسبہ دا مسئلہ انتہائی نازک تے حساس سی حسبہ دی لوکاں دے درمیان اہمیت تے لوکاں دے امور وچ اس دا نگرانى کرنے والے ادارے دے عنوان تو‏ں دا م بتاتاہے کہ ایہ فقط نگرانى کرنے والا ادارہ سی لیکن اسلامى قوانین دا اجراء اسک‏‏ے اختیار وچ نہ سی محتسب فقط نگرانى کردا سی ایسا نئيں سی کہ اوہ کسى مجرم نو‏‏ں سزا دے بلکہ ایہ دا م عدالتى تے فوجدارى ادارےآں مثلا ادارہ قضاوت مظالم، شرطہ تے نقابت دے ذمہ سن تے ایہ ادارے اپنے اختیارات دی حدود وچ رہندے ہوئے دا م کردے تے مجرماں نو‏‏ں انہاں دے اعمال دی سزا دیندے(۲)

تاریخى اعتبار تو‏ں اسيں قرون اولیہ وچ عالم اسلام دے تمام وڈے شہراں تے سرزمیناں وچ اس ادارے دے قیام دا مشاہدہ کردے نيں ایداں دے افراد جو حسبہ دی ذمہ دارى ادا کردے سن اوہ محتسب یا ولى حسبہ کہلاندے سن _ ایران وچ چھٹى صدى ہجرى دے بعد تو‏ں محتسب دا تقرر سلطان یا حاکم دی اک اہ‏م ترین ذمہ دارى شمار ہوتى تھى _ وزراء تے دا تبین ایداں دے افراد دے انتخاب دے حوالے تو‏ں سلطان نو‏‏ں مشورہ دتا کردے سن _ مصر ، خلافت عثمانیہ ، اندلس تے ہندستان (مغلیہ دور وچ ) وچ بھى ادارہ حسبہ تے محتسب موجود سن ، مصر وچ فاطمى خلفا دے دور وچ محتسبین دے اختیارات بہت وسیع سن یہانتک کہ اوہ فاطمى سلطان دے امور دی نگرانى کرنے دا اختیار

____________________

۱)سیف اللہ صرامى ، حسبہ یک نہاد حکومتى ، قم ص ۱۰ تو‏ں بعد_

۲)محتسب دی ذمہ داریاں دے حوالے تو‏ں بیشتر معلومات دے لئی رجوع فرماواں : محمد بن احمد قریشی، آئین شہرداری، چاپ تے ترجمہ جعفر شعار، تہران، مقدمہ ص ۵_۴ متن ص ۱۰ دے بعد_

۱۳۲ ھى رکھدے سن _ عثمانى دور وچ حسبہ ادارہ خاصے دقیق تے پیچیدہ سسٹم دا حامل سی اس منصب اُتے فائز افراد محتسب یا احتساب آغاسى کہلاندے سن _عثمانیہ دور وچ محتسب دی اک ذمہ دارى احتساب دے ساتھساتھٹیکس وصول کرنا بھى سی _

ہند وچ مغلیہ دور تو‏ں حسبہ تے ہور نگرانى والے ادارےآں دا قیام عمل وچ آیا تاں اس سرزمین دے مسلما‏ن حاکم دی انہاں ادارےآں دے امور دی رعایت کرنے یا نہ کرنے تو‏ں ایہ ادارے کبھى قوت تے کبھى ضعف دا شکار رہندے کبھى تاں محتسب دی شان اسقدر بڑھتى کہ سلطان بذات خود محتسب دے امور انجام دیندا تے کبھى ایہ امور عدم توجہ دی بناء اُتے گوشہ گمنامى دی نذر ہوجاندے _ لیکن ایہ نگرانى کرنے والے ادارے، ہمیشہ ہندوستان دے مسلماناں دی حکومت وچ موجود رہے انہاں سرزمیناں دے علاوہ شمالى افریقا، الجزایر، تونس تے مغرب وچ بھى نگرانى کرنے والے ادارےآں تے ادارہ حسبہ دے موجود ہونے دی معلومات ملتى نيں _

حسبہ دے حوالے تو‏ں مختلف فقہى تے اصولى مباحث مسلما‏ن فقہاء وچ خاص ادب دے پیدا ہونے دا باعث بنیاں _ اس ادب وچ اوہ تمام کتاباں اورآثار شامل نيں کہ جو حسبہ دے بارے وچ لکھے گئے تے انہاں وچ حسبہ دے فقہى تے اصولى بحث انجام پائی انہاں آثار نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے : اک قسم ایداں دے آثار دی اے کہ جنہاں وچ عمومى طور اُتے اسلامى سرزمیناں وچ مختلف امور دے نظاماں اُتے بحث ہوئی تے ساتھکچھحصہ حسبہ دے حوالے تو‏ں بھى خاص کيتا گیا جدو‏ں کہ دوسرى قسم ایسى کتاباں اُتے مشتمل اے کہ جو فقط حسبہ دے حوالے تو‏ں لکھى گئياں _ پہلى قسم دی کتاباں وچو‏ں ماوردی دی تالیف احکا‏م السلطایة تے غزالى دی تالیف احیاء علوم الدین قابل ذکر نيں تے دوسرى قسم دی کتاباں وچ عبدالرحمان شیزرى دی کتاب محاکم القربة فى احکا‏م الحسبة تے ابن تیمیہ دی کتاب الحسبة فى الاسلام دا ناں لیا جاسکتاہے(۱)

____________________

۱)دراست فى الحسبة والمحتسب عند العرب ، بغاد، کتاب دی مختلف جگہاں تو‏ں اقتباس_

۱۳۳ پنجواں باب :

اسلامى رہتل تے تمدن وچ فن تے ہنر

۱۳۴ ۱_ فن معمارى ، مصورى ، خطاطى تے ظروف سازى دی صنعتاں

واضح سى گل اے کہ دنیائے عالم دی اقوام تے ملدیاں فنون تو‏ں آشنائی تے اس تو‏ں بہرہ مند ہونے دے حوالے تقدم تے تاخر دا رتبہ رکھتى نيں ایرانى تے رومى لوک ظہور اسلام تو‏ں صدیاں پہلے فنون تو‏ں آشنا ہوچکے سن اسى لئی ظہور اسلام دے دور وچ ایہ دونے قوماں انہاں فنون وچ چند صدیاں اُتے محیط تاریخى میراث دی حامل سن _

جزیرہ عرب وچ اسلام تو‏ں پہلے مختلف فنون دے حوالے تو‏ں کوئی خاص دا م نہ ہويا سی سوائے عربى خط دے ایہ خط بذات خود بہت سى فنى خوبصورتیاں نو‏‏ں اپنے دامن وچ سمیٹنے دے لئی تیار سی تے تیسرى صدى تو‏ں نويں صدى تک ایہ انہاں سب محاسن دا مرقع بن گیاتھا_(۱)

عرباں وچ بہت زیادہ اہمیت دا حامل فن ،شعر تے قصیدہ گوئی دا فن سی کہ اسلامى فتوحات نے ایکدم انہاں خیمہ نشین لوکاں اُتے ایرانیاں دے با شکوہ محلات تے یونانیاں تے رومیاں دے معابد تے کلیساواں دے دروازے کھول دیے، اسى لئی اج ایرانى ، یونانى ، مصرى تے شامى فنون دا امتزاج اسلامى حکومت دے پرچم تلے مختلف طریقےآں تے روشاں دی صورت وچ جلوہ افروز اے جسنو‏ں اسلامى آرٹ کہندے نيں _(۲)

پہلى صدى ہجرى دے اختتام تو‏ں اسلامى حکمراناں نے مفتوحہ سرزمیناں وچ عظیم الشان مسیتاں تے محلات

____________________

۱)ہارسٹ ولادى میر جانسن، تریخ ہنر ، ترجمہ پرویز مرزبان ، تہران ، علمى فرہنگى ، ۱۳۵۹، ص ۲_۱۹۱_

۲) کریسٹین پرایس ،تریخ ہنر اسلامى ، ترجمہ مسعود رجب نواں ، تہران ، علمى تے فرہنگى ، ۱۳٦۴، ص ۹_

۱۳۵ کى تعمیر دا دا م شروع کيتا تے کوشش دی کہ اسلام تاں پہلے دی عمارتاں تو‏ں بڑھکر عظیم الشان تے باشکوہ آثار تخلیق ہاں _ لیکن دوسرى صدى ہجرى دے آغاز تو‏ں اسلامى آرٹ وچ آہستہ آہستہ معین روایت وجود وچ آئی تے ارتقائی مراحل طے کرنے لگى ماہرین نے ایسى عمارتاں جو مرمت دی محتاج سن انہاں تو‏ں قومى اورملى خصوصیات اخذ کيتياں تے سب نو‏‏ں اسلامى فنون لطیفہ تو‏ں ہ‏‏م آہنگ کيتا_

اسلامى معمارى تن صورتاں یعنى مسیتاں ، مدارس تے مقبرے یا متبرک تھ‏‏اںو‏اں وچ ظاہرہوئی _ دمشق دی جامع مسجد جو دے ولید دے زمانے وچ ( ۸٧ تو‏ں ۹٦ ہجری)جیوپیٹر ( روم دے خدااں دا خدا) دے معبدکى جگہ تعمیر دی گئی اسلام دے قدیم ترین آثار وچ شما رہوتى اے _(۱)

اسلامى دور دے اوائل دی اک ہور عمارت حشام بن عبدالملک ( حکومت۱۲۵ _ ۱۰۵ قمرى ) دا محل اے کہ جو (مشتى ) ( یعنى موسم سرما دی سرائے) کہلاندا سی _ ایہ اریحا دے نزدیک میدانى علاقےآں وچ تعمیر ہويا اس باشکوہ محل وچ ساسانى دور دے آرٹ مثلاً پراں والے شیر تے ہور افسانوى جانوراں دا دھاتى چیزاں اورکپڑےآں اُتے نقش ہونا ایرانى آرٹ دی واضح علامات سن _ عالم اسلام وچ اسلامى فنون دی زیبائیاں دا اک اورمرقع ہسپانیہ وچ قرطبہ دی جامع مسجد اے بلند میناراں تے متعدد ستوناں والى ایہ خوبصورت مسجد اگرچہ اج کلیسا وچ تبدیل ہوگئی اے لیکن ہن بھى عیسائی پاکیزگى اُتے اسلامى تقدس حاوى نظر آندا اے _

قرطبہ دے نزدیک عبدالرحمان سوم دے لئی تیرہ سالاں وچ اک محل تیار ہويا کہ جو مدینة الزہرا اکھوایا اگرچہ اج اوہ تے یرانى دا شکار اے لیکن اسک‏‏ے کچھحصےآں دی دوبارہ تعمیر تے مرمت دا دا م ہوئے رہیا اے قاہرہ بھى اسلامى فنون دی تجلى دا اک اورمرکز سی _ البتہ دریا ئے نیل دے کنارے اُتے مصر دا پرانا راجگڑھ فسطاط اسى طرح مصر دی صنعتى تجارت دا مرکز تھا_ مصر دے اسلامى فنون دی گفتگو فسطاط دے سوق القنادیل (چراغاں دے بازار ) دے تذکرہ دے بغیر نا مکمل اے _

____________________

۱)ہارسٹ ولادى میرجانسن_سابقہ حوالہ_

۱۳٦ اس دور دے عالم اسلام وچ سوق القنادیل فنى تے صنعتى اشیاء دی خرید تے فروش دے مراکز وچو‏ں اک تھا_ فسطاط تے قاہرہ وچ سبز شفاف شیشے دے ظروف درخشان زمرد _ چمکدارسفید شیشہ تے دمشق دے تانبے دے لمبے گلداناں نے اسماعیلى داعى دی اکھاں نو‏‏ں خیرہ کیہ ہویا تھا_ اسى طرح ہاتھسے بنے ہوئے کپڑےآں _ لہریے داراطلسى کپڑ‏ے _ ریشمى تے سوتى کپڑ‏ے تے انہاں اُتے موتیاں دے خوبصورت دا م نے ناصر خسرو دی حیرت نو‏‏ں دو چند کردتا تھا_(۱)

بالاخرہ سلجوقى ترکاں نے حملہ کيتا کہ جو ۴٦۴ قمرى وچ فلسطین تک پہنچ گئے سن انہاں مصریاں نو‏‏ں فلسطین تو‏ں کڈیا تے بیت المقدس اُتے قابض ہوگئے ایہ خبر باعث بنى کہ صلیبى اقوام دوبارہ بیت المقدس اُتے تسلط پانے دے لئی اسلامى سرزمیناں اُتے حملے کرنے لگے تے انہاں جنگاں دے نتیجے وچ اہل مشرق دی رہتل تے فنون دے بہت سى عجائب تو‏ں ایہ لوک آشنا ہوئے(۲)

بیت المقدس دے جسماں ٦۹ قمرى وچ عبدالملک بن مروان نے مسجد اقصى دے شمالى حصہ وچ اک باشکوہ گنبد تیار کروایا سی ( جسنو‏ں قبہ الصخرة دا ناں دتا گیا) کہ جو حضرت عیسى دے مزار والے کلیسا دے گنبد دے برابر سی اس گنبد نے حملہ آور صلیبیاں نو‏‏ں حیرت زدہ کردتا تھا_ صلیبیاں دا اوہ گروہ جو جنگ دے بعد اپنى سرزمیناں دی طرف لوٹایہ اسلامى فنون دا اک خزانہ بھى ساتھلے گیا _ تے ہنر تے فنون دے آثاریورپى اہل فن تے صنعت دا راں دے لئی الہام بخش ثابت ہوئے(۳)

صلاح الدین ایوبى نے چھٹى صدى ہجرى دے آخر وچ صلیبیاں دے ساتھجنگ شروع دی تے بیت المقدس نو‏‏ں آزاد کروایا اسک‏‏ے زمانہ وچ مسجد اقصى دی آرائشے تے زیبائشے وچ وادھا ہويا حلب وچ دا ریگرى دا اک

____________________

۱) ناصر خسرو قبادیانی، سفرنامہ ، محمد دبیرستانى دی سعى تاں، تہران ۱۳٧۳ ص ۸_٧٦_

۲) کریستین پرایس ، سابقہ حوالہ ، ص ۵،۴۴_

۳) سابقہ حوالہ ص ۵۰ ، ۴۸

۱۳٧ نمونہ بیرى دی لکڑى تو‏ں بنیا ہویا منبر لیایا گیا تے مسجد وچ اک ہور محراب بنایا گیا تے گنبد دا زريں غلاف از سر نو بنایا گیا_

ان تمام چیزاں دے ساتھجب بھى اسلامى ہنر تے فن دی گل ہوتى اے ، ایران تے ایرانى لوکاں دا انہاں فنون دی ترقى وچ خصوصى کردار سامنے آندا اے چوتھى صدى ہجرى تو‏ں لےک‏ے دسويں صدى ہجرى تک کہ جدو‏ں صفوى صوفیاں نے اپنے قیام دا آغاز کیہ انہاں اداوار وچ ایران عالم اسلام وچ فن تے فن دی تخلیق دا گہوارہ سی، حقیقى گل تاں ایہ اے کہ ایران ، بین النہرین ، بر صغیر تے قفقاز وچ سلجوقى حکومت دی تشکیل ایرانیاں دے دوبارہ فن تے ہنر دی طرف پرتن وچ اہ‏م موڑ ثابت ہوئی_(۱)

معمارى وچ سب سى پہلى عمارت جو ایرانى معماراں دے ہتھو‏ں چوتھى صدى دے آغاز وچ تیار ہوئی اوہ بخارا وچ شاہ اسماعیل سامانى دی آرامگاہ دی عمارت تھى ، کہ جو ہور باشکوہ مقابر دے تیار ہونے دے لئی نمونہ قرار پائی، مسیتاں تے مدارس دے اطراف وچ مقبراں دی عمارتاں اسلامى معمارى دی تیسرى قسم شمار ہوتى نيں انکا ۳۹۰ قمرى تو‏ں لےک‏ے نويں صدى ہجرى دے آخر تک رواج سی، ایسى عمارتاں شروع وچ اکثر سادہ ہوتى سن مثلا گنبد قابوس وچ قابوس وشمگیر دی آرامگاہ ( ۳۹٧ ہجرى قمرى )، بعد وچ اس دے بیرونى حصےآں دی آرائشے دی گئی آہستہ آہستہ ایسى ارامگاہ نيں بننے لگياں کہ جو دا شى دا رى تو‏ں مزین ہوتى سن ایسى آرامگاہاں دا زیادہ تر تعلق تیمورى ادوار تو‏ں اے جداں کہ ہرات دے نزدیک خواجہ عبداللہ انصارى دا مزار جو ۸۳۲ قمرى وچ تعمیر ہويا_

مسیتاں دی تعمیر دے حوالے تو‏ں ایرانى مسلماناں نے ابتداء وچ عرب سرزمین دے رواج دے مطابق ستون والى مسیتاں دی روش نو‏‏ں اپنایا _ لیکن کچھعرصہ گزرنے دے بعد پتھراں دی جگہ اُتے اِٹاں دے ستون بنانے لگے کہ جنہاں وچ انواع تے قسماں دے قوس دار طاقچاں نو‏‏ں ایجاد کيتا _ کہ جو اِٹ تو‏ں ہى تیار ہُندے سن مسیتاں دی تعمیر

____________________

۱)سابقہ حوالہ ص ٧۰_ ۵٦_

۱۳۸ کے حوالے تو‏ں ایرانیاں دی خاص روش وچ ایوان تے بالکونى دا رواج ایرانى گھراں تو‏ں آیا ، ایہ رواج گھراں تو‏ں مسیتاں تے مسیتاں تو‏ں پنجويں صدى دے دوسرے نصف وچ طلباء دے لیئے تیار ہونے والے حکومتى مدارس وچ پہنچیا_ ایران دے سلجوقیاں نے اصفہان نو‏‏ں اپنا راجگڑھ قرار دتا جو مدتاں پہلے صنعت تے ہنر دا مرکز تھا_ ہن بھى اصفہان وچ سلجوقیاں دی جامع مسجد موجود اے _ اگرچہ اس زمانہ دے بادشاہاں دے محل تے اسک‏‏ے سامنے اک وڈے میدان دے حوالے تو‏ں کچھنئيں بچا_

اصفہان دی جامع مسجد یا اوہ مسجد کہ جو زوار ہ وچ ۵۳۰ قمرى تعمیر ہوئی ابھى بھى اپنى جگہ موجود اے ایہ یقیناً تریخ دی اوہ پہلى مسجد اے کہ جسماں چار ایواناں والى معمارى استعمال ہوئی اے _

سلجوقى دور وچ عمارتاں دی تزیین وچ اِٹ دا استعمال بنیادى اہمیت دا حامل ہُندا سی اسى دور وچ آہستہ آہستہ حاشیے تے اندرونى حصےآں دی چینى دی ٹائلاں تو‏ں تزیین ہونے لگی(۱) سلجوقى دور دے بعد تو‏ں چار ایوان تے گنبد والے نماز خانہ دا نقشہ تمام مسیتاں دی تعمیر وچ استعمال ہونے لگا_

گچ یا جپسم تو‏ں تزیین پنجويں صدى دے اواخر وچ را ئج ہوئی جو کبھى وہى انیٹاں والے ڈیزائن دا ہى تکرارہُندا تھااور کبھى نباندا تى تے اسلیمى(۲) نقوش بنائے جاندے کہ جنکى بلڈنگ دی اصلى شکل تو‏ں اسيں آہنگى نئيں ہوتى تھى معرق دا شى دا رى ۴۹۴ ق دے نزدیک دے سالاں ظاہر ہویى ابتداء وچ ایہ صرف فیروزى تے نیلے رنگ دی حد تک محدود تھى لیکن بعد وچ اسماں سرمئی ، سفید ، سیاہ ، سرخ تے زرد رنگ دا وادھا ہويا_

سلجوقى دور دا ہنر صرف مسیتاں دی تعمیر تے انہاں وچ دا شى دا رى دی حد تک محدود نہ سی _ مٹى دے خوبصورت ظروف دا بننا بھى اس دور دا اک اورہنر شمار ہُندا تھا_ انہاں وچ شاہکار ترین نمونے سلجوقى دور وچ چھٹى صدى ہجرى تک رى تے دا شان وچ تیار ہُندے سن (۳)

____________________

۱)حسین زدرشیدى ، نقش آجر تے دا شى در نماى مدارس ، تہران ، محمود ماہر النقش ، طرح تے احداء نقش در دا شیکارى ایران دورہ اسلامى ، تہران_

۲) اسلیمى : ایہ ایرانى سبک دا اک جز سی کہ جسماں مختلف ٹیڑھے خطوط بنائے جاندے نيں کہ جو دا شى دا رى ،گچ یا جپسم تو‏ں دا م ، قالین دے ڈیزائن بنانے وچ مختلف رنگاں تو‏ں استعمال ہُندا اے ایہ چھوٹى سى ٹہنى تے پھُلاں دی مانند ہُندا اے _

۳)کریستین پرایس ، سابقہ حوالہ، ص ٦۳ _

۱۳۹ ان وچ سونے دے پانى تے ہور رنگاں تو‏ں مزین دا تو‏ں کوزے تے گلدان یا سیاہ ، فیروزى تے ہلکے نیلے رنگ دی تہہ چڑھے ظروف اس دورکے نمونےآں وچو‏ں شمار ہُندے سن _ انہاں وچ بعض نو‏‏ں تاں ست رنگاں تو‏ں سجایاجاندا تھا_

منگولاں دے حملے کہ دوران ایران دے دستى فنون آہستہ آہستہ زوال دے شکار ہوگئے_ لیکن اسک‏‏ے باوجود تیمورى دور دے دھاتى شاہکار تے صفوى دور دے فولادى آثار جوہم تک پہنچے نيں بالخصوص جالى دار ظروف اپنى جگہ بے نظیر نيں اسى دور وچ ایران وچ اک ہور نفیس تے خوبصورت فن شروع ہواجوکہ خطى نسخہ جات نو‏‏ں سونے ، چاندى تے جواہر تو‏ں ڈیزائن کرنا سی وقت گزرنے دے ساتھساتھآہستہ آہستہ ایہ فن مقبول ہونے لگا_ صدر اسلام وچ قرآن نویسى دے نتیجے وچ ہى فن خطاطى تخلیق ہويا ہوئے گا بوہت سارے عظیم خطاط ایرانى سن _ خطاطى دی مختلف قسماں وچ دوخاص روشاں یعنى نستعلیق تے شکستہ دے موجد بھى ایرانى سن _

چھٹى صدى ہجرى وچ کہ جدو‏ں سلطان علاء الدین کیقباد نے ایشیا ئے کوچک وچ اپنى حکومت قائم دی تے چونکہ اوہ خود بھى خطاط ، مصور تے بڑھئی سی اس لئی اس نے اپنے راجگڑھ قونیہ نو‏‏ں فنکاراں تے دانشوراں دا مرکز بنادتا_ حقیقت وچ کہہ سکدے نيں کہ پنجويں ہجرى وچ اگرچہ ایشیائے صغیر دی ترک حکومت خراسان تے عراق دے سلجوقیاں تو‏ں جدا ہوگئی تھى لیکن انکا فن تے معمارى اسى طرح ایرانى فن تے معمارى تو‏ں وابستہ سی منگولاں دے ایران اُتے حملہ دے دوران بغیر اسک‏‏ے کہ انہاں نے چاہیا ہوئے یا جانا ہوئے ایرانى ہنرمند افراد کوایشیائے صغیر دی طرف فرار ہونے اُتے مجبور کردیااسى لئی ایہ حملہ اس فن دی روایت دا اس سرزمین دی طرف منتقل ہونے دا باعث بنا _

عالم اسلام دی وسعت تے اسماں متعدد تے مختلف حکومتاں دے ہونے تو‏ں ایہ فائدہ ہويا کہ جدو‏ں بھى کسى حادثہ دے نتیجہ وچ عالم اسلام دے کسى اک حصہ وچ ہنر تے فن نو‏‏ں زوال حاصل ہويا تاں دوسرى کسى جگہ اُتے انہى فنون

____________________

۱) مورست ولد مار جنسن ، سابقہ حوالہ ص ۳_۲۰۲_

۱۴۰ نے ترقى بھى دی جدو‏ں ایران منگولاں دے وحشیانہ حملےآں دی زد وچ سی اسى زمانہ وچ مصر دے سلطان بیبرس آرٹسٹ حضرات تے جنگجواں دی حمایت ک‏ر رہ‏ے سن _ اک قلعہ وچ اک بلند ٹیلے اُتے سلطان بیرس دے حکم اُتے حصار نما د،یوار نماپناہ گاہ بنائی گى اسماں قدیم اہرام جیزہ دے پتھر استعمال کیتے گئے _ اسى زمانہ وچ شیشہ گر حلب تے دمشق وچ موجودتھے کہ جنکے شاہکاراں کوعیسائی لوک پسند کردے سن تے خریدتے سن _ ایہ شیشہ گر لوک اپنے ظروف نو‏‏ں سونے دے پانى تے براق زرد، سرخ تے سبز رنگ دے پانى تو‏ں آراستہ کردے سن _

اسلامى جلد سازى دا ہنر جسماں ہندسى ( Geomatrical )اشکال نو‏‏ں کتاباں دی چرمى جلداں اُتے استعمال کيتا جاندا سی دی کشش نے مصر تے شمالى افریقہ دے ہنرمنداں نو‏‏ں اپنى طرف کھِچیا تے ایہ بالکل وہى زمانہ سی کہ قلمى نسخہ جات وچو‏ں کوفى خط رخصت ہوئے رہیا سی تے اسکى جگہ خط نسخ لے رہیا سی کہ جسماں کوفى خط دی نسبت لچک زیادہ تھى(۱)

ستويں ایل خان غازان خان (٧۰۳_ ٦۹۴ قمرى ) نے اپنے راجگڑھ تبریز نو‏‏ں علم تے دانش تے اسلامى فنون دے مرکز وچ تبدیل کردتا سی _ اوہ با قاعدہ طور اُتے مسلما‏ن ہوچکيا سی اس نے تبریز دے جنوب وچ اک نواں شہر بسایا تے اوتھ‏ے دینى مدارس ، کتابخانہ ، ہسپتال تے اک محل تعمیر کروایا اسک‏‏ے وزیر رشید الدین فضل اللہ ہمدانى جو کہ خود بھى اپنے زمانہ دے ادیباں وچو‏ں سن انہاں نے تبریز دے مشرقى حصہ وچ ربع رشیدى دے ناں تو‏ں اک کمپلیکس بنوایا جو بوہت سارے ثقافتى مراکز تے طالب علماں ، مصوراں ، خطاطاں تے نسخےآں نو‏‏ں سونے تے رنگاں دے پانى مزین کرنے والےآں دے لئی تربیت گاہاں اُتے مشتمل سی _ خود انہاں نے کتاب جامع التواریخ تالیف دی کہ اج اسک‏‏ے کچھحصے مولف دے زمانہ دی تصاویر دے ساتھموجود نيں _

ایران دی قدیم ترین پینٹنگ اوہ تصاویر نيں کہ جو کتاب منافع الحیوان دے لئی بنائی گئياں تے ایہ کتاب ۴۹۹ قمرى وچ منگول بادشاہ دے حکم اُتے مراغہ وچ دوبارہ لکھى گئی _ اس کتاب دی پینٹنگ تے شاہنامہ فردوسى دے اک نفیس نسخے جس دی نقل (٧۲۰ ھق) وچ تیار دی گئی دی تصاویر وچ چینى فن دی اسلامى ایران دی مصورى اُتے تاثیر واضح طور اُتے محسوس دی جاسکتى اے _

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ٦۹_

۱۴۱ مصورى دی مانند مٹى دے برتن بنانے دا ایرانى فن بھى چینى فن تو‏ں متاثر تھا،ایہ برتن بنانے والے بجائے اسک‏‏ے کہ اسى سلجوقى روش نو‏‏ں اگے بڑھاندے انہاں نے مختلف (جدید)اور آزاد روشاں نو‏‏ں اختیار کرلیا_ انہاں برتناں تے دیواراں دی دا شى دا رى وچ سیاہ ، خاکسترى ، فیروزى ، ارغوانى تے نیلے رنگ ہلکے تے رقیق انداز بہت دلفریب تے بھلے معلوم ہُندے سن _

ایلخانى (منگول)دور وچ ایرانى تے اسلامى ادیباں دی منگولاں دی اولاد وچ تمدن دی روح پھونکنے دی کوششاں ابھى ثمر آور ہوئیاں ہى سن کہ ایہ حکومت اندرونى مخالفتاں تے بغاوتاں دا شکار ہوگئی تے ختم ہوگئی انہاں دے بعد تیمور لنگ ایران اُتے قابض ہوگیا اسک‏‏ے وحشیانہ حملےآں دی زد تو‏ں کوئی بھى سرزمین ایران ، ہند ، شام ، مصر تے ایشیا ئے صغیر محفوظ نئيں رہى لیکن تیمور دے بیٹے تے اسک‏‏ے پو‏تے تے دھوہندے بالخصوص شاہرخ ، بایسنقر، الغ بیگ، سلطان حسین ، بایقرا تے تیمور دی اولاد دا اوہ سلسلہ کہ جو ہندوستان دے عظیم مغل بادشاہ اکھوائے انہاں نے مختلف فنى میداناں وچ بوہت سارے فنى نمونے ایجاد کرنے دے اسباب مہیا کیتے_

پندرہويں صدى عیسوى دے آخر وچ اندلس مسلما‏ن دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گیا اسلامى حکومت دا اوہ چھوٹاسا مرکز اپنى زندگى دے آخرى سالاں وچ بہت ہى خوبصورت فنون تو‏ں آراستہ سی _ اس دور دی اک باشکوہ عمارت قصر الحمرا ، ( سرخ محل) تھى جدو‏ں بنى نصر دے پہلے امیر محمد بن احمد نے ٦۳۴ قمرى تے ۱۲۳٦ عیسوى وچ غرناطہ نو‏‏ں فتح کيتا تاں اس نے اپنا محل اک بلند پہاڑ اُتے اک چٹان اُتے بنایا اسک‏‏ے بعد اسکى نسل دے ہر بادشاہ نے اس محل وچ کچھنہ کچھوادھا کيتا_

اسى سلسلہ دے اک بادشاہ محمد پنجم نے چھٹى صدى ہجرى وچ الحمراء نو‏‏ں انتہائی خوبصورت صورت وچ آراستہ کيتا کہ جو ابھى تک موجود اے تقریبا اسى زمانہ وچ کہ جدو‏ں الحمراء محل تعمیر ہوئے رہیا سی قاہرہ وچ مدرسہ سلطان حسین تعمیر ہويا البتہ دونے دی معمارى وچ وڈا فرق تھا_ مدرسہ سلطان حسین دی اوہ سمت جو قبلہ دی طرف تھى سلطان دے مقبرہ تو‏ں متصل تھى _ ایہ عمارت مکعب شکل وچ تھى اوراس دا گنبد بیزانس دے گنبداں تو‏ں مشابہہ تھا_

۱۴۲ مسلماناں دے خوبصورت محلات نے ہسپانیہ دے عیسائی معماراں نو‏‏ں حیران کن انداز تو‏ں متاثر کيتا _ عیسائی بادشاہ ہسپانیہ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد مسلما‏ن صنعت گراں نو‏‏ں اسلامى طرز اُتے دا م کرنے دا کہندے سن چونکہ انہاں نو‏ں مسلماناں دے صحن والے گھراں تو‏ں انس ہوگیا سی اس لئی اوہ ایہ طرز تے روش امریکا بھى لے گئے _ تیمورى دور وچ جداں کہ ذکر ہويا لُٹ مار تے قتل تے غارت دے باوجود تیمور نے ہنر تے فن وچ ترقى دا راستہ اختیار کيتا تیمور دے بیٹے شاہرخ نے راجگڑھ نو‏‏ں سمرقند تو‏ں ہرات دی طرف منتقل کيتا _ تے اپنے باپ دے ہتھو‏ں تو‏ں ہونے والى ویرانیاں نو‏‏ں دوبارہ آبادیاں وچ تبدیل کيتا _

شاہرخ دی ملکہ گوہر شاد نے امام رضا (ع) دے روضہ دے نیڑے اپنے ناں تو‏ں اک مسجد بنائی _ شاہرخ تے اسک‏‏ے بعد والے بادشاہاں دے دور وچ مشہد تے اصفہان دی رنگین چمکدار دا شى والى ٹائیلاں دا استعمال اپنے عروج نو‏‏ں پہنچیا عمارتاں وچ رنگین چمکدار دا شى والى ٹائیلاں دا استعمال اپنے عروج نو‏‏ں پہنچیا _ اسى طرح تیمورى دوربالخصوص شاہرخ تے بایسنقر دے دورنفیس قلمى کتاباں دے تیار ہونے دا زرین زمانہ سی _ اس دور جداں جلد سازى ، خطاطى ، پینٹنگ تے پینٹنگ دا ہنر کسى تے دورماں نئيں ملدا ( ۱)

مصوّرین نے تصویراں دے بنانے وچ خاص روش ایجاد دی جو مکت‏‏ب ہرات کہلائی _ ہرات دی پینٹنگ دا اسلوب تے شیوہ بغداد تے شیراز دے فن مصورى تو‏ں دا فى حد تک مختلف سی تے ایلخانى دور دے چینى ہنر تو‏ں متاثر سی مکت‏‏ب ہرات شاہرخ دے بعد بھى جارى رہیا _ شاہرخ دا بیٹا بایسنقر میرزا جو کہ ہنر پسند تے آرام پسند طبیعت دا مالک بادشاہ سی اس نے ایران دے بہترین چالیس مصوراں نو‏‏ں ہرات وچ جمع کيتا تو‏ں کہ اوہ اسک‏‏ے کتابخانہ دے قلمى نسخےآں دے لئی تصاویر تیار کرن اسکى دلچسپى دی بنا اُتے اس دور وچ جو مشہورترین دا م ہويا اوہ بایسنقر معروف شاہنامہ سی کہ جسکى پینٹنگ دا دا م ۸۳۳ وچ مکمل ہويا _ ترکمانى بادشاہ قراقوینلو تے آق قوینلو دے دور وچ شیراز دے اہل فن حضرات نے اک نواں طریقہ دریافت کيتا کہ جو ترکمان دے عنوان تو‏ں معروف ہويا_

____________________

۱) کریستین ، پرایس، سابقہ حوالہ، ص ۱۲۹_

۱۴۳ نويں صدى دے وسط وچ اک بچے نے اس جہان وچ اکھاں کھولاں کہ جسنو‏ں بہزاد دا ناں ملیا ایہ بچہ وڈا ہوئے کہ ہرات وچ سلطان حسین دے دربار وچ مصورى دے دا م وچ مشغول ہويا تھوڑى ہى مدت دے بعداس دا ناں ایرانى فن مصورى وچ امر ہوگیا کمال الدین بھزاد نے اک نواں شیوہ ایجاد کيتا کہ اس وچ اوہ روزانہ دی حقیقى زندگى دی جزئیات بیان کردا سی _ اس طرز دی بہترین تے بولتى ہوئی پینٹنگ طہماسپ صفوى دے دور حکومت وچ تبریز ، قزوین تے مشہد وچ تیار ہوئیاں انہاں تصویر اں وچ جذاب رنگاں دے استعمال دے ساتھایرانى لوکاں دی روزانہ دی زندگى نو‏‏ں پیش کيتا جاندا سی _(۱)

ایشیا ئے صغیر وچ عثمانى ترکاں دی مملکت بھى اسلامى فنون دے آشکار ہونے دی اک ہور نظیر تھى ایاصوفیہ کہ جو شروع وچ کلیسا سی فیر مسجد بنا اسک‏‏ے اثرات انہاں دے دل تے جان وچ اسقدر سن کہ نويں صدى دے اختتام تے اسک‏‏ے بعد تک اسکى معمارى دے اثرات قسطنطنیہ شہر یا ہور عثمانى حکومت دے علاتاں وچ باقى تے واضح سن انہاں وچ سب تو‏ں وڈا تے عظیم معمارى دا شاہکار مسجد سلطان احمد اول اے جو سن ۱٦۰۹ عیسوى تو‏ں ۱٦۱٦ عیسوى تک تعمیر ہوئی _ اسى طرح اسلامى معمارى دا اک ہور نمونہ مسجد سلیمانیہ اے کہ جو سلطان سلیمان قانونى دے حکم اُتے سنان پاشا کى معمارى تے نقشہ سازى دے مطابق دے ساتھتیار ہوئی _ سنان پاشا کہ جس نے ۹٦۸ قمرى وچ مسجد سلیمانیہ وچ دا م ختم کيتا اک ہور مسجد بنام رستم پاشا نو‏‏ں بھى تعمیر کيتا _ اوہ محل کہ جسکى تعمیر دا آغاز سلطان محمد فاتح نے شروع کيتا تھاسلیمان قانونى دے دور وچ اک چھوٹے تو‏ں شہر دی شکل اختیار کر گیا سی جس دے چار وڈے صحن تے چند دروازے سن _

یہ مسلم سى گل اے کہ مشرق نیڑے بالخصوص ایران وچ پنج قرن ق م قالین سازى دی صنعت رائج تھى _ سائبیریا دے جنوب وچ پا زیر یک ناں دی جگہ اُتے پنج قرن پہلے چھوٹا جہا پشمى قالین معجزانہ طریقہ تو‏ں ساڈے لئی برف وچ محفوظ رہیا _ ایہ قالین جس جگہ تو‏ں ملیا اوہ جگہ قالى پا زیر یک دے عنوان تو‏ں مشہور ہوگئی

____________________

۱) فورست دلدمار جنسن ، سابقہ حوالہ ، ص ۳۱۲_

۱۴۴ ان سب چیزاں دے باوجود ستويں صدى تو‏ں اک جیسى روش دے ساتھبہت زیادہ تعداد وچ قالین تیار ہونے دا دا م رائج سی _ ایداں دے قالیناں دا اک مکمل سیٹ قونیہ تے ہور شہراں وچ سلجوقیاں دی بڑى مسیتاں تو‏ں ملاہے _ ایران وچ قالین باف افراد نے خطى نسخےآں نو‏‏ں سونے دے پانى تو‏ں آراستہ کرنے دی روش دی مانند دا م کيتا قالیناں دے وسط تے حاشیاں اُتے مختلف انواع دے جذاب رنگ استعمال کیتے _ صفوى دور وچ نفیس ترین ایرانى قالین مسیتاں ، معابد تے متبرک تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں ہدیہ کیتے جا تے سن کہ انہاں وچو‏ں اک ابھى تک باقى اے ایہ قالین شیخ صفى دی آرامگاہ دے لئی تیار ہويا سی اس قالین دا نقشہ مقصود دا شانى نے تیار کيتا سی کہ ایہ ۹٦٦ قمرى وچ مکمل ہويا سی تے ہن ایہ لندن دے میوزیم وچ موجود اے _

صفوى دور دے قالین بیشتر پشم تو‏ں تیار ہُندے سن _ لیکن شاہ عباس کبیر دے دور وچ کبھى ریشمى تے کبھى توسونے وچاندى دی تاراں تو‏ں قالاں تیار ہُندے سن _ قفقاز والےآں نے بعض ایرانى قالین بطور قرض لئی تے انہاں نو‏ں اس روش دے ساتھکہ جنہاں وچ گل بوٹے تے جانور تے غیرہ سن تیار کيتا _ صفوى دور دے ریشمى تے سونے دی تاراں تو‏ں تیار کپڑ‏ے ابھى یورپ والےآں دے پاس موجود نيں اس قسم دے کپڑےآں اُتے ڈیزائن زیادہ تر پھُل تے کبھى تاں جانوراں تے آدمیاں دی صورت دے ساتھبنائے جاندے سن _

صفوى بادشاہاں وچ شاہ عباس کبیر سب تو‏ں ممتاز شخصیت دا مالک سی اوہ ہنر تے فن دا دلدادہ تے ہنر پروردہ شخصیت دا حامل سی در اصل اصفہان دی رونق تے شہرت اسى دے مرہون منت اے _قدیم اصفہان دے مغربى جنوبى علاقہ یعنى نويں اصفہان وچ چوک ، میدان ، مسیتاں ، محلات ، بازار تے بوہت سارے باغ کہ جو اس نے بنوائے انہاں دی بدولت اصفہان نصف جہا ن بنا _

شاہ عباس دے زمانے وچ شہرى تے عمومى تعمیرات دے لئی علاقے دا نقشہ تیار ہويا اک بہت وڈا میدان یا چوک اس نے بنایا کہ جسنو‏ں میدان نقش جہان دا ناں دتا گیا _فیر اسک‏‏ے تمام چارکونےآں دے درمیان اک بڑى عمارت بنائی گى انہاں عمارتاں دا عمومى نقشہ چار ایواناں اُتے مشتمل اک عمارت دا سی کہ جو ایرانى معمارى وچ قدیم

۱۴۵ ادوار تو‏ں ربط رکھدا سی _ ایہ چار بہترین عمارتاں ایہ سن : مسجد شاہ ، مسجد شیخ لطف اللہ ، قیصریہ دے بازار دا دروازہ تے عالى قاپو دی عمارت _(۱)

شہر دے درمیان میدان شاہ پنج سومیٹر تو‏ں زیادہ رقبہ اُتے مشتمل سی بازار بھى سی اورساتھساتھچوگان بازى تے تیر اندازى دے میدان دا دا م بھى دیندا سی میدان دے تمام اطراف نو‏‏ں اک دو طبقہ عمارت نے گھیرے وچ لیا ہواتھا نچلے طبقہ وچ دھات دا رى تے کندہ دا رى والےآں دی دوکاناں سن کہ جتھے اوہ لوک اپنى فنى ایجادات وچ مصروف سن _

اس میدان دے مشرقى حصے وچ مشہور تے خوبصورت مسجد یعنى مسجد شیخ لطف اللہ تعمیر ہوئی تھى _ (۱۰۱۲ قمرى ، ۱٦۰۳ عیسوى ) البتہ مسجد شاہ اصفہان مسجد شیخ لطف اللہ تو‏ں بڑى اے تے اسماں اک قابل دید تے باشکوہ صحن اے _ میدان شاہ دے مغربى جانب چھطبقات اُتے مشتمل عالى قاپو دا محل سی کہ اسک‏‏ے چوتھے طبقہ وچ بوہت سارے ستوناں والا اک ایوان اے جتھے بادشاہ بیٹھکہ کھیلاں تے جشن دیکھیا کردا سی _ شاہ عباس نے شہر دے مرکز وچ اک کھلى تے وسیع سڑک بنوائی کر جس دا ناں چارباغ اے کہ جس دے کنارےآں اُتے درخت چنار دی چندقطاراں لگواواں اس سڑک دا اختتام سى تے سہ پل یا پل اللہ وردیخان اُتے ہُندا اے _

شاید جانسن دی گل درست اے کہ اس نے گیارہويں صدى دے اوائل یعنى ستراں صدى عیسوى دے ابتدائی پنجاہ سال نو‏‏ں معمارى دی دنیا وچ اسلامى عروج تے ترقى دا آخرى مرحلہ قرار دتا اے کیونجے اس دور وچ عالم اسلام دے تن تھ‏‏اںو‏اں پرفن دے تن شاہکار وجود وچ آئے :ایران وچ میدان شاہ اصفہان ، ہندوستان وچ تاج محل یا ارجمند بانو بیگم دی آرامگاہ تے عثمانى مملکت وچ مسجد سلطان احمد اول _(۲)

____________________

۱) ہورست تے لدمار جنسن ، سابقہ حوالہ ، ص ۲۰۰

۲)سابقہ حوالہ، ص ۲۰۲_

۱۴٦ اصفہان وچ شاہ عباس دے دور وچ اک یا دو مصوراں دی تصاویر تے پینٹنگ بہت زیادہ رائج سن تے لوکاں وچ مقبول سن اوہ آقا رضا تے فیر رضا عباسى سن جو اس فنى روش دے سردار منے جاندے سن اس فنى اسلوب وچ معروفترین ہنرمند رضا عباسى تھااس دا شاہ عباس دے دربار نال تعلق سی اسکى تمام پینٹنگز اس دور دے تمام ہنرمنداں دے لئی نمونہ عمل دا درجہ اختیار کر گئی سن _ گیارہویں صدی دے پہلے چوتھائی حصہ وچ اک ہور نامى گرامى مصور معین مصور سن کہ جنکى افسانےآں تے تریخ دے حوالے تو‏ں پینٹنگز شہرہ آفاق سن _

ہندوستان وچ تیمور لنگ دا نواسہ بابر میرزا دی ہنر تو‏ں دلچسپى دے باعث مکت‏‏ب ہرات دے بعض فنى آثار خصوصاً بہزادکے تمام فن پارےآں نو‏‏ں جمع کيتا گیا ، بابر دا بیٹا ہمایو‏ں کہ جس نے فن تے ہنر تو‏ں عشق اپنے والد تو‏ں وراثت وچ لیا سی ایران وچ اک سال دے قیام دے بعد ہنرمنداں دا اک گروہ بھى ہندوستان ساتھلے گیا اس تو‏ں ایرانى کلچر تے ہنر دوبارہ ہندوستان اُتے چھانے لگیا مصورى وچ ہندوستان دے مغلیہ آرٹ دی روش ایرانى تے ہندوستانى مصورى دی آمیزش دا ثمرہ تھى _ ہند وچ مغلیہ آرٹ دے بانى میر سید على تبریزى تے عبدالصمد شیرازى سن _ امیر حمزہ دی داستان نو‏‏ں تصویراں وچ لیانے دے بہت وڈے دا م اُتے میر سید على تے پنجاہ ہور ہندوستانى ہنرمنداں نے دا م کيتا تے ایہ دا م ہمایو‏ں دے بیٹے اکبر بادشاہ دے زمانے وچ ختم ہويا _(۱)

اکبر کہ جو مغلیہ سلسلہ دا سب تو‏ں وڈا بادشاہ سی معمارى تو‏ں بہت زیادہ دلچسپى رکھدا سی اس نے آگرہ تے فتح پور سیکرى وچ بوہت سارے گنبد تے قبّے تے محلات تعمیر کروائے فتح پور دی بڑى مسجد ایرانى تے ہندوستانى آرٹ دا ملاپ تھى _ اس نے ۱۰۱۴ قمرى وچ انتقال کيتا اوراس دا بیٹا جھانگیر تخت حکومت اُتے رونق افروز ہويا اوہ مصورى تے افسانوى پیٹنگ دا دلدادہ سی _ اسى لئی ہندوستان وچ فن مصورى دی مقبولیت جارى رہى _ ۱۰۳۸ وچ جھانگیر دا بیٹا شہاب الدین المعروف شاہ جہان بادشاہ بنا تاں اس دور تک فن مصورى بہت ترقى کر چکيا سی اوہ اس دے ساتھساتھمعمارى وچ بھى دا فى دلچسپى رکھدا سی اس نے اپنى ملکہ ارجمند بانو بیگم دی ابدى آرامگاہ کے

____________________

۱) ذبیح اللہ صفا ، سابقہ حوالہ، ص ۱۳_ ۴۱_

۱۴٧ عنوان تو‏ں خوبصورت تے عظیم الشان تاج محل بنانے دا حکم صادر کيتا اس تاریخى عمارت دا فن معمارى تیمور دے دور دی ایرانى معمارى تو‏ں متاثر سی _ ایہ آرامگاہ اگرچہ شاہجہان نے اپنى ملکہ دے لئی تیار کروائی تھى لیکن اوہ خود بھى ساتھہى دفن اے _

ایران وچ صفوى عہد دا آخرى زمانہ تے ہندوستان وچ مغلیہ دور دا آخرى زمانہ دونے ہى اندرونى اختلافات تے جنگاں تو‏ں دوچار سن لیکن اسک‏‏ے باوجود دونے حکومتاں سانس لے رہیاں سن کہ نادرشاہ افشار نے دونے بادشاہتاں نو‏‏ں ختم کردتا _ اسى زمانہ وچ عثمانى بادشاہت دا فى حد تک اطمینان تے آسایش تو‏ں بہرہ مند تھى تے سلطان احمد جشن تے سرور دا دلدادہ سی _ اسى لئی اس دور دے فنکاراں دی افسانوى تصاویر تے پینٹنگز مثلا لونى(۱) ابھى بھى موجود وچ تے انکى تعداد سو تو‏ں بھى زیادہ اے ۱٧۲٧ عیسوى یا ۱۱۴۰ قمرى وچ استانبول وچ چھاپ خانے دی صنعت آنے تو‏ں قلمى نسخےآں تے کتاباں نو‏‏ں دربارہ لکھنے تے انکى تصویراں بنانے دا دور شروع ہويا _ سلطان احمد سوم دے آخرى دور تو‏ں عثمانى سلطنت دی معمارى یورپى معمارى تو‏ں متاثر ہوئی تے ہور اسلامى فنون مصورى ، مٹى دے برتن بنانا تے اِٹاں اُتے نقش تے نگار دسويں صدى ہجرى دی رونق کھو چکے سن ،البتہ قیمتى پتھراں نو‏‏ں تراشنے ، کپڑےآں اُتے کڑھائی تے زرى دا دا م ستارھواں صدى دے وسط تک چلدا رہیا_

قاجارى دور وچ صفوى دور دے فنون نو‏‏ں باقى رکھنے دی کوششاں ہوئیاں مگر دا میاب نہ ہوئے سکےں کیونجے بوہت سارے فنون زوال دا شکار ہوگئے سن لیکن خوشنویسى دا ہنر تِناں قسماں نستعلیق ، شکستہ نستعلیق تے نسخ وچ اپنى بلندى نو‏‏ں چھونے لگیا _ اسى طرح پھُل تے پرندےآں دے حوالے تو‏ں مصورى دے فن خصوصاً لاکى دے آثار نے بہت ترقى دی تے اسى دور وچ کتاب تو‏ں ہٹ کر فن مصورى نے اک ایرانى مکت‏‏ب دی شکل اختیار دی _(۲)

____________________

۱) Levni

۲) مرصع رنگین ، منتخبى از آثار نفیس خوشنویسان بزرگ ایران تو‏ں نیمہ قرن چہاردہم ،تہران ، ج ۱، نگارستان خط ، مجموعہ آثار میرزا غلامرضا اصفہانى ، احمد سھیل خوانسارى دی کوشش_

۱۴۸ ۲_ علم موسیقی

عباسى خلافت دے دور وچ تے اس زمانہ وچ کہ جدو‏ں تحریک ترجمہ اپنے عروج اُتے تھى _ ایران ، ہندوستان تے یونان تو‏ں موسیقى دی کتاباں ترجمہ ہوئیاں _ عباسى خلفاء نے بھى علم موسیقى دی ترویج تے وسعت وچ بھر پور سعى دی _ ایتھ‏ے اسيں عباسى دور دے موسیقیداناں دے آثار اوراختراعات دا مختصر سا ذکر کردے نيں :

ابراہیم بن ماہان موصلى (۱۸۸ _ ۱۲۵ قمرى )اس دا والد ماہان ،ارجان یا ارگان فارس دا دہقان سی فارس تو‏ں ہجرت کرتاہويا کوفہ پہنچیا اوتھ‏ے اک ایرانى خاندان وچ شادى دی _ ابراہیم نے موسیقى دا فن ایرانى موسقیداناں جو انویہ سے سکھیا تے حیرت انگیز ترقى دی کہ اسکى شہرت عباسى خلیفہ مہدى دی دربار تک پہنچى عباس خلیفہ مہدى تے اسک‏‏ے بیٹے ہارون الرشید دی دعوت تو‏ں ابراہیم نے دربار وچ خاص مقام تے منزلت پائی _ بغداد تے دربار خلفاء دے اکثر گلوکار ، موسیقار، بالخصوص فن موسیقى دے بزرگ دانشور حضرات مثلا اسحاق موصلى اسى دے تربیت یافتہ شاگرد سن _(۱)

اسحاق موصلی، ابراہیم موصلى دا بیٹا سی کہ جو تقریباً ۱۵۰ قمرى وچ رى وچ پیدا ہويا اس نے علم موسیقى دے اصول تے قواعد اپنے والد تے ماماں منصور زلزل دے ہاں سیکھے تے اپنے دور وچ علم موسیقى وچ بے نظیر مقام حاصل کيتا اسک‏‏ے موسیقى وچ مکتوب آثار مثلا الاغانى تے الکبیر ، النغم ، الایقاع اغانى معبد تے کتاب الرقص ہن موجود نئيں نيں ایہ ہارون الرشید ، مامون ، معتصم تے واثق عباسى دے دور وچ رہیا تے ۲۳۵ وچ اس دا انتقال ہويا _

ابوالحسن على بن نافع ،اس دا لقب زریاب سی اوہ بصرى دے عنوان تو‏ں معروف سی تے نسب دے اعتبار تو‏ں ایرانى تے اسحاق موصلى دے شاگرداں وچو‏ں سی _ اس نے ایرانى موسیقى دے آلہ بربط وچ جدت پیدا کی_ بربط دے چارتاراں وچ اک ہور تار دا وادھا کيتا تے بربط نو‏‏ں بنانے دے لئی عقاب دے ناخن تے شیر دے بچے دی انتڑیاں نو‏‏ں استعمال کيتا کہ اس تو‏ں بربط دی آواز زیادہ جاذب ہوگئی زریاب نے اپنے مکت‏‏ب وچ فن موسیقى کے

____________________

۱) ابوالفرج اصفہانى ، الاغانى ، قاہرہ ، ج ۵ ، ص ۲۰۸، ص ۲۳۰_

۱۴۹ حوالے تو‏ں نويں اصول تے قواعد بنائے_ تے اسى دا شیوہ اہل مغرب وچ بھى مقبول ہويا بالخصوص اسپین دے مکت‏‏ب موسیقى دی اک روش زریاب دی تخلیق تھى کہ جو سرزمین مغرب وچ منتقل ہوئی_(۱)

منصور زلزل عباسى دور وچ اک ایرانى موسیقى دان سی کہ جو بربط بجانے وچ استاد تے بے نظیر گلوکار سی _ ابونصرفارابى (۳۳۹ _ ۲۵۹ یا ۲٦۰ قمرى ) ایران دا عظیم الشان فلسفى ، ریاضى دان تے موسیقیدان سی _ فارابى نے موسیقى وچ قیمتى ترین کتاباں تالیف کيتياں ، اسکى موسیقى دے حوالے تو‏ں کتاباں مندرجہ زیل نيں : المدخل الى صناعة الموسیقی، کلام فى الموسیقا، احصاء الایقاع ، کتاب فى النقرة مضافا الى الایقاع تے مقالات دے عنوان تو‏ں رسالہ انہاں وچو‏ں بعض کتاباں ختم ہوئے چکى نيں _ موسیقى دے حوالے تو‏ں فارابى دی اہ‏م ترین کتاب احصاء العلوم تے الموسیقى الکبیر اے اسى وجہ تو‏ں قرون وسطى وچ فارابى نو‏‏ں موسیقى وچ سب تو‏ں وڈا مصنف جانیا جاندا اے _ فارابى نے موسیقى دے دو معروف پردےآں وسطاى زلزل تے وسطاى فرس وچ دقیق مطالعہ کيتا تے انہاں دے فاصلےآں نو‏‏ں بیان کيتا _(۲)

ابوعلى سینا (۴۲۸ _ ۳٧۰ قمرى ) طب ، فلسفہ ، منطق وچ عظیم تالیفات دے ساتھساتھفن موسیقى وچ انتہائی اہ‏م تالیفات دے حامل نيں انہاں نے کتاب شفا وچ فن موسیقى دے لئی اک باب خاص کيتا بوعلى سینا پہلے شخص نيں کہ اسلام وچ موسیقى دے بارے وچ انکى فارسى وچ کتاب ابھى تک موجود اے ایہ وہى کتاب النجاة اے جس دا انہاں دے شاگرد ابوعبیدہ جو زجانى نے ترجمہ کيتا اوراس دا ناں دانشنامہ علایى رکھیا_(۳)

____________________

۱) H.G. Farmer A historY of Arabian Music to the Xth Century London p .

۲) احصاء العلوم ، فصل موسیقى ، ہنرى جورج فارمو، سابقہ حوالہ، ص ۱۴۴، مہدى یرکشلى ، موسیقى ، ایوانشہر، کمیسیون ملى یونسکو در ایران ہور Encyclopaedia of Islam. New Edition S v Musiki Byo. Wright

۳)مہدى برکشلى ، سابقہ حوالہ، دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، ذیل ابن سینا ، موسیقى ، تقى بینش ، ہنرى جارج فارمر، تریخ موسیقى خاور زمین ، ترجمہ بہزاد باشى ، تہران ، ص ۳٦۸_

۱۵۰ صفى الدین عبدالمومن ارموى (٦۱۹ _ ٦۱۳ قمرى ) ستويں صدى ہجرى وچ ایرانى موسیقى دا درخشاں ستارہ سی ، انکى دو معتبر کتاباں الادوار تے رسالہ الشرفیہ دے مطالعہ تو‏ں ایہ حقیقت آشکار ہوتى اے کہ فارابى دے بعد اوہ سب تو‏ں وڈا تے اہ‏م ترین شخص اے جنہاں نے فن موسیقى دے قواعد وچ تحقیق دی اے _ اسکى کتاب الادوار ماں فارسى تے عربى دے قدیم ترین راگ موجود نيں _

عبدالقادر غیبى مراتمى (۸۳۸ قمرى ) تیمورى دور (تیمور تے شاہرخ دے دربار) وچ نظرى علم موسیقى دا اہ‏م ترین عالم شمار ہُندا اے اسکى سب تو‏ں بڑى کتاب جامع الالحان ہے دوسرى کتاب مقاصد الالحان جو جامع الالحان دی نسبت چھوٹى اے ، شرح الادوار بھى مراغى دی تالیف اے کہ ابھى بھى موجود اے _ اسى طرح مراغى دی کتاب کنزالالحان انتہائی قیمتى کتاب تھى کہ جو فن موسیقى تو‏ں آشنا لوکاں دے لئی بہت اہمیت دی حامل تھى تے اس دے نغمےآں اُتے مشتمل تھى لیکن ہن موجود نئيں اے اس دا بیٹا تے پوت‏ا بھى موسیقیدان سن اسک‏‏ے بیٹے دا ناں عبدالعزیز سی جس نے نقاوة الادوار تے پو‏تے نے مقاصد الادوار کتاباں لکھياں _

نويں صدى ہجرى دے بعد ایران وچ کوئی وڈا موسیقیدان ظاہر نئيں ہويا کبھى کبھى کوئی شخصیت سامنے آتى رہى لیکن کسى نے جدت پیدا نئيں دی _ ایرانى موسیقى دے ترک موسیقى تے عرب ملکاں حتى کہ مشرق بعید دے ملکاں دی موسیقى وچ اثرات واضح نيں تے موسیقى دی فارسى اصطلاحات انہاں مناطق دی بولی تے رہتل وچ واضح تے آشکار نيں _(۱)

____________________

۱)ہنرى جارج فارمر، مجلہ روزگار نو ، ش ۱، ۱۹۴۲_

۱۵۱ چھٹا باب :

اسلامى رہتل کےمغربی رہتل اُتے اثرات

۱۵۲ دنیا دی موجودہ رہتل پورى تریخ وچ تمام اقوام دی کوششاں دا نتیجہ اے اگرچہ موجودہ رہتل ہور اقوام دی تہذیباں تو‏ں خصوصیات دے اعتبار تو‏ں مختلف اے لیکن ایہ حقیقت وچ گذشتہ تہذیباں دا مرکب اے _ واضح سى گل اے کہ اس جدید رہتل دے وجود وچ آنے تے وسعت پانے وچ اسلام دا کردار ہور تہذیباں تو‏ں کم نئيں اے _ میرے خیال وچ وکھ وکھ تہذیباں دی ترکیب تے اقوام عالم وچ نظریاتى تبادلہ اس جدید رہتل دے وجود وچ آنے تے وسعت پانے وچ بہت زیادہ کردار رکھدا اے _ تے اسلام بھى اس امتزاج دے اسباب مہیا کرنے وچ متاثر کن تے اساسى کردار رکھدا اے _ اس باب وچ اس موضوع اُتے گفتگو ہوگى کہ مختلف تہذیباں دے امتزاج تے انہاں وچ فکرى ، ثقافتى تے علوم دے تبادلہ تے انکو مغرب وچ منتقل کرنے وچ اسلام دا کردار کیواں دا سی ؟

اسلام تو‏ں مغرب وچ علم تے رہتل دا نقل تے انتقال تن راہاں تو‏ں انجام پایا :

۱) مسلماناں دا اسپین ، اٹلى ،سسلى تے صلیبى جنگاں وچ عیسائیاں دے ساتھمیل جول تے انکا عالم اسلام دے مختلف مناطق وچ اسلامى رہتل تے کلچر تو‏ں آشنا ہونے تے عالم اسلام دی باہر دی دنیا تو‏ں سرحداں دے ذریعے_

۲) پنجويں صدى تو‏ں ستويں صدى ہجرى تک عربى کتاباں دا یورپى زباناں وچ ترجمہ _

۳) انہاں عربى کتاباں دی تدریس تے انہاں تو‏ں فائدہ اٹھانا کہ جنہاں نو‏ں مسلما‏ن دانشوراں نے علمى مراکز وچ تحریر یا ترجمہ کيتا تھا_

مغرب والےآں دا اسلامى رہتل تے تمدن تو‏ں آشنائی دا اک اہ‏م ترین مرکز اسپین سی _ اسپین دے عیسائیاں

۱۵۳ پر اسلامى نظریات دی چھاپ انہاں دے عیسائی رہبراں اُتے اسلامى نظریات دے اثرات تو‏ں دیکھى جا سکتى اے _ جداں کہ کہاگیا اے کہ ٹولڈو(طلیطلہ ) شہر دے پادرى ایلى پنڈس نے اسلامى عقائد تو‏ں متاثر ہُندے ہوئے حضرت عیسى دی الوہیت دا انکار کيتا تے کہیا کہ اوہ بشر تے خدا دے منہ بولے بیٹے سن دوسرى طرف اس زمانہ وچ اسپین دے لوک عربى لباس پہندے سن تے اسلامى تے عربى آداب دا خیال رکھدے سن کہیا جاندا اے کہ غرناطہ (گرایناڈا) شہر دی دو لاکھمسلما‏ن آبادى وچو‏ں فقط پنج سو عرب سن باقى سب خود اسپین دے لوک سن _(۱)

اسلامى آثار دا یورپى زباناں وچ ترجمہ : مجموعى طور اُتے عربى بولی تو‏ں یورپى زباناں وچ ترجمہ دے رواج نو‏‏ں عیسائی مملکت دے اندرونى اوربیرونى دو قسم دے اسباب وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے _

صلیبى جنگاں وچ عیسائیاں دا مسلماناں دی رہتل تو‏ں آشنا ہونا تے مسلماناں دی علمى میراث تے کتاباں دے اک مجموعہ دا سامنا کرنے نو‏‏ں بیرونى سبب شمار کيتا جا سکدا اے ،عیسائیاں وچ اہ‏م ترین اندرونى سبب ایہ اے کہ عیسائی دانشور حضرات نو‏‏ں معلوم نہ سی کہ یونانى علماء بالخصوص ارسطو ، سقراط، بطلمیوس تے جالینوس دے علمى آثار دے مقابلے وچ کیہ کرن ، بہت سارے دلائل اس گل دی طرف اشارہ کردے نيں کہ عیسائی علماء تے فلاسفہ انہاں یونانى آثار دے اصلى متون تو‏ں استفادہ کرنے اُتے قادر نئيں سن ، چونکہ یونانى معیارى بولی تے انہاں آثار دی کتابت دے وچکار بارہ صدیاں دے فاصلے دے باعث عیسائیاں دے بہترین بولی شناس تے مترجمین بھى انہاں متون دے ادراک تو‏ں عاجز سن ، تے ساتھبوہت سارے یونانى کلاسیکى آثار ختم ہوچکے سن تے انہاں تک پہنچنے دے لئی عربى بولی تو‏ں ترجمہ دے علاوہ کوئی تے راستہ نہ بچا سی اسى لئی عربى آثار تو‏ں لاطینى وچ ترجمہ دی تحریک شروع ہوئی_

یہ تحریک دو وڈے ادوار وچ تقسیم ہوتى اے :پہلا دورہ ویٹیکن دے پاپ سیلوسٹر دوم ( ۱۰۰۳ _ ۹۹۸عیسوی) دے اس عہدے اُتے پہنچنے تو‏ں شروع ہويا تے اسپین دے مقامى حاکماں وچو‏ں آلفونسوى دہم دی حکومت کے

____________________

۱)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، ج ۱۰ ، ذیل انڈلس_

۱۵۴ زمانہ وچ ختم ہويا _ تے دوسرا دور این آلفونسو (۱۲۸۴ _ ۱۲۵۳ عیسوى ) دے زمانہ تو‏ں شروع ہويا _ دونے ادوار وچ اہ‏م فرق ایہ اے کہ پہلے دور وچ عربى آثار تو‏ں عمومى طور اُتے لاطینى بولی وچ ترجمہ ہُندا سی جدو‏ں کہ دوسرے دور وچ زیادہ تر عربى بولی تو‏ں اسپینى تے رومى بولی وچ ترجمہ ہُندا سی اس دور وچ وقت گزرنے دے ساتھساتھبوہت سارے مترجم افراد سامنے آئے کہ جنکى تعداد دا ۱۵۰ تک تخمینہ لگایا گیا اے _(۱)

ان افراد وچ بعض افراد دی اس حوالے تو‏ں خدمات اُتے ایويں نگاہ ڈالى جا سکتى اے :

افریقى گروہ وچ کینسٹینٹن دے ذریعے وسیع پیمانہ اُتے آثار دا ترجمہ ہويا اسک‏‏ے ترجمہ شدہ آثار وچ طب دے حوالے تو‏ں جالینوس دے آثار تے فلسفہ وچ ارسطو دے آثار قابل ذکر نيں _ ہوگوسینٹالایى نے ارسطو ، یعقوب بن اسحاق کندى ، ابومعشر بلخى تے ہور افراد دے آثار دا ترجمہ کيتا ، یوہیس ہیسپایسنر نے ارسطو ، بتّانى ، فارابى ، فرغانى ، قبیسی، محمد بن موسى خوارزمى ، یعقوب بن اسحاق کندى تے ابو معشر بلخى دے کثیر آثار دا ترجمہ کيتااس دا اہ‏م ترین دا م بوعلى سینا دے آثار نو‏‏ں لاطینى بولی وچ ترجمہ کرنا اے مایکل اسکاٹ نے بھى بوہت سارے ترجمے کیتے بالخصوصاس دا اہ‏م دا م ارسطو دے تمام آثار دا ترجمہ کرنا اے _ پلاٹوى ٹیولیاى نے بھى مختلف علمى میداناں مثلا نجوم ، ریاضى ، ہندسہ ، تے فلسفہ وچ بوہت سارے آثار دا لاطینى بولی وچ ترجمہ کيتا _(۲)

عربى تو‏ں لاطینى بولی وچ ترجمہ دی تحریک گراردوى کرمونای دا مقام انتہائی دی اہمیت دا حامل اے اس نے لاطینى بولی وچ ستر دے نیڑے آثار دا ترجمہ کیہ انہاں وچ بوہت سارے علمى موضوعات مثلا طب ، فلسفہ ، نجوم ، اخلاق ، سیاست تے غیرہ شامل نيں ، طب دے حوالے تو‏ں اسک‏‏ے قلم تو‏ں ترجمہ شدہ جالینوس تے سقراط دے آثار تے اسک‏‏ے ساتھمسلما‏ن شارحین دے آثار دا ترجمہ یونانى طب دا اک مکمل مجموعہ کہلاندا اے _

۱_ عقلى علوم ، اسلامى فلسفہ تے الہى علوم دے مغربى رہتل اُتے اثرات

بارہويں صدى عیسوى دے ابتدائی سالاں وچ گونڈیسالومى تے خواں شقوبى نے بوعلى سینا ، فارابى تے غزالی

____________________

۱)دانشنامہ جہان اسلام ، ج ٧ ، ذیل ترجمہ ، نہضت (سید احمد قاسمى )_

۲)سابقہ حوالہ، ج ۵ ، ذیل پلاوى تیولیاى ، فرید قاسملو_

۱۵۵ کے آثار دا ترجمہ کيتا ، اہل مغرب انہاں ترجمہ شدہ کتاباں دے ذریعے ارسطو دے نظریات تے عقائد تو‏ں آشنا ہوئے ، حقیقى گل یہى اے کہ اہل مغرب ارسطو دے بارے معلومات حاصل کرنے وچ مسلماناں دے احسان مند نيں تے اسماں کوئی شک تے شبہہ نئيں اے کہ یورپ والے مسلماناں دے نظریات تو‏ں آگاہ ہونے دے بعد فلسفہ دے عاشق ہوئے تے ارسطو دے آثار دا مطالعہ کرنے لگے_

ارسطو تے ابن رشد دی تعلیمات آپس وچ مخلوط ہوئے چکى سن اس دی روش تے نظریات وسیع پیما نہ اُتے یہودیاں وچ پھیل چکے سن _ اسى طرح ایہ نظریات عیسائیاں وچ بہت گہرائی تک اس طرح سرایت ک‏ر رہ‏ے سن کہ کلیسا والے پریشان ہونے لگے ایتھ‏ے تک کہ سن تھامس نے عربى بولی دے مترجماں اُتے تنقید دی تے ارسطو تے اسکى کتاباں دے عرب شارحین دے عقائد تے افکار وچ فرق اُتے زور دتا ابن رشد دے علاوہ بو على سیناکى آراء تے افکار دا بھى سرزمین مغرب وچ بہت زیادہ استقبال ہويا_

بوعلى سینا دے جو افکار مغرب وچ منتقل ہوئے انہاں وچو‏ں اک معقولات دا موضوع تھایعنى اوہ چیزاں جو عقل دے ذریعے قابل درک نيں بوعلى سینا دا اک نظریہ ایہ بھى سی کہ ہر موجود دی اساس تجزیہ دے قابل نئيں اے تے موجودات وچ کثرت تے اختلاف دی بنیاد بذات خود مادہ اے _

سرزمین مغرب دے بعض دانشور مثلا راجر بیکن دا ایہ عقیدہ سی کہ ارسطو دے فلسفہ دے اثرات مغرب وچ زیادہ نئيں سن خواہ اسکى وجہ اسکى کتاباں تے رسالےآں دا کم ہونا ہوئے خواہ اسکى کتاباں تے رسالےآں دا آسانى تو‏ں درک نہ ہونا ہوئے ایتھ‏ے تک کہ پیغمبر اسلام (ص) دے بعد اسلام دے وڈے فلاسفہ مثلا بوعلى سینا تے ابن رشد نے ارسطو دے فلسفہ نو‏‏ں سمجھیا تے موضوع بحث قرار دتا اگرچہ اس دور وچ بوئیٹس نے ارسطو دے بعض آثار نو‏‏ں ترجمہ کردتا سی فقط مانیکل اسکاٹ دے دور وچ کہ جدو‏ں اس نے ارسطو دی طبیعت تے حکمت دے بارے وچ بعض کتاباں دا عربى تو‏ں لاطینى وچ ترجمہ کيتا تاں اس دور وچ مغرب وچ ارسطو دے فلسفہ نو‏‏ں پسند کيتا گیا(۱) _

____________________

۱)دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، ج ۳ ذیل ابن رشد ( شرف الدین خراسانى اُ جَ ع ذیل ابن سینا_

۱۵٦ ٦۴۸ قمرى ہجرى وچ عیسائی مبلغین دے حکم اُتے ٹولڈو شہر وچ مشرقى علوم تو‏ں آشنائی دے لئی پہلا ادارہ قائم ہويا، اس ادارہ وچ عربى بولی ، عیسائی تے یہودى دینى علوم دی تعلیم دى جاتى تھى تو‏ں کہ مسلماناں وچ تبلیغ دے لئی افراد تیار کیتے جاواں اس ادارہ دا سب تو‏ں بہترین طالب علم ریمنڈ مارٹن سی ،اس دا یورپ وچ مسلما‏ن مصنفاں دے بارے وچ معلومات دے حوالے تو‏ں کوئی ثانى نہ سی اوہ نہ صرف ایہ کہ قرآنى آیات تے اسلامى احادیث تو‏ں آگاہى رکھدا سی بلکہ فارابى تو‏ں لےک‏ے ابن رشد تک علم الہى تے اسلامى فلسفہ دے تمام علماء تو‏ں نکات بھى جاندا سی ریمونڈ مارٹین نے غزالى دی مشہور کتاب تھافت الفلاسفہ اُتے بھى تحقیق دی تے اس کتاب دے بعض حصےآں نو‏‏ں اپنى کتاب پوگو فیڈی وچ نقل کيتا غزالى دے افکار تے عقائد جدو‏ں تو‏ں یورپى دانشوراں دے ہاں منتقل ہوئے اسى وقت تو‏ں عیسائی اہل فکر دے لئی بہت اہمیت دے حامل نيں تے ہن بھى انہاں دے لئی مفید نيں _

فلسفہ وچ اسلام دی ہور عظیم شخصیتاں وچو‏ں کہ جو یورپ وچ مشہور ہوئیاں جناب ابن رشد سن اٹلى وچ انہاں دے افکار تے نظریات تقریباً سولھواں صدى عیسوى تک چھائے راے، انہاں دے عقائد عیسائیاں وچ بہت سى مباحث دا باعث قرار پائے_ مغرب وچ ابن رشد دے فلسفہ دی پیروى کہ جسنو‏ں اصطلاحى طور پریوروازم دا ناں دتا گیا جدید علوم دے ظہور تک یورپ وچ فلسفہ دی بقا دے اسباب وچو‏ں اک سبب تھا(۱) _

یہ مسلمہ گل اے کہ اس علم الہى دے حوالے تو‏ں مسلماناں دی خدمات بے حد اہمیت دی حامل نيں تے اوہ لوک جو اسلامى دانشوراں نو‏‏ں جدت تے بنیاد تو‏ں محروم کہندے نيں یقیناً انہاں نے ابن رشد تے غزالى دے آثار دا مطالعہ نئيں کيتا ٹوماز ایکوئنس دی مشہور کتاب سومااسى کوتاہ فکرى اُتے اک دلیل اے _

چارصدیاں تو‏ں زیادہ مدت تک یورپ دے تمام تعلیمى تے ثقافتى مراکز اُتے اسلامى رہتل تے تمدن دے اثرات چھائے رہے _ جدو‏ں یورپ وچ اسلامى افکار دی برترى دا دور ختم ہوئے ا فیر بھى مشرق تے مغرب وچ ثقافتى رابطہ باقى رہیا تے ایہ رابط تے تعلق تیرھواں صدى عیسوى وچ اپنے عروج نو‏‏ں پہنچیا ، جے اسيں اس دور دے باقى ماندہ

____________________

۱) سابقہ حوالہ ج ۲_

۱۵٧ آثار دا تجزیہ کرن تاں دیکھو گے کہ اسلامى تسلط ہمیشہ جارى رہیا تے ایہ اسلامى برترى قرون وسطى دے ادوار وچ اس تو‏ں کدرے زیادہ تھى کہ جس دا تذکرہ اج کيتا جاندا اے _

۲_ اسلامى طب دے مغربى رہتل پراثرات

اسلامى طب نے مغربى طب اُتے مختلف انداز تو‏ں اثرات ڈالے انہاں وچو‏ں اک اسلامى طبیباں دے بوہت سارے آثار دا لاطینى بولی وچ ترجمہ ہونا سی، انہاں اطباء وچو‏ں اک اہ‏م ترین طبیب محمد بن زکریا رازى نيں کہ جنکے بوہت سارے آثار لاطینى بولی وچ ترجمہ ہوئے تے ہر کتاب باربار شایع ہوئی بوہت سارے مغربى مورخین تے دانشوراں دا ایہ نظریہ اے کہ رازى دی کتاب الجدرى تے الحصبة ( پھوڑے تے خسرہ) انکى سب تو‏ں بڑى تالیف اے ایہ کتاب ۱۴۹۸عیسوى وچ پہلى بار ترجمہ ہوئے ک‏ے شایع ہوئی اس دے علاوہ ایہ کتاب چالیس بار یورپ وچ شایع ہوئی معلوم ایہ ہُندا اے کہ اسلامى رہتل وچ اسلامى طبى کتاباں وچو‏ں اس کتاب دے ترجموں‏ تے چھپنے دی تعداد ہور کتاباں تو‏ں بہت زیادہ اے _

رازى دی اک ہور کتاب الحصى المتولدہ فى الکلى تے المثانہ ۱۸۹٦ عیسوى وچ پیرس وچ شایع ہوئی _

۱۲٧۹ عیسوى وچ چارلس اول دے دور وچ رازى دی کتاب الحاوى فرح بن سالم نامى اک یہودى طبیب دے ذریعے لاطینى بولی وچ ترجمہ ہوئی تے ۱۵۴۲ عیسوى وچ پنج بار شایع ہوئی _ ایہ کتاب یورپ وچ علم طب دے نصاب دی اہ‏م ترین کتاب شمار ہوتى تھى _

دوسرے طبیب کہ جنہاں نے مغربى طب نو‏‏ں متاثر کيتا جناب بو على سینا نيں انکى کتاب قانون بہت سالاں تک مغرب دی اہ‏م ترین طبى کتاب شمار ہوتى رہى پندرھواں صدى عیسوى دے آخر وچ اس کتاب دی سولہ بار یورپ وچ اشاعت دی گئی جو پندر ہ بار لاطینى بولی تے اک بار عبرى بولی وچ تھى _ اس کتاب دی لاطینى تے عربى بولی وچ لکھى گئی تفاسیربے شمار نيں ایہ کتاب سترواں صدى عیسوى دے دوسرے نصف حصے تک کئی بار شایع ہوئی تے اک طویل مدت تک اک نصابى کتاب شمار ہوئی رہى شاید علم طب وچ اج تک اسکى مانند کوئی کتاب اسقدر رائج نہ رہى ہو_

۱۵۸ اس دے علاوہ تے کئی پہلاں تو‏ں اسلامى علم طب نے مغربى طب نو‏‏ں متاثر کيتا_ میرے خیال وچ یورپ وچ ہسپتالاں دا وجود وچ آنا شرقى تے اسلامى ہسپتالاں تو‏ں متاثر ہونے دی بناء اُتے تھا_ استو‏ں علاوہ یورپى طبیب جس چیزماں مسلماناں دے احسان مند وچ اوہ مختلف بیماریاں دے طریقہ علاج سی ایہ تاں اسيں جاندے نيں کہ یورپى طبیباں نے بہت سى بیماریاں مثلا خسرہ ، ٹائیفائڈاور طاعون دا علاج تے اسى طرح بوہت سارے طبى آپریشناں دے طریقہ دا ر نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں سکھیا جسکى مثال ایہ اے کہ مسلما‏ن طبیب زھراوى قرطبى دا طبى رسالہ یورپ وچ اج علم جراحت دی اساس دے طور اُتے جانا گیا اے _(۱)

۳_ اسلامى ریاضیات دے مغربى رہتل اُتے اثرات

مغرب وچ علم ریاضى دی ترقى دے حوالے تو‏ں اسلامى ریاضى داناں دے اثرات بہت زیادہ نيں یورپى لوک مسلماناں دے ذریعے دہائی نظام دی عدد نویسى تے ہندى اعداد دی شکل تو‏ں آشنا ہوئے جو اج بھى مورد توجہ اے _ ایہ اثرات خاص طور اُتے کتاب المختصر فى الجبر تے المقابلہ دے ترجمہ دے ذریعے پئے _ ایہ کتاب بار بار لاطینى بولی وچ لبیبر الگوریسمی ( یعنى خوارزمى دی کتاب) دے ناں تو‏ں ترجہ ہوئی اسى کتاب دے لاطینى ترجمہ تو‏ں کلمہ algorism دا معنى حساب کرنا تے حساب کرنے دی روش لیا گیا _

قرون وسطى دے ادوار وچ ایہ کتاب یورپ وچ شہرہ آفاق تھی_ تے سولھواں صدى عیسوى وچ فرانسیسى ریاضى دان فرانسویت دے زمانہ تک یورپى ریاضى داناں دے مطالعات دی بنیاد چلى آئی _ خوارزمى دی اک ہور اہ‏م ترین کتاب کہ جس دا ناں حساب ھند اے ،خود اصل کتاب تاں ہن باقى نئيں رہى لیکن چودھواں صدى عیسوى وچ اس دا لاطینى بولی وچ ہونے والا ترجمہ موجود اے _ اسلامى ماخذات وچ ایہ کتاب الجمع تے التفریق بحساب الہندسہ دے ناں تو‏ں پہچانى جاتى اے _

____________________

۱) فؤاڈ سزگین : تریخ نگارشہا ى عربى ، ج ۳ ترجمہ اشاعت از خانہ کتاب ، مقدمہ ، ص ۳۰ دے بعد_

۱۵۹ خوارزمى دے علاوہ ہور اسلامى دانشوراں دے دی کتاباں بھى اسى دور وچ تے بعد دے ادوار وچ لاطینى بولی وچ ترجمہ ہوئیاں(۱) مثلا خیام ، خواجہ نصیر الدین طوسى تے فارابى دی علم ریاضى وچ کتاباں لاطینى بولی وچ ترجمہ ہوئیاں _

آخرى مسلما‏ن ریاضى دان کہ جنگے قرون وسطى بعد دے ادوار وچ آثار دا لاطینى بولی وچ ترجمہ ہويا جناب بہاء الدین عادلى سن کہ جو شیخ بہائی دے ناں تو‏ں مشہورترین نيں انکى کتاب خلاصة الحساب انگلش ، فرانسیسی، تے جرمنى بولی وچ ترجمہ ہوئی ریاضى دے پرعملى پہلو مثلاًچند حصےآں اُتے مشتمل منظم تے غیر منظم اشکال الجبرا دی مساواتاں دے متعدد عددى تے ہندسى راہ حل ، p عدد( n ) دے دقیق میزان تک پہچنا تے متعدد ضلعے اُتے مشتمل چیزاں دی حدود تے مساحت دی نمائشے دے لئی مختلف روشاں تے غیرہ اس مسلما‏ن ریاضى دان دے محنتاں دا ثمرہ سی کر جو مغرب وچ منتقل ہويا(۲)

۴_ اسلامى علم فلکیات دے مغربى رہتل اُتے اثرات

اسلامى ماہرین فلکیات دی معلومات تے تحقیقات وچ انکى بہت سى اختراعات بھى شامل نيں مثلا مختلف انداز دی جنتریاں دا بنانا تے ستارےآں دے حوالہ تو‏ں مختلف معلومات اسى طرح سیارےآں دی حرکت دے بارے وچ جدیدنظریات ایہ سب اسلامى نجوم دے اہ‏م ثمرات سن کہ جو سرزمین مغرب وچ منتقل ہوئے_

اج تاں مکمل طور اُتے واضح ہوئے چکيا اے کہ مغربى ماہرین فلکیات مثلا نیوٹن ، کپلر تے کوپرینک اسلامى علم نجوم تو‏ں آشنا سن تے اسلامى ماہرین فلکیات دی تحقیقات تے ثمرات تو‏ں بہت زیادہ بہرہ مند سن قرون وسطى دے ادوار وچ سب تو‏ں پہلے اسلامى ماہر فلکیات کہ جو مغرب وچ بہت زیادہ مشہور ہوے احمد بن کثیر فرغانى سن انکى کتاب جوامع علم نجوم گوارڈوى کرموناى تے یوھنیس ھسپالنسز دے ذریعے یورپ وچ ترجمہ ہوئی تے یہ

____________________

۱) گوسٹالو بون _ ص ۵٦٧_

۲) سید حسین نصر، علم تے تمدن در اسلام ، ترجمہ احمد آرام ، تہران ۱۳۵۹ ، ج ۲ ص ۱۳٧_۱۳۸_

۱٦۰ کتاب یورپ وچ آٹھصدیاں تک مورد استفادہ رہى اک ہور اسلامى دانشور کہ جنکے نظریات مغرب وچ توجہ دا مرکز قرار پائے پنجويں صدى ہجرى دے زرقالى اندلسى نيں انکى علم نجوم وچ مشہور کتاب زیج طلیطلی لاطینى بولی دے ماھرین فلکیات دی مرکز توجہ قرار پائی_

جب مسلماناں نے اپنى حکومت دے تحت تمام اسلامى ملکاں وچ رصد خانے قائم دے تے ستارےآں دے حوالے تو‏ں ابتدائی معلومات حاصل کيتياں تاں اسلامى ماھیرین فلکیات دا ناں پورى دنیا معروف ہويا دور تے نزدیک تو‏ں علم دے تشنہ انکى طرف رجوع کرنے لگے مغرب دے بادشاہ نہ صرف ایہ کہ اندلس دے مسلما‏ن علماء دی طرف رجوع کردے سن بلکہ اپنى علمى مشکلات دے حل دے لئی اپنے نمایندے مشرق دے اسلامى ملکاں وچ گھلدے سن تو‏ں کہ علم نجوم دے حوالے تو‏ں مشکلات حل کرسکن تے مسلماناں دے بنائے ہوئے بوہت سارے نجومى آلات مثلا اصطرلاب ، نجومى کرے (گلوب)اور گھڑیاں تے غیرہ سرزماں مغرب وچ منتقل ہوئیاں _

اسطرح مغرب وچ بھى ستارہ شناسى دا علم ترقى کرنے لگیا تقریباًیہ گل یقینى اے کہ اوقات دے تعین دے لئی پنڈولم دے استعمال دا طریقہ دا ر مسلماناں تو‏ں اسپین دے راستے مغربى سرزمیناں وچ منتقل ہويا اوریہ مسلم اے کہ یہى وسیلہ بہت سى ہور علمى ایجادا ت دی اساس بنا، حقیقت وچ کہیا جا سکدا اے کہ مغرب وچ ستارہ شنا سى دے علم وچ ترقى اسلامى ستارہ شناسى دی بناء اُتے ہوئی تے ایہ اسپین دے اس یہودى دے ذریعے ہوئے ا کہ جس نے ۱۱۰٦ عیسوى وچ عیسائیت نو‏‏ں قبول کيتا تے پڈرو آلفونسو دے ناں تو‏ں معروف ہويا _ اج اسکى تالیفات وچو‏ں بوہت گھٹ بچا اے لیکن اس نے اپنے بعد دے ستارہ شناس لوکاں بالخصوص فرانس اورانگلنیڈ دے ماھرین فلکیات نو‏‏ں بہت متاثر کيتا_رابرٹ گروسٹسٹ کہ جو اک مدت تک آکسفورڈ یونیورسٹى دے پرنسپل بھى رہے تے اس مادى جتھے دے بارے وچ ریاضیاتى نظم دے قائل سن انہاں دی علمى ترقى دا اصلى سبب اسلامى دی زندہ روایت تو‏ں براہ راست تعلق تے عربى تو‏ں لاطینى بولی وچ علمى آثار دا ترجمہ تھا_(۱)

____________________

۱) جرجى زیدان ،سابقہ حوالہ ، ص ۲۹۴ _۲۸۸ ، سید حسین نصر ، سابقہ حوالہ ، ص ۱٦۲_۱٦۱ گوسٹالو لوبون ،سابقہ حوالہ، ص ۵۸٦_

۱٦۱ ۵_ اسلامى جغرافیہ دے مغربى رہتل اُتے اثرات

مسلماناں دے مغرب دے جغرافیہ وچ اثرات تے اوتھ‏ے اس علم دی ترقى وچ انہاں دے کردار اُتے مطالعہ تے تحقیق کوئی آسان دا م نئيں اے کیونجے ایہ واضح نئيں اے کہ مسلماناں دی جغرافیہ دے حوالے تو‏ں معلومات کس حد تک مطالعاتى تے کس حد تک تجرباتى مشاہدات تے سیر تے سفر دی بناء اُتے سن _

اگرچہ تیسرى صدى ہجرى تو‏ں چھٹى صدى ہجرى تک اس حوالے تو‏ں بہت سى کتاباں عربى بولی وچ لکھى گئياں لیکن انہاں سب نو‏‏ں درست اوربے عیب نئيں سمجھیا سکدا دوسرى طرف تاجراں تے جہاز راناں دے مختلف سیر تے سفر دے تجربات تے مشاہدات انتہائی اہمیت دے حامل نيں جغرافیہ دے موضوع اُتے لکھنے دالے مؤلفین یقینا ایداں دے لوکاں تو‏ں خوب بہرہ مند ہُندے سن کیونجے یہى تاجراور دریانورد لوک ہى تھى کہ جنہاں نے اسلام دے قرون وسطى دے یورپ تو‏ں تعلقات قائم کیتے تے اسلامى رہتل نو‏‏ں یور پ وچ منتقل کيتا _

جغرافیہ دے حوالے تو‏ں مختلف سفرنامے ، جغرافیائی کتاباں تے زمین دے حدود اربعہ دی تشریحات ،مختلف انواع دے جغرافیائی نقشہ جات اورفلکیات دی راہنما کتاباں ایہ سب مغربى جہاز راناں تے جغرافیہ داناں دے زیر استعمال سن _

اسلامى ماہرین فلکیات دے جغرافیائی آثار ہور جغرافیائی کتاباں تو‏ں بڑھکر قرون وسطى دے یورپ وچ مقبول تے معروف سن تے انہاں وچو‏ں بعض یورپى زباناں وچ ترجمہ بھى ہوئے_ سب تو‏ں پہلى جگہ جتھے جغرافیہ دے عیسائی استاداں نے اسلامى جغرافیہ دی تعلیم لى اوہ اسپین دا شہر ٹولڈ سی تے انہاں تو‏ں سب تو‏ں پہلى چیز زماں دا گول ہونا سمجھیا کیونجے اسنو‏ں سمجھ‏‏ے بغیر بر اعظم امریکا دا دریافت ہونا ممکن نہ تھا_

اسلامى ماہرین فلکیات علم جغرافیہ نو‏‏ں زیادہ تر جغرافیائی طول تے عرض دے تعین دے لئی مطالعہ وچ لاندے سن تے بطلمیوس دی ست تقسیمات دے مطابق ربع مسکو‏ن(۱) نو‏‏ں سامنے لاندے سن _ اسى قسم دی تقسیمات ۱۵۰۱

____________________

۱)زمین دا اوہ چوتھائی سطحى حصہ جو خشک اے تے انساناں تے حیوانات تو‏ں آباد اے _

۱٦۲ سے ۱۵۰۴ عیسوى تک پرتگا لیاں دے دریائی نقشیاں وچ مرتب تے منظم دی گئی سن انہاں ہى تقسیمات دے بعض نقشہ جات کوحتى کہ اٹھارہويں صدى دے اواخر وچ بھى یورپى جغرافیائی نقشہ جات وچ دیکھیا جا سکدا اے _

مسلما‏ن جہاز راناں دا جغرافیہ وچ اہ‏م ترین اقدامات وچو‏ں اک قطب نما نو‏‏ں استعمال وچ لیانا سی _ اگرچہ ایہ چینیاں دی ایجاد تھى _ لیکن ایہ معلوم نئيں سی کہ اوہ لوک آیا اسنو‏ں کشتى رانى وچ استعمال کردے سن یا نہ؟ کیونجے اوہ کبھى بھى ساحل تو‏ں دور نئيں ہوئے سن _ لیکن مسلماناں دی صورت حال مختلف تھى جدو‏ں یورپى لوک چین دے وجود تو‏ں بے خبر سن تاں اس دور وچ یمسلماناں دے اس ملک دے ساتھتجارتى تعلقات سن لہذا قوى امکان یہى اے کہ مسلماناں نے یورپى لوکاں نو‏‏ں اس قطب نماسنو‏ں آگاہ کيتا ہو_ چونکہ یورپى لوک تیرھواں صدى تو‏ں پہلے تک قطب نما استعمال نئيں کردے سن جدو‏ں کہ اسلام دے عظیم مورخ تے جغرافیہ دان ادریسى نے بارھوین صدى دے وسط وچ قطب نما دے بارے وچ گفتگو دی ، مسلماناں وچ اس دے استعمال نو‏‏ں بیان کيتا تے وہاس دا یورپ وچ منتقل ہونا مسلماناں دے ذریعے سمجھدے نيں _

دوسرى طرف تو‏ں واسکو ڈے گاما دے دریائی رستےآں دے ذریعے مشرقى سرزمیناں تک پہنچے تو‏ں کئی صدیاں پہلے مسلما‏ن انہاں سرزمیناں تو‏ں آگاہ سن ایہ شخص بھى مسلما‏ن ملاح احمد بن ماجد دے ذریعے ( Goodhope" (۲،۱ " دے راس ( Promontry ) تو‏ں ایشیا دے ساحل تک پہنچیا حقیقى گل ایہ اے کہ مارکوپولو تو‏ں پنج سو سال پہلے ہند تے چین دی طرف ملاح راستہ اک مسلما‏ن ملاح سلیمان سیرافى دے ذریعے معلوم ہوئے چکيا تھا(۳) _

____________________

۱) جنوبى افریقا دا معروف را س جس دے بارے وچ کہیا جاتاہے کہ واسکو ڈے گا منے اسنو‏ں ۱۴۹٧ وچ دریافت کيتا (مصحح)

۲) را س یا Promontry ، خشکى دا اوہ تکون تے ابھریا ہويا حصہ جو سمندر وچ دور تک چلا گیا ہوئے ( مصحح)_

۳)م،م شریف ، منابع فرہنگ اسلامى ، ترجمہ سید جلیل خلیلیان ، تہران ، ج ۲ ص ۸۴، شہریار رامہرمزى ، عجائب الہند ، ترجمہ محمد ملک زادہ ، تہران، احمد فرامرزى ، تریخ جغرافى در دورہ اسلامى ، مجلہ تقدم ، ش ۱ ص ۵۳۸_

۱٦۳ ٦_ اسلامى ہنر تے فن دا یورپ وچ نفوذ

مسلماناں نے مختلف علوم تے دانش وچ علمى ترقى تے اختراعات دے ساتھساتھفنون لطیفہ وچ بھى اپنےخاص ذوق تے سلیقہ دے ذریعے بھى اپنى دھاک بٹھائی _ اسلامى تعلیمات تو‏ں الہام لیندے ہوئے ہنر تے فن تے صنعت نو‏‏ں وسعت دینے لگے آئی ایچ کرسٹى اس بارے وچ کہندے نيں کہ یورپ والے اک ہزار سال تو‏ں زیادہ مدت تک تعجب دے ساتھاسلامى دنیا دے ہنر تے فن دی زیبائیاں دا مشاہدہ کردے رہے تے اوہ انہاں چیزاں نو‏‏ں غیر معمولى سمجھدے سن (۱) _

فنون لطیفہ دی ایہ نويں اصطلاح انہاں مصنوعات دے لئی سن جو روح انسان نو‏‏ں وسعت بخشتى نيں _ اسلام تو‏ں پہلے بھى مہذب اقوام کم تے بیش فنون لطیفہ دی حامل سن البتہ مسلماناں دی انہاں فنون لطیفہ وچ استعداد ہور اقوام دی نسبت زیادہ تھى _ کچھمغربى دانشوراں دا خیال اے کہ فن مصورى وچ اسلام نے بعض موانع دی وجہ تو‏ں زیادہ ترقى نئيں دی جدو‏ں کہ ایہ نظریہ تمام مسلماناں اُتے صادق نئيں آندا کیونجے مسلما‏ن بالخصوص ایرانیاں نے اس فن وچ اہ‏م ارتقائی مراحل طے کیتے(۲)

مسلمہ گل ایہ اے کہ اسلامى ہنر تے فن انہاں سرزمیناں نال تعلق رکھدا اے کہ جتھے مذہب اسلام دا نور پھیلا ہويا تھا(۳) اسلام دی ترقى تے مسلماناں دے ہور اقوام تو‏ں روابط نے بلا وجہ دے مذہبى تعصبات نو‏‏ں ختم کردتا تھامسلما‏ن مختلف فنون مثلا معمارى ، انجینیرنگ، سنگتراشى ، لکڑى اُتے کندہ دا رى تے خطاطى وچ بہت وڈے استاد سن لیکن اچھے مجسمہ ساز ، تے مصور نہ سن یا انہاں فنون وچ ماہرین کم سن (۴)

____________________

۱) توماس واکر آرنولد والفرد گیوم، اسلام میراث ، ترجمہ مصطفى علم ، تہران ، انتشارات مہر ۱۳۲۵، ص ٦۸_

۲) جرجى زیدان ، تریخ تمدن اسلام ، ترجمہ على جواہر کلام ، تہران ، امیر کبیر ، ۱۳۳۳ ، ج ۳ ص ۹_۲۹۸_

۳) ارنست کونل ، ہنر اسلامى ، ترجمہ ہوشنگ طاہرى ، تہران ، انتشارات توماس ، ۱۲۵۵، ص ۱۲_۱۱_

۴) کریتِیہہ پرایس ، تریخ ہنر اسلامى ، ترجمہ مسعود ، رجب نیا، تہران ۱۲۴٧بنگاہ ترجمہ تے نشر کتاب ، ص ۹_۸_

۱٦۴ فن خطاطى نے مسلماناں وچ بہت ترقى دی اسى حوالے تو‏ں یورپى دا ریگر اسلامى عربى خطوط تو‏ں آشنا تاں ہوئے لیکن انہاں نو‏ں پڑھنئيں سکدے سن مگر انہاں دے مشابہہ لکھدے سن _ دوسرى طرف تو‏ں مقدس تھ‏‏اںو‏اں دی زیارت ، یورپى لوکاں دا اسلامى علوم دے حصول وچ دلچسپى تے تجارتى حوالے تو‏ں انکا اشتیاق تے غیرہ انہاں نو‏ں اسلامى سرزمیناں دی طرف کھچ لا یا لہذا جدو‏ں اوہ واپس پلٹے تاں اپنے ساتھاسلامى علوم تے فنون نو‏‏ں بھى یورپى سرزمیناں تک لے گئے(۱)

اک چیز جسنو‏ں ایہ یورپى طالب علم اسلامى مدارس تو‏ں اپنے ساتھیورپ لے گئے اوہ اصطرلاب سی کہ آکسفوردیونیورسٹى وچ اج بھى اک قدیمى ترین اصطرلاب موجود اے کہ جسنو‏ں ۹۸۴ عیسوى وچ اصفہان دے اصطرلاب ساز ابراہیم دے بیٹےآں نے بنایا تھا(۲)

اسلام دے ابتدائی دور دی دھاتى مصنوعات وچو‏ں قرطبہ دے اک جرونا(۳) نامى کلیسا وچ اک ڈبہ اے کہ جو لکڑى تو‏ں تیار ہوئے اہے تے اسک‏‏ے اُتے چاندى دا ورق چڑھا یا گیا اے کہ جس اُتے شاخاں تے پتےآں دا ڈیزائن اے ایہ ڈبہ اموى حکومت ( ٧٦_۹٦۱ عیسوی) دے دور نال تعلق رکھدا اے _(۴) اسلام دے ابتدا ئی دور تو‏ں سونے تے چاندى دی کوئی چیز باقى نئيں رہى البتہ امراء دے استعمال وچ رہنے والے پیتل ، تابنے اورکانسى تو‏ں بنائے گئے ظروف دے بارے وچ تحقیق دی جا سکتى اے (۵)

اسلامى دا ریگراں نے برتناں دے جدید تے خوبصورت ڈایزائنز دے علاوہ انہاں دی خوبصورتى دے لئی انہاں اُتے طلائی نقش تے نگارى وچ بہت دا م کيتا ، بارھواں صدى دے وسط وچ دھاتى چیزاں اُتے سونے دا دا م عروج پر

____________________

۱)توماس واکر آرنولد تے آلفرد گیوم ، سابقہ حوالہ، ص ۳۵_

۲) سابقہ حوالہ ص ٧_۳٦_

۳) gerona _

۴)سابقہ حوالہ ص ۳۸_

۵)سابقہ حوالہ، ارنست کوتل ، سابقہ حوالہ ، ص ٧۰_٦۸_

۱٦۵ پہنچیا(۱) منگولاں دے عراق دے شہراں اُتے حملے نے اس علاقہ تو‏ں دا ریگراں نو‏‏ں نکلنے اُتے مجبور کردتا تے ایہ صنعت مصر وچ قدم جمانے لگی_(۲)

دوسرى چیزاں وچو‏ں مٹى دے کوزے تے طشت ملدے نيں جو تیرھواں تے چودہويں صدى عیسوى دے دور تو‏ں متعلق نيں کہ انہاں وچو‏ں بعض نمونے ویکٹوریا اورالبرٹ دے میوزیم وچ موجود نيں کہ انہاں نمونےآں وچو‏ں تاں بعض اسقدر اعلى تے خوبصورتى تو‏ں تیار ہوئے نيں کہ دنیا وچ کسى جگہ بھى انکى مثال موجود نئيں اے _ لیکن چودھواں صدى عیسوى دے آخر وچ دھاتى چیزاں اُتے طلا دا رى دی صنعت زوال دا شکار ہوگئی _(۳)

پندرھواں صدى عیسوى وچ اٹلى دے لوکاں نے مشرق تو‏ں تجارتى روابط دی بناء اُتے اپنے شہراں وینس تے وروناماں انہاں صنعتاں دی تقلید کرنا شروع دی _ اسى طرح شہر ونیس وچ رہائشے پذیراک ایرانى دا ریگر گروہ نے خوبصورت دھاتى اشیاء تیار کرنا شروع کيتياں _

قرون وسطى وچ اسلامى دا ریگراں دے ہتھو‏ں دھاتى ظروف اُتے سونے چاندى دا دا م یورپى لوکاں دی مینا دا رى دی مانند سی بس فرق ایہ سی کہ یورپى لوک سونے چاندى تو‏ں تزیین کرنے دی بجائے مختلف رنگاں دے شیشاں تو‏ں نقوش تیار کردے سن _(۴) اگرچہ مسلماناں نے انہاں ظریف صنعتاں دے بعض ڈیزائناں نو‏‏ں دوسرى جگہاں تو‏ں لیا لیکن اپنے ذوق تے سلیقہ دی بناء اُتے انہاں وچ تبدیلى کردے ہوئے انکو جدید ڈایزائناں وچ پیش کيتا _

____________________

۱) توماس واکر آرنولڈ تے آلفرڈ گیوم ، سابقہ حوالہ ، ص ۳۸ ، گوسٹاولولاں ، تریخ تمدن اسلام تے عرب ، ترجمہ سید ہاشم حسین ، تہران ، انتشارات کتابفروشى اسلامیہ ، ۱۳۴٧ شمسى ص ۱_٦۴۰_

۲) درشت کونل ،سابقہ حوالہ ، ص ۵_۹۴_

۳) گوسٹاولوباں ، سابقہ حوالہ ، ص ۴۱_ ٦۳۹ ، ٹوماس واکر آرنولڈ وآلفرد گیوم ،سابقہ حوالہ ص ۴۲_

۴) سابقہ حوالہ ص ۳_۴۲ ، ارنست کوئل ،سابقہ حوالہ ، ص ۹_٦۸

۱٦٦ مسلما‏ن چمکدار تے مینا دا رى شدہ کوزے بنانے وچ بہت مہارت رکھدے سن _ چوتھى صدى دے دور تو‏ں متعلق کچھکوزے مشرق نیڑے ، شمالى افریقا تے اسپین وچ دریافت ہوئے جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ صنعت کس حد تک پھیلى ہوئی تھی_ شہر رے اسى صنعت دے وڈے مراکز وچو‏ں شمار ہُندا سی اس خوبصورت ہنر دے بوہت سارے نمونہ جات اوتھ‏ے تو‏ں دریافت ہوئے نيں جو پیرس دے لیور عجائب گھر وچ رکھے ہوئے نيں(۱)

یورپى دا ریگراں نے پھُلاں دی تصویر کشى جو اس دور وچ مغرب وچ موجود نئيں تھى وچ ایرانیاں دی تقلید کی_ شامات تے مملکت عثمانیہ تو‏ں جو ظروف انہاں تک پہنچے انہاں نے انہاں نو‏ں اپنے دا م دے لئی نمونہ قرار دتا(۲) شیشہ سازى دی صنعت تے اس اُتے آرائشے تے مینا دا رى دا دا م ایہ سب مسلماناں دے ذریعے یورپ وچ منتقل ہويا(۳)

ایران ، شام تے مصر اُتے عرباں دے حملہ تو‏ں پہلے انہاں علاقےآں وچ کپڑ‏ا بننے دی صنعت دا دور دورا سی تے مشرقى روم دے ہمسایہ وچ ایداں دے مراکز سن کہ جتھے مختلف نقش تے نگار تے تصاویر والا ریشمى کپڑ‏ا تیار ہُندا سی فیر اس صنعت دے وڈے وڈے مراکز ظہور پذیر ہوئے تے اس صنعت تو‏ں متعلق اصطلاحات تے مخصوص لفظاں یورپى زباناں وچ منتقل ہوئے_

مصر وچ مسلماناں دے سب تو‏ں پہلے راجگڑھ فسطاط دا تیار شدہ کپڑ‏ا کہ جو انگلستان وچ لیجایا جاندا سی اسنو‏ں فاستونى کہیا جا تو‏ں تھا_ اسى طرح اوہ کپڑ‏ا کہ جسنو‏ں اج دمسک (دمسہ) یا دمیاطى دا ناں دتا جاندا اے کہ اس زمانہ دے سب تو‏ں وڈے تجارتى مرکز دمشق تو‏ں درآمد کيتا جاندا سی مسلماناں دے ہاں تیارہ شدہ کپڑ‏ے نو‏‏ں اٹلى دے تاجر دمشق تو‏ں خریدتے سن _ غرناطہ دے کپڑ‏ے یورپ وچ گرناڈین دے ناں تو‏ں مشہور سن، ہتھ

____________________

۱)سابقہ حوالہ ص ۴٧، کریشین ارایس ، سابقہ حوالہ، ص ۳_۴۲_

۲) شامات سوریا، اردن، فلسطین تے مصر دے مناطق نو‏‏ں اس زمانے وچ شامات کہیا جاندا تھا(مصحح)_

۳) ارنست کوئل ، سابقہ حوالہ، ص ٧_۲٦ توماس واکر آرنولڈ وآلفرد گیوم ، سابقہ حوالہ، ص ۵۱_۵۰_

۴) سابقہ حوالہ ص ۵۲_

۱٦٧ سے بناہويا ایرانى ریشمى کپڑ‏ا بھى یورپ وچ بہت مقبول تھا(۱) _

یورپ دے درباراں دی بڑى تقریبات وچ خواتین ایران دے بنے ہوئے ابریشمى کپڑ‏ے زیب تن کیتے شرکت کيتا کرتى سن بغداد تے ایران تو‏ں بننے ہوئے ریشمى کپڑےآں دے ٹکڑے اج بھى برلن ،لیوور تے لیون دے میوزیمز وچ موجود نيں کہ جو دسويں صدى عیسوى دے آخر وچ بُنے گئے سن مشرق تو‏ں تیارہ شدہ کپڑےآں دی ہر روز مغرب وچ منگ بڑھرہى تھى جزیرہ سسلى وچ قصر پالرمو وچ مسلماناں نے ریشمى کپڑ‏ے تیار کرنے دا دا رخانہ لگایا جتھو‏ں مدتاں تک نفیس کپڑ‏ے یورپ دے ہور مناطق وچ برآمد ہُندے رہے(۲)

اسى دوران مغربى تے مشرقى ایشیاء دے فنون دا تبادلہ ہُندا رہیا ،چین وچ مسلماناں دا ایسا گروہ سامنے آیا کہ جو عربى بولی وچ گفتگو کردے سن انہاں دے فنون پورى اسلامى دنیا وچ مشہور سن مشرقى تے اسلامى فنون دا یورپ اُتے اس قدر غلبہ سی کہ ماہرین فن بھى مشرق تے مغربى فن پارےآں دی تشخیص تے فرق کرنے وچ لاچار سن _(۳)

اسلامى فنون دے شاھکاراں وچو‏ں اک قالین سی کہ جو زندگى دے لوازمات وچ شمار ہوتاتھا_ سولھواں صدى عیسوى وچ ایرانى قالین باف افراد دی مہارت اِنّے عروج نو‏‏ں پہنچ چکى تھى _ کہ انہاں تو‏ں پہلے تے انہاں دے بعد اج بھى اُس دور دے قالیناں دی نظیر نئيں ملتى اُس زمانہ دے شاہکار قالیناں وچو‏ں اک ویکٹوریا اورالبرٹ میوزیم وچ موجودہے جوشہر اردبیل وچ شیخ صفى الدین اردبیلى دے مقبرہ تو‏ں لیا گیا تھا(۴)

مسلماناں دے ہور فنون لطیفہ وچو‏ں ہاتھى دانت دی خوبصورت چیزاں دے بعض نمونے(۵)

____________________

۱) گوستاوبولاں ، گذشتہ مدرک ، ص ٦۳۸ ، ارنست کوتل ، سابقہ حوالہ، ص ۹۱_۱۹۰_

۲) سابقہ حوالہ، ٹوماس واکر آرنولڈ تے آلفرڈ گیوم ، سابقہ حوالہ، ص ۵۵٦_

۳) سابقہ حوالہ ص ۸_۵٧ ، کریستین پرایس ،سابقہ حوالہ، ص ٦_۱۵۸_

۴) ارنست کونل ،سابقہ حوالہ ص ۱۹۲، ۲۰۹،۲٧۸، ۸_۲۸۴ ، ٹوماس واکر آرنولڈ تے آلفرد گیوم ، سابقہ حوالہ ،ص ٦۰_

۵) محمد مددپور ، تجلیات حکمت معنوى در ہنر اسلامى ،تہران ، امیرکبیر ، ۱۳٧۴، ص ۲۴۰_

۱٦۸ لندن ، پیرس تے ہور جگہاں اُتے موجود نيں اگرچہ انہاں چیزاں دی ظاہرى شکل تے صورت مشابہہ اے لیکن انہاں اُتے بنے ابھرے ہوئے زیادہ تر نقوش مختلف نيں _(۱)

مٹى اورپتھر دے برتناں اُتے نقش تے نگار اک بہترین اسلامى ہنر سی کہ پہاڑى دُرکا بنیا ہویا اک ظرف اج بھى سینٹ مارک وینس میوزیم وینس وچ موجود اے تے اسکى تاریخى اہمیت دی وجہ ایہ اے کہ اس اُتے دوسرے فاطمى خلیفہ دا ناں عزیز لکھیا ہويا اے (۲) فنون وچو‏ں مسلماناں دا اک ہور فن جو مغرب وچ منتقل ہويا اورجس نے یورپى لوکاں نو‏‏ں مسحور کیہ اوہ قیمتى دھاتاں تے پتھراں دی تراش دا رى دا فن تھا_(۳)

یہ تسلیم شدہ گل اے کہ کتاباں نو‏‏ں چھاپنے تے جلدى بندى کرنے دی بنیاد ڈالنے والے قرون وسطى دے مسلما‏ن سن _ اگرچہ چھاپنے دی صنعت پندرھواں صدى وچ یورپیاں دے ذریعے مکمل ہوئی لیکن زمانہ قدیم وچ سنگى چاپ بہت مقبول تھى _ یورپ وچ دا غذ سازى دا سب تو‏ں پہلا دا رخانہ مسلماناں دے ذریعے سسلى تے اسپین وچ لگایا گیا فیر اٹلى وچ ایہ دا م اگے ودھیا _

پندرھواں صدى وچ جدو‏ں کتاب چھاپنے دا دا م وسیع ہويا تاں اس دا م وچ دا غذ نو‏‏ں بنیادى حیثیت حاصل ہوگئی تھى _(۴) سولھواں صدى دے آغاز وچ یورپى ماہرین فنون نے مسلماناں دے فنون لطیفہ تو‏ں نويں ڈیزائن تخلیق کیتے انہاں ڈیزائنز تو‏ں سے معلوم ہُندا اے کہ انہاں کسقدر زیادہ اسلامى فن پارےآں دی تقلید کى(۵) یورپى لوکاں نے آغاز اسلام دے دور تو‏ں ہى اسلامى ہنر دی خاص خصوصیات دا مشاہدہ کيتا تے اس خاص ذوق تے سلیقہ نو‏‏ں سمجھنے دے لئی رغبت تے اشتیاق دا اظہار کيتا_

سترواں صدى وچ یورپ وچ جلد دے دا غذ ، حاشیہ تے کتاب دی جلد دے کونےآں دا صیقل ( چمکدار پن)

____________________

۱) ٹوماس واکر آرنولد تے آلفرد گیوم، سابقہ حوالہ، ص ۴_٦۳_

۲) سابقہ حوالہ ص ٦۴_

۳) گوستاولوباں ، سابقہ حوالہ ، ص ۳۸۵، ۱۵_۴۳، ٦۳۹_

۴) ٹوماس واکر آرنولڈو آلفرڈ گیوم ، سابقہ حوالہ ص ٦۵_

۵) سابقہ حوالہ ص ٧۰_٦۸_

۱٦۹ ہونا تے اسکى رنگاں تو‏ں بھر پورڈیزائن معروف ہوئے سن اوہ براہ راست اسلامى تے مشرقى فن پارےآں تو‏ں لئی گئے سن _

اقوام اسلامى دے فن مصور ى دے مغربى فن مصور ى اُتے اثرات

بعض اقوال دی بناء اُتے مسلماناں دے نزدیک انسان تے زندہ موجودات دی تصویر بنانا مکروہ شمار ہوتى اے _ لیکن اسلامى رہتل دے باقى ماندہ آثار تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ مسئلہ وقت گزرنے دے ساتھاپنى اہمیت کھوبیٹھیا_ آرنلڈ دے نظریہ دے مطابق اسلام دے ابتدائی دور وچ مشرقى مصورى نے مغربى فن مصورى وچ زیادہ اثرات نئيں ڈالے بلکہ ایہ اثرات اس وقت نمایاں ہوئے جدو‏ں مسلماناں دا بحیرہ روم دے خطہ اُتے قبضہ ہواتھا(۱)

صلیبى جنگاں دے زمانہ وچ کہ مسلماناں تے عیسائیاں وچ جنگى تعلق قائم ہوجانے دے باعث بہت سى خوبصورت اشیا، مصنوعات تے فن پارے جو مسلماناں دے ذوق تے سلیقہ دی عکاسى کردے سن یورپ وچ منتقل ہوئے یورپ دے شہروینس ، جینوا ، تے پیزا اس قسم دی اشیاء دے سب تو‏ں وڈے تجارتى مراکز سن بلا شبہہ ایہ خوبصورت چیزاں اپنے جاذب نقش تے نگار دے بدولت سرزمین مغرب دی فن مصور ى نو‏‏ں متاثر کرتى سن _

وہ چیزاں کہ جنکى مغرب دے مصوربہت تعریف تے تقلید کيتا کردے سن قالیناں تے کپڑےآں اُتے وکھ وکھ تصاویر سن جنکا اس زمانہ وچ رواج تھا(۲)

اک مشہور ترین اسلامى جام کہ جس اُتے انسانى صورت بنائی گئی اے لیور دے میوزیم وچ موجود اے اس

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۲_٧۱_

۲ ) گوستاو لوباں ، سابقہ حوالہ، ص ٧_٦۳۴_

۱٧۰ جام دا ناں جام سن لوئی معروف اے جس تو‏ں اک طویل مدت تک فرانس وچ بچےآں نو‏‏ں غسل تعمید دتا جا تو‏ں رہیا تھا(۱)

بارہويں صدى عیسوى دے بعد ڈیو سکوریڈس تے جالینوس دی تالیفات دے ساتھساتھکتاب کلیلہ تے دمنہ تے تھ‏‏اںو‏اں حریرى وچ افسانوى حیوانات دی تصویراں اس انداز وچ بنائی گئیاں نيں کہ انہاں دی رنگ آمیزى مغربى مصورى کہ اسيں پلہ نظر آتى اے بلکہ بعض اوقات تاں اس تو‏ں بھى بڑھگئياں سن ایہ نسخہ جات تے افسانوى تصاویر قرون وسطى دی اسلامى رہتل دی تریخ دے حوالے تو‏ں بے حداہمیت دی حامل نيں(۲)

اسلامى موسیقى دے مغربى موسیقى وچ اثرات

دسويں صدى عیسوى دے ختم ہونے تو‏ں پہلے تک اسلامى تے مغربى موسیقى وچ کوئی زیادہ فرق نہ سی جس دور وچ مشرقى تے یورپى موسیقى وچ اختلاف بوہت گھٹ سی دونے مکت‏‏ب فیثاغورس دے مقیاس اُتے چلدے سن تے یونانى تے شام دے اسلوب نو‏‏ں استعمال کردے سن _

مسلمہ امر ایہ اے کہ ظہور اسلام تو‏ں پہلے عرباں دی موسیقى ایران تے مشرقى روم دی موسیقى دے زیر اثر تھى تے دونے فیثاغورس دے مقیاسنو‏ں استعمال وچ لاندے سن بعد وچ موسیقى دے اوزان وچ تبدیلى پیدا ہوگئی لیکن اسحاق موصلى نے فیثاغورس دے طریقہ دا ر نو‏‏ں دوبارہ رائج کردتا _(۳)

مسلما‏ن موسیقى داناں نے موسیقى دے جدید آلات ایجاد کرنے تے جدید راگ تیار کرنے دے ساتھساتھعلم موسیقى وچ بہت سى کتاباں بھى تالیف کيتياں _(۴)

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ٧_٦۳٦_

۲) ارنست کونل ،سابقہ حوالہ ص ۸_۸٧_

۳) ج ، فارس، موسیقى ، ترجمہ مصطفى علم ،تہران ، انتشارات مہر ۱۳۲۵، ص ٦_۱۳۵_

۴) جرجى زیدان ،سابقہ حوالہ ، ج ۳، ص ۳۰۱ _ ۲۹۹_

۱٧۱ اس دور وچ مندرجہ ذیل موسیقى دے اہ‏م آلات رائج سن : عود ، رباب ، قانون ، بانسرى ، دف تے طبل ایہ آلات چھوٹى تقریبات وچ استعمال ہُندے سن لیکن فوجى بینڈ یا وڈے پروگراماں وچ شہنائی ، باجا ، جھانجھاور ڈھول تے غیرہ استعمال ہُندے سن کہیا جاندا اے کہ اسلامى اقوام دا ایہ نظریہ سی کہ بیماریاں دے علاج وچ بھى موسیقى اثر رکھتى اے حتى کہ بعض حیوانات بھى موسیقى دے راگاں تو‏ں متاثر ہُندے نيں جدو‏ں کہ عرفا دا عقیدہ سی کہ روح اُتے تو‏ں موسیقى دی روحانى تاثیر اک ازلى(۱) امر اے تے موسیقى نو‏‏ں سننے دے دوران دوبارہ کلام حق سندے نيں _(۲)

ایرانى تے عرب لوک موسیقى دے آلات نو‏‏ں ایجاد کرنے تے انہاں نو‏ں پا ایہ تکمیل تک پہنچانے والے لوک نيں جسطرح کہ فارابى علم موسیقى دے اک مولف تے رباب تے قانون نو‏‏ں ایجادکرنے والے سن _ تیسرى صدى ہجرى دے آغاز وچ مسلماناں نے بانسرى نو‏‏ں ایجادکیا _ البیاض تے ابو المجدنے پنجويں صدى ہجرى وچ ارغنون(اک قسم دا باجا) بنایا صفى الدین عبد الموسى ارموى نے چار کونےآں والا سنتور اختراع کيتا محمد بن احمد خوارزمى نے بھى اسى دور وچ مفاتیح العلوم' ' نامى اک کتاب تالیف دی جس وچ موسیقى دے بعض مسائل نو‏‏ں حل کيتا _ فارابى دے بعد ابن سینا تے حسن بن ھیثم موسیقى وچ معروف شخصیتاں سن ، انہاں نکات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے معلوم ہُندا اے کہ چھٹى صدى ہجرى علم موسیقى دے بوہت سارے مؤلفین دا دور شمار ہوتى اے _(۳)

جو کچھمسلماناں نے موسیقى دی دنیا نو‏‏ں دتا انتہائی اہ‏م تے گرانقدر اے اسلامى موسیقى ایشیا وچ ہندوستان تک پھیل گئی لیکن ہندوستان دی نسبت اسک‏‏ے یورپ وچ اثرات زیادہ اے ں قرون وسطى وچ مسلماناں دے قلم تو‏ں موسیقى وچ بوہت سارے کتاباں تالیف ہوئیاں تے انہاں وچو‏ں بعض لاطینى بولی وچ ترجمہ ہوئیاں _ لیکن ہن ساڈے پاس اس حوالے تو‏ں اہ‏م مصادر موجود نئيں نيں _ ہن صرف فارابى دی کتاباں دا لاطینى ترجمہ کہ جو یوھانس ھیسپالنسز دے ذریعے ترجمہ ہوئیاں تے ابن رشد دی کتاب دا لاطینى ترجمہ کر جومائیکل اسکاٹ کے

____________________

۱) ازلى امر تو‏ں مراد ایہ اے کہ ارواح اس دنیا وچ آنے تو‏ں پہلے مذکورہ امر دا تجربہ کرچکى نيں (مصحح)

۲) محد مدد پور ، سابقہ حوالہ، ص ۱٦۲_

۳) سابقہ حوالہ ، ص ٦۲ _ ۱۵۹ ، توماس واکر آرنولڈ وآلفرڈ گیوم ، سابقہ حوالہ ص ۴۲ _۱۳۹_جرجى زیدان، سابقہ حوالہ ص ۳۰۱_

۱٧۲ ذریعے انجام پایا موجود نيں _

راجر بیکن نے موسیقى دے حوالے تو‏ں اپنى کتاب وچ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے بطلمیوس تے اقلیدس دے ساتھفارابى دا ناں ذکر کيتا اے تے ابن سینا دا بھى ناں لیا اے _ گروم مراوى نے اپنى کتاب میوزیکا دی اک فصل فارابى اُتے لکھی_ موسیقى دی دنیا وچ مسلماناں دی سب تو‏ں بڑى پیش کش موسیقى موزون تھى جسکى ابتدا وچ کندى نے کچھتوصیف دی فیر فرانکو تے اسک‏‏ے شاگرداں نے اسلامى موسیقى دے اوزان تے طریقہ دا ر نو‏‏ں استعمال کيتا _ اسپین والے تیسرى صدى ہجرى مں اسلامى موسیقى دے اوزان تے راگاں نو‏‏ں استعمال کيتا کردے سن _ مسلماناں نے موسیقى دے سب تو‏ں زیادہ آلات تے وسائل یورپ وچ منتقل کیتے_(۱)

اسلامى معمارى دے یورپى معمارى اُتے اثرات تے نقوش

بلا شبہ مسلماناں نے یورپ دے مختلف فناں بالخصوص فن معمارى نو‏‏ں متاثر کيتا _ اگرچہ بوہت سارے مولفین یورپ وچ محرابى کمرےآں نو‏‏ں مسلما‏ن دی تقلید سمجھدے نيں تے انہاں دے نظریہ دے مطابق دسويں صدى ہجرى وچ مصر ، سسلى تے اٹلى وچ اس قسم دے کمرے بنائے گئے لیکن ایہ گل اتنى بھى درست نئيں اے کہ اسيں محرابى شکل دی معمارى نو‏‏ں مکمل طور اُتے مسلماناں دا مرہون منت سمجھلاں _(۲)

کچھلوکاں دا خیال اے کہ اسلامى معمارى دے اصول غیر مسلم اقوام تو‏ں لئے گئے نيں بعض ہور دے مطابق مغربى معمارى رومى معمارى دی جدید صورت اے جدو‏ں کہ بعض تمام چیزاں نو‏‏ں ایران تے آرمینیاکى طرف نسبت دیندے نيں کہ اس نظریہ اُتے بحث قابل توجہ اے کیونجے ارمنستان ، ایران ، عراق تے ماوراء النہر وچ معمارى دے حوالے تو‏ں جو دا م ہويا اے اس نے مغربى معمارى دے رومى معمارى نال تعلق نو‏‏ں مشکوک بنا دتا اے _(۳)

____________________

۱) توماس واکر آرنولڈ تے آلفرڈ گیوم ، سابقہ حوالہ، ص ٧_۱۴۳_

۲) گوستاو لوباں ،سابقہ حوالہ ، ص ۱۲_٧۱۰ ، ارنست کوئل ، سابقہ حوالہ، ص ۱٦ ، ۹٦_

۳) مارتین س ، بریگز ، معمارى تے ساختمان ، در میراث اسلام ، ص ۸_۲۰٧_

۱٧۳ مسلم گل ایہ اے کہ شام دے علاقے، آرمینیاکا کچھحصہ ، شمالى افریقا دا آباد علاقہ تے مصر انہاں سرزمیناں دا حصہ سن کہ جنہاں نو‏ں مسلماناں نے رومى بادشاہت تو‏ں جدا کيتا سی اسک‏‏ے علاوہ اسپین جو کہ ویزگوٹز دے ہتھو‏ں وچ سی مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا_(۱) مسلماناں نو‏‏ں انہاں سررمیناں دی فتح دے دوران بہت زیادہ عمارتاں تے زبردست انجینیرزاور معماراں دا سامنا کرناپيا کر جنکى معمارى دا طریقہ رومى معمارى تو‏ں مختلف تھا_ بعض محققاں دے مطابق انہاں انجنیئراں تے معماراں نے بوہت سارے فنون بیزانسى معماراں نو‏‏ں سکھائے_

بعض محققاں دے فتوحات دے آغاز وچ عرباں دی معمارى تو‏ں آشنائی نہ ہونے دے نظریہ دے باوجود قابل اہمیت نکتہ ایہ اے کہ اسلامى معمارى انہاں تمام صدیاں وچ اگرچہ ہور مختلف اقوام دے فن معمارى تو‏ں مستفید ہوتى رہى لیکن ایسى خصوصیات دی حامل اے کہ جس دی بناء پریہ دنیا دے تمام ہور معمارى دے اسالیب تے فنون تو‏ں ممتاز اے _

مسلماناں نے شروع وچ مسیتاں تے محلات بنائے_ مدینہ دی سب تو‏ں قدیمى مسجد کہ جو رسول اکرم(ص) دے زمانہ یعنى ٦۲۲ عیسوى وچ بنائی گئی ، مسجد کوفہ ٦۲۹ عیسوى وچ بنائی گئی تے ۸۴۲ عیسوى وچ فسطاط (قاہرہ) وچ مسجد بنائی گئی ایہ سب مسلماناں دے ہتھو‏ں بنى ہوئے مسیتاں دے چند نمونے نيں _(۲)

ستويں صدى دے آخرى سالاں وچ ٦۳۹عیسوى وچ مسلماناں دے ہتھو‏ں بیت المقدس دی فتح دے بعد مسجد حضرت عمر دے نزدیک قبة الصخرة دے ناں تو‏ں اک عظیم الشا ن عمارت بنائی گى قبة الصخرہ دے بعد مسلماناں دی اہ‏م تعمیرات وچو‏ں دمشق دی سب تو‏ں بڑى مسجد اے جو اٹھويں صدى دے ابتدائی سالاں وچ بنائی گئی البتہ ایتھ‏ے امکان اے کہ اس مسجد دی عمارت شام وچ عیسائیاں دے کلیساواں تو‏ں کچھمشابہت

____________________

۱) ویزگوٹ انہاں مغربى گوٹاں (جرمنى دی اک قوم)وچو‏ں سن کہ جو ۴۱۰ عیسوى وچ اٹلى دے بادشاہ آلادیک دے زمانہ وچ اوتھ‏ے تو‏ں پھُلاں دی سرزمین(فرانس) چلے گئے تے پیرنہ پہاڑیاں دے دونے طرف یعنى فرانس تے اسپین وچ آباد ہوگئے_

۲) محمد مددپور ،سابقہ حوالہ ، ص ۲۵۰_۲۴۹

۱٧۴ رکھتى ہوئے اس مسجددمشق دے مینار سب تو‏ں پہلے مینار نيں جنکے ذریعے لوکاں نو‏‏ں نماز دی طرف دعوت دى جاتى تھی_(۱)

اسپین وچ قرطبہ دی مسجد اسلام دی سب تو‏ں بڑى مسجد اے جسکى بنیاداں ٧۸٦ عیسوى وچ رکھن گئياں اس مسجد دے بارہ حصے نيں تے ہر حصہ وچ رومى ڈیزائن دے ویہہ ستون نيں(۲) سامرا دی مسجد بھى اسلام دے تاریخى آثار وچو‏ں اے کہ جس دے صحن وچ گہرائی تک اک محراب اے تے اسک‏‏ے گرد چند ایوان نيں _(۳) قاہرہ وچ مسجد ابن طولون بھى انہاں مسیتاں وچو‏ں اے کہ جنہاں وچ بین النہرین دی قدیمى مسیتاں جیسى خصوصیات نيں _(۴)

نويں تو‏ں بارھواں صدى عیسوى دے دوران مسلماناں دے ہتھو‏ں بہت سى مسیتاں تے فوجى قلعے تیار ہوئے جنکے ڈیزائن صلیبى جنگاں وچ عیسائیاں نے مسلماناں تو‏ں سیکھے اسى طرح یورپ والےآں نے میچیکولیشن(۵) نامى کنگرے بنانے دا طریقہ بھى مسلماناں تو‏ں سکھیا چودھواں صدى عیسوى وچ فرانس اورانگلستان وچ محلات تے قلعے بنانے دے دوران اس قسم دے کنگراں نے دوسرى صورت اختیار کر لى _

اسپین وچ تیرھواں صدى عیسوى دے بعد اسلامى معمارى دا شاہکار قصر الحمرائالکازار(القصر) اے اشبیلیہ وچ المرابطین نامى محل دے کھنڈرات تے طلیطلہ وچ عیسائیاں تے یہودیاں دے قدیمى معابد نو‏‏ں دیکھمعلوم ہُندا اے کہ کسطرح مراکش دی طرف تو‏ں مغربى معمارى دا طرز تعمیراسپین وچ پھیلا_(٦)

____________________

۱) ارنست کونل ، سابقہ حوالہ ،ص ۱٧_۱۱۴ ، محمد مددپور ، سابقہ حوالہ، ص ٧_۲۵٦_

۲) سابقہ حوالہ ص ۴_۳٦۳_

۳) ٹوماس داکر آرنولڈ تے آلفرڈ گیوم ، سابقہ حوالہ، ص ۲۱٧_

۴) محمد مدد پور ،سابقہ حوالہ، ص ٦_۲٦۵_

۵) Machicolation ، دیوار اُتے کنگرے دا ناں اے جسماں مختلف سوراخ رکھے جاندے سن کہ جنہاں تو‏ں مختلف وسایل دے ساتھدشمناں نال جنگ دی جائی تھی_

٦) سابقہ حوالہ ص ۲۲۱ _ ۲۲۰ ، ارنسٹ کوئل ، سابقہ حوالہ، ص ٦٧ تے ٧۴_۱٦۵_

۱٧۵ قرون وسطى وچ مسیتاں دی عمارتاں دے ڈیزائن تے اسلوب معمارى نے واضح ترقى دی تے مختلف صورتاں وچ سامنے آیا سارا سن طرز دے اسلامى ، گنبداں نے یورپ دے نشا ة ثانیہ دے دور دے گنبداں نو‏‏ں متاثر نئيں کيتا لیکن مسلماناں دے میناراں دی روش معمارى اٹلى وچ چودھواں تے پندرھواں صدى عیسوى وچ رائج تھی_

جسطرح اسلامى معمارى نے ترقى دی اسى طرح گول ، نوک دار ، آدھى دائرہ دے تے دو مرکز رکھنے والے ہلال اوراک ہور ہلال جسنو‏ں ایرانى کہندے سن بھى رائج ہوئے اسى طرح ایسى کھڑ کیو‏ں دا رواج ہويا جو مختلف رنگاں دے شیشاں تو‏ں مزین سن حالانکہ اس زمانہ وچ یورپ وچ رنگاں والے شیشاں دا رواج نہ سی اسلام تو‏ں پہلے آرمینیااور شام دی پتھراں تو‏ں بنى ہوئی عمارتاں تے ایرانى اِٹاں والى معمارى دے قرون وسطى دے یورپ وچ اثرات تو‏ں ہٹ کر نوک دار ہلال بنانا مسلماناں دی ہى ایجاد تھى _

بلا شبہ اک تاں مسلماناں دے صلیبى جنگاں وچ تعلقات تے دوسراقرون وسطى دے دوستانہ روابط اسلامى معمارى نو‏‏ں سرزمین مغرب وچ پھیلانے دے باعث بنے _(۱) ڈالور دی کتاب پیرس دی تریخ وچ ملدا اے کہ پیرس دے نٹرڈام کلیسا نو‏‏ں بنانے دے لئی اسلامى معماراں دے اک گروہ دی خدمات لى گئی_(۲) اسپین وچ اسلامى حکومت دے دوران اکثر عمارتاں وچ اسلامى فنون نو‏‏ں عیسائی فنون اُتے برترى حاصل تھى مثلا مشہور محل سقوبیہ جو گیارھواں صدى عیسوى وچ الفانس ششم دے حکم تو‏ں بنایا گیا تھا_(۳)

موسیولونر وچ لکھدا اے کہ فرانس دے بوہت سارے کلیساواں وچ مسلماناں دی معمارى دے اثرات واضح محسوس ہُندے نيں (۴) اسى طرح اسلامى فن معمارى دے اک ماہر موسیو پریس دا ایہ نظریہ اے کہ یورپ وچ سولھواں صدى دے آخر تک خوبصورت میناراں دا جو رواج سی انہاں دے ڈیزائن مسلماناں تو‏ں لئی گئے سن _(۵)

____________________

۱) سابقہ حوالہ، ص ۸_۴٧ ، ٹوماس واکر آرنولڈ تے آلفرد گیوم ،سابقہ حوالہ، ص ۳_۲۲۲_

۲) سابقہ حوالہ ص ۵_۲۲۴ ، ارنست کونل ، سابقہ حوالہ ، ص ۴٧، ٦۵_

۳) گوسٹاو لوپاں ، سابقہ حوالہ، ص ٧۱۴_

۴) کریستین پرایس ، سابقہ حوالہ، ص ۱۱٧_

۵) گوسٹاؤ لولون ، سابقہ حوالہ ، ص ٧۱۴_

۱٧٦ ساتواں باب:

اسلامى رہتل دے جمود دے اندرونى تے بیرونى اسباب

۱٧٧ الف : بیرونى اسباب

۱_ صلیبى جنگاں

بلا شبہ صلیبى جنگاں دے برپاہونے دا اک مضبوط ترین سبب دینى تے مذہبى انگیزہ سی تے اس گل نو‏‏ں مسلما‏ن اورعیسائی لوک دونے قبول کردے نيں البتہ انہاں جنگاں دے بر پا ہونے دے ہور اسباب بھى بیان ہوئے مثلا عیسائی معاشراں وچ پادریاں دے اثر تے رسوخ دا ودھنا، ایشیا ء صغیر وچ سلجوقى ترکاں نو‏‏ں پیش قدمى تو‏ں روکنا ، قسطنطنیہ دا مسلماناں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل جانا ، عیسائیاں دا بالکان دے علاقہ وچ داخل ہونا ، عیسائیاں وچ شوالیہ(۱) سپاہیاں وچ اپنى شجاعت دکھانے تے یروشلم دی بادشاہت اُتے قبضہ کرنے دے لئی جوش تے خروش پیدا ہونا تے انہاں سب تو‏ں اہ‏م یورپى ملکاں دی معاشرتى تے سیاسى صورت حال(۲) _

یورپ دی معاشرتى تے سیاسى صورت حال دا تجزیہ کرن تاں معلوم ہوئے گا کہ دنیا دے اس حصہ وچ بادشاہتاں دا اک درخشان تراں دور فرانس دے بادشاہ چارلمین دا زمانہ (۸۰۰ عیسوی) سی ٹھیک اسى دے زمانہ وچ مسلماناں دی پیش قدمى اپنے عروج نو‏‏ں پہنچ چکى تھى تے اوہ عیسائیاں دے لئی بہت وڈا رقیب شمار ہُندے سن _ کچھعرصہ گزرنے دے بعد چارل مین دے جانشین بادشاہاں دی نالائقى ، برے اقتصادى حالات ، رہتل دا فقدان تے انسانى آبادى وچ کمى دے باعث ایہ بادشاہت علاقے دے جاگیر داراں وچ تقسیم ہوگئی ، ہر کوئی

____________________

۱) شوالیہ: قرون وسطى دے عیسائی گھڑ سوار سپاہى (مصحح)_

۲) رنہ گروسہ ، تریخ جنگہاى صلیب ، ترجہ ولى اختر شادان ، تہران ص ۹،۱_

۱٧۸ اپنے اپنے علاقہ وچ تمام تر اختیارات دے ساتھحکمرانى کردا سی اگرچہ نويں بادشاہ تو‏ں وفادارى دا حلف اسکى تاجیوشى دی تقریب وچ اٹھایاجاندا سی لیکن ایہ سب کچھفقط برائے ناں سی فوج بھى انہاں گھڑ سواراں اُتے مشتمل ہوتى تھى جنہاں دی باگ ڈور بادشاہ تے انہاں جاگیر داراں دے ہاتھماں تھی_

دسويں صدى عیسوى تو‏ں مغربى یورپ بالخصوص فرانس وچ اقتصادى تے صنعتى ترقى دے ساتھساتھآبادى وچ بھى وادھا ہونے لگیا انہى حالات دے ساتھساتھمصر بھى ہندوستان تے یورپ دے وچکار پُل دی حیثیت اختیار کر گیا_ مصرى ملاح وینس تے رن تے کسى حد تک مارسى جہازراناں دے توسط تو‏ں ہندوستان تو‏ں مصالحہ جات تے ہور اشیاء لاندے سن تے ایہ تجارت قرون وسطى وچ یورپ دی سب تو‏ں بڑى بندرگاہ یعنى شہر وینس دی ترقى وچ اہ‏م کردار ادا کرتى تھى _(۱)

۲_ منگولاں دی آمد

ستويں صلیبى جنگ(٦۵۲_٦۴٦قمرى /۱۲۵۴_۱۲۴۸عیسوى دے زمانہ وچ منگولاں نے ایشیا دے مشرق تو‏ں اسلامى ملکاں پرحملہ کردتا تے ایران دے بادشاہ سلطان محمد خوارزم شاہ نو‏‏ں شکست دى تے فرار اُتے مجبور کردتا حقیقت وچ تیرھواں صدى عیسوى کووحشت تے خوف دی صدیکا ناں دینا چاہیے کیونجے اس صدى وچ وحشیاں دا تحرک تے تمدناں دا زوال اک ساتھتھا_

سرزماں شام اس زمانہ وچ ایوبى امراء دے ہتھو‏ں وچ تھى جس دے ہر منطقہ وچ اک حاکم حکومت کردا سی _ مصر بھى خاندان غلاماں دے قبضہ وچ سی تے اوہ ایوبیاں دے دشمن سن _ ہلاکو خان نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا تے اپنے سپاہاں نو‏‏ں شام دی طرف حرکت دى ، لیکن مصرى خاندان غلاماں دے امیرقدوز نے سال ٦۵۸ قمرى وچ منگولاں نو‏‏ں عین جالوت دے علاقے وچ شکست دى _

____________________

۱) ست صلیبى جنگاں دے اسلامى رہتل تے تمدن اُتے اثرات دے بارے وچ ہور جاننے دے لئی رجوع فرماواں عبداللہ ناصرى طاہرى ، علل تے آثار جنگہاى صلیبی، تہران، دفتر نشر فرہنگ اسلامى ۱۳٧۳، ص ۴٧_۳٧_

۱٧۹ منگولاں دے زمانہ ظہور تو‏ں ہى عیسائی انہاں دے حلیف بننے دے خواہشمند سن _ انہاں نے بوہت سارے سفراء منگول دربار بھیجے سن _ اک طرف منگولاں دی مغرب دی طرف تیزى تو‏ں حرکت نے انہاں نو‏ں منگولاں دی طاقت تو‏ں آگاہ کيتا دوسرى طرف تو‏ں مسلماناں دی جنگ عین جالوت وچ فتح تو‏ں اوہ اس اندیشہ وچ پئے کہ خاندان ممالیک(غلاماں ) عیسائیاں دے لئی بہت وڈا خطرہ نيں اسى لئے انہاں نے منگولاں دے ساتھاتحاد دا ارادہ کيتا پایائے اعظم اوربن چہارم نے ہلاکو خان دی طرف خط بھیجیا _ اس وچ اس نے ہلا کوخان دے عیسائیاں دے ساتھطرز عمل دی تعریف کرنے دے ساتھساتھاسنو‏ں عیسائیت قبول کرنے دی دعوت دى _

ہلاکوخان خط پہچنے تو‏ں پہلے ہى ٦٦۳/۱۲٦۴ عیسوى وچ مرگیا اوراس دا بیٹا اباقاخاناس دا جانشین مقرر ہوئے ا نويں خان نے بادشان بیزانس (قسطنطنیہ)کى بیٹى تو‏ں شادى دی ہوئی تھى تے دین مسیحیت قبول کر چکيا سی اوہ عین جالوت دی شکست تو‏ں سخت رنجیدہ سی اپنے اسلاف تو‏ں بڑھکرعیسائی دنیا تو‏ں روابط دا خواہشمند سی _ بوہت سارے سفرا جو منگولاں دے خان تو‏ں مغرب دی طرف جاندے سن عیسائی سن تے کوشش کررہے سن کہ عیسائیاں نو‏‏ں یروشلیم تے بیت المقدس اُتے حملہ وچ اپنا حلیف بناواں _

لیکن ابا قاخان نو‏‏ں ٦۸۰ قمرى /۱۲۸۲ وچ حمص دے مقام اُتے سلطان قلاوون دی طرف تو‏ں شدید شکست دا سامنا کرنا پيا_ جدو‏ں احمد کلودار نے اسلام قبول کيتا تے مسند حکومت اُتے متمکن ہويا تاں ممالیک تے منگولاں وچ دوستانہ روابط پیدا ہوئے تاں سلطان قلاوون نے موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا تے اپنى پورى طاقت نو‏‏ں صلیبیاں دے خلاف استعمال کيتا اسک‏‏ے بعد اسک‏‏ے فرزندملک اشرف شرف نے بھى باپ دی روش نو‏‏ں جارى رکھیا تے ۰ ٦۹ قمرى ۱۲۹۱ عیسوى وچ صلیباں دے آخرى گروہ نو‏‏ں شام تو‏ں کڈیا_ منگولاں تے ممالیک دے درمیان دوستانہ روابط زیادہ عرصہ نہ چل سک‏‏ے _ نتیجہ ایہ ہويا کہ دونے وچ جنگ ہوئی غازان خان نے مصر تے شام اُتے قبضہ کيتا لیکن ممالیک دی فوج نے بالآخرہ منگولاں نو‏‏ں ٧۰۲ /۱۳۰۳ عیسوى وچ ہمیشہ دے لئی شام تو‏ں کڈ دتا _(۱)

____________________

۱) عبداللہ ناصرى طاہر ، سابقہ حوالہ، ص ۹۳ _ ۹۲_

۱۸۰ منگولاں دا حملہ تے اسک‏‏ے نتائج

اسلامى دنیا نو‏‏ں تریخ وچ اگرچہ اغیار دے حملےآں دے تجربات ہوئے لیکن کم کہہ سکدے نيں کہ انہاں وچو‏ں کوئی تجربہ بھى منگولاں دے حملہ دی مانند شدید تے تلخ سی اسيں اس مختصر تو‏ں تبصرے وچ کوشش کرن گے کہ اسلامى رہتل تے تمدن دے جمود وچ وحشى منگولاں دے ہولناک طوفانى حملےآں دے کرداد دا جائزہ لاں _

اسلامى دنیا اُتے منگولاں دا حملہ

منگولاں دے قبیلے دے مقتدر سر براہ چنگیز خان نے اپنے ماتحت قبایل دی ضروریات پورى کرنے دے لئی ہمسایہ ملکاں یعنى چین تے ایران نو‏‏ں غارت کرنے دا پروگرام بنایا _ چین اس زمانہ وچ اختلاف تے تفرقہ دا مرکز بناہويا تھا_ اس نے سب تو‏ں پہلے اس ملک اُتے حملہ دی تیار دی _ دوسال تک اسک‏‏ے چین اُتے حملات جارى رہے انہاں دو سالاں وچ اس نے اس نعمات تو‏ں مالامال ملک نو‏‏ں تباہ تے برباد کردتا _ انہاں حملات دے بعد ابھىاس دا دنیائے اسلام اُتے تجاوز کرنے دا ارادہ نہ تھا_ کیونجے اسنو‏ں ایران دے بادشاہ سلطان محمد خوارزم شاہ دی قوت تے طاقت دے حوالے تو‏ں بہت سى خبراں مل رہى سن _ اس نے کوشش دی کہ سب تو‏ں پہلے اس ملک دے حوالے تو‏ں دقیق معلومات حاصل کرے تے ساتھساتھکسى بھى عنوان تو‏ں اسنو‏ں حملہ شروع کرنے دا بہانہ بھى مل جائے _(۱) اسى زمانہ وچ خلافت عباسیہ روز بروز اپنى طاقت کھورہى تھى سلطان محمد خوارزم شاہ خراسان وچ اپنى پے درپے دا میابیاں دے بعد تے ہندوستان تو‏ں بغداد تک تے آرال دے دریا تو‏ں خلیج فارس تک اک متحدہ حکومت تشکیل دیندے ہوئے اس دا ارادہ سی کہ عباسى خلیفہ کوہٹا کر اپنا من پسند خلیفہ لیائے تے ایہ اقدام سلطان محمد خوارزم شاہ دی بہت بڑى غلطى تھى اسکى بناء عباسى خلیفہ مجبور ہويا کہ محمد خوارزم شاہ دی حکومت تباہ کرنے دے لئی چنگیز خان تو‏ں مدد منگے_

____________________

۱) شیرین بیانى ، مغولان تے حکومت ایلخانى در ایران ، تہران _ ص ۱٧ _۱۰_

۱۸۱ اگرچہ ایہ موضوع چنگیزخان دے لئی مناسب بہانہ بن سکدا سی لیکن ایران اُتے ٦۱۵ /۱۲۱۸ عیسوى وچ حملہ دی اصلى وجہ منگولاں دا اوہ تجارتى قافلہ بنا جو کہ خوارزم شاہ دی مملکت دے مشرقى سرحدى علاقہ وچ شہر اُتریا ر دے حاکم دے ہتھو‏ں تباہ تے برباد ہويا تے اس قافلہ وچ سوائے اک شخص دے تمام افراد قتل ہوگئے ایہ وہى وقت سی کہ چنگیز خان نے ایران اُتے حملے دا حکم صادر کيتا _(۱)

منگولاں دی پیش قدمی

منگولاں دا اک لشکر چنگیز دے بیٹے تولى دی کمانڈ وچ جنوب دی طرف ودھیا جدو‏ں کہ دوسرے منگول لشکر چنگیزکے بیٹےآں اکتاى تے جغتاى دی کمانڈ وچ اترار دی طرف روانہ ہوئے تے خود چنگیز بھى ٦۱٦ قمری/ ۱۲۲۰ عیسوى وچ دا شمر تے بلا ساقاں شہراں تو‏ں ہُندا ہويا کہ جو پہلے تو‏ں منگولاں دے قبضہ وچ آچکے سن بخارا دی طرف ودھیا_

سلطان محمد خوارزم شاہ کہ جسنو‏ں ابھى تک منگولاں دا سامنا نئيں ہويا سی سمرقند تو‏ں بخارا اوربخارا تو‏ں سیحون دی طرف لشک‏ر ک‏ے ساتھودھیا اس دوران اس نے تمام صوبےآں تو‏ں فوج نو‏‏ں جمع کرنے دا حکم دتا _ منگولاں دے ساتھجنگ وچ سلطان محمد خوارزم شاہ دی فوج اُتے ایسى سخت ضرب لگى کہ جے اسک‏‏ے شجاع بیٹے جلال الدین دی جانفشانى نہ ہوتى تاں ہ خود بھى اس لڑائی وچ ماریا جاندا بہر حال شکست نے سلطان محمد دے دل وچ ایسا خوف ڈالیا کر اوہ مازندران دی طرف فرار ہويا تے اوتھ‏ے تو‏ں کسى جزیرہ وچ پناہ لى تے اوتھے غم تو‏ں جان دی_(۲)

منگولاں دا پہلا نشانہ شہر اترار سی کہ اوتھ‏ے انکا تجارتى قافلہ لُٹیا گیا سی لہذا سب تو‏ں پہلے انہاں نے اسى شہر دا محاصرہ کيتا پنج مہینے دی مزاحمت دے بعد شہر والےآں نے ہتھیار ڈال دتے حملہ آور منگولاں نے کسى اُتے رحم نہ کيتا سب نو‏‏ں خاک تے خون وچ غلطاں کردتا منگولاں نے ایتھ‏ے تو‏ں مملکت ایران نو‏‏ں ویران کرنا شروع کيتا تے فیر جو

____________________

۱) عباس اقبال آشتیانى ، تریخ مغول تے اوایل تیمور در ایران ، تہران_

۲) شیرین بیانى ، دین تے دولت در ایران عہد مغول ، تہران ص ۱۹_۱۴_

۱۸۲ بھى شہر انہاں دے راستے وچ آیا سب شہر والےآں دا قتل عام کيتا تے فیر اس شہر وچ سوائے خاکستر دے کوئی چیز باقى نہ رہنے دیندے _

انہاں نے سمرقند ، بخارا ، خوارزم ، بلخ ، مرو ، ہرات تے ہور تمام شہراں تے قصبات نو‏‏ں تباہ تے برباد کيتا تے بعض دیہاتاں وچ تاں پالتو جانوراں اُتے بھى رحم نہ کيتا بالخصوص اوہ شہر کہ جتھے کچھمزاحمت ہوئی اوتھ‏ے کسى چیز نو‏‏ں نہ چھڈیا گیا _ مثلا جدو‏ں چنگیز نو‏‏ں دس ماہ تک طالقان دے لوکاں دی مزاحمت دا سامنا کرنا پيا تاں اس نے اپنے بیٹےآں (جغتاى ، اوکتاى ، تولی) نو‏‏ں مدد دے لئی بلايا تاں انہاں لوکاں دی مزاحمت تے جغتاى دے قتل ہونے دی سزا دا انتقام ایداں دے لیا کہ اس شہر وچ کسى کتے تے بلى نو‏‏ں بھى زندہ نہ چھڈیا _(۱)

چنگیز دے جانشین تے عالم اسلام اُتے حملےآں دا تسلسل

۱۰ رمضان ٦۲۴ قمر ى تے ۱۲۲٧ عیسوى وچ چنگیز خان مرگیا اس نے اپنى موت تو‏ں پہلے مشرقى ملکاں دی سلطنت تولى دے حوالے دی تے مغربى ملکاں دی پادشاہى اکتاى نو‏‏ں بخشى ۵ ٦٦ قمرى ۱۲۵۳ عیسوى وچ چنگیز دے پو‏تے ہلاکو خان نو‏‏ں ایشیا دے معاملات دی ذمہ دارى ملى تو‏ں کہ ایران دی تمام مقامى حکومتاں کوختم کردے ہوئے اک واحد منگولى حکومت نو‏‏ں تشکیل دے _ اس نے فرقہ اسماعیلیہ دی ۱٧۰ سالہ حکومت نو‏‏ں بھى ختم کيتا تے ایران دے تمام قبایل تے گروہاں نو‏‏ں اپنے مقابل سر تسلیم ختم کرنے اُتے مجبور کيتا _

لیکن ہلاکوخان دی سب تو‏ں بڑى دا میابى بغداد یعنى اسلامى خلافت دے مرکز نو‏‏ں فتح کرنا تھى اس نے بغداد اُتے چارو ں طرف تو‏ں حملہ کرنے دا حکم دتا چھدن مزاحمت دے بعد ۴ صفر ٦۵۵ یا ۱۲۵٧ عیسوى وچ اہل بغداد نے ہتھیار ڈال دتے کچھافراد دے علاوہ باقى تمام شہر والےآں نو‏‏ں قتل کردتا گیا اسک‏‏ے بعد اک اک کرکے عراق دے تمام شہراں اُتے منگولاں دا قبضہ ہُندا چلا گیا ہلاکوخان بغداد نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد آذربایجان دی طرف روانہ ہويا

____________________

۱) ج ، ج ساندوز ، تریخ فتوحات مغول ، ترجمہ ابوالقاسم حالت ، تہران ، امیر کبیر ، ج ۲ ص ۱۱۴_

۱۸۳ اس نے پہلے مراغہ تے بعدماں تبریز وچ سکونت اختیار دی اسک‏‏ے بعد عراق مکمل طور اُتے تے خاص طور اُتے افسانوى شہر بغداد یعنى اسلامى خلافت دے مرکز دی سیاسى اہمیت ختم ہوگئی تے منگول اپنى حاکمیت دے اختتام تک یعنى ٧۳۴ قمرى ۱۳۳۵ عیسوى تک اس سرزمین اُتے قابض رہے(۱) _

منگولاں دی پیش قدمى دا اختتام او ر ایلخانى حکومت دی تشکیل

ہلاکوخان دی مسلسل یہى کوشش تھى کہ ماوراء النہر وچ دریائے جیحاں تو‏ں بحیرہ روم دے مشرق تے مغرب وچ مصر تک اسکى بادشاہت دی حدود پراس دا تسلط برقرار رہے _ اسى لئی اس نے شام تے شام اُتے حملہ کيتا انہى سالاں وچ مصر تے قاہرہ خاندان ممالیک (غلاماں )کے ہتھو‏ں وچ سی تے اوہ دنیائے اسلام دے دفاع دی ذمہ دارى اپنے کندھےآں اُتے محسوس کردے سن انہاں نے منگولاں تو‏ں کوئی سمجھوتہ نہ کيتا تے فلسطین وچ عین جالوت دے مقام اُتے منگولاں نو‏‏ں سخت شکست فاش تو‏ں دوچار کيتا اسطرح منگولاں دا ناقابل شکست والا طلسم ہمیشہ دے لئی ٹُٹ گیا اسک‏‏ے بعد شام وچ منگولاں دے ما تحت علاقے انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گئے تے دوبارہ مصر دے ممالیک انہاں علاقےآں اُتے حکومت کرنے لگے اسک‏‏ے بعد ہور جنگى معرکےآں وچ منگولاں نو‏‏ں شکست دیندے ہوئے انہاں نے دریائے فرات نو‏‏ں اپنے تے منگولاں دے درمیان سرحدى پٹى قرار دتا _

جنگى معرکےآں وچ کئی دفعہ ہارنے دے باوجود ہلاکو خان نے اپنى بادشاہى تے فوجى قوت نو‏‏ں مستحکم کردے ہوئے ایلخان دے ناں تو‏ں اپنى حکومت دا اعلان کيتا اسکى حکومت دی حدود شرق وچ دریائے جیحون تے مغرب وچ مصر تک تے شمال وچ قفقاز تے جنوب وچ خلیج فارس تک پھیلى ہوئیاں سن _

ہلاکو خان ٦٦۳ قمرى تے ۱۲٦۵ عیسوى وچ ۴۸ سال دی عمر وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے ا اسک‏‏ے بعد ٦۵۴ تو‏ں ٧۳٦ تک آٹھایل خاناں نے حکومت دی _ آخرى ایلخان منگول بادشان جو کہ لا ولد سی بہت زیادہ عیش تے عشرت دی بناء اُتے ٧۳٦ قمرى تے ۱۳۳٦ عیسوى وچ فوت ہويا اسک‏‏ے بعد حکومت دے دعویدار اختلافات دا شکار

____________________

۱) رشید دو ، لى _ شن ، سقوط بغداد، ترجمہ اسداللہ آزداد ، مشہد ، انتشارات آستان قدس رضوى ، ص ۲_ ۱۴۱_

۱۸۴ ہوئے جسکى بناء اُتے ایل خان مختلف ٹکڑےآں وچ بٹ گئے _(۱)

منگولاں دے دور وچ اسلامى دنیا دی تہذیبى صورت حال دا جائزہ

دوسو سال اُتے محیط منگولاں دی حکومت دا دور اسلامى ملکاں دی تریخ وچ اک انتہائی تکلیف اوہ دور شمار ہُندا اے _ کہ اس دور وچ منگولاں دی وحشیانہ حرکات دی بناء اُتے اسلامى رہتل تے تمدن نو‏‏ں ناقابل تلافى نقصانات پہنچے _ منگولاں دی وحشیانہ تباہى تو‏ں پہنچنے والا اک ناقابل تلافى نقصان بغداد اُتے قبضہ دے وقت کتابخاناں نو‏‏ں تباہ کرنا تے چند ہزار جلد کتاب نو‏‏ں اگ دی نذر کرنا سی _

ابن خلدون دے بقول منگولاں نے اسقدر زیادہ تے بے شمار کتاباں نو‏‏ں دریائے دجلہ وچ پھینکا کہ انہاں کتاباں تو‏ں دریا وچ گویا اک پل بن گیا کہ دیہاتاں دے لوک تے گھوڑ سوار اس پل دے ذریعہ اک کنارے تو‏ں دوسرے کنارے تک جاندے سن _ بغداد دی تباہى دے ساتھاسلامى خلافت دا مرکز تے دنیائے اسلامى دا سیاسى اقتدار بھى ختم ہوئے گیا تے اسلامى مقدس تھ‏‏اںو‏اں مثلا مسیتاں ، مدارس تے علمى حوزات ویران ہوئے گئے یا ایہ کہ علمى تحقیقات تے ترقى تو‏ں محروم ہوئے گئے_(۲)

لیکن اسى راکھسے اسلامى رہتل تے تمدن نے دوبارہ جنم لیا اوراس طرح نشو تے نماپائی کہ دا فر منگول بھى متاثر ہوئے بلکہ اسلامى رہتل دے عاشق ہوئے گئے_ تے اسى دور وچ اسلام دے بوہت سارے عظیم ادیب تے دانشور ظاہر ہوئے جنہاں وچو‏ں ہر اک نے اپنے مقام اُتے اسلامى رہتل تے تمدن دے احیاء دے لئی بہترین کردار ادا کیہ انہاں عظیم لوکاں وچ مثلا مولوى ، سعدى ، حافظ ، عطا ملک جوینى تے خواجہ نصیر الدین طوسى قابل ذکرہیاں _ مثلا خواجہ نصیر الدین طوسى دے حوالے تو‏ں کہیا جاندا اے کہ ہلاکو خان انہاں تو‏ں اس قدر متاثر سی کہ جو وقت خواجہ معین فرماندے اوہ اس وقت سفر اُتے روانہ ہُندا یا کوئی دا م کردا شاید یہى مسلما‏ن دانشوراں دا دانشمندانہ تے شایستہ طرز عمل سی کہ اسلامى رہتل دوبارہ ثمر آور ہوئی تے اوہ قوم منگول کہ جس نے اسلام نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی کمر

____________________

۱) شیرین بیانى ، مغولان تے حکومت ایلخانى در ایران _ ص ٧٦_

۲) اشپولر ، سابقہ حوالہ ، ص ۴ _۱٧۰_

۱۸۵ باندھرکھى تھى اوہ ہن اسلام کہ حامى تے مروّج بن چکى تھى اسى زمانہ وچ اسلامى تے ایرانى رہتل تے تمدن چین دی طرف منتقل ہويا اوراد ہر تو‏ں چینى علوم بھى سرزماں ایران وچ پھیل گئے بالخصوص چینى ماہرین فلکیات دا ایران وچ گر مجوشى تو‏ں استقبال ہويا تے انہاں دے تجربات تو‏ں خوب فائدہ اٹھایا گیا _

الغرض اسيں کہہ سکدے نيں کہ منگولاں دے حملہ نے مسلماناں دی مادى تے معنوى زندگى نو‏‏ں بہت زیادہ حد تک ویران کردیاایتھ‏ے تک کہ اس دور دا علمى زوال تے معاشرتى سطح اُتے فقر تے نادانى تریخ دے کسى دور تو‏ں قابل موازنہ نئيں اے _ حقیقى گل یہى اے کہ جے وحشى منگول ایران تے تمام اسلامى ملکاں اُتے حملہ آور نہ ہُندے تے ایہ سب ضرر تے نقصان نہ پہنچدا تاں اج اسلامى ملکاں بالخصوص ایران دے حالات کچھاور طرح ہُندے_

۳: سقوط اندلس

بلاشبہ اسلامى رہتل تے تمدن دے تاریخى سفر وچ سقوط اندلس تے دنیا دے اس خطہ وچ مسلماناں دی حکومت دا زوال اک تلخ ترین واقعہ اے _ اندلس دا اوہ اسلامى معاشرہ کہ جو اٹھويں صدى تو‏ں پندرھواں صدى تک مسلسل علمى ، معمارى ، ثقافتى تے فنى شاہکار نو‏‏ں وجود وچ لاندا رہیا آخر کیو‏ں ضعف تے پس ماندگى دا شکار ہوئے ک‏ے تریخ دا حصہ بن گیا تے دنیا دے سیاسى نقشہ تو‏ں اس اسلامى تمدن دا وجود مٹ گیا ؟

اندلس مسلماناں دی فتح تو‏ں پہلے

جزیرہ ایبرے دے اوہ حصے بحیرہ روم جو انہ دے ساتھساتھاسپین دے جنوب تے پرتگال دے جنوب مشرق وچ موجود نيں انہاں نو‏ں یا پورے جزیرہ ایبرے نو‏‏ں مسلماناں نے اندلس دا ناں دتا _ کلمہ اندلس جرمناں دے اک قبیلہ واندال دے ناں تو‏ں لیا گیا سی کہ جو پنجويں صدى دے آغاز وچ مغربى روم دی بادشاہت دے مختلف حصےآں وچ بٹ جانے دے بعد اسپین دے جنوب وچ آباد ہوئے _

ظہور اسلام تو‏ں پہلے اندلس پرواندالاں اورویزگوٹاں نے حملہ کیہ ایہ قبیلے پیر ہور دی پہاڑیاں نو‏‏ں عبور کرنے

۱۸٦ کے بعد اندلس وچ داخل ہوئے کئی سالاں دی جنگ تے خونریزى دے بعد واندال قبیلہ مغرب اُتے جدو‏ں کہ ویزیگوٹ قبیلہ اندلس اُتے قابض ہوئے گیا ویزیگوٹ لوک آغاز وچ کیتھو لک نہ سن جدو‏ں کہ اندلس دے مقامى لوکاں دی اکثریت کیتھولک عیسائیاں اُتے مشمل تھى _ بہر حال ۵۸۹ عیسوى وچ اوتھ‏ے بڑى تبدیلیاں ہوئیاں بادشاہ تے ویزیگوٹاں دے روساء مذہب کیتھولک وچ داخل ہوئے _

اٹھويں صدى دے آغاز وچ ویزیگوٹاں دے طبقہ اشراف اوررومى لوکاں دے ثروت مند لوک آپس وچ گھل مل گئے ایويں اک امیراور ثروت مند لوکاں دا طبقہ تشکیل پایا کہ جنہاں نے تمام تجارتى تے اجتماعى امتیازات خودحاصل کرلئی تے باقى لوکاں نو‏‏ں اقتصادى حوالے تو‏ں اپنا محتاج بنا دتا جسکى بناء اُتے عام لوک انہاں تو‏ں ناراض ہوئے _ ویزگوٹاں دی حکومت دی کمزورى دے اسباب نو‏‏ں چار قسماں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے ۱_ امراء دے طبقات وچ جانشینى دے معاملہ اُتے اختلافات ۲_ معاشرے دے ہور لوکاں دا امراء طبقہ دے امتیازات اُتے ناراضگى اختیار کرنا تے سپاہیاں دا غیر قابل اعتماد ہونا ۳_ عقائد دی جانچ پڑتال تے یہودیاں دا تعاقب تے انہاں نو‏ں گرفتار کرکے اذیتاں دینا ۴_ اقتصادى حوالے تو‏ں برے حالات(۱)

مسلماناں دے ہتھو‏ں اندلس دی فتح

اس زمانہ وچ افریقا تے مغرب دا حاکم موسى بن نصیر سی جدو‏ں اوہ ویزیگوٹاں دی حکومت دے زوال تو‏ں مطلع ہويا اسنو‏ں اندلس دی تسخیر دا اشتیاق ہويا تاں اس نے اپنے غلام طارق بن زیاد نو‏‏ں حکم دتا کہ سال ۹۲ قمرى /٧۱۱ عیسوى وچ تنگ دراں نو‏‏ں عبور کردے ہوئے کہ جنہاں نو‏ں بعد وچ جبل الطارق دا ناں دتا گیا اک ہزار سپاہیاں دے ساتھاسپین دی سرزمین اُتے اترے تے اس جگہ نو‏‏ں فتح کرے _ طارق بن زیاد نے اسپین وچ داخل ہُندے نيں ویزیگوٹاں دے بادشاہ نو‏‏ں شکست دى تے اسپین دے مرکز تک پیش قدمى دی تے اس نے اک سال وچ ہى اندلس نو‏‏ں جنوب تو‏ں شمال تک فتح ک‏ر ليا دوسرى طرف تو‏ں موسى بن نصیر نے ۹۳ رمضان وچ اک عظیم سپاہ کے

____________________

۱) دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، ج ۱۰ ، ص ۳۲۳ ، ذیل ، انڈلس_

۱۸٧ ساتھجبل الطارق تو‏ں گزتے ہوئے اندلس دے اہ‏م شہراں نو‏‏ں فتح کيتا تے طارق تو‏ں جاملا _

البتہ بعض مورخین دا خیال اے کہ ابتداء وچ عرب لوک انڈلس دی مکمل فتح تے اوتھ‏ے رہنے دے موڈماں نہ سن اوہ محض کچھمال غنیمت لےک‏ے واپس افریقا جانے دے خیال وچ سن لیکن طارق دی غیر متوقع وسیع پیمانے اُتے دا میابى نے انکى سوچ بدل دی_(۱)

اسلامى حکومت دے دور وچ اندلس دی سیاسى تریخ

مسلماناں دی حکومت دے دوراں اندلس دی سیاسى تریخ مجموعى طور پرتاں ادوار وچ تقسیم ہوتى اے _

الف) اندلس دمشق دی مرکزى اموى حکومت دا اک حصہ (۱۳۲_۹۸ قمرى / ٧۵۵_٧۱٦ )عیسوی

اس زمانہ وچ دمشق دی خلافت دی سرحداں وچ اندلس افریقہ دی حکومت (اج دا تیونس)کا اک حصہ شمار ہُندا سی انڈلس دے حاکماں دا تقرر افریقہ دے والى کردے سن جو قیروان وچ سکونت پذیر سن _ انہاں سالاں وچ تقریبا ویہہ افراد اندلس دے حاکم ہوئے کہ انہاں وچ صرف دو شخص پنج یا پنج تو‏ں زیادہ سالاں تک حکومت کر سک‏‏ے اسى زمانہ وچ اندلس دے حکمران ہور اسلامى فتوحات دے پروگرام وچ رہیا کردے سن _

ب) اندلس اُتے اموى حاکماں دا جداگانہ سلسلہ (۴۲۲_ ۱۳۸ قمری) / (۱۰۳۱ _ ٧۵۵عیسوی)

اموى حکا‏م نے تن صدیاں تک اندلس اُتے حکومت دی اس سلسلہ وچ سولہ بادشاہ گذرے سب تو‏ں پہلے بادشاہ دا ناں عبدالرحمن بن معاویہ بن ہشام تھا( ۱٧۲_۱۳۸ قمرى /٧۸۸_ ٧۵۵عیسوی)اور اس سلسلہ دے آخرى بادشاہ دا ناں حسان بن محمد سی (۴۲۲_ ۴۱۸قمری/۱۰۳۱_۱۵۲٧ عیسوی) اموى حکومت دے دوران

____________________

۱) حسین مونس ، سپیدہ دم انڈلس ، ترجمہ حمید رضا شیخى ، مشہد ، آستان قدس رضوى ، ص ۳٦_۲۵_

۱۸۸ اندلس دی شمالى سر حداں کئی بار تبدیل ہوئیاں جزیرہ ایبرے دے شمال وچ اسلامى حکومت دی حدود بالخصوص شمالى سر حداں کئی بار تبدیلى ہوتى رہیاں اندلس اُتے عظمت تے نعمات دی فراوانى دا دور سی لیکن آہستہ آہستہ اموى حکومتى خاندان وچ اندرونى اختلافات تے انہاں اختلافات دا عواى سطح تک پھیل جانے تو‏ں اندلس دی تریخ وچ اک غمگین دور شروع ہويا ور اس خطہ دا عروج ، ثروت تے ترقى اندرونى جنگاں دی نذر ہوگئی_

ج) اندلس وچ جاگیر دارانہ دور ۸۹۸_ ۴۲۲ قمری/ ۱۴۹۲_۱۰۳۱عیسوی

امویاں دے زوال دے بعد سرزمین اندلس دا شیرازہ بکھر گیا _ بنى حمود وادى الکبیر دے اکثر شہراں تے تقریبا دریائے شنیل تک دے علاقے اُتے حکومت کرنے لگے اسى زمانہ وچ عرب دے متعدد خاندان تے جاگیر داراں دے متعدد سلسلےآں نے مختلف شہراں نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے لیا ۴٧۸ قمری/۱۰۸۵ وچ طلیطلہ دے سقوط دے بعد مرابطےآں نے تقریبا آدھى صدى تک اندلس پرحکومت دی اس حکومت دی حدود وچ نہ صرف ایہ کہ مکمل مراکش تے موریطانیہ سی بلکہ جنوب وچ دریائے تے رسٹگال تک تے شمال وچ مراکش دے مغربى حصہ تک انکى حکومت تھى اندلس وچ مرابطےآں دی حکومت زیادہ عرصہ تک نہ چل سکى بلکہ بربراں دے موحدون نامى اک ہور گروہ نے ۵۴۱ قمرى /۱۱۴۵ عیسوى وچ مرابطےآں دے بربرى سلسلہ نو‏‏ں ختم کردتا_ مرابطےآں دے زوال دے حوالے تو‏ں مختلف اسباب وچو‏ں اک ایہ سی کہ اس سلسلہ دے رؤساء ، افسر لوک تے ہور بلند پایہ حکا‏م زرق تے برق رہتل تے اخلاقى بدعملیاں وچ غرق ہوئے چکے سن _(۱)

موحداں دے زمانہ وچ اندلس عیسائیاں دے پے درپے حملےآں دی زدماں سی اندلس دے مشرق تے مغرب دے علاقے اک اک کرکے عیسائیاں دے ہتھو‏ں وچ آگئے یہانتک کہ ستويں صدى دے وسط وچ اندلس دے شمال ، مغرب تے مشرق دے تمام اسلامى شہراں اُتے عیسائیاں دا قبضہ ہوئے گیا تے اندلس دی اس عظیم مملکت وچ صرف جنوبى شہر عزناطہ تے چند چھوٹے شہر مسلماناں دے پاس رہ گئے موحداں دی حکومت دے آخرى ایام وچ

____________________

۱)محمد ابراہیم آیتى ، انڈلس یا تریخ حکومت مسلمین در اروپا ، انتشارات دانشگاہ تہران_

۱۸۹ انہاں دے مخالف محمد بن یوسف نصرى کہ جو ابن احمد دے ناں تو‏ں معروف سی اس نے سال ٦۳۵ قمری/ ۱۲۳۸ عیسوى وچ غرناطہ دے علیحدہ ہونے دا اعلان کيتا عیسائی اندلس دے وڈے شہراں اُتے قبضہ دے بعد کئی بار ابن احمد دی مملکت اُتے حملہ آور ہوئے لیکن غرناطہ دے سپاہیاں نے سختى دے ساتھانہاں دے حملے نو‏‏ں پسپا کردتا بنى احمد با بنى نصر نے ڈھائی صدیاں تو‏ں زیادہ مدت تک اندلس دے جنوب اُتے حکومت دی بالاخر ۸۹۸قمری/ ۱۴۹۲ عیسوى وچ اسلامى شہر غرناطہ فرنانڈو پنجم دے ہتھو‏ں سقوط کر گیا تے بنى نصر دے اخرى امیر ابو عبداللہ دے فرار دے ساتھاندلس مکمل طور اُتے مسلماناں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گیا_(۱)

اندلس دے علمى تے ثقافتى حالات دا جائزہ

انڈلس اپنى جغرافیائی حیثیت دی بنا اُتے ہمیشہ تو‏ں عالم اسلام تے مغرب دا مرکز توجہ رہاتھا با لفاظ ہور دنیا دے اس خطہ نے مسلما‏ن حکومت دی برکت تو‏ں چند صدیاں تک مشرق تے مغرب دے درمیان رابطہ دے پل دا کردار ادا کيتا _ علمى تے ثقافتى پہلاں تو‏ں کئی میداناں وچ واضح ترقى دی مثلاً اندلس وچ ہور اسلامى ملکاں دے اثرات دی بناء اُتے علوم قرآنى دے دائرہ وچ علوم حدیث تے فقہ ( فقہ مالکی) نے وسعت اختیار دی _

جہاں تک تجرباتى علوم دا تعلق اے اندرونى اختلافات دی بناء پرحکم دوم دی حکومت(۳٦٦،۳۵۰قمری) دے زمانہ تک واضح ترقى نہ کر سکیا البتہ اسک‏‏ے زمانہ حکومت وچ علم دی مختلف قسماں وچ دا فى ترقى ہوئی یہانتک کہ قرطبہ دی لائبریرى وچ تقریباً چار لاکھتک کتاباں دی تعداد موجود تھى _

علم طب وچ اندلس نے بہت زیادہ ترقى دی اس سرزمین اُتے بوہت سارے حاذق اطبا ظاہر ہوئے _ فلسفہ ، کلام شعر تے ادبیات دے حوالے تو‏ں بھى اسلامى تے یورپى سرزمیناں دی سرحد اُتے واقع ہونے دی وجہ تو‏ں ثقافتى تبادلہ دے دروازہ دا دا م دیندا رہیا تے معروف تے مشہور شخصیتاں دی پرورش دی _ ہنر تے فنون دے اعتبار تو‏ں بھى اندلس

____________________

۱) دایرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۱ ذیل اندلس (عنایت اللہ خاکى ناد)_

۱۹۰ نے بہت ترقى دی اس دور دے بعض آثار ہنر تے فن ہمیشہ اسلامى رہتل تے تمدن دا فخر شمار ہُندے رہے مثلا معمارى دے حوالے تو‏ں مسجد قرطبہ ، شہر الزہرا تے مدینة الحمراء دی طرف اشارہ کيتا جا سکدا اے کہ ہر مقام اپنى جگہ پراس دور دے یورپ وچ اسلامى فن معمارى دا عجوبہ شمار ہُندا تھا_

اس طرح ہور فنون مثلاًخطاطى تے مٹى دے ظروف بنانے دے حوالے تو‏ں انتہائی اہمیت دے حامل آثار وجود وچ لیائے گئے جو اج بھى اندلس وچ اسلامى تمدن دے درخشان دور دی تصویر نيں _(۱)

عیسائیاں دے ہتھو‏ں اندلس دے سقوط دے اسباب

اندلس وچ مسلماناں دے زوال اُتے مختلف نظریات پیش ہوئے نيں کہ انہاں نظریات نو‏‏ں تن قسماں اندرونى اسباب ، بیرونى اسباب تے جیوپولیٹیکل اسباب وچ تقسیم کيتاجا سکدا اے:

الف: اندلس وچ مسلماناں دے زوال وچ موثر اندرونى اسباب

جب بنى امیہ دے زمانہ وچ مسلماناں نے اندلس نو‏‏ں فتح کيتا اس زمانہ وچ اسلامى نظام وچ بہت سى بدعات اورانحرافات پیدا ہوئے چکے سن کہ انہاں وچ چند مندرجہ ذیل نيں :

۱_ اوہ اسلامى حکومت کہ جو اہل سنت دے عقیدہ دے مطابق پیغمبر اکرم (ص) دے بعد لوکاں دی خلیفہ تو‏ں بیعت اُتے تشکیل پاتى اے ہن اک خاندان دی وراثتى تے آمریت اُتے مبنى حکومت وچ تبدیل ہوچکى تھى حاکم بجائے اسک‏‏ے کہ الہى احکا‏م دا اجراء کرتاصرف اپنى ذاتى خواہشات دی پیروى کردا سی _

۲_ مساوات جو کہ اسلامى نظام دا اک اہ‏م رکن شمار ہوتى تھى ختم ہوئے چکى تھى حالانکہ قرآن تے سنت پیغمبر (ص) نے فضول برترى دے امتیازات نو‏‏ں باطل قرار دتا سی تے فضیلت دے معیار نو‏‏ں صرف تقوى تے پرہیزکارى قرار دتا سی لیکن اموى عربى نسل نو‏‏ں سب تو‏ں برتر نسل شمار کردے سن تے قریش نو‏‏ں عرب وچ ہور قبیلے اُتے برتر سمجھدے سن _

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۳۲٦_

۱۹۱ ۳_ حکومت دی درآمدت جوکہ لوکاں دے عمومى امور اُتے صرف ہونى چاہے سن حکومت دی آسایش تے عیش تے عشرت اُتے خرج ہورہى سن جسکى وجہ تو‏ں عام لوکاں وچ حکومت تو‏ں ناپسندیدگى دے جذبات بڑھرہے سن _

۴_ لوکاں نو‏‏ں گرفتار کرنا، قید کرنا،تشدد کرنااور قتل عام کرنا بنى امیہ دے حکا‏م دے روزمرّہ دے معمول سن اوہ حکومتى سپاہیاں تو‏ں اپنے مخالفین نو‏‏ں تباہ تے برباد کرنے دا دا م لیندے سن _

۵_ زندگى دے معمول وچ ، خوراک ، لباس گھر بار وچ دنیاوى عیش تے عشرت تو‏ں وابستگى بنى امیہ دی حکومت وچ رواج پاگئی تھی_

٦_ شراب پینا ،عورتاں تو‏ں شعف ، گانے والى کنیزےآں دی خرید تے فروخت ، تے زمانہ جاہلیت والے اشعار پڑھنا بنى امیہ دے زمانہ دے رواج سن ،ایہ غیر اسلامى حرکات اسلامى فاتحین دے ساتھمفتوحہ علاقےآں وچ بھى سرایت کر گئياں _

ان تمام اسباب دا مجموعہ دسدا اے کہ کسطرح بنى امیہ دی حکومت دے ذریعے مسلماناں دا انحراف اندلس وچ بھى داخل ہوئے گیا _ اسلامى اقتدار دے ساتھساتھخاندان بنى امیہ دے انحرافات تے بدعات تے بہت سى بلند پایہ اسلامى تعلیمات دا مسنح ہونا ،اک وڈا سبب سی کہ جو اندلس دے مسلماناں نو‏‏ں بتدریج کمزور کرنے دی بنیادى وجہ قرار پایا کہ جسکى بناء اُتے بیرونى اسباب تے دشمنان اسلام نو‏‏ں پیش قدمى کرنے دا دا فى موقع ملیا _(۱)

ب: سقوط اندلس دے بیرونى اسباب

بہت سى جنگاں وچ مسلماناں دی مسلسل دا میابى ، یورپ دے وسیع علاقہ دا فتح ہونا تے عیسائیاں دی صلیبى جنگاں وچ ناکامى تو‏ں یورپ والےآں نو‏‏ں سخت خفت دا سامنا کرنا پيا ،انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں خاص طور اُتے اندلس تو‏ں پِچھے دھکیلنے دے لئی اک طویل المیعاد منصوبہ بنایا اس پروگرام دے دو مرحلے سن ۱_ فوجى حملہ تے اسپین دی سرزمین واپس لینا ۲_ ثقافتى یلغار

____________________

۱_ سید محمد طہطاوى ، غروب آفتاب در انڈلس ، علل انحطاط حکومت مسلمانان در اسپانیا ،تہران ، دار الصادقین ، ص ۱٧_۱٦_

۱۹۲ ۱_ فوجى حملات تے بتدریج اسپین دی سرزمین واپس لینا: اسپین دی سرزمین نو‏‏ں واپس لینا یا دوبارہ فتح کرنا پاپ اعظم دی طرف تو‏ں عیسائیاں دے لئی شرعى ذمہ دارى دے عنوان تو‏ں القاء ہويا انہاں نے ابتداء وچ کوشش دی کہ چھوٹے چھوٹے علاقےآں نو‏‏ں محفوظ کرلاں فیر انہاں نو‏ں وسیع کرنے دی کوششاں وچ مصروف ہوئے جنہاں چیزاں نے عیسائیاں دی پیش قدمى وچ مدد دی انہاں وچو‏ں اک عرباں دی بربراں نال جنگ تھى _

اس زمانہ وچ اک شخص آلفونسوپڈرو المعروف آلفونسوى اول ،گالیسیا دے علاقہ وچ حاکم سی جو اک تجرکار ، فہمیدہ تے فعال شخص سی اس نے اس موقعہ تو‏ں بہت فائدہ اٹھایااور اسطرح اپنى مملکت نو‏‏ں وسعت دى کہ اسک‏‏ے بعد مسلما‏ن اسکى حکومت ختم نہ کرسک‏‏ے اسى وجہ اسپینى لوک آلفونسوى اوّل (٧۵٧_ ٧۳۹ عیسوی) دی حکومت نو‏‏ں عیسائی اسپین دی حقیقى ولادت قرار دیندے نيں _ آلفونسوى نے شمالى اندلس دے عیسائیاں کومسلماناں دے خلاف بغاوت پرابھارا تے کچھعرصہ بعد ایہ علاقے مسلماناں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گئے _ اندلس دی حفاظت دے لئی مسلماناں دی آخرى امید غرناطہ وچ بنى احمد یا بنى نصر دی حکومت دا ظہور سی _سلسلہ بنى نصر دی طویل عرصے تک حکومت بحال رہنے دی دو وجوہات سن :اک ایہ کہ غرناطہ دی کوہستانى حیثیت تے دوسرااس دا افریقا دے نزدیک ہونا _ یعنى اوہ خطرہ دی صورت وچ شمالى افریقا دے مسلماناں تو‏ں مدد دی درخواست ک‏ر سکدے سن _

بہر حال اندرونى مشکلات تے باشکوہ عمارتاں دے بنانے وچ فضول نمود تے نمایش تے اسراف تو‏ں دا م لینے دی وجہ تو‏ں ایہ حکومت مالى حوالے تو‏ں کمزور ہوگئی اسى طرح تخت تے تاج اُتے قبضہ پانے دے لئی اندرونى اختلافات تے مختلف مفادات باعث بنے کہ فرنانڈودوم دے لشکر نے چند مراحل دے بعد مکمل طور اُتے غرناط دا محاصر ہ ک‏ر ليا _

آخر دا ر مسلما‏ن سمجھگئے کہ ہن اس شہر دا دفاع ممکن نئيں رہیا تے انہاں نے ہتھیار ڈال دیے، بنى نصر دا آخرى سلطان تے اسپین دے آخرى مسلما‏ن بادشاہ ابوعبداللہ دے اوتھ‏ے تو‏ں الوداع دے بعد اس علاقے تو‏ں اسلامى پرچم ہمیشہ دے لئی اتر گیا_(۱)

____________________

۱)سابقہ حوالہ ص ۱۸_۱٧_

۱۹۳ ۲_ یورپى عیسائی تے سقوط اندلس دے لئی ثقافتى یلغار دے ذریعے ثقافتى سطح اُتے اسباب فراہ‏م کرنا:اندلس دے مسلماناں دے زوال وچ اک اہ‏م تراں سبب پروپیگنڈا یا دوسرے لفظاں وچ یورپى لوکاں دی اسلام دے خلاف ثقافتى یلغار تھى _ انہاں نے اک طولانى مدت دے پروگرام دے تحت اسلامى معاشرہ وچ سستى ، لادینیت تے بے پروائی دے بیج بودیے تے مسلماناں تو‏ں سخت انتقام لیا اندلس وچ مسلماناں دی ابتدائی فتوحات دی ضربات اس قدر سخت سن کہ خود پاپ میدان عمل وچ آگیا تے اس نے اندلس دے مسلماناں نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی اپنا دینى اثر تے رسوخ استعمال کيتا تے اس حوالے تو‏ں مسلما‏ن سرداراں تے حکا‏م وچ اختلافات تو‏ں بھر پور فائدہ اٹھایا _

اک مسلما‏ن عرب سردار کہ جس نے عیسائیاں دی بہت مدد دی براق بن عمار سی اس نے عیسائی سرداراں تے کلیسا دے عہدیداراں دے ساتھمختلف مباحث تے گفتگو وچ انہاں نو‏ں نصیحت دی کہ مسلماناں تو‏ں براہ راست جنگ کرنے تو‏ں پرہیز کرن تے پیمان صلح بنھن وقت کوشش کرن تو‏ں کہ مسلما‏ن معاشرہ اندر تو‏ں کھوکھلا ہوجائے اس نے انہاں تو‏ں کہیا کہ مسلماناں دے ساتھتین چیزاں وچ پیمان صلح باندھاں :دینى تبلیغ وچ آزادی، مسلماناں نو‏‏ں تعلیم دینے وچ آزادى تے مسلماناں دے ساتھتجارت وچ آزادى _

اسکى نظر دے مطابق پہلى دو چیزاں تو‏ں مسلما‏ن لوک بالخصوص نوجوان ،مسلما‏ن استاد دے حوالے تو‏ں اپنى طبیعى احترام دی بنا اُتے ، یورپى تے عیسائی لوکاں دے لئی اک طرح دی برترى تے احترام دے قائل ہوجاواں گے تے انہاں نو‏ں مقام دے حوالے تو‏ں اپنے تو‏ں قوى تے بلند سمھاں گے جس دے نتیجہ وچ مسلما‏ن اپنے عقائد وچ سست تے لاپروا ہوجاواں گے جدو‏ں کہ تیسرى چیز مسلماناں وچ خوراک ، پوشاک تے حرام کھانے پینے والى چیزاں دے حوالے تو‏ں موثر ہوگى تے انہاں نو‏ں آہستہ آہستہ غیر ذمہ دار تے لاپرواہ بنادے گی_

اندلس دے مسلما‏ن حاکماں نے اسى پیمان تو‏ں دھوکہ کھایا تے صلح اُتے راضى ہوئے گئے _ عیسائیاں دے ساتھصلح کرنے دے بعد اندلس دے مسلما‏ن اخلاق تے کردار دے حوالے تو‏ں فاسد تے تباہ ہوگئے _ عیسائی مبلغین اور

۱۹۴ راہباں نے خوبصورت تے شاندار تفریح گاہاں بناواں جنہاں وچ اوہ عیسائیت دی تبلیغ کيتا کردے سن مسلماناں دی شخصیتاں اتوار والے دن انہاں تفریح گاہاں وچ جاتى سن تو‏ں کہ سیر تے تفریح دے علاوہ عیسائی جوان لڑکیو‏ں دے حسن تے جمال دا بھى نظارہ کرن _ اسى زمانہ وچ براق بن عمار دی نصیحت دے مطابق یورپ دی شراب اندلس وچ بہت زیادہ مقدار وچ آنے لگى تو‏ں کہ مسلما‏ن جوان دیوالیہ ہاں جس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ شراب خورى مسلما‏ن جواناں وچ رواج پاگئی _ جو بھى شراب تو‏ں انکار کردا اسنو‏ں قدامت پسند یا متعصب دا خطاب ملدا _

اب مسلما‏ن نوجوان اپنى دینى تے معاشرتى اقدار دی اہمیت دے قائل نہ رہے مسیتاں صرف بُڈھے لوکاں دے لئی مخصوص ہوگئی جدو‏ں کہ عشرت کدے تے عیش تے شراب دے مراکز نوجواناں تو‏ں بھر گئے جو عیسائی لڑکیو‏ں تو‏ں لذت لینے دے لئی اوتھ‏ے جمع ہُندے سن _ عیش تے عشرت تے تجملات پسندى اسقدر بڑھگئی کہ انہاں خواہشات دی تکمیل حلال کمائی تو‏ں ممکن نہ تھى لہذا ادارےآں وچ فساد ، رشوت تے لُٹ مار عام ہوگئی _ اشیاء دی تولید کرنے والے طبقات مثلا کسان ، دا ریگر تے صنعت دا ر لوک عدم توجہ دا شکار ہوگئے تے ہر روز غریب ہونے دے ساتھساتھموجودحالات تو‏ں ناراض بھى سن _(۱)

اسک‏‏ے بعد عیسائیاں نے بعض مسلما‏ن سرداراں دی خیانت دے ذریعے شہر والانس اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اس شہر وچ فجیع جرائم دے مرتکب ہوئے، انہاں نے نہ صرف ایہ کہ ہزاراں مسلماناں نو‏‏ں قتل کيتا بلکہ مسلما‏ن خواتین دے ناموس نو‏‏ں انہاں دے شوہراں دی اکھاں دے سامنے لُٹیا_ انہاں نے اس شہر اُتے اتنى تیزى تو‏ں قبضہ کيتا کہ ہور شہراں دے حکا‏م اپنى فوج نو‏‏ں تیار ہى نہ کرسک‏‏ے_

بہرحال اس طرح عیسائیاں نے اپنے مکارانہ ہتھکنڈاں تو‏ں اسلامى معاشرہ نو‏‏ں آلودہ کردے ہوئے بتدریج اسپین دے ہور شہراں اُتے بھى اک اک کرکے قبضہ کرلیا_

____________________

۱)سابقہ حوالہ ص۲۲_۸_

۱۹۵ ج: اسلامى اندلس دے سقوط دے سیاسى جغرافیائی geopolitical اسباب:

اندلس وچ مسلماناں دی فتوحات دے حوالے تو‏ں جغرافیائی سیاسى gepolitical اہ‏م نکتہ ایہ اے کہ جزیرہ ایبری(اندلس) مکمل طور اُتے فتح نئيں ہويا سی تے مسلماناں دے مکمل قبضہ وچ نئيں آیا تھا_ بالخصوص اندلس دا شمالمغربى وڈا علاقہ مسلماناں دی دستبرد تو‏ں محفوظ رہیا تھا_ اسى طرح اندلس دے ہور حصےآں وچ ایداں دے علاقے بھى رہے نيں جتھے مسلماناں دا مؤثر قبضہ نہ تھا_ اگرچہ اسپین مکمل طور اُتے عیسائیاں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل چکيا سی _ مگر عیسائیاں نے اسپین دے شمالى سواحل تے خلیج بیسک‏‏ے( Biscay ) دے نیڑے پٹى اپنے لئے محفوظ رکھى ہوئی تھى تاکہ کسى دور وچ مسلماناں دے اندرونى اختلافات تے لا ابالى تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے اسى جگہ تو‏ں جنوبى علاقےآں پربتدریج قدم بڑھاواں تے آہستہ آہستہ اسپین نو‏‏ں دوبارہ عیسائیت دے دامن وچ لُٹیا داں _(۱)

نتیجہ بحث

عالم اسلام دی اندرونى تبدیلیاں دا تجزیہ کرن تاں معلوم ہوئے گا مادى تے غیر مادى قدرت تے طاقت دے حوالے تو‏ں مسلماناں دا زوال صدیاں پہلے شروع ہوچکيا سی _ نظام خلافت وچ ضعف ، منگولاں دے حملے تے انہاں دے کبھى نہ بھرنے والے گھائو مسلماناں دے زوال دی سرعت دا باعث بنے، اسى زمانے وچ اہل یورپ عالم اسلام تو‏ں تجارت تے صلیبى جنگاں دے ذریعے پیدا ہونے والے نزدیکى تعلقات دی بدولت اپنى ثقافتى تے علمى تحریک تے بیدارى دا آغاز کرچکے سن _

قابل توجہ گل ایہ اے کہ یورپ دی فکرى تے ثقافتى سطح اُتے نشاط دا آغاز سال ۱۴۵۳ عیسوى یعنى قسطنطنیہ وچ مشرقى روم دی شکست تو‏ں ہويا(۲) حالانکہ مسلماناں دے زوال دا اہ‏م ترین موڑکچھعرصہ بعد یعنى ۱۴۹۲ عیسوى وچ اندلس دی آخرى اسلامى حکومت دی شکست اُتے رونما ہويا البتہ دو صدیاں دے گزرنے دے بعد ایہ تبدیلى مکمل طور اُتے تے موثر انداز وچ اہل یورپ دے حق وچ انجام پذیر ہوئی_

____________________

۱)سابقہ حوالہ ص۲۲_۸_

۲) مونتگمرى وات، اسپانیاى اسلامى ، ترجمہ محمد على طالقانى ، تہران ، بنگاہ ترجمہ ونشر کتاب ص ۳۲ _ ۱۰ _

۱۹٦ ب:اندرونى اسباب

۱_ استبداد( آمریت)

بشرى رہتل تے تمدن دی تریخ دے ہر عصر وچ اسيں ایداں دے ادوار دا مشاہدہ کردے نيں کہ جنہاں نو‏ں آمریت دے دور دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا جاندا اے بعض محققاں دی نظرماں آمریت فقط مشرقى سماج دے ساتھمختص اے جدو‏ں کہ ہور بعض دے رائے دے مطابق تمام بشرى معاشراں تے سماج وچ ایداں دے مظاہر رہے نيں _ انپى نظر وچ ہر ملک اپنى تریخ دے بعض ادوار وچ آمر بادشاہاں دے شکنجہ وچ رہیا اے _

اس گفتگو وچ ساڈے پیش نظر ایہ اے کہ اسلامى رہتل تے تمدن اُتے آمریت دے اثرات دا تجزیہ کرن تے ایہ دیکھو کہ کِداں اسلامى رہتل وتمدن دے زوال دے اسباب وچ اک سبب آمریت دسیا گیا اے تے ایہ کہ خود آمریت یعنى کيتا ؟ کِداں پیدا ہوتى اے ؟ اوہ اسلامى معاشرے جو آمریت وچ گرفتار رہے انہاں دی کيتا صفات نيں ؟

آمریت یا استبداد ( Dictatorship )کى تعریف:

لغت وچ آمریت تو‏ں مرادیکہ تے تنہا تے خود اپنے طور اُتے ہى دا م کرنا تے اپنى رائے نو‏‏ں مقدم کرنا اے عرب دانشور عبدالرحمان کواکبى دے بقول : لغت وچ آمریت تو‏ں مراد ایہ اے کہ اک شخص ایسا دا م جو مشورہ تو‏ں انجام دینا چاہیے فقط اپنى رائے تو‏ں انجام دے ، کواکبى دی رائے وچ سیاسى لحاظ تو‏ں آمریت یعنى کسى ملت دے حقوق اُتے اک فرد یاگروہ دا بغیر کسى مواخذہ دے ڈر دے تسلط پیدا کرناہے _(۱)

اس بناء اُتے آمریت اپنى رائے تے اپنى پسند نو‏‏ں فوقیت دینے اُتے مشتمل ایسا نظام اے کہ جسماں اک حکومت یا دقت تو‏ں دیکھو تاں اک شخص جو حکومت وچ بعنوان حاکم اے ،عوام تے ملت دے سامنے کوئی عہد تے ذمہ داری

____________________

۱) عبدالرحمان کواکبى ، طبایع الاستبداد، ترجمہ عبدالحسنین قاجار، ترتیب تے تدوین صادق سجادى تہران ، ص ۱٦ _

۱۹٧ محسوس نئيں کردا _ یعنى ایسا نظام کہ جسماں حکومت لا قانونیت اُتے قائم اے یعنى موجودہ قوانین اس وقت تک نافذ رہن گے جدو‏ں تک آمر انہاں نو‏ں اپنے مفاد وچ پائے گا ،اسى لئے آمرانہ نظام وچ قوانین وچ بہترى دے لئی ترمیمات بے معنى تے خالى ہوتى نيں _(۱)

اسلامى ملکاں وچ آمریت دا سرچشمہ

یہ کہ آمریت دا سبب تے سرچشمہ کيتا اے مختلف نظریات پیش کيتے گئے نيں _ مشرقى اسلامى معاشراں دے اقتصادى پہلو دے تجزیہ تے تحلیل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آمریت دا تسلط انہاں ملکاں وچ ميں اتفاقى نہ سی انہاں لوکاں دے طریقہ پیداوا‏‏ر ، سماجى معاملات تے انہاں معاشراں تو‏ں بننے والے مختلف شعبہ جات اس دے لئی راہ ہموار کردے سن مثلاً ایرانى معاشرہ دے جائزے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس معاشرہ وچ لا محدود آمرانہ قوانین تن اسباب دی بناء اُتے وجود وچ آندے رہے :

۱_ اقتصاد تے آبپاشى دا طریقہ دا ر:

ایرانى کساناں دی گذشتہ ادوار تو‏ں ہن تک اہ‏م مشکلات وچو‏ں اک پانى اورآبپاشى دا مسئلہ تھا_ ایران دے بیشتر زرعى علاقے دنیا دے خشک علاقےآں وچو‏ں شمار ہُندے نيں تے یہى وجہ بہت عرصہ تو‏ں ساڈے ملک دے اقتصادى زوال دا سبب بنى ہوئی اے (۲) _ اسى موضوع دی بناء اُتے وقت دی طاقتور حکومتاں نے اک طرف تاں بند باندھے تے نہراں جارى کردے ہوئے زرعى دا ماں نو‏‏ں وسعت دى اوردیہاتى لوکاں دی مدد دی تاکہ زراعت دی بھارى ذمہ دارى تو‏ں بہتر طریقے تو‏ں عہدہ براء ہوئے سکن دوسرى طرف اس سہولت تو‏ں مکمل فایدہ اٹھایا تے اپنى حکومت تے تسلط نو‏‏ں مستحکم تے پائیدار کيتا _

____________________

۱) محمد على دا توزیان، استبداد در دموکراسى ونہضت ملی، تہران ص ۱۲_

۲) مرتضى راوندى _ تریخ اجتماعى ایران _ تہران _ ج ۲ ص ۲۸۸ _

۱۹۸ ۲ _ عمومى مالکیت

جداں کہ ذکر ہوچکيا اے کہ پانى دے مسئلہ دی بناء اُتے مرکزى حکومت نے کساناں نو‏‏ں اپنے تابع کرلیا سی زرعى زمین دی وسعت تے فیر اسکى سیرابى دے لئی پانى دے بہت وڈے منصوبے تے انہاں رزعى زمیناں دے استعمال دے لئی انہاں منصوبےآں نو‏‏ں چلیانا ناقابل اجتناب دا م تھا_ اسى طرح آبپاشى دے مصنوعى طریقےآں دی انتہائی ضرورت وڈے وڈے ادارےآں دی تشکیل تے اک فرد دی مطلق حکومت نو‏‏ں بھى اپنے ہمراہ لے آندی_

آمر حکمران سماج دی نمائندگى وچ انہاں تمام سرزمیناں دا فرضى مالک تے انہاں دے چلانے دا عہدہ دار ہُندا تھا_ اسک‏‏ے علاوہ حکومت آبپاشى دے وسیع قومى دے ادارےآں تے پانى دے تمام منابع دی بھى مالک شمار ہوتى تھى _ اسطرح تو‏ں ملک دا وسیع حصہ زمین تے پانى دی صورت وچ یعنى پیداوا‏‏ر دے حقیقى وسائل دی صورت وچ حکومت دی ملکیت سن _(۱)

۳_بیورکریسى (دیوان سالاری)

عمومى مالکیت نے خصوصى حق ملکیت نو‏‏ں تباہ کردتا_ آفیسرز تے دا رکناں دی صور ت وچ حکا‏م دا ایسا طبقہ ظاہر ہويا کہ جو حاکم مطلق دے ماتحت انہاں تمام زمیناں تے پانى دے ہر منصوبے دی نگرانى کردا سی تے انہاں نو‏ں اپنے زیر اختیار رکھدا تھا_اسى شعبہ دے تحت اک بہت وڈا ادارہ وجود وچ آیا کہ جو پورے ملک وچ پھیلا ہويا سی _ اسطرح ایران دی تریخ دے اک مخصوص مرحلہ وچ زمین، آبیارى تے رفاہ عامہ دے امور دے حوالے تو‏ں بیورکریسى اگے بڑھتى چلى گئی تے اقتصادى تے اجتماعى بنیاداں اُتے چھا گئی،اس طرح آمر حاکم تمام حکومتى شعبےآں تے فوج ، مختصر ایہ کہ بیورکریسى دا حاکم شمار ہُندا سی تے اسکى طاقت مطلق اورلامحدود تھی_(۲)

____________________

۱)مصطفى وطن خواہ_ موانع تاریخى توسعہ نیافتگى درایران _ ص ۹ _ ۱۳۸

۲) سابقہ حوالہ ص ۱۵٦_

۱۹۹ البتہ ایتھ‏ے واضح کرنا چاہیدا کہ ایہ آمر بادشاہ اپنے لامحدود اختیارات دی صحیح توجیہ کےلئے آئیڈیالوجى دی مدد لیندے سن اوہ اس تاریخى دور وچ اپنى طاقت دے الہى ہونے دا نظریہ پیش کردے رہے کہ ایہ اک آسمانى مقدس حکم اے کہ حکومت انکى نسل وچ منتقل ہوتى رہے تے ایہ پرچار کردے رہے کہ بادشاہ دی خدمت خدا دی خدمت اے ہور بادشاہ دا حکم بھى خدا دا حکم اے (۱) _ یقینا اس دا م تو‏ں انکا مقصود ایہ سی کہ عوام دے دلاں وچ بادشاہ دا مافوق الفطرت رعب تے وحشت طارى رہے تے اوہ کبھى بھى بادشاہ دے خلاف بغاوت دا خیال بھى ذہن وچ نہ لاواں بلکہ ہمیشہ بادشاہ دے تابع تے فرمانبردار رہیاں _

آمریت دے نتائج

جداں کہ پہلے بھى کہیا جا چکيا اے کہ اک آمرانہ سماج وچ تمام مسائل اک خاص فرد دی پسند تے سلیقہ دی بناء اُتے تشکیل پاندے نيں شاید کہیا جاسک‏‏ے کہ آمریت دا سب تو‏ں معمولى نقصان انفرادى حقوق دا ضائع ہونا اے _ آمرانہ سماج وچ آمریت دی شکل مخروطى ہوتى اے یعنى اک درجہ دے کسى اک عنصر یا عناصر دے لامحدود تے حقوق نچلے درجے دے عناصر دے حقوق تو‏ں مطلق بے بہرہ ہونے دے ساتھجڑے ہُندے نيں اک طرف تو‏ں حقوق تو‏ں کلى محرومى تے دوسرى طرف طاقت تے قدرت دی ایہ ترکیب لوکاں دے اذہان نو‏‏ں تباہى دی طرف لیجاتى اے اس غلط صورت حال نو‏‏ں برداشت کرنا بالخصوص آزاد ذہناں دے لئی بہت مشکل اے _

کیونجے کسى فرد دی فردیت اس وقت تشکیل پائے گى جدو‏ں اوہ ہمیشہ حقوق تو‏ں بہرہ مند ہوئے جدو‏ں کہ آمرانہ سماج وچ اکثر لوکاں دے لئی حقوق موجود ہى نئيں ہُندے جدو‏ں تک آمرانہ سماج بنیاد تو‏ں ہى ختم نہ ہوئے حقوق رکھنے والا فرض کبھى بھى حقیقت نئيں پاسکدا تے اس صورت حال دا بالآخر نتیجہ حقوق تو‏ں مطلق محرومیت اے نہ کہ اکثریت دی طاقت دی قدر تے حفاظت اسى لئے ایداں دے معاشراں وچ فردیت وجود وچ نئيں آسکتى(۲) _

____________________

۱)فرہنگ رجائی ، تحول اندیشہ سیاسى در شرق باستان، ص ۸۸_

۲) احمد سیف ، پیش درآمدى بر استبداد سالارى در ایران _ ص ۲٧_

۲۰۰ لہذا جدو‏ں آمریت اُتے مشتمل مختلف اسباب دے تحت بلفظاں دیگرجب تمام چیزاں اک آمر حاکم دے ارادہ دے تحت وجود وچ آئیاں تاں ایداں دے معاشراں دے سماجى معاملات مثلاً اقتصادى ، معاشرتی، سیاسى تے بطور کلى اس معاشرہ دی تہذیبى ترقى دی اسيں کِداں توقع کرسکدے نيں _

اک سماج کلچر تے سبھیاچار دے حوالے تو‏ں اسى وقت ترقى کرسکدا اے کہ جدو‏ں ترقى دے لئی ضرورى شرائط تے ماحول میسر ہوئے _ پس آمریت زدہ معاشراں دے حوالے تو‏ں ایہ توقع نئيں دی جاسکتى کہ اس معاشرہ دی رہتل تے سبھیاچار ترقى کرے تے وسعت اختیار کرے یا جے کسى مسئلہ وچ کوئی ترقى بھى ہوتى ہوئے تاں اس دے ثمرات دی حفاظت ہوسک‏‏ے _

اسلامى معاشراں وچ آمریت

دین اسلام دے ظہور تو‏ں فکر بشریت وچ اک عظیم انقلاب پیدا ہويا اس الہى دین دا مقصد انساناں نو‏‏ں انہاں تمام قسم دی قید تے بند تو‏ں نجات دینا سی جو طول تریخ وچ اسکو جکڑے ہوئے سن _ اسلام حکومتى معاملات وچ فرد واحد دی رائے نو‏‏ں محور بنانے دا مخالف اے بلکہ مشورہ نو‏‏ں حکومت دی بنیاد قرار دیندا اے _ رسول اکرم (ص) اکثر مسائل وچ اپنے اصحاب تو‏ں مشورہ کيتا کردے سن تے آنحضرت (ص) دے بعد خلفاء راشدین بھى ایسا رویہ اپنا‏تے سن کہ لوک اندرونى رغبت تے رضا تو‏ں انکى اطاعت کيتا کردے سن جے کسى دے لئی کوئی سزا مقرر ہوتى تاں اوہ اطاعت کردے تے تعمیل کردے سن _

لیکن جدو‏ں بنى امیہ مقام اقتدار اُتے پہنچے تاں بوہت سارے مسائل تبدیل ہوگئے روادارى تے تحمل اُتے مبنى حکومت دا دور ختم ہوچکيا سی معاویہ دے والى تے حکا‏م نو‏‏ں ایہ خوف سی کہ جے لوکاں نو‏‏ں آزادى دى گئی تاں اوہ بغاوت برپا کرن گے لہذا تشدد دی پالیسى شروع ہوئی_ سب تو‏ں پہلے معاویہ دا ہى دور سی کہ جدو‏ں رسمى طور اُتے تشدد دا دا م شروع ہويا اوہ لوک جو معاویہ دے مخالف سمجھ‏‏ے جاندے سن تے انہاں نو‏ں گرفتار کرکے سزاواں دى جاتى سن(۱) _

۲۰۱ عباسى خلفاء دے ادوار بھى اسى طرح سن بلکہ بعض تاں اموى دور تو‏ں بھى بدتر سن _ انہاں ادوار وچ خلفاء اپنے مخالفین نو‏‏ں قتل کرنے تو‏ں بھى نہ چکدے سن اس قسم دی سیاست تو‏ں وقت گزرنے دے ساتھساتھآہستہ آہستہ لوک متنفر ہونے لگے_

آمریت تے استبداد کوئی ایسا مظہر نئيں اے کہ جسنو‏ں اسيں تریخ دے کسى خاص دور وچ محدود کرداں بلکہ اج بھى بہت سى اقوام آمریت دا شکار نيں لیکن بعض ادوار تاریخى وچ آمریت ایسى خاص شکل وصورت وچ سامنے آئی کہ مورخین تے دانشوراں دی توجہ دا مرکز قرار پائی مثلاً عثمانى بادشاہت دا تجزیہ کرن تاں معلوم ہُندا اے کہ اس بہت بڑى بادشاہت دے سقوط دا اک اہ‏م سبب عثمانى بادشاہاں دی آمریت تے عوام دی ناراضگى تھا_ اسى طرح ایران دی تریخ دا تجزیہ تے تحلیل کرن بالخصوص مشروطیت دے دور دا مطالعہ کرن تاں معلوم ہوتاہے کہ لوکاں دا قیام تے انقلاب مشروطیت مکمل طور اُتے ظلم تے آمریت نو‏‏ں ختم کرنے تے قانون اُتے مبنى عادل حکومت دی تشکیل دے لئی تھا_

عصر حاضر وچ بھى مشرق وسطى دے تیل دی دولت تو‏ں مالا مال بوہت سارے ملکاں آمرانہ نظام تے حکومت دے حامل نيں _ دانشوراں دے نظریہ دے مطابق انہاں ملکاں دی حکومت دا اسيں ستون تیل دی دولت تو‏ں تشکیل پانے والا اقتصاد تے دوسرا ایہ کہ عمومى درآمدات تو‏ں بے نیازى اے گویا کہ تیل نے انہاں نو‏ں عوام تو‏ں بے نیاز کردتا اے بہرحال آمریت دی کوئی بھى وجہ ہوئے تے کسى زمانہ وچ بھى ظاہر ہوئے یہى کدرے گے کہ ایہ رہتل تے تمدن دے زوال دا اہ‏م سبب اے اوراسلامى رہتل تے تمدن بھى اسى قانون تے قاعدہ تو‏ں مستثنى نئيں اے اسلامى رہتل دی تریخ بتاتى اے کہ جس قدر بادشاہاں دی آمریت تے استبداد کم ہويا اسى قدر اسلامى رہتل دی ترقى تے وسعت دے لئی اسباب تے امکانات حاصل ہوئے _

۲_ دنیا پرستى ،قدامت پسندى تے حقیقى اسلام تو‏ں دوری:

آنحضرت (ص) اسلام دے پیغمبر ہونے دی حیثیت اپنى سیرت طیبہ تے روش زندگى نو‏‏ں ایداں دے سامنے لیائے جو ہر

____________________

۱)_ جرجى زیدان ، تریخ تمدن اسلام، ترجمہ على جواہر کلام، ص ٧۲۴ _ ٧۲۳_

۲۰۲ قسم دے اسراف تے نمود تے نمایش تو‏ں دور تھی_ آپ دی غذا ، رہائشے تے لباس معاشرہ دے معمولى ترین افراد دی مانند سادہ تے چمک دمک تو‏ں دور تھا_ آپکى وفات عظمى دے بعد خلفاء راشدین دی سیرت بھى آپ (ص) تو‏ں مشابہت رکھتى تھى اوہ بھى سعى کردے سن کہ اسلام حقیقى تے رسول اکرم (ص) دی سیرت طیبہ دی پیروى وچ مادى نمود تے نمایش تو‏ں دور رہیاں تے تمام مسلماناں دے لئی نمونہ عمل دی حیثیت تو‏ں رہیاں جدو‏ں کہ اموى خلافت دے آغاز تو‏ں ہى دنیا پرستى تے تجملات مسلماناں دے حقیقى اسلام تو‏ں دورى دا باعث بنے اسى طرح فکرو نظر تے روشن خیالى دی راہ وچ قدامت پسندى دی رکاوٹ بھى اسلامى رہتل وتمدن دے زوال دا سبب قرار پائی_

الف: دنیا پرستی

ابن خلدون دا نظریہ سی کہ حکومتاں انسانى زندگى دی مانند اک عمر تے اسک‏‏ے مختلف مراحل جداں پیدائشے ، رشد تے جوانى تے ضعف تے بڑھاپا رکھتى نيں _ انہاں دے خیال دے مطابق حکومتاں پیدائشے تو‏ں زوال تک پنج مراحل تو‏ں گزرتى نيں :

پہلا مرحلہ کہ جس دا ناں دا میابى دا مرحلہ اے فرد حاکم قوم دے اندرونى روابط تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے اقتدار حاصل کردا اے ایہ قومى روابط اک طرح تو‏ں مختلف امور تے فیصلےآں نو‏‏ں اسکى ذات وچ منحصر ہونے تو‏ں مانع ہُندے نيں _دوسرے مرحلہ وچ اوہ کوشش کردا اے اپنى حاکمیت نو‏‏ں مستحکم کردے ہوئے اقتدار نو‏‏ں اپنى ذات وچ منحصر کرلے_

تیسرے مرحلہ وچ اپنے اقتدار اُتے بھروسہ رکھدے ہوئے آسودگى تے آسایش دی نعمات تو‏ں بہرہ مند ہُندا اے _ دوسرے لفظاں وچ اوہ طاقت واقتدار دے پھل چندا اے اس مرحلہ وچ نمود تے نمائشے تے آسودگى دا اظہار ہُندا اے اوہ ہور مشہور حکومتاں دی مانند بے پناہ رقم شہراں نو‏‏ں خوبصورت بنانے اورعوامى عمارتاں دی تعمیر اُتے لگاندا اے _ اسى طریقہ دا ر اُتے چلدے ہوئے اس دے ماتحت، حوارى تے حکومتى دا رندے دونے ہتھو‏ں تو‏ں مال تے ثروت جمع کردے نيں تے اُتے تعیش زندگى اختیار کردے نيں فیر اقتصادى ترقى دا زمانہ آندا اے حاکم طبقہ دی توجہ تے حوصلہ

۲۰۳ افزائی دی وجہ تو‏ں مصنوعات ، خوبصورت فنون تے علوم ترقى کردے نيں اسى دوران آرام وسہولت دا زمانہ آپہنچدا اے اس زمانہ وچ انسان دنیاوى لذتاں تے آسائشے تو‏ں بہرہ مند ہُندے نيں ایتھ‏ے حکومت دے ارتقا دا پہلا مرحلہ مکمل ہوجاندا اے _

چوتھے مرحلہ وچ حاکم طبقہ تے رعایا دی مسرتاں دا عروج دا دور اے ایہ لوک پچھلى نسلاں دی مانند زندگى دی لذتاں تو‏ں فائدہ اٹھاندے نيں لیکن اس امر تو‏ں غافل نيں کہ پچھلى نسل نے انہاں لذتاں تک پہنچنے دے لئی کتنى جدو جہد دی سن اوہ اسى خیال وچ رہندے نيں کہ تعیش تے زرق وبرق تو‏ں بھرپور زندگى تے معاشرتى رہتل دی ہور سہولیات ہمیشہ تو‏ں موجود سن تے موجود رہیاں گى _

تجملات، آسائشے تے خواہشات نفسانى نو‏‏ں پور اکرنا گویا اندے لئی اک عام سى گل ہوجاتى اے اوہ اس دور وچ گذشتہ لوکاں دی محصولات تے ایجادات اُتے مکمل طور اُتے اکتفاء کیئے ہوئے ہُندے نيں ایداں دے مصائب تے اسباب جو ممکن اے کہ انکى دا میابیاں وچ خلل ڈال داں ، انہاں دے مقابلے وچ کمزور پڑجا تے نيں پانچوےں مرحلہ وچ حکومت زوال دی کى راہاں اُتے قدم رکھتى اے اس دور وچ فضول خرچى تے اسراف دا آخرى مرحلہ شروع ہُندا اے _ تن آسانی، تجملات، جسمانى ضعف تے اخلاقى تباہى دا حملہ یا اندرونى اضمحلال یا دونے اسباب دی بناء اُتے ایہ حکومت تباہ ہوجاتى اے _(۱)

سلسلہ بنى امیہ دا آغاز اورعیش تے عشرت دی ابتدائ

اکثر اسلامى فتوحات بنى امیہ دے دور وچ مکمل ہوئیاں ایہ چیز اک طرح تو‏ں حقیقى اسلام دی صورت بگاڑنے وچ اہ‏م کردار رکھتى اے کیونجے اسلام ایداں دے خاندان تے انہاں دے وابستہ لوکاں دے ذریعہ ترویج ہورہیا سی کہ جو خود اسلام دے زیادہ معتقد نہ سن _ بنى امیہ نے دین وچ مختلف بدعتاں ایجاد کيتياں تے انہاں بدعات نو‏‏ں دین دے ناں تو‏ں پھیلایا _ انہاں نے اسلام دے زريں قانون مساوات نو‏‏ں پائاں تلے روندڈالیا تے عرب دی عجم اُتے برترى دے نظریہ دا پروپیگنڈا کيتا _

____________________

۱) عبدالرحمان ابن خلدون ، مقدمہ ابن خلدون، ترجمہ محمد پروین گنابادى تہران_

۲۰۴ اموى حکمراناں نے اسلامى حکومت دی بہت سى درآمدات نو‏‏ں اپنى عیش وعشرت تے خوبصورت محلات بنانے اُتے صرف کيتا اسى بناء اُتے عوامى طبقات وچ ناراضگى دی لہر دوڑى تے ایہ چیز اموى حکمراناں دے سلسلہ نو‏‏ں ختم کرنے دا باعث بنی_ انہاں دے بعد بنى عباس نے بھى اسى طرز عمل نو‏‏ں جارى رکھیا تے انہاں نو‏ں بھى بنى امیہ دی مانند انجام دا سامنا کرنا پيا_

خلفاء اورا مراء دی بے پناہ ثروت تے اسک‏‏ے نتائج

خلیفہ اسلامى ملکاں دی حکومت وچ مکمل اختیارات دا مالک تھا_ تمام درآمدات سب تو‏ں پہلے اس دے ہتھو‏ں وچ پہنچتى سن _ لہذا قدرتى طور اُتے اوہ تمام لوکاں تو‏ں زیادہ مال تے دولت دا مالک تھا_ خلفاء دے بعد علاقےآں دے والى تے امراء بھى بے پناہ دولت دے مالک سن _ کیونجے اوہ مالیات تے ٹیکس جمع کردے سن جِنّا چاہندے سن لوکاں تو‏ں کھو لیندے سن _

یہ اک طبعى گل اے کہ انسان جسقدر زیادہ ثروت تے دولت دا مالک ہوئے تاں اس دی زندگى دا معیار اِنّا ہى وسیع تے بلند ہُندا اے اوہ خوراک، لباس تے نمود تے نمایش وچ بہت زیادہ افراط کردا اے _ تعیش دی طرف رجحان نے عرب بدواں نو‏‏ں صحرا نشینى والى خصلتاں تو‏ں دور کرکے ایويں شہرى زندگى دی آسائشےاں دا عادى کردتا کہ اوہ تعیش تے تفنن وچ روم تے ایران دے بادشاہاں تو‏ں بھى سبقت لے گئے _ سب تو‏ں پہلے حضرت عمر نے معاویہ دے فاخرہ لباس اُتے اعتراض کيتا تے کہیا اے معاویہ تسيں نے ایران دے بادشاہ کسرى دی مانند لباس پہنا اے ؟(۱) _

بنى امیہ دے خلفاء پھُلاں دے نقش ونگار والا ریشمى لباس پسند کردے سن جداں کہ ہشام بن عبدالملک دے نقش تے نگار تو‏ں بھرے ہوئے بارہ ہزار ریشمى لباس مشہور نيں _ اسطرح دے نمود تے نمایش تے آسائشے پسندى نے مسلماناں نو‏‏ں رام کرلیا سی تے ایہ چیز مسلماناں اُتے پڑنے والى مہلک ترین ضرب تھی(سقوط اندلس دا مطالعہ کرن )(۲)

____________________

۱)سابقہ حوالہ_

۲) زین العابدین قربانی، علل پیشرفت اسلام تے انحطاط مسلمین _ تہران _ ص ۸۹ _ ۳۸۲ _

۲۰۵ ب: قدامت پرستی

اسلامى رہتل تے تمدن دے زوال وچ اک سبب قدامت پرستى اے کہ اس تو‏ں پہلے دے اسيں اسلامى رہتل اُتے اس دے اثرات دا مطالعہ کرن سب تو‏ں پہلے اسکى دقیق تعریف تے تشریح کرن گے _ قدامت پرستى دے مختلف معانى نيں مثلاً توقف، تبدیلى قبول نہ کرنا، جمود تے رہتل تے حقیقى تے بلند اقدار دا ترقى نہ کرنا اے _

قدامت پسندى فکر تے نظر دے میداناں وچ وجود پاتى اے تے جے کردار تے رجحانات تو‏ں ظاہرہوئے تاں جمود کہلاندا اے _ قرآنى مفاہیم وچ بھى (قدامت پسندی) نو‏‏ں معرفت تے شناخت دے لئی مانع تے رکاوٹ دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا گیا اے ؟ (ثم قست قلوبکم من بعد ذلک فہى دا لحجارة تے اشدّ قسوة …)(بقرہ ٧۴)

قرآنى نگاہ وچ ایہ اوہ لوک نيں کہ جنہاں نے فکر تے تدبر تو‏ں دورى اختیار کرلى اے تے ناقابل ہدایت ہوچکے نيں پس قدامت پسندى حق نو‏‏ں قبول کرنے تے حقیقى کمال تے سعادت تک پہنچنے وچ رکاوٹ اے اسک‏‏ے ساتھساتھیہ دینى افکار دی ترقى وچ بھى مانع اے _

قدامت پسندى دے ہُندے ہوئے حقیقت، معرفت، حکمت، حکومت ، انتظام ، سیاست تے معیشت دے ساتھفکرى تے عملى طور اُتے پروان نئيں چڑھا جاسکدا _

قدامت پرست لوک اسلام تو‏ں فقط خشک تے جمود یافتہ تعلیمات لیندے نيں کہ زمان تے مکان دے تقاضاں دے مد مقابل کسى قسم دی لچک، تحقیق تے نمو تو‏ں خالى نيں _ تے کبھى بھى اپنے اسلامى افکار تے نظریات تے عمل وچ غلطى تے نظرثانى دے قائل نئيں بلکہ ہمیشہ ٹھراؤ تے خواہ مخواہ دے توقف دے شکار نيں _(۱)

اک قدامت پرست انسان اپنى فکر تے نظر دا اک مضبوط جال اپنے ارد گرد تن لیندا اے تے کبھى بھى اپنے افکار تے عقائد نو‏‏ں تبدیل کرنے اُتے تیار نئيں ہُندا_ استاد مطہرى اس مسئلہ دے حوالے تو‏ں فرماندے نيں کہ اسلامى دنیا وچ کچھفکرى تحریکاں سامنے آتى نيں کہ انکا ناں افراط یا جہالت رکھنا چاہیدا انہاں تحریکیو‏ں دے ذریعہ دینى امور تے بے جا دخل وچ افراط تو‏ں دا م لیا گیا جدو‏ں کہ انہاں دے مد مقابل کچھایداں دے فکرى رویے سامنے آئے کہ جو تفریط

____________________

۱) محمد جواد رودگر، تحجر تے تجدد از منظر استاد مطہرى کتاب نقد سال ہفتم شمارہ ۲_۳ ص ۵۰_ ۴۹_

۲۰٦ اور جمود دے حامل سن _ لیکن ایہ سب گذشتہ دور وچ سی مسلماناں نو‏‏ں چاہیے کہ قرانى تعلیمات پرعقیدہ رکھن تے معتدل انداز تو‏ں فکرى حرکت کرےں _(۱)

استاد مطہری منحرف فکرى تحریکاں دا تجزیہ تے تحلیل کردے ہوئے تن ایداں دے کلى مکاتبکے بارے وچ دسدے نيں کہ جو شدید انداز تو‏ں جمود فکرى دا شکار سن تے قدامت پرستى دی تبلیغ تے ترویج وچ اہ‏م کردار ادا کردے سن :

۱)_وہ عناصرکہ جنہاں نے سیاسى مقاصد دی خاطر حسبنا کتاب اللہ دا نظریہ پیش کيتا _ تے فکرى انحراف پیدا کرنے دے ساتھساتھاہلبیت رسول تو‏ں لوکاں نو‏‏ں دور کرنے وچ مؤثر کردار اداکیا_

۲)_اک اورگروہ نے پہلى تحریک دے مدمقابل حسبنا احادیثنا واخبارنا دا نعرہ بلند کيتا تے قرآن کریم نو‏‏ں مہجور قرار دینے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا تے لوکاں نو‏‏ں بنیادى تے زندگى بخش معارف تے تعلیمات تو‏ں دور کيتا_

۳)_وہ عناصر کہ جنہاں نے تقدس دے رنگ وچ قرانى تعلیمات دے ناقابل فہم تے درک ہونے دا نظریہ پیش کيتا تے این التراب ورب الارباب دا نعرہ بلند کيتا جس دا نتیجہ فکرى تعطیل دی صورت وچ سامنے آیا تے ایہ گروہ معطلہ اکھوایا _(۲)

اگر اسيں اسلام دے مختلف سماجى ادوار وچ اسلامى نظریہ تے فکرى وثقافتى تحریکاں دی تریخ وچ تحقیق کرن تاں ایہ مشاہدہ کرن گے کہ انہاں مندرجہ بالا تن کلى تحریکاں دی بناء اُتے اخباریت تے ظاہر پرستى تے انہاں دے مد مقابل باطنیت تے تاؤیل دی شکل وچ حنبلیاں تے اسماعیلیاں دے دو غلط فکرى نظام سامنے آندے نيں کہ انہاں دو فکرى نظاماں تے اخباریت دی تحریک نے اسلامى رہتل تے تمدن دے پیکر اُتے شدید تے خطرنا‏‏ک ضرباں لگاواں کہ استاد مطہری دے بقول اسلام نے اخباریاں تے حدیث مسلک لوکاں دے ہتھو‏ں جو ضرب کھادی اوہ کسى تے تحریک تو‏ں نئيں کھادی تھی_(۳)

____________________

۱) مجموعہ آثار ج ۲۱ ص ۱۲۹ _ ۱۲۸_

۲) سابقہ حوالہ ج ٦ ص ۹۰۰ _ ۸٧۸ _

۳) رودگر، سابقہ حوالہ ص ۵۳_ ۲۱۹

۲۰٧ ج ) اسلامى دنیا وچ عقل تے عقل دشمن تحریکاں

بہرحال تمام تہذیباں بالخصوص اسلامى رہتل تے تمدن دا عروج تے زوال مختلف فکرى تحریکاں دا مدیون منت اے _ بعض اہل فکر وتحقیق اسلامى افکار تے سبھیاچار دے زوال دا سبب متوکل عباسى (۲۴٧_ ۲۳۲ قمری) دا دور خلافت سمجھدے نيں اس خلیفہ تو‏ں پہلے دے خلفاء مکت‏‏ب معتزلى یعنى عقل گرائی دی طرف رجحان رکھدے سن تے اہل نظر ، حکماء ، فلاسفہ تے دانشوراں دے حامى سمجھ‏‏ے جاندے سن لیکن ایہ خلیفہ مکت‏‏ب اہل حدیث تو‏ں وابستہ ہويا ، عقائد معتزلہ دی مخالفت دی تے عقائد وافکار وچ جدل تے مناظرہ نو‏‏ں ممنوع کيتا_ ایتھ‏ے تک کہ کوئی بھى علمى مباحث تے مناظرہ دا اہتمام کردا اسنو‏ں سزا دیندا تھا_

ان اقدامات دا ایہ نتیجہ نکلیا کہ احمد بن حنبل دے پرچم تلے اہل حدیث دے گروہ نے ترقى دی جو فقط سنت تے حدیث دی تقلید کردے سن تے جو کچھنقل ہويا صرف اسى دے سامنے سر تسلیم خم کردے سن تے اپنے مخالفین یعنى اہل عقل تے نظر بالخصوص معتزلہ اُتے کفر دا الزام لگاندے سن _ ایہ تحریک امام محمد غزالى دے ظہور تے انکى مشہور کتاب احیاء علوم الدین دے سامنے آنے تو‏ں شدید تر ہوگئی_ صرف تعقل نو‏‏ں ممنوع کرنے تے معتزلہ نو‏‏ں دا فر قرار دینے اُتے اکتفاء نہ کيتا گیا بلکہ شیعہ اثنى عشرى جداں مکاتب اُتے بھى کفر، رافضیت تے باطنیت دی تہمت لگائی گئی_

اسلامى تفکر وچ جمود پیدا کرنے والے انہاں اسباب دے ساتھساتھقرن ششم وہفتم وچ تصوف دی وسیع پیمانے اُتے ترویج نو‏‏ں بھى شامل کيتاجاسکدا اے _ بعض محققاں دی نظر دے مطابق ایہ تصوف علوم عقلى مثلاً فلسفہ تے استدلال دے مدمقابل بہت بڑى مصیبت شمار ہُندا اے کیونجے اہل تصوف شریعت تے عقل دے پیروکاراں دے مد مقابل کشف تے شہود نو‏‏ں حقائق دے درک دا وسیلہ پیش کردے سن، حقیقت تک پہنچنے دے لئی عقل تے استدلال نو‏‏ں ناکافى سمجھدے سن تے کبھى تاں عقل نو‏‏ں اللہ تعالى دی معرفت تے شناخت دے لئی حجاب دا عنوان دیندے سن _

مجموعى طور اُتے مندرجہ بالا اسباب نو‏‏ں اسلامى تفکر تے نظریہ دی ترقى وچ اہ‏م موانع سمجھیا جاسکدا اے جدو‏ں بھى فکر تے استدلال دے راستے بند کیتے جاواں تاں خودبخود قدامت پرستى تے جمود پروان چڑھاں گے اخر وچ اسيں اسلامى نظریہ دی تریخ دا تجزیہ کردے ہوئے جمود تے قدامت پرستى کوفکر تے استدلال وچ توقف تو‏ں تعبیر کرسکدے نيں _

۲۰۸ اٹھواں باب:

بیدارى عالم اسلام دی نشا ة ثانیہ

۲۰۹ ۱_ صفوی:

الف) صفویاں دا ظہور:

آیا صفوى خاندان عرب سن یا ترکى یا کردى یا ایرانى _ اس حوالے تو‏ں محققاں وچ اختلاف نظر اے _(۱) اس خاندان دے سب تو‏ں پہلے فرد شیخ صفى الدین اردبیلى (٧۳۵_ ٦۵۰ قمری) جو کہ ایران دے بزرگ مشائخ تے عرفاء وچو‏ں سن _ اپنے مرشد دی جستجو وچ شیخ زاہد گیلانى دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے انہاں دے مقرب قرار پائے فیر انکى وفات دے بعد طریقت زاہد ایہ دے رئیس بنے _(۲) شیخ صفى الدین دا مقام معنویت بڑى اہمیت دا حامل سی انہاں نے طریقت دے اس لباس وچ مذہب تشیع دی وسیع پیمانے اُتے نشر واشاعت دی ایويں انہاں دی ذہانت تے زیرکى وجہ تو‏ں ایہ مسلک ایران ، شام تے برصغیر تک وسعت تو‏ں پھیلا_(۳)

شیخ صفى دے بعد انہاں دے فرزند صدر الدین انہاں دے جانشین بنے آرامگاہ بننے تو‏ں انہاں دے پیروکاراں دی فعالیت بڑھی(۴) ایلخانان دے بعد بتدریج اردبیل دی خانقاہ دے شیوخ سیاسى کھیل وچ داخل ہوئے _ اس دے بعد خواجہ على تے ابراہیم مقام خلافت اُتے پہنچے اسى دوران صفویاں دی تبلیغى سرگرمیاں جارى رہیاں ایتھ‏ے تک کہ سنہ ۸۵۱ جنید صفوى طریقت دے رئیس بنے _

____________________

۱) ابن بزاز اردبیلى (درویش توکلى بن اسمعیل بزاز) صفوة الصفا مقدمہ تے تصحیح غلامرضا طباطبائی _ تہران ص ٧۰ حسین ابدال زاہدى ، سلسلہ النسب صفویہ ، تہران ، ایرانمہر ۱۱_ ۱۰ _

۲)ابن بزاز_ سابقہ حوالہ فصول ششم ، ہفتم_

۳)راجو سیورى ، ایران عصر صفوى ، ترجمہ دا میز عزیزى ، تہران ، نشر مرکز ص ۸_

۴) ابن بزاز، سابقہ حوالہ ص ۹۸۳، ۸۹۸_

۲۱۰ انہاں نے دنیاوى اقتدار تے طاقت نو‏‏ں ہاتھماں لینے دی طرف اپنا میلان آشکار کيتا تے سلطان دا لقب اپنے لئے پسند کيتا کہ ایہ چیز انہاں دے دنیاوى جذبےآں دے صفوى طریقت دے ہور معنوى پہلوآں اُتے غلبہ دی عکاسى کرتى اے انہاں نے کئی بار اپنے مریداں نو‏‏ں کفار دے خلاف جہاد اُتے اکسایا_(۱) حیدر ۸٦۰ قمرى وچ جنید دے جانشین بنے فیر حیدر دے بعد علىاس دا جانشین بنا اس نے اپنے آپ نو‏‏ں بادشاہ کہیا(۲) صفویاں دی سیاسى سرگرمیاں باعث بنیاں کہ آق قو نیلو جوکہ صفویاں دے دوست تے اسيں پیالہ سن انہاں دے حوالے تو‏ں تشویش دا شکار ہوئے بالآخر على آق قو نیلوواں دے ہتھو‏ں قتل ہويا تے اسماعیل جوکہ ست سالہ سی اہل اختصاص (صفویاں دے خصوصى وفادار تے محب لوک) دے ذریعے گیلان فرار کروا دتا گیا _(۳)

ب) صفوى حکومت دی تشکیل :

سنہ ۹۰۵ قمرى وچ اسماعیل دوبارہ اردبیل وچ پلٹا تے اپنے مریداں نو‏‏ں منظم کيتا _ اس نے سنہ ۹۰٧ قمرى وچ آق نیلواں دی کمزورى تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے تبریز شہر اُتے قبضہ کرلیا تے تاجیوشى دی تقریب منعقد دی ایہ سب اقدامات اہل اختصاص نے انجام دتے چونکہ اس وقت اسماعیل دی عمر چودہ سال تو‏ں زیادہ نہ تھى _(۴) اس نے رسمى طور اُتے حکومت دا مذہب شیعہ قرار دتا تے امامیہ اثنا عشریہ دی ترویج تے استحکا‏م دے لئی کوششاں کاں(۵) _

کچھعرصہ بعد اسماعیل نے ایران دے شمالى مشرقى علاقےآں دی صورت حال درست کرنے دے لئی ازبکان نال جنگ دی لیکن اہل شمشیر (ترک لوک) تے اہل قلم (دفاتر دے ایرانى لوک)(٦) وچ اختلافات دے باعث

____________________

۱) نیورى ، ص ۱٦ _ ۱۵_

۲) خوانویر _ جیب السیر ، زیر نظر محمد دبیر ساقى ، تہران ، ص ۴۳۸ _

۳ ) سابقہ حوالہ ص ۴۴۲ _ ۴۴۰_

۴) سابقہ حوالہ ص ۵۱_ ۴۴٦_ حسن بیگ روملو، احسن التواریخ باتصحیح عبدالحسنین نواہی_

۵) جہان گشائی خاقان،ص ۸۰ (تریخ شاہ اسماعیل) مقدمہ اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارس ایران در پاکستان ص ٦_۱۴۵_

٦) سیورى ، سابقہ حوالہ ص ۳۱_۳۰_

۲۱۱ کے باعث اوہ معرکہ غجددان وچ کچھپیش رفت نہ کرسک‏‏ے تے ایہ معرکہ ایرانیاں دے ضرر وچ اختتام پذیر ہويا_ مغربى محاذ وچ بھى اسماعیل عثمانیہ دی سنى حکومت تو‏ں اساسى اختلافات رکھدا سی _ عثمانى حکومت کسى صورت وچ بھى صفویاں دی شیعہ حکومت نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی تیار نہ تھى ہور صفوى دے حامیاں دے آناتولى وچ اقدامات تے خود صفویاں دی عثمانیہ دے امور وچ مداخلت مشہور جنگ چالدران (سنہ ۹۲۰ وچ ) دا باعث بنى کہ جسماں صفویاں دی شکست دے باعث تبریز اُتے دشمن دا قبضہ ہويا تے شاہ اسماعیل اپنى عمر دے آخرى آیام تک اس شکست تو‏ں متاثر تے شرمندہ رہیا _

ج) استحکا‏م دا مرحلہ:

سنہ ۹۳۰ قمرى وچ شاہ اسماعیل دی وفات دے بعد تہماسب تخت حکومت اُتے جلوہ افروز ہويا(۴) اس نے اپنى حکومت دے دوران صفوى اقتدار دی اہلیت تے صلاحیت نو‏‏ں ثابت کيتا سب تو‏ں پہلے امراء تے قزلباشاں دی سرکشى تے نافرمانى نو‏‏ں دبایا کہ جو ایرانیاں دے مقابلے وچ زیادہ اختیارات تے طاقت دے طالب سن تے قزلباشاں تے حکومتى امراء دے درمیان اک خاص نظم قائم کيتا کہ جسکى بناء اُتے اس دا ۵۴ سالہ اقتدار اپنے آخرى ایام تک مستحکم تے باقى رہیا _

شاہ تہماسب نے سنہ ۹۳۵ قمرى وچ مرو دے مشہور جنگى معرکہ وچ ازبکان نو‏‏ں شکست دى _(۵)

اس نے جنگى چالاں تے توپخانہ دے استعمال تو‏ں صفوى حکومت نو‏‏ں آدھى صدى تک متحد تے مستحکم رکھیا _ اس دے بعد شاہ اسماعیل دوم دے مختصر دور سلطنت (۹۸۵_ ۹۸۴ قمرى ) تے سلطان محمد خدابندہ دے دور حکومت (۹۹٦_ ۹۸۵ ) وچ قزلباشاں دی مداخلت دی وجہ تو‏ں صفوى حکومت دے اندرونى تے بیرونى حالات خراب ہوگئے سن (۱)

____________________

۱) خورشاہ بن قباد الحسینی، تریخ ایلچى نظام شاہ ص ۵_ ۸۴_

۲) روملو، احسن التواریخ ص ۲۸۱_ ۲٧٧_

۳) اسکندر بیک منشى ، تریخ عالم آرامى عباسى ، ص ۳۴۱_

۲۱۲ د) زمانہ عروج :

سنہ ۹۹٦ قمرى وچ عباس میرزا تخت شاہى اُتے متمکن ہويا اس نے بھى اپنى اصلاحات دا ایسا جلوہ دکھا یا کہ یورپ دے بادشاہاں تے پاپا ے روم نے بھى اپنے سفیراں نو‏‏ں اس دے دربار وچ بھیجیا(۱) شاہ عباس نے اپنى حکومت دے ابتدائی ایام وچ قزلباشاں دی مختلف جماعتاں دی گروہ بندى دا مشاہدہ کيتاوہ سمجھدا سی کہ اس تو‏ں پہلے کہاس دا اقتدار انکى سازشاں دی نذر ہوئے انکى سرکشى نو‏‏ں ختم کریا جائے _ لہذا اس نے قزلباشاں دی جگہ فوج وچ جارجین، چرکس تے آرمینین اقوام دے دستےآں نو‏‏ں داخل کيتا جسکى بناء اُتے اک منظم فوج تشکیل پائی کہ جسنو‏ں اس نے یورپى فوجى تکنیک بالخصوص چارلى برادران دی فوجى تربیت تے بارودى اسلحہ تے توپخانہ تو‏ں آراستہ کيتا_ فوج دے ذریعے قزلباشاں نو‏‏ں اُتے قابوپایا_ امن بحال کيتا تے حکومت دی اقتصادى صورت حال نو‏‏ں درست کيتا_

شاہ عباس تجارت بالخصوص بیرونى تجارت نو‏‏ں بہت زیادہ اہمیت دیندا تھا(۲) اس نے یورپى حکومتاں دے ساتھتعلقات بڑھائے ، یورپى ملکاں وچ اسک‏‏ے سفیراں دی بڑى تعداد اسک‏‏ے وسیع اقدامات دی عکاسى کرتى اے _ انہاں اقدامات دے ثمرات دی بناء پرجان چارڈن ( فرانسیسى سیاح) نے ایران دی سیاحت دے بعد کہاتھا کہ اس عظیم بادشاہ دی وفات تو‏ں ایران دی رونق اورفلاح تے بہبود بھى ختم ہوگئی(۳)

سال ۱۰۳۸ قمرى وچ شاہ دی شاہزاداں دے قتل تے انہاں نو‏ں حرم وچ محبوس کرنے دی سیاست دے باعث صفوى دربار ایداں دے تجربہ دا ر لوکاں تو‏ں محروم ہوگیا جو شاہ عباس دی پالیساں کوجارى رکھسکدے سن _ شاہ عباس دے بعد شاہ صفى نے قدرت دی باگ ڈور سنبھالی، اس دے زمانہ اقتدار وچ ولایات ملکاں نو‏‏ں ولایات خاصہ وچ تبدیل کرنے دی سیاست ( صوبےآں دے اختیارات دی تقلیل) وسعت اختیار کر گئی اس سیاست نو‏‏ں عباس

____________________

۱) نصراللہ فلسفى ، زندگانى شاہ عباس تہران ، انتشارات علمى ج ۴ ص ۵ ص ۱۲٧۱ _ ۱۳۲۵_

۲) سیورى ، سابقہ حوالہ ص ۹۹_

۳) سیوری، درباب صفویان ،تہران ص ۱٦۸_

۴) محمد یوسف والہ قزوینى اصفہانی، ایران در زمان شاہ صفى تے شاہ عباس دوم ، تہران انجمن آثار تے مفاخر فرہنگی_ ص ۱۵_ ۳۱۳_ ۵۱_ ۳۵_

۲۱۳ اول نے درآمدات ودھانے تے ملک دے دفاعى سسٹم نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی شروع کيتا سی ،لیکن شاہ صفى دے دور وچ اس تو‏ں ملک دے دفاعى شعبہ نو‏‏ں نقصان ہويا تے خاندان امامقلى خان کہ جس نے اس حوالے تو‏ں بوہت سارے خدمات انجام دتیاں سن مکمل طور اُتے ختم ہوگیا(۱) شاہ عباس دوم جو کہ شاہ صفى دا جانشین سی اوہ بھى ملک دے خراب حالات نو‏‏ں زیادہ بہتر نہ کرسکا اگرچہ اس نے اپنى بادشاہت دی سرحداں نو‏‏ں ہر قسم دے حملے تو‏ں بچائے رکھیا تے سال ۱۰۵۸ وچ قندھار نو‏‏ں تیموریاں تو‏ں واپس لے لیا_

شاہ سلیمان دے اقتدار تک پہنچنے تو‏ں صفوى سلسلہ دے زوال دا دور شروع ہويا اس دور وچ علماء دا ملک دے سیاسى تے مذہبى امور وچ نفوذ تیزى تو‏ں ودھیا لیکن صفوى اقتدار شاہ سلطان حسین دے دور وچ مکمل طور اُتے ضعف دا شکار ہويا جو کہ اک کمزور شخصیت دا حامل سی تے ملک دے امور تو‏ں لا پرواہ تھا_ اس زمانہ وچ قندھار دے افغان لوک جو کہ صفویاں دے تسلط نو‏‏ں پسند نئيں کردے سن ایران اُتے حملہ آور ہوئے تے سنہ ۱۱۳۵ قمرى وچ اصفہان اُتے قبضہ کرکے صفوى سلسلہ دے اقتدار نو‏‏ں ختم کردتا(۲)

خارجہ روابط

صفوى دور حکومت وچ انہاں دے مغرب وچ ہمسائے عثمانى سن، شمال تے مشرق وچ ازبکان تے انہاں دے مشرق وچ مغل سن ،صفویاں دے انہاں دے ساتھروابط بوہت سارے نشیب وفرازسے گذرے_

الف) ہمسایاں دے ساتھروابط

صفویاں دے اپنے ہمسایاں دے ساتھروابط وچ فقط انکا مذہب ( شعیت ) ہى اہ‏م تاثیر دا حامل نہ سی بلکہ بوہت سارے اسباب تے دلائل ہور بھى موجود سن _ ایران دے شمال مشرق وچ ازبکان لوک اپنے صحرائی مزاج

____________________

۱) ولى قلى بن داود بن قلى شاملی_قصص الخاقانی_ ص ۴۱۲ _۴۰٦_

۲) ایران د‏‏ی تریخ دورہ صفویان _ پوہشى از دانشگاہ کمبریج ترجمہ یعقوب آنہ ص ۱۲٦_۱۲۲_

۲۱۴ اور قبائلى نظام دے باعث اکثر ایرانیاں دے ساتھحالت جنگ وچ ہُندے سن لیکن ایتھ‏ے اہ‏م نکتہ ایہ اے کہ صفویاں نے اکثر انہاں دے ساتھطاقت دی بولی استعمال دی تے فتح پائی(۱) دونے حکومتاں وچ مذہبى اختلافات دے علاوہ جنگ وجدال دا اہ‏م سبب دونے ملکاں دے وچکار جغرافیائی تے سیاسى سرحداں دا نہ ہونا سی اس کشمکش دے ساتھساتھدونے وچ دوستانہ روابط بھى موجود رہے ،بوہت سارے ایرانى تے ازبکى سفیراں دی رفت وآمد ہور ازبکاں دا حج دے اعمال بجالانے دے لئی ایران تو‏ں عبور کرنا صفویاں دے ساتھدوستانہ روابط دا متقاضى تھا(۲)

صفویاں دے عثمانیاں دے ساتھروابط بھى صلح وجنگ دا آمیزہ سن ،بہت سى جنگاں تے مختلف صلح نامے تو‏ں اس فراز تے نشیب دی عکاسى کردے نيں _ ایران تے عثمانیاں وچ اہ‏م ترین معرکہ جنگ چالدران تھى کہ عثمانیاں دے باغى شاہزادے سلطان مرادکى(۳) شاہ اسماعیل دی طرف تو‏ں حمایت تے دونے حکومتاں دے مذہبى اختلافات دے باعث ایہ جنگ پیش آئی_ شاہ تہماسب دے دور وچ سال ۹٦۲ قمرى وچ (۴) صلح آماسیہ دے عہدنامہ تو‏ں ایہ روابط اک نويں مرحلہ وچ داخل ہوگئے_ اس صلح نامہ دے تحت کردستان ، بین النہرین تے جارجیا دا کچھعلاقہ عثمانیہ نو‏‏ں حاصل ہويا اس دے مد مقابل آرمینیا، دا خت تے اج دے مشرقى آذربائیجان دا کچھحصہ ایران دا جزو شمار ہويا _(۵) سرحد متعین ہوگئی تے ایہ معاہدہ سلطان محمد خدابندہ دے دور تک باقى رہیا_(٦) شاہ عباس دے ابتدائی دور وچ اس نے مجبور ہوک‏ے ایران دے کچھعلاقے عثمانیاں دے حوالے کيتے لیکن بعد وچ اس نے عثمانیاں تو‏ں واپس لے لئی(٧) شاہ صفى دے زمانہ اقتدار وچ عثمانیاں نے بغداد اُتے قبضہ

____________________

۱) عباسقلى غفارى ، روابط صفویہ تے ازبکان ج ۱_

۲) اسکندر بیگ منشی، سابقہ حوالہ ص ٧۳_ ٧۲_

۳) ھامر پور گشتال ، تریخ امپراتورى عثمانى ص ۱۹_ ۸۱٦_

۴) خورشاہ _سابقہ حوالہ ص ۸٦_ ۱۸۴ اسکندر پلک منشى ، سابقہ حوالہ ج ۱ ص ۹_۱۲۸_

۵) عبدالرضا ہوشنگ مہدوی، تریخ روابط خارجى ایران از ابتداى دوران صفویہ تاپایان جنگ دوم جہانی، ص ۳۳_

٦) راجرسیوری، سابقہ حوالہ ص ٧۳_٧۰_

٧) سابقہ حوالہ ص ٦_۸۳ _

۲۱۵ کرلیا تے بادشاہ نے سال ۱۰۴۹ قمرى وچ عثمانیاں دے ساتھمعاہدہ قصر شیرین طے کيتا جس دی روسے بصرہ تے مغربى کردستان دا کچھحصہ عثمانیاں نو‏‏ں دتا گیا جدو‏ں کہ مشرقى آذربائیجان، رواندوز، آرمینیا تے جارجیا ایران نو‏‏ں دتے گئے، ایہ معاہدہ بہت اہمیت دا حامل سی کہ کیونجے اس معاہدہ دی روسے متنازعہ علاقےآں دا مسئلہ حل ہويا تے اک صدى تک دونے حکومتاں وچ صلح برقرار رہى _(۱)

آخرى نکتہ ایہ اے کہ عثمانیاں دے ساتھایران دے روابط وچ مختلف عوامل کردار ادا کردے سن _ مثلاً مذہب، سیاسى عوامل سرحدى علاقےآں دے قبیلے دی حرکات، سرحداں دا متعین نہ ہونا تے عثمانیاں دی توسیع پسندی_

مغلاں دے ساتھتعلقات وچ ہور ہمسایاں دی نسبت بوہت گھٹ معاملہ جنگ وجدال تک پہنچیا ایتھ‏ے صرف اہ‏م مسئلہ قندھار دا تھا_مغلول دے ساتھدوستانہ روابط اکثر صفوى بادشاہاں دے زمانہ وچ رہے نيں دونے حکومتاں نے باہمى روابط وچ امن اورصلح قائم رکھنے نو‏‏ں ترجیح دى _(۲)

(ب) یورپى حکومتاں دے ساتھروابط : سال ۹۱۲ قمرى دے بعد تو‏ں خلیج فارس وچ پرتگالیاں دے نفوذ دی بناء اُتے شاہ اسماعیل نے کوئی چارہ نہ دیکھدے ہوئے انہاں دے اقتدار نو‏‏ں قبول کيتا اصل وچ اوہ عثمانیاں دے خلاف انہاں تو‏ں مدد لینا چاہندا سی _ پرتگالیاں تو‏ں قرار داد وچ ایہ درج سی کہ اوہ ایرانى لوکاں نو‏‏ں بارودى اسلحہ دے استعمال دا طریقہ سکھاواں _ شاہ تہماسب دی عثمانیاں دے ساتھبیس سالہ جنگى دور وچ پرتگالیاں نے کچھمقدار وچ بندوقاں تے جدید اسلحہ ایرانیاں نو‏‏ں دتا _(۳) اس دور دے بعد عیسائی مبلغین نے دوستانہ روابط برقرار کرنے دی کوششاں شروع کيتياں _

سال سنہ ۱۰۰٦ قمرى وچ دو انگریز آنتھونى شرلى تے رابرٹ شرلى شاہ عباس دے دربار وچ حاضر ہوئے _

____________________

۱) ہوشنگ مہدوى ، سابقہ حوالہ ص ۵_ ۱۰۴_

۲)ریاض السلام ،تریخ روابط ایران تے ہند، ترجمہ محمد باقر آرام تے عباسقلى خان ، تہران _

۳) ہوشنگ مہدوی، سابقہ حوالہ ص ۳، ۲۳_

۲۱٦ اک سال دے بعد شاہ عباس نے انتھونى شررلى نو‏‏ں بادشاہ دی طرف تو‏ں دوستى دے خطوط دے ساتھپایائے اعظم تے یورپ دے بادشاہاں مثلاً روم دے بادشاہ رودلف دوم فرانس دے بادشاہ آنری، ملکہ انگلستان تے وینس دے حاکم دوک توسکانى دی طرف بھیجیا _ انتھونى دا مشن ایہ سی کہ اوہ انہاں بادشاہاں دی مشترکہ دشمن عثمانیاں دے ساتھجنگ وچ حمایت حاصل کرے_

پرتگالیاں دے ساتھانگریزاں دی رقابت دے سلسلہ وچ انتھونى جیکسن ماسکو دی کمپنى دے نمائندے دی حیثیت تو‏ں ایران آیا_ اوہ ملکہ الیزبتھکى طرف تو‏ں شاہ تھماسب کےلئے بوہت سارے خطوط لیایا کہ جنکا مقصد تجارتى روابط برقرار کرنا تھا_ انگریزایسٹ انڈین کمپنى دے ذریعے سال ۱۰۲۴ قمرى وچ آہستہ آہستہ ایرانى بازاراں وچ داخل ہوئے اوہ ایران وچ کپڑ‏ا لیائے انہاں نے شیراز تے اصفہان وچ تجارت خانے قائم کیتے تے شاہ عباس تو‏ں بہت سى سہولیات حاصل کيتياں _ شاہ عباس انگریزاں دی دریائی طاقت نو‏‏ں پرتگالیاں دے خلاف استعمال کرنا چاہندا سی بالآخر امامقلى دی کوششاں تو‏ں انگریزاں ے مدد لى تے ہرمز نو‏‏ں پرتگالیاں دے چنگل تو‏ں آزاد کروالیا _(۱)

سال ۱۰٧۴ قمرى وچ ایران دے بعد یورپى حکومتاں دے ساتھروابط وچ فرانسیسى لوک ظاہر ہوئے ،کیپشن گروپ ایران وچ فعال ہوئے انہاں نے اصفہان وچ مراکز قائم کیتے تے انگریزاں اوراہل ہالینڈ دی مانند انہاں نے بھى دربار تو‏ں سہولیات حاصل کاں(۲) ایسٹ انڈیا انگریز کمپنى نے صفوى دور دے اختتام تک ایران وچ اپنے من پسند حقوق بحال رکھے صفویاں دے غیر ملکى روابط دے حوالے تو‏ں کہیا جاسکدا اے کہ شاہ اسماعیل ، شاہ تھماسب تے شاہ عباس کبیر جداں حاکماں نے اپنے ملک دے استقلال تے دشمناں دے مد مقابل اس دی حفاظت دے لئی بھر پور کوشش دی تے دو صدیاں تک اک مستحکم تے طاقتور حکومت دے ذریعے اپنے ملک دی سیاسى تے قومى سرحداں دا بھرپور دفاع کيتا_

____________________

۱) راجر سیوری، سابقہ حوالہ ص ۱۳_ ۱۰٦_

۲)عبدالحسین نوایی، روابط سیاسى تے اقتصادى ایران در دورہ صفویہ ،تہران فصل ہشتم_

۲۱٧ صفوى دور دی رہتل تے تمدن

مذہب شیعہ کوسرکارى قرار دینا تے اسک‏‏ے نتائج:

جداں کہ دسیا گیاہے کہ شاہ اسماعیل نے سال ۹۰٧ قمرى وچ تبریز وچ ایران دے سرکارى مذہب نو‏‏ں شیعہ قرار دتا تے حکم دتا کہ آذربائیجان تک ریاستاں دے خطباء ائمہ اثنى عشر سلام اللہ علیہم الى یوم الحشر دے ناں خطبہ پڑھیاں(۱) مذہب شیعہ نو‏‏ں سرکارى قرار دینے تو‏ں صفویاں دے لئی سب تو‏ں پہلا مرحلہ شیعى فقہى احکا‏م دا اجراء تے حکومت دے امور دا شیعہ فقہ دے مطابق چلنا تھا_

ایران وچ شیعہ فقہ تو‏ں آگاہ افراد دی کمى دے باعث شاہ اسماعیل نو‏‏ں جبل عامل تے بحرین دے شیعہ علماء دا سہارا لینا پيا تے انہاں نو‏ں ایران دی طرف دعوت دتی(۲) شاہ تھماسب دے دور وچ اس اُتے زیادہ توجہ دى گئی تے بوہت سارے شیعہ علماء نے ایران دی طرف ہجرت دی _ بعض علمائے دین نے صفوى حکومت دا ساتھدتا تے انہاں نو‏ں استحکا‏م بخشا جس دے نتیجہ وچ بادشاہاں نے بھى علماء دین تے انہاں دے مقام نو‏‏ں عزت تے توقیر تو‏ں نوازیا تے اہ‏م حکومتى مناصب مثلاً صدر ، شیخ الاسلام ، مجتہد ، قاضى تے مفتى وغیرہ دے عہدے علماء دے حوالے کیتے_

شاہ عباس دے زمانے وچ اس دا اقتدار اوررعب تے دبدبہ مذہبى قوتاں اُتے حاوى رہیا لیکن اس دے بعد علماء دا غلبہ بڑھدا گیا تے صفوى حکومت دے آخرى ایام وچ بالخصوص سلیمان تے حسین صفوى بادشاہ دے دور وچ علامہ باقر مجلسى عہد صفوى دے علماء وچ اک بارسوخ ترین شخصیت بن دے ابھرے تے آپ اصفہان دے شیخ الاسلام سن _ انہاں نے خود امام زمانہ (ع) دے نائب دی حیثیت تو‏ں شاہ سلطان حسین نو‏‏ں اپنا نائب قرار دتا ہويا تھا_

علمائے جبل عامل دا شاگرداں دی تربیت تے صفوى حکومت نو‏‏ں شیعہ عادل بادشاہت دے طور اُتے تسلیم کرنے دا کردار انتہائی اہمیت دا حامل تھا_ اس دور وچ علماء نے تعلیم ا ور کتاباں دی تالیف دے ذریعہ مذہب تشیع دی وسیع پیماناں اُتے ترویج وچ مدد دی تے شیعہ علوم ومعارف دی ترقى تے وسعت دے اسباب فراہ‏م کیتے_(۳)

____________________

۱) خواندمیر ، سابقہ حوالہ ج ۴ ص ۴٦٧_

۲) مہدى خوایانى منفرد، مہاجرت علماء شیعہ از جبل عامل بہ ایران _ ص ۱۰۰_

۳) سابقہ حوالہ ص ۱۳_۱۱۰_

۲۱۸ ادبیات

تریخ ادبیات دے محققاں صفوى دور وچ شعر وشاعرى دے زوال یا اُتے رونق ہونے وچ اختلاف نظر رکھدے نيں _ مآخذ تریخ دے تجزیہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شاہ اسماعیل ترکى بولی وچ شعر کہندے سن تے خطایى تخلص رکھدے سن (۱) _ شاہ تھماسب دے زمانہ وچ مخصوص سیاسى تے مذہبى صورت حال دے پیش نظر شعر زیادہ تر مرثیہ سرائی ، نوحہ خوانى او رآئمہ معصومین (ع) دی مدح وچ تبدیل ہوگیا سی کہ جس دا اک نمونہ محتشم دا شانى دا مشہور قصیدہ اے کہ جسنو‏ں شاہ تھماسب دے تقاضہ اُتے اس نے کہیا سی _(۲)

شاہ عباس ہمیشہ شاعر دی صحبت وچ رہندا سی _ دورہ صفوى وچ شعر وشاعرى اُتے ہندى سبک چھایا ہويا سی اس دور وچ تریخ نویسى بعض مخالف اقوال دے باوجود ترقى اُتے گامزن تھى کہ جس دا اک نمونہ اسکندر بیک منشى نيں کہ جو عہد صفوى دے عظیم ترین تریخ نویس شمار ہُندے نيں _(۳)

مدارس تے علوم

علماء شیعہ دی ایران دی طرف ہجرت تے انکا مختلف شہراں مثلاً شیراز، تبریز ، قزوین ، مشہد ، قم تے اصفہان وچ سکونت پذیر ہونا باعث بنا کہ اوہ انہاں شہراں دے مدارس وچ تدریس وچ بھى مشغول ہوگئے _ چارڈن نے اصفہان دے مدارس دی تعداد ۵٧ ذکر دی _(۴)

علمائے دین دی دینى مدارس وچ فعالیت تے صفوى بادشاہاں دے تعاون دے زیر سایہ شیعہ مذہب دے علوم نے بہت وسعت اختیار دی مثلاًاسلامى فلسفہ ملیا صدارا ، میرداماد تے انہاں دے شاگرداں جداں علماء دی وجہ تو‏ں بہت

____________________

۱) رسول اسماعیل زادہ، شاہ اسماعیل صفوى ، خطایى ، انتشارات بین الملل الہدی_

۲) اسکندر بیک منشی، سابقہ حوالہ ج ۱ ص ۲٧٧_

۳) راجر سیورى ، سابقہ حوالہ ص ۲۱۳_

۴) حسین سلطان زادہ ، تریخ مدارس ایران در عہد باستان تو‏ں تا سیس دارالفنون ، تہران ص ۵٧ _ ۲۵٦_

۲۱۹ زیادہ ترقى کر گیا _ اسى طرح علم طب نے بہت زیادہ اہمیت پیدا کی_ حکیم باشی( اک عہدے دا ناں ) دا صفوى دربار وچ عہدہ اک اہ‏م عہدہ شمار ہُندا سی اس دور وچ نشے دی چیزاں تو‏ں بے ہوش کردے ہوئے مختلف قسماں دے آپریشن کیتے گئے_(۱)

علم طب دے علاوہ علم نجوم بھى مورد توجہ سی _ بادشاہ لوک اپنے منصوبےآں تے فیصلےآں وچ علم نجوم تو‏ں فائدہ اٹھاندے سن _

معماری

صفوى دور دی معمارى نے کیفیت تے کمیت دے اعتبار تو‏ں ترقى دی _ اصفہان صفوى دور دی معمارى دا شاہکار اے ایہ جملہ اصفہان نصف جہان اے اس ترقى نو‏‏ں بیان کر رہیا اے کہ جو شاہ عباس دے دور وچ پیکر حقیقت وچ تبدیل ہوئی _ شاہ تھماسب نے راجگڑھ تبریز تو‏ں قزوین منتقل کيتا تے قزوین وچ جدید عمارتاں بناواں _ شاہ عباس نے اصفہان وچ اپنے بلند تے بالا منصوبےآں نو‏‏ں عملى جامہ پہنایا _

اصفہان تے اسک‏‏ے ارد گرد دے علاقےآں دا طبیعى حدود اربعہ شہر نو‏‏ں وسعت دینے دے لئی انتہائی مناسب تھا_ ایسا شہر جس وچ بہت سى سڑکاں محلات ، مسیتاں تے مدارس، بازار، قلعے تے برج تے مینارہاں انہاں سب دے بنانے تے وجود وچ لیانے وچ بہاء الدین محمد عاملى (شیخ بہائی) دی مہارت وکوشش بہت اہمیت دی حامل اے _ چہار باغ ، میدان عظیم نقش جہان، مسجد شیخ لطف اللہ، مسجد شاہ تے عالى قاپو ، اس دور دی معمارى دے اعلى نمونے نيں _

دوسرا شاہکار چہل ستون اے کہ جو شاہ عباس اول دے زمانہ وچ بننا شروع ہويا تے شاہ عباس دوم دے دور وچ تکمیل ہويا تے سفیراں دے استقبال دی جگہ تھا_ اج بوہت سارے زینے، حمام، دا روانسرا، مدارس، مسیتاں تے ہور متبرک تھ‏‏اںو‏اں صفوى دور دی عظیم الشان معمارى دی حکایت کررہے نيں(۲)

____________________

۱) سیویل الگود _ طب در دورہ صفویہ ، ترجمہ محسن جاوید_ دانشگاہ تہران_

۲) زکى محمد حسن ، ہنر ایران، ترجمہ محمد ابراہیم اقلیدى ، صداى معاصرص ۳٧ احمد تاجبخش ، تریخ صفویہ ، انتشارات نوید شیراز_

۲۲۰ کپڑ‏ا تے قالین بننے دا دا م

صفویاں نے قالین بننے دی صنعت نو‏‏ں دیہاتاں تو‏ں ودھیا کر ملکى سطح تک ترقى دى تے ملک دے اقتصاد دا اہ‏م جزو قرار دتا_ قالین بننے دا سب تو‏ں پہلا دا رخانہ تقریباً شاہ عباس کبیر دے زمانہ وچ اصفہان وچ قائم ہويا(۱) صفوى دور دے قالیناں وچو‏ں قدیم ترین نمونہ اردبیل ناں دا مشہور قالین اے کہ جو لندن دے ویکٹوریا البرٹ میوزیم وچ موجود اے اسنو‏ں سال ۹۴۲ قمرى وچ تیار کيتا گیا تھا_

شاہ عباس دے زمانہ وچ قالین تیار کرنے دے حکومتى دا رخاناں دی تعداد زیادہ تھى تے آرڈر اُتے قیمتى قالین تیار کیتے جاندے سن _ مثلاپولینڈ دے بادشاہ سیگسمنڈ سوم نے ایران تو‏ں قالین خرید کر اپنى بیٹى نو‏‏ں جہیز وچ دتے _ قالین تیار ہونے دے علاوہ کپڑ‏ا بننے دی صنعت نے بھى قابل ذکر ترقى کی_ قیمتى لباس تے محلات دے خوبصورت پردےآں نے سیاحاں نو‏‏ں مبہوت کردتا تھا_ درخشاں رنگاں دی آمیزش ، جدت تے اسلیمى وگل دار ڈیزائیناں تو‏ں تزیین نے ایرانى ماہرین نو‏‏ں اس قابل بنادتا کہ اوہ ایسا کپڑ‏ا بناواں جو خوبصورتى تے جدت وچ بے نظیر ہو(۲)

کہیا ایہ جاندا اے کہ اصفہان دے بازار وچ پچیہہ ہزار دا ریگر دا م کردے سن تے کپڑ‏ا بنانے دی انجمن دا صدر ملک دا اک طاقتور ترین شخص شمار ہُندا تھا_ ریشم تے ریشم دے کپڑےآں دی تجارت اس دور دی اک ہور صنعت تھى کہ جو انتہائی اہمیت دی حامل تھى بقول چارڈن:شاہ عباس ریشم بنانے تے برآمد کرنے والا سب تو‏ں پہلابادشاہ سی _ ریشم جارجیا ، خراسان، کرمان بالخصوص گیلان تے مازندران دے علاقےآں تو‏ں حاصل ہُندا سی تے سالانہ ۲۲ ہزار عدل(۳) ریشم دی پیداوا‏‏ر یورپ برآمد ہوتى تھى _(۴)

____________________

۱) راجر سیوری،سابقہ حوالہ ص ۳۳ _ ۱۳۲_

۲) سابقہ حوالہ ص ٦ _ ۱۲۵ _

۳) عدل: وزن دا اک پیمانہ (مصحح)

۴) شاردن ، سیاحتنامہ شاردن ، ترجمہ محمد عباسى ، تہران امیر کبیر ج ۴ ص ۳٧۰ _ ۳٦۹

۲۲۱ فوجى اسلحہ

چالدران دی جنگ وچ صفوى فوجى عثمانى فوج دے بارودى اسلحے تے توپخانہ دے مد مقابل زیادہ نہ ٹھہرسک‏‏ے ، چونکہ اس قسم دے اسلحہ دے استعمال تو‏ں واقف نہ ہونے دی وجہ تو‏ں ایرانى فوج زیادہ طاقتور نہ تھی_

شاہ عباس دے بادشاہ بننے تے ماڈرن فوج دی تشکیل تو‏ں پہلے ایرانى فوج دا ڈھانچہ قزلباشاں دے گروہاں اُتے مشتمل تھا_ ایہ اوہ خوفناک جنگى طاقت تھى جنکا عثمانى بھى احترام کردے سن _ لیکن چالدران دی جنگ دے بعد فوجى ڈھانچے وچ تبدیلى ناگزیر تھى _ شاہ تھماسب نے جواناں دے انتخاب تو‏ں پنج ہزار افراد دی اک رجمنٹ تشکیل دى کہ جنہاں نو‏ں قورچی کہیا گیا _ اس رجمنٹ تو‏ں اک ماڈرن فوج دی بنیاد فراہ‏م ہوئی تے شاہ عباس کبیر دے لئی راستہ ہموار ہويا _(۲)

شاہ عباس کبیر نے فوج دی ابتدائی بنیاد (شا ہسونہا یعنى بادشاہ دے حامی) تشکیل دینے دے ساتھاک نويں فوج خاص نظم دے ساتھتشکیل دى کہ جو مختلف اقوام تے اقلیتاں اُتے مشتمل تھى _ شاہ نے اس دا م دے ساتھساتھشرلى برادران تو‏ں بہت قیمتى فوجى علوم بھى کسب کیتے _ تے پہلى دفعہ ایرانى فوج وچ مختلف دھڑے ، پیادے ، سوار تے توپخانہ وجود وچ آئے _ اسى طرح توپ بنانے تے گولے مارنے دا فن بھى شرلى برادران تو‏ں سکھیا گیا _(۳) لیکن قابل افسوس گل ایہ اے کہ شاہ عباس نے ایرانى فوج وچ جس چیز دی بنیاد رکھى اس دے جانشیناں نے اس دی طرف توجہ نہ دی جس دے نتیجہ وچ ایرانى فوج روز بروز کمزور ہوتى چلى گئی ایتھ‏ے تک کہ نادر شاہ دے زمانہ وچ ایرانى فوج وچ دوبارہ قوت پیدا ہوئی_

____________________

۱) خانبابابیانى ، تریخ نظامى ایران، جنگہاى دورہ صفویہ ص ۵۹_

۲) راجو سیوری، سابقہ حوالہ ص ۱۹۹ _

۲۲۲ صفویاں دا دفترى نظام

صفویاں دے حکومتى ڈھانچے وچ بادشاہ تمام امور دا سربراہ ہُندا سی کہ جو ملک نو‏‏ں ادارےآں تے شعبےآں دے عہدیداراں تے منصب داراں دے ذریعہ چلا تو‏ں سی ، ذیل وچ انہاں عہدےآں تے مناصب دی طرف اشارہ کيتا جاندا اے:

اک عہدہ وکیل نفس نفیس ہمایون' ' سی کہ جو سیاسى امور وچ برجستہ کردار ادا کردا سی ایہ عہدہ سپہ سالاراں وچو‏ں ہُندا سی تے صدر دے عہدہ دے لئی انتخاب وچ بہت زیادہ اثر تے رسوخ رکھدا تھا_ چالدران دی جنگ دے بعد اس عہدہ دی اہمیت ختم ہوگئی ،اب ایہ دین تے دنیاوى امور وچ نائب السلطنہ شاہ نئيں رہیا سی بلکہ دفاتر دے شعبہ دے سربراہ دی حیثیت تے صفوى حکومت دے نمائندہ دے حیثیت تو‏ں پہچانا جاندا سی تے صفوى دور دے آخر وچ تاں اس عہدہ دا ناں تے نشان ہى نہ رہیا _

دوسرا مقام امیرالامرائ دا تھا_ صفوى دور وچ قزلباش لشکراں دا سپہ سالار اس عہدہ اُتے فائز ہُندا سی جو فوجى طاقت رکھنے دے ساتھساتھدفترى امور اُتے واضح کنٹرول رکھدا تھا_(۱)

صفوى حکومت دے فوجى عہدےآں وچو‏ں اک عہدہقورچى باشی سی کہ جو قبائلى رجمنٹاں دا کمانڈر ہُندا سی _ شاہ اسماعیل اول دے بعد ایہ عہدہ بہت اہمیت دا حامل ہويا _ شاہ عباس دے دور وچ جارجین تے چرکساں دی وجہ تو‏ں انہاں فوجى مناصب نے اک منظم تے مسلح فوج نو‏‏ں وجود بخشا_

شاہ دے بعد دا مقام وزیر کہلاندا سی کہ جسنو‏ںاعتماد الدولہ دا لقب دتا جا تو‏ں سی _ دیوان دا سربراہ وزیر اعظم ہُندا سی کہ جس دے ماتحت بوہت سارے وزیر ، منشى تے ہور حکومتى عہدیدار دا م کردے سن _ دیوانى عہدیداراں دا انتخاب وزیر دی مہر دے بغیر کوئی حیثیت نہ رکھتاتھا _صدر دا عہدہ کہ جسکى ذمہ دارى نظریاتى تے مذہبى وحدت نو‏‏ں وجود وچ لیانا سی، صفوى حکومت دے مسلک مناصب وچو‏ں اہ‏م منصب تھا_ اگرچہ صدر مسلک شیعہ

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ٧۹_ ٧۰_

۲۲۳ کا سربراہ سی لیکن سیاسى نظام دی اسيں آہنگى دے بغیر فعالیت انجام نئيں دیندا سی _ اوہ دیوان بیگى (عمومى قوانین وچ شاہ دا مکمل اختیارات رکھنے والا نمائندہ) دے ساتھعدالتى امور نو‏‏ں بھى نمٹا تو‏ں سی _ ایہ سب اعلى حکا‏م درالحکومت وچ ہُندے سن کہ جنکے ماتحت بوہت سارے عہدیدار انکى ذمہ داریاں نو‏‏ں بجالانے وچ انہاں تو‏ں تعاون کيتا کردے سن _(۱)

صفویاں دا زوال

اس شاہى سلسلہ دے زوال دے بارے وچ مختلف نظریات سامنے آئے نيں _ صفوى جوکہ اک شیعہ حکومت تھى تقریباً ۲۲۰ سال تک جارى رہى ، اس مدت وچ صفوى بادشاہاں نے جو بھى سیاسى پالیسیاں بناواں اوہ اک طرح اس حکومت دے تدریجى زوال وچ کردار ادا کرتى نيں _ شاہ عباس کبیر دی تجربہ دا ر شخصیتاں تے شاہزاداں نو‏‏ں ختم کرنے دی سیاست تے املاک ملکاں نو‏‏ں املاک خاص وچ تبدیل کرکے بیشتر درآمد دے ذرائع پیدا کرنے دی سیاست نے حکومتى ڈھانچے اُتے بہت برے اثرات ڈالے_ شاہ عباس دی فوج وچ بہت سى خوبیاں تے امتیازات دے باوجود قزلباشاں دی نسبت ہور قبیلے تے اقوام دے سپاہى صفوى حکومت تے ایران تو‏ں بوہت گھٹ عقیدت رکھدے سن _

صفویاں دے سقوط دے ہور اسباب وچو‏ں عہدےآں تے مناصب اُتے نااہل تے نالائق افراد دا ہونا تے مریدى تے مرشدى دا روحانى رابطہ ختم ہونا ہور افغاناں دا اصفہان اُتے ناگہان تے برق رفتارى تو‏ں حملہ سی کہ اس طولانى مدت وچ انہاں تمام اسباب نے اکھٹے ہوک‏ے ایرانى حکومت دے اک اہ‏م سلسلہ نو‏‏ں ختم کردتا_

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۹٧_

۲۲۴ عثمانى حکومت

امارت تو‏ں بادشاہت تک

عثمانى حکومت دی بنیاد اٹھويں صدى ہجرى تے چودہويں صدى عیسوى دے آغاز وچ رکھى گئی _ اس حکومت دا ناں عثمان غازى (حکومت ٧۲۴_٦۸۰) تو‏ں لیا گیا کہ جو اغوز ترکاں دے اک قبیلہ دا سردار سی _ ایہ انہاں ترک قبیلے دا حصہ سن جو سن ۴٦۳ ہجرى ذیقعدہ وچ الپ ارسلان سلجوقى دی بیزانس( مشرقى روم) دے بادشاہ رومانس چہارم اُتے فتح دے بعد موجودہ ترکى وچ سلجوقى حکومت قائم ہونے دے ساتھسلاجقہ روم تے بیز انس دے ما بین سرحدى علاقےآں وچ سکونت پذیر ہوئے(۱) منگولاں دے رومى سلاجقہ اُتے تسلط دے بعد جدو‏ں ایلخانان (منگولاں ) دی گرفت کمزور پڑگئی تھى تاں انہاں نے اسى علاقہ وچ سردارى حاصل کرلى تھی_

اگرچہ عثمانى قبائلى امراء نو‏‏ں اناتولى دے ہور امراء اُتے کوئی برترى حاصل نہ تھى بلکہ انہاں دی نسبت کمزور تے حقیر محسوس ہُندے سن (۲) _ لیکن اپنى خاص جغرافیائی حدود تے ہور عوامل بالخصوص جہاد دے لئی فوج تیار کرنا تے بحیرہ اسود دے کنارے دے ساتھساتھبیز انس دی ہور سرزمیناں نو‏‏ں اپنے ساتھملحق کرنے دی بناء اُتے ایہ مملکت وسعت اختیار کر گئی تے روز بروز ایہ اقتدار بڑھدا گیا جس دے نتیجہ وچ ایہ اک قبیلہ تو‏ں اک وسیع حکومت تے بادشاہت تک پہنچ گئے _(۳)

عثمان غازى دی حکومت دے درمیانى دور وچ عثمانى حکومت تشکیل پائی _ ایہ دا میابى اہل تصوف دے شیوخ، ابدالاں تے با باواں ہور علماء تے فقہاء تو‏ں اچھے روابط دی وجہ تو‏ں حاصل ہوئی کیونجے علماء وفقہاء دا مسلما‏ن ترکاں وچ روحانى اثر ورسوخ بہت زیادہ سی _

____________________

۱) ادموند کلیفورد یاسورٹ_ سلسلہ ہاى اسلامى ، ترجمہ فریدون بدرہ اى ص ۲۱۰_

۲) چاستا نفورد جى ، شاد، تریخ امپراتورى عثمانى ترکیہ جدید _ ترجمہ محمود رمضان زادہ ص ۳٦ _

۳) ہامر پور گشتال _ تریخ امپراتورى عثمانى ، ترجمہ میرزا ازکى على آبادی، تہران ج ۱ ص ۴۳ _

۲۲۵ اور اہل فتوت دی تنظیماں کہ جو انتہائی وسعت دے ساتھتمام شہرى طبقات وچ مؤثر کردار ادا کر رہى سن ، انکى خدمات تے کوششاں دا نتیجہ عثمانى حکومت دی صورت وچ سامنے آیا _(۱)

عثمان غازى جو کہ اپنى مدبرانہ سیاست تے عثمانى سماج دے تمام طبقات تے مختلف شعبہ جات زندگى دے لوکاں تو‏ں اچھے تعلقات تے اپنے مسلما‏ن تے عیسائی ہمسایاں تو‏ں اچھے مراسم رکھنے دی بناء اُتے ترک قبیلے دے رہبر دے مقام اُتے فائز ہوچکيا سی ،اس اپنى مملکت نو‏‏ں وسعت بخش کر اپنے جانشیناں دے لئی ہور فتوحات دے اسباب فراہ‏م کردیے سن تے اپنى چھوٹى سى حکومت دی ایسى مضبوط بنیاد رکھى تھى کہ جو حکومت دے استحکا‏م تے وسعت دی ضمانت فراہ‏م کرتى تھی_(۲)

اورخان غازى ( ٧٦۱_٧۲۴ق) جو کہ اپنے والد عثمان غازى دے سیاسى تے فوجى معاملات وچ انکا دایاں بازو سی اس فتوحات نو‏‏ں جارى رکھنے دے ساتھساتھحکومت نو‏‏ں منظم کرکے اسنو‏ں بادشاہت وچ تبدیل کرنے دی کوشش جارى رکھی_ اس نے اہ‏م شہر بروسہ اُتے قبضہ کرلیا کہ جس اُتے فتح پانے دے حالات چند سالاں تو‏ں بن رہے سن تے اسى شہر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ قرار دتا تے عثمانى حکومت دے مستقل ہونے دے اعلان دے لئی اپنے ناں تو‏ں سکہ جارى کيتا تے اس دا ناں خطبات وچ پڑھاجانے لگا_ ایہ سال ٧۲٦ قمرى تھا(۳) اس لئی بعض مورخین اسنو‏ں عثمانى حکومت دا پہلا بادشاہ شمار کردے نيں(۴)

اس نے اس دے بعد ایشاے کوچک تے ہور اہ‏م مناطق تے شہراں اُتے قبضہ کردے ہوئے بیزانس (روم) نو‏‏ں ایشیا تو‏ں باہر دھکیل دتا(۵) _ اس سلطنت دے اندرونى کشمکش وچ بعض رقیباں دی درخواست پر

____________________

۱) اوزون چارشیعى واسماعیل حقی، تریخ عثمانى ،ترجمہ ایرج نوبخت تہران ج ۱ ص ۱۲٦ _ ۱۲۵_استانفورد چى ، شاو،سابقہ حوالہ ص ۴۳_

۲) استانفورد چى شاد، سابقہ حوالہ ص ۲۲۳ ، لردکین راس، قرون عثمانى ، ترجمہ پروانہ ستارى ، ص ۲۴ _

۳) مادر _ یورگشتال ، سابقہ حوالہ ص ۸۳ دے بعد تو‏ں ، اوزون چارشیلى ص ۱۴۱ _ ۱۲۹ _ ۱۴٧ دے _

۴) Sanderora ، siyasi Tarib ، Ank ، ۱۹۸۹ ، p۳۱

۵) اوزون چارشیلى ،سابقہ حوالہ ص ۱۴٧ _ ۱۴۱ _ استانفوردچى شاو، گذشتہ مدرک ص ۴۵_ ۴۴_

۲۲٦ اس دے اندرونى امور وچ دخل دتا تے کچھمواقع تو‏ں بہترین فائدہ اٹھاندے ہوئے اوتھ‏ے اپنى فوج نو‏‏ں داخل کيتا _ بالکان وچ ہور فتوحات دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں تزویرى اہمیت دے حامل جزیرے گیلى پولى ( Gallipoli )ماں مستحکم کيتا _(۱)

بیزانسى (رومی) طاقت دے تشنہ لوکاں دے لئی اسکى اہمیت اسقدر زیادہ تھى کہ اس ملک دے دوبادشاہاں نے اسک‏‏ے ساتھاپنى بیٹیاں دی شادى دے لئی ارادے دا اظہار کيتا _ اک ہور بادشاہ نے مجبور ہوک‏ے اپنى مملکت وچ اس دی فتوحات نو‏‏ں تسلیم کرلیا_(۲)

اور خان بیگ حکومت تے فوج دے معاملات نو‏‏ں منظم کرنے وچ بھى فعال سی اس نے اک منظم فوج نو‏‏ں تشکیل دتا سی ہور ینى چری سپاہیاں دی ابتدائی شکل بھى اسى دور وچ وجود وچ آئی(۳) _ اسک‏‏ے اپنے والد دی مانند اہل فتوت تے تصوف تے علماء تو‏ں روابط بہت اچھے سن ،اہل فتوت وچو‏ں اسک‏‏ے کچھوزیر بھى سن اس نے ابدالان (زاہداں ) دے لئی خانقاہاں تے دینى علوم دی تدریس دے لئی مدارس بنائے(۴) اس دے بعد سب تو‏ں پہلے سیاسى روابط جمہورى جنیوا(۵) تو‏ں ہوئے کہ جس دی دا لونیاں بحیرہ روم دے جزیرے وسواحل وچ سن _ انہاں روابط دے نتیجہ وچ انہاں دے درمیان اک تجارتى معاہدہ بھى وقوع پذیر ہويا_(٦)

اور خان غازى دی وفات دے بعد اس دا بیٹا مراد اول (٧۹۱_ ٧٦۱ق) المعروف خداوندگاراس دا جانشین بنا_ اوہ اپنے والدکے زمانہ حیات وچ روم ایلى ماں جنگ وچ مصروف سی _ اس نے بھى اپنے والد دی مانند اسى سرزمین وچ فتوحات دا دائرہ ودھانے دی کوشش جارى رکھی_ ادرنہ (موجودہ ترکى دا اک شہر) دی فتح

____________________

۱) Kramers ، op ، cil- p -۱۹۲-۱۹۳

۲) Gokbilgin ، Tayyib ، otnonin Ta ، vol ۹ ، P -۴۰۲-۴۰۳

۳_ احمد راسم، عثمانى تاریخى ، ج ۱ _ ص ۵۲_۵۱ استانفورد جى شاو،سابقہ حوالہ ص ۴۳ دے بعد ،اوزون چارشیلی،سابقہ حوالہ ص ۱۵۲_ ۱۵۰

۴_ شمس الدین ساى ، قاموس الاعلام، استانبول _ ص ۳۹۴۳ ،حامر ، یورگشتال ،سابقہ حوالہ ص ۱۱۱ _

۵- Genova

٦- kromers ، op c.+ p ۱۹۳

۲۲٧ کہ جو اس دے تخت نشینى دے سال انجام پائی برا عظم یورپ وچ عثمانیاں دی حکومت قائم ہونے دے اعتبار تو‏ں بہت اہمیت دی حامل تھی_

یہ تے بالکان دی تریخ بلکہ یورپ دی تریخ وچ اہ‏م مرحلہ شمار ہوتى اے _(۱) اس بہت وڈے شہر جو کہ بعد وچ عثمانیاں دا درالحکومت بنا ،فتح دے بعد قسطنطنیہ دا خشکى دے راستے تو‏ں یورپ نال رابطہ کٹ گیا_(۲) اس طرح در حقیقت مشرقى روم دے راجگڑھ دے محاصرہ دا پہلا قدم اٹھایا گیا تھا_

مراد دے دور وچ بعد والى فتوحات نے جزیرہ یونان دے علاوہ تمام بالکان نو‏‏ں عثمانیاں دے اختیار وچ دے دتا_ کہاجاسکدا اے کہ انہاں فتوحات دے ذریعہ پنج صدیاں تک چلنے والى حاکمیت دے بیج بوئے گئے _ ایسى حاکمیت دے جس نے اس نويں تمدن نو‏‏ں جنم دتا کہ جو تریخ دے اوراق اُتے مختلف قومی، دینى تے لسانى عناصرکى آمیزش تو‏ں ظاہر ہويا_(۳) بہرحال انہاں فتوحات نے دنیائے غرب نو‏‏ں وحشت زدہ کردتا ایتھ‏ے تک کہ پاپائے روم نے عثمانیاں نو‏‏ں روکنے دے لئی دو صلیبى جنگاں دا آغاز کيتا_(۴)

لارڈ کيتياں اس دے تجزیہ دے مطابق مراد اول فوجى تے سیاسى قیادت وچ اپنے والد تے دادا تو‏ں بڑھکر سی اسکى کوششاں تو‏ں مغرب مشرق دی گرفت وچ آگیا جداں کہ یونانیاں تے رومیاں دے دور وچ مشرق اہل مغرب دی گرفت وچ سی ،وہ پہلے تن عثمانى حکمراناں دے باہمى موازنہ دے بعد اس نتیجہ اُتے پہنچیا کہ عثمان نے اپنے گرد قوم نو‏‏ں جمع کيتا ،اس دے بیٹے تے خان نے اک قوم تو‏ں اک حکومت تشکیل دى جدو‏ں کہ اس دے پو‏تے مراد اول نے اس حکومت نو‏‏ں بادشاہت پہچادتا_ مراد دے بھى اپنے والد تے دادا دی مانند اہل فتوت تو‏ں بہت اچھے

____________________

۱- Inalcik ، in IA vol /p- ;sevim – yucel ، op ، cit ، vol ، p .۲٦ -۲٧

۲_ احمد راسم ،سابقہ حوالہ ص ٦۳_

۳- sander ، op. cit ، P .۳۱

۴ _ اوزون چارشیلى ، سابقہ حوالہ ، ص ۲۰۰ _ ۱۹۳ _ احمد راسم ،سابقہ حوالہ ج۱ ص ٦٧_٦۵_ ٧۹_ ٧۸_ لارڈکاں ، سابقہ حوالہ ، ص ۵۸_ ۵٧_

۲۲۸ روابط سن ایتھ‏ے تک کہ اس دے زمانے دے تے قف ناواں وچ ایہ عبارات موجود نيں کہ فلان نو‏‏ں فلان جگہ اخى دی حیثیت تو‏ں معین کرتاہاں _(۱)

مراد دے بعد سلطان بایزید اول (۸۰۴_ ٧۹۱ ق) نے روم ایلى وچ فتوحات دا دائرہ ودھایا تے آناتولى دے چند امراء نو‏‏ں اپنا اطاعت گزار بنایا_ تے قسطنطنیہ دا تن بار محاصرہ کيتا تے بیزانس دے بادشاہ نو‏‏ں ایسى قرار داد قبول کرنے اُتے مجبور کيتا کہ جس دے تحت اوہ شہر وچ اک محلہ کہ جس وچ مسجد ہوئے مسلماناں دے ساتھخاص کردے اورعدالتى امور دے لئی اک اسلامى ادارہ بھى قائم کرے(۲) اس دی فتوحات نے عثمانى مملکت نو‏‏ں فرات تو‏ں دانوب تک پھیلادتا تھا،لیکن آناتولى اُتے تیمور دی یلغار تو‏ں فتوحات دا ایہ سلسلہ ختم ہوگیا_ انقرہ دی جنگ(۳) (ذى الحجہ ۸۰۴ق) وچ بایزید دی تیمور تو‏ں شکست کھانے تو‏ں عثمانى تریخ دا پہلا دور کہ جسنو‏ں اسلامى فتوحات دا پہلا دور کہیا گیاہے ،ا پنے اختتام نو‏‏ں پہنچیا_

عثمانى دا میابیاں تے انہاں دے تسلط واقتدار دے اسباب نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے :

۱_ بیزانس تے بالکان دی حکومتاں نو‏‏ں کمزور تے عثمانى فتوحات دے لئی راستہ ہموار ہوئے نے دے اسباب:

۱) مذکورہ حکومتاں وچ اندرونى کشمکش تے ختم نہ ہونے والى باہمى جنگاں تے ملوک الطوایفى دا دور دورہ کہ جس دے نتیجہ وچ مرکزى حکومت دا اقتدار کمزور پڑگیا_(۴)

۲) بالکان دے آرتھوڈوکس عیسائیاں دا لاطینى کلیسائاں نال نفرت کرنا تے عثمانیاں دے خلاف پادریاں دے صلیبى فوج تیار کرنے دے اقدامات کر قبول نہ کرنا_ ایہ احساست اِنّے شدید سن کہ بالکان دے بوہت سارے عیسائی عثمانیاں نو‏‏ں اپنے لیئے کیتھولک کلیسا دے تسلط تو‏ں نجات دہندہ سمجھدے سن _(۵)

____________________

۱- Neset ، Cagatar ، Makaleler velncele meler ، konra ،۱۹۸۳ ، P ۲۹۰

۲)ہامر، یورگشتال ، سابقہ حوالہ ص ۲۰٦ اوزون چارشیلى ،سابقہ حوالہ ص ۳۳۴_

۳- Yinane ، Op. Cit. P ۳۸٦ ، Sevil-Yucel ، Op. Cit P ٦۳ ،٦۸

۴) شاو، سابقہ حوالہ ص ۳٦ _ لارڈکین راس، سابقہ حوالہ ص ۵۵ _

۵) لارڈ کین رس ، سابقہ حوالہ ص ۴۴_ ۵۱_

۲۲۹ ۳_ٹیکساں دے ودھانے دی وجہ تو‏ں دیہاتى لوکاں دا حکومتاں تو‏ں ناراض ہونا ایہ ٹیکس وغیرہ اِنّے زیادہ سن کہ کبھى کبھى ایہ لوک حکومت دے خلاف بغاوت کيتا کردے سن _(۱)

۲_ عثمانیاں نو‏‏ں مستحکم کرنے والے اسباب : فوجى صلاحیتاں تو‏ں مالامال ہونے دے ساتھساتھاس دور وچ عثمانى حکومتاں نو‏‏ں اندرونى اختلافات دا سامنا نئيں کرنا پڑو_ تے مذہبى تے اقتصادى محرکات دے ساتھساتھفتوحات دی خاطر دائمى جنگ دے لئی آمادگى بھى اہ‏م اسباب سن _(۲)

عثمانیاں نو‏‏ں مستحکم کرنے والے بعض ہور اسباب ایہ نيں کہ مفتوحہ سرزمین اُتے لچکدار سیاست تے پالیسیاں روا رکھنا رکھیا، مفتوحہ علاقےآں دے لوکاں تو‏ں مذہبى تعصب تو‏ں پاک رویہ رکھنا ، غیر مسلم رعایا نو‏‏ں اپنى رسم تے رواج دے مطابق رہنے دی اجازت دینا، آرتھوڈوکس کلیسا دے ٹیکساں نو‏‏ں معاف کرنے والے قانون نو‏‏ں برقرار رکھنا(۳) اورگردو نواح دے عیسائی امراء تو‏ں دوستانہ روابط رکھنا تے بعض اوقات انہاں وچو‏ں کچھاسلام دی طرف راغب ہوک‏ے مسلما‏ن ہوجاندے سن، اسى وجہ انہاں امراء دی بعد والى نسلاں مثلاً میخال اوغلواور اورنوس او غلو عثمانى مملک دے بارسوخ خانداناں وچ ميں شمار ہونے لگے_(۴)

مفتوحہ سرزمیناں وچ رعایا دی سہولت دے پیش نظر قانون تے نظم دی برقرارى ، انکى جان ومال دی حفاظت تے حکومت دا رعایا اُتے ٹیکساں وچ کمى کرنا ایہ اوہ امور سن جنکى بناء عیسائی رعایا عثمانیاں نو‏‏ں اپنے سابق حاکماں اُتے ترجےح دیندے سن _(۵)

____________________

۱) استانفورڈ جى ، شاد ،سابقہ حوالہ ص ۱۰۰

۲) استانفورد جى شاد،سابقہ حوالہ ص ۴۰

۳) لارڈکین راس ، سابقہ حوالہ ص ۲٦_ ۲۴

۴) اوزون چارشیلى ، سابقہ حوالہ ص ۱۳۱ ، ۱۴۱ ، استانفورڈ جى شاو،سابقہ حوالہ ص ۸۵ _ ۸۲ _ ۵۲ لارڈکین راس، سابقہ حوالہ ص ۲٧ _ ۲۴

۵) Sender ، Op.Cit.P.۳۰

۲۳۰ تیمور دی یلغار تے بایزید اول دے بیٹےآں دے باہمى کشمکش تو‏ں خلاء پیدا ہويا ،اسک‏‏ے بعد عثمانى تریخ دا دوسرا دور شروع ہويا کہ جسنو‏ں عثمانى بادشاہت دی دوبارہ تشکیل تے عثمانى حکومت دے عروج دے دور تو‏ں یاد کيتاجاندا اے _ سلطان محمد اول دے زمانہ وچ دوبارہ عثمانیاں وچ یکجہتى پیدا ہونے دے بعد مراد دوم نے قسطنطیہ نو‏‏ں اک مدت تک محاصرہ وچ رکھیا_(۱) تے اناتولى دے بوہت سارے امراء نو‏‏ں اطاعت گزار بنایا _(۲)

سلطان محمد دوم (حکومت ۸۸٦_۸۵۵ / ۱۴۸۱_ ۱۴۵۱ عیسوی) المعروف فاتح تخت نشین ہويا، اسنو‏ں عثمانى فتوحات دی تریخ وچ اہ‏م ترین فتح یعنى سنہ ۸۵٧ دا / ۱۴۵۲ عیسوى وچ قسطنطیہ دی فتح تے بیزانس دی بادشاہت دے خاتمہ دی توفیق حاصل ہوئی ایتھ‏ے تک کہ قرون وسطى دا دور ختم ہويا تے قرون جدید دا دور شروع ہويا_ اس نے قسطنطیہ نو‏‏ں عظیم الشان مسیتاں تے مدارس دے اسلامى راجگڑھ وچ تبدیل کردتا_(۳)

مغرب وچ سربیا ، بوسنیا، ہرزگوینیا تے شمال وچ جزیرہ کریمہ اُتے قبضہ کرلیا_ لیکن شہربلغراد نو‏‏ں فتح کرنے تو‏ں ناکا‏م رہیا(۴) فاتح نے مشرقى روم دے راجگڑھ نو‏‏ں فتح کرنے تے ہور فتوحات دے ذریعے مملکت عثمانیہ نو‏‏ں اک بہت بڑى طاقتور بادشاہت وچ تبدیل کيتا تے خود اک عظیم الشان بادشاہ دے روپ وچ دنیا دے سامنے جلوہ گر ہويا_(۵)

وہ تجارت دے پھلنے پھُلن نو‏‏ں بہت اہمیت دیندا تھا_ عمومى مصالح دے پیش نظر اس نے مملکت عثمانیہ دے اٹلى تو‏ں روابط نو‏‏ں کنٹرول کردے ہوئے انہاں نو‏ں اک خاص نظم وچ لیایا _ اٹلى دے تاجراں اُتے کسٹم ٹیکس دی معافى ختم کردتی_ تے بعد وچ انہاں دے تجارتى مال اُتے کسٹم ٹیکس دو فى صد تو‏ں پنج فیصد بڑھادتا تے مملکت عثمانیہ دے شہرى خواہ یونانی، یہودى ، ارمنى تے مسلماناں نو‏‏ں سہولت دى کہ اٹلى دے تاجراں دی جگہ ایہ لوک تجارت کرن _

____________________

۱) sevim-yucel ، Op.cit ، PP ،٦۹-۹٧

۲)احمد راسم،سابقہ حوالہ ، ص ۵۴_

۳) سابقہ حوالہ ص ۲۰۵_ ۲۰۲، ۲۱۵_ ۲۱۴_

۴) احمدراسم ، سابقہ حوالہ ص ۲۰۵ _ ۲۰۲_ ۲۱۵_۲۱۴_

۵) Kunt ، Metin ، Op.cit ، P ٧٦ ، inalcik ، intarkdunvasi...P ۴٦۴

۲۳۱ اس دور وچ بعض شہر مثلاً بروسہ جو کہ ایران تے سعودى عرب دے تجارتى قافلاں دے راستہ وچ آندا سی ، تجارت دے مرکز وچ تبدیل ہوگیا بالخصوص ایہ شہر ایرانى ریشم دی تجارت دے باعث ریشمى کپڑےآں دی صنعت دا بہت وڈا مرکز بن گیا _(۱)

سلطان محمد فاتح دا دور رہتل وتمدن تے علوم دی ترقى تے پھلنے پھُلن دا زمانہ بھى سی _ اوہ خود بھى اعلى سطح دی تعلیم حاصل کیتے ہوئے سی تے ترکی، فارسی، عربى لاطینى ، یونانى تے عربى زباناں نو‏‏ں جاندا سی _(۲) استانبول نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد فورى طور اُتے اس نے ایاصوفیہ کلیسا نو‏‏ں مسجد وچ تبدیل کرنے اوراسک‏‏ے نزدیک اک مدرسہ بنانے دا فرمان جارى کيتا_ تے علاء الدین على قوشجى (متوفى ۸٧۹ قمری) نو‏‏ں اوتھ‏ے دا سرپرست تے منتظم بنایا_

قوشجى اک زمانہ وچ سمرقند دے رصدخانہ دا منتظم تھا_ الغ بیگ دے قتل دے بعد اوزدن حسن آق قونیلو دی خدمت وچ پیش ہويا چونکہ اوہ مذکورہ بادشاہ تے عثمانى سلطان وچ اک مصالحت دے لئی فاتح دے دربار وچ حاضر ہويا سی اس لئی فاتح دی توجہ دا مرکز قرار پایا تے اس نے قوشجى دے استنبول وچ اقامت پذیر ہونے اُتے رضایت دا اظہار کيتا_ قوشچى نے ثمرقند دے علمى مرکز نو‏‏ں مملکت عثمانیہ وچ منقتل کرنے تے مملکت عثمانیہ وچ بوہت سارے علوم مثلاً ریاضى تے نجوم دی ترقى وچ اہ‏م کردار ادا کيتا اس نے عربى بولی وچ علم ہیئت دے متعلق اک رسالہ لکھیا تے فاتح دی اوزدن حسن اُتے فتح دی مناسبت تو‏ں اسکانام فتحےہ رکھیا_(۳)

فاتح دے حکم اُتے مسجد فاتح دے گرد ونواح وچ بننے والے مدارس ہور دربارسے وابستہ مدارس تے علمى مراکز علماء دین تے حکومتى عہدیداراں دی تربیت دے اہ‏م مراکز بن چکے سن _(۴)

____________________

۱) Inalcik ، Op.cit ، P ۴٦۵ ، Inalcik ، La ، Vol ،٧ PP ۵۳۳ -۵۳۴

۲_ احمد راسم ، سابقہ حوالہ ص ۲۱۹_

۳_ ابوالقاسم قربانی، زندگى نامہ ریاضى دانان دورہ اسلامی_ تہران ص ۳٦۴ _۳٦۰ _

۴) Huseyin ، Yurdaydin ، Dusunceve bilim Tavihi( ۱۳۰۰-۱٦۰۰ ) in Turkiye Tarihi ، ed sim Aksin ، Vd ۲ ، PP. ۱۸۱-۱۸۲

۲۳۲ فاتح دے بعد سلطان بایزید دوم تے اس دے بعد سلطان سلیم اول ( ۹۲٦_ ۹۱۸ق) المعروف یاووز (بے رحم) تخت نشین ہويا _ اس نے چالدران دی جنگ وچ شاہ اسماعیل صفوى اُتے دا میابى دے علاوہ مکمل طور پرا ناتولى اُتے تسلط، شام تے مصر نو‏‏ں فتح کرنا تے ممالیک (غلاماں ) دی حکومت ختم کردے ہوئے عثمانى مملکت نو‏‏ں دوگنا کردتا_ خادم حرمین شرفین دا لقب اختیار کيتا تے شریف مکہ دی طرف تو‏ں اس دے ناں دا خطبہ پڑھیا گیا تے مصر وچ خاندان عباسى دے آخرى خلیفہ متوکل على اللہ سوم تو‏ں خلیفہ دا عنوان اپنے لئی تے اپنے عثمانى خاندان دے لئی منتقل کرنے دے لئی پورے عالم اسلام اُتے حکمرانى دے درپے ہويا(۱) _ انہى فتوحات بالخصوص بحیرہ روم دے مشرقى تے شمال مشرقى تمام سواحل دے عثمانى مملکت تو‏ں الحاق نے اس مملکت دی اقتصادى ترقى وچ اہ‏م کردار ادا کيتا _(۲)

شاہ سلیم بذات خود شاعر سی فارسى وچ اس دا دیوان اج بھى اس دی یادگار دے طور اُتے باقى اے _ اوہ علماء تے عرفاء دی محفل وچ بیٹھنا پسند کردا تھا_ شیخ محى الدین ابن عربى دے ساتھعقیدت دی بناء اُتے شام وچ انکى قبرپر اک مقبرہ بنایا _(۳) اس نے اپنے زمانے دے مشہور علمى وثقافتى مراکز دی لائبریریاں تو‏ں نفیس کتاباں نو‏‏ں استنبول منتقل کيتا تے علماء ، ہنرمنداں تے تاجراں نو‏‏ں بھى استنبول دعوت دتی، اسطرح اوہ چاہندا سی کہ جسطرح اوہ اسلامى دنیا دا طاقتورترین سلطان نظر آندا اے _ اسى طرحاس دا راجگڑھ بھى عالم اسلام دا عظیم الشان شہر بن جائے(۴) _ اگرچہ شاہ سلیم نے آٹھسال تو‏ں زیادہ حکومت نئيں دی اسک‏‏ے باوجود اتنى قلیل مدت وچ روم ایلى تے آناتولى دے علاقےآں دی اک مقامى مملکت اک عالمگیر بادشاہت تک ترقى کرگئی _(۵)

____________________

۱) Serafeddinturan ، selim in La ، Vol ۱۰ p ۴۲٧-۴۳۲ sander ، opcit ، p ۳۵

۲) Derin ، op. citP ۴۸۱

۳) محمد امین ریاحی، بولی تے ادب فارسى در قلمرو عثمانى ،تہران ص ۱٧۸ _ ۱٦۸ الہامہ مفتاح تے وہاب ولى ، نگاہى بہ روند نفوذ وگسترش بولی تے ادب فارسى در ترکیہ ، تہران ص ۲۰۲_۱۹۴

۴) P.۱۱٦ ، Kunt ، op دربارہ ہنرمندان تے دانشمندان وشعراى راہى شدہ از ایران بہ استانبول در زمان سلطان سلیم _ نصراللہ فلسفى ، جنگ چالدران _ مجلہ دانشکدہ ادبیات، س۱ ،ش ۲ ،ص ۱۱۱ _ فریدون بیک منشات السلاطین _ استانبول ج ۱ ، ص ۴۰۵ _

۵) kunt ، op ، cit ، p-۱۱۹

۲۳۳ سلیم دے بعد اسکابیٹا سلیمان ( ۹٧۴ _ ۹۲٦ قمرى / ۱۵٦٦_ ۱۵۲۰ عیسوی) المعروف قانونی، کبیر تے باشکوہ _(۱) تخت نشین ہويا_ اس نے اپنے آباؤ اجداد دی روایت نو‏‏ں جارى رکھیا _ اپنے اقتدار دے ابتدائی دور تو‏ں ہى مملکت عثمانیہ نو‏‏ں مشرق ومغرب تو‏ں برّى تے بحرى مناطق وچ وسعت دینا شروع کردتا_ مثلاً اس نے ست مرتبہ ہنگرى اُتے حملہ کيتا_(۲) جنگاں تے حملےآں دا ایہ دائرہ اوتھ‏ے تو‏ں ودھیا ایتھ‏ے تک کہ ہنگرى تو‏ں اگے بوہم (چیکو سلواکیہ) تے باداریا تک جاپہنچیا_(۳) اس نے دوبارہ سن ۱۵۲۹ تے ۱۵۳۲ عیسوى وچ اس امید اُتے ہیسبورگ خاندان دے مرکز حکومت اُتے حملہ کيتا جو یورپ دے وسیع حصہ اُتے حاکم سن _(۴) تو‏ں کہ اس اُتے قبضہ کرسک‏‏ے یا گھٹ تو‏ں گھٹ آسٹریاکى فوجى حیثیت نو‏‏ں ایسا تباہ کردے کہ ہنگرى دے معاملات وچ دخل دینے تو‏ں باز رہے(۵) _ لیکن مختلف اسباب دی بناء اُتے اس شہر نو‏‏ں فتح نہ کرسکا(٦) _

سلیمان نے کئی بارمسلسل چند سال تک صفوى سلطنت اُتے بھى حملہ کيتا لیکن تہماسب صفوى دی افواج دی طرف تو‏ں زمین جلانے والى سیاست دی بناء اُتے سلیمان دی آذربائیجان عراق عجم تے عراق عرب اُتے فوجى دا میابیاں زیادہ مستحکم نہ رہ سکن _ بالآخر ۹٦۲ قمرى / ۱۵۰۵ عیسوى وچ آماسیہ معاہدہ اُتے دستخط کردے ہوئے انہاں جنگى ثمرات نو‏‏ں بھى کھو بیٹھیا_(٧)

لیکن عراق اس دے پہلے حملے (سال ۹۴۲ _ ۹۴۰ قمری) _( ۱۵۳۴ _۱۵۳۳عیسوی) وچ شاہ سلیمان دے قبضہ وچ آگیا اس فتح دے ساتھشاہ سلیم دے زمانے تو‏ں شروع ہونے والى اسلامى خلافت دے تمام

____________________

۱- Magnificent

۲) لردکین راس ، سابقہ حوالہ ص ۲٦۱_

۳)استانفورڈجى ، شاو، سابقہ حوالہ ، ص ۱٧۱_

۴) دایرة المعارف فارسى ، ج ۱ ص ۳۲ _ ۲۵_

۵) استانفورد جى ، شاد،سابقہ حوالہ ص ۱٧۰_

٦) لرد کین راس، سابقہ حوالہ ص ۲۰۵_ ۱۹۸_

٧) رئیس نواں مقدمہ : نصوح مطراق چی، بیان منازل ، تہران ص ۵۳_ ۳۱ _ دایرة المعارف فارسى ج ۱ ص ۲۳٦_

۸- Kramers ، Op Cit ، P ۱۹۵

۲۳۴ دارالحکومتاں نو‏‏ں فتح کرنے دی مہم ختم ہوگئی_(۱)

مملکت عثمانیہ دی وسعت مشرق وچ خلیج فارس تک پھیل گئی(۲) بلاشبہ باشکوہ سلیمان دے دور وچ مملکت عثمانیہ دی سرحداں وسعت دی آخرى حداں نو‏‏ں چھونے لگياں سن _ اسکى وفات دے زمانہ وچ یورپ وچ بن بوڈاپسٹ دی تمام سرزمین جزیرہ عرب دے آخرى کنارے بندگارہ عدن تک تے افریقا وچ مراکش تو‏ں ایشیا وچ ایران تک تمام سرزمیناں اسکى مملکت وچ شامل سن _(۳)

شاہ سلیمان نے اپنى آدھى صدى اُتے محیط حکومت وچ سوائے زندگى دے آخرى چند سال دے بقیہ زندگى اک محاذ تو‏ں دوسرے محاذ اُتے جنگ تے حملہ وچ گذارى کیونجے دارالحرب دی طرف مملکت نو‏‏ں وسعت دینا ، اسلامى عقیدہ جہاد دے ضرورى احکا‏م وچو‏ں تھا_ اسى لئے جدو‏ں اوہ اپنى عمر دے آخرى دور وچ اندرونى مشکلات ومسائل نو‏‏ں حل کرنے تے بڑھاپے دی بناء اُتے چند سال جہاد نہ کرسکا تاں شیخ نوراللہ جو کہ اس زمانہ دے فقہاء وچو‏ں سن ، انہاں نے اعلان کيتا کہ جو بادشاہ جہاد جداں فرض اجرا نئيں کررہیا اے اس دا مواخذہ کرنا چاہیدا _ بعض محققاں اس تنقید نو‏‏ں اس دے لشکر کشى دے دور دے اختتام دی وجہ سمجھدے نيں اسى دور وچ اوہ وفات پاگیا _(۴)

شاہ سلیمان اک انتھک جنگى کمانڈر ہونے دے ساتھساتھعدل تے نظم دے قیام دی خواہش رکھنے والا قانون دان بھى تھا_ اسکى واضح مثالاس دا قانون نامہ سلیمان اے کہ جو اس دی براہ راست نگرانى وچ شرعى احکا‏م تے گذشتہ قوانین بالخصوص قانون نامہ محمد دوم فاتح دی رعایت کردے ہوئے تے اس زمانہ دے تقاضاں نو‏‏ں ملحوظ خاطر رکھدے ہوئے تدوین کيتا گیا _ ہور اس قانون نامہ نو‏‏ں مترتب کرنے دی وجہ ایہ تھى کہ طبقہ حاکم تے سلطان دے تابع افراد دے حقوق تے فرائض دی تشخیص دی جائے تے رعایا دے حقوق تے مالى مسائل نو‏‏ں حل کيتاجائے تے حکومتى ادارےآں دے فرائض دی حدود معین دی جاواں وغیرہ

____________________

۱) kramers ، op.cit ، p ۳٧

۲)_ استانفورد چى ، شاوسابقہ حوالہ ص ۱٧۵_ ۱٧۴_

۳) Sander ، op cit ، P ۳٧

۴) Gokbilgin LA ،۱۱ ، P ۱۵۵

۲۳۵ مذکورہ قانون نامہ شیخ الاسلام ابوالسعود آفندى دی راہنمائی تے فتاوى دے ساتھساتھملا ابراہیم حلبى دی نگرانى وچ تدوین ہويا _ اس قانون نامہ دے وسیع پیمانہ اُتے اجراء ہونے دی صلاحیت دی بناء اُتے اسنو‏ں ملتقى الابحر یعنى سمندراں دی ملاقات دی جگہ دا ناں دتا گیا _ تے ایہ قانون نامہ انیہويں صدى وچ قانون وچ اصلاحات تے ترامیم دے دور تک باقى رہیا(۱) _ سلیمان نو‏‏ں قانونى دا لقب بھى اسى لئے دتا گیا تھا_

شاہ سلیمان دا طولانى دور حکومت ہنر تے ادب دی رونق دے ادوار وچو‏ں اک دور جانیا جاندا اے _ شاعر ، ہنرمند، قانون دان، فلاسفہ ، مورخےن ، دانشور حضرات ، علماء ، اہل ادب تے دربار دے مہمان انہاں تمام مادى وسائل تو‏ں بہرہ مند سن جو اس نے انہاں دے لئی فراہ‏م کيتے سن _(۲)

اسک‏‏ے دور حکومت وچ برگزیدہ علماء دی لسٹ وچ عبداللہ شیخ ابراہیم شبسترى تے ظہیرالدین اردبیلى بلاشبہ ایرانى مملکت نال تعلق رکھدے سن _(۳)

معمارى دے آثار مثلاً سلیمانیہ ، مسجد سلطان سلیم تے اس دے گردو نواح دے آثار کہ جو شاہ سلیمان دے حکم اُتے سال (۹۹٦_ ۸۹۴ قمری/۱۵۸۸_ ۱۴۸۹ عیسوی) وچ معروف معمارسنان دی نگرانى وچ دائرہ وجود وچ آئے، شاہ سلیمان دے دور دے عظیم الشان شاہکار نيں _ سنان فن معمارى وچ نابغہ روزگار سی اوہ سلیمان دے بوہت سارے حملات وچ شریک سی تے ۳۵۰ تو‏ں زیادہ معمارى دے فن پارے مثلاً بڑى ، چھوٹى مسیتاں، مدرسہ ، دالقرائ، مقبرہ ، عمارت، محل ، دارالشفاء ، دا روانسرااور حمام تے غیرہ اس تو‏ں منسوب کیتے جاندے نيں(۴)

____________________

۱) استانفورد جى شاد،سابقہ حوالہ ص ۱٦۲ ، ۱۸۵_ ۱۸۴_ ۲۳۸ _ ۲۳٧ ،ورڈکین راس ،سابقہ حوالہ ص ۲۱۴_ شمس الدین سامى ،سابقہ حوالہ ص ۵٦۸_

۲) الہامہ مفتاح تے وحاب لى ،سابقہ حوالہ ص ۲۰٦ _

۳) Gokbilgin ، OP.cit ، P ۱۵۲

۴) Oktay ، Aslanapa ، sinan in la ،۱۰ ، pp – Meydan. Lorousse ، vol.۱۱ ) ۱st ۱۹۸۱ ، pp ،۳۵ : Gokbilgin ، La vol.۱۱ p ،۱۴۹

۲۳٦ کہاجاندا اے کہ شاہ سلیم دے دور وچ جِنّے ہنرمند لوک اسک‏‏ے حکم اُتے استنبول وچ آئے اوہ سب شاہ سلیمان دے دور وچ بھى اپنے ہنر وفن دے کرشمے دکھاندے رہے_(۱)

شاہ سلیمان دا دور مملکت عثمانیہ دی عظمت دے عروج دا دور سی اک نظریے دے مطابق خود شاہ سلیمان سیاست وچ تمام عثمانى بادشاہاں وچ پہلے نمبر اُتے اے (۲) _ انہاں سب عظمتاں دے ساتھنال، اسى شاہ دے نصف دور حکومت تو‏ں مملکت عثمانیہ دی جڑاں کھوکھلى ہونابھى شروع ہوگئياں ایہ صورتحال بعد دی صدیاں وچ بھى جارى رہی_(۳)

لارڈ کین راس نے اگرچہ شاہ سلیمان دی شخصیت دے مختلف مثبت تے اہ‏م پہلوآں اُتے خاص توجہ تے انہاں نو‏ں زور دار انداز وچ بیان کيتاہے کہ جنہاں دی بدولت اس نے عثمانى حکومت نو‏‏ں اک خاص نظم دے ک‏‏ے عظمت تے قدرت دی معراج اُتے پہنچایا لیکن اوہ اس گل نو‏‏ں نئيں بھولا کہ انہى عظمتاں تے بلندیاں وچ زوال وپستى دے بیج بھى مخفى سن کیونجے اس دے بعد جو بھى سلاطین آئے انہاں وچ نہ کوئی فاتح سی نہ قانون گذار تے نہ ہى فعال حاکم(۴)

۳_مغل سلاطین

دین اسلام دا ہندوستان وچ داخل ہونا تے فیر اسلامى حکومت دی تشکیل مختلف مراحل اُتے مشتمل اے _ قرن اول دی ابتداء تو‏ں ہى مسلما‏ن تجار نے مالابار تے گجرات دے ساحلاں وچ سکونت پذیر ہندوستانیاں دی مقامى آبادى تو‏ں تجارتى تعلقات قائم کیتے فیر اسلام دا اک نويں تے پرکشش دین دے عنوان تو‏ں انہاں علاقےآں وچ آہستہ آہستہ تعارف ہويا_

____________________

۱) استانفورد جى شاد، سابقہ حوالہ ص ٦۱_

۲) آنستونى بریج، سابقہ حوالہ ص ۲۲_

۳) استانفورد جى شادسابقہ حوالہ ص ۲۹۱_

۴)لارڈکین راس_سابقہ حوالہ ص ۲٦۴_

۲۳٧ بعد دے ادوار وچ مسلما‏ن غازیاں دے انہاں علاقےآں اُتے حملےآں تو‏ں ہندوستانیاں دی دین اسلام تو‏ں آگاہى تے دلچسپى بڑھتى چلى گئی _ مسلما‏ن مجاہدین دے ساتھعرفا تے صوفیاں دی بہت بڑى تعداد اسلام دی تبلیغ تے ترویج دے لئی اس سرزمین وچ داخل ہوئی کہ انہاں نے مسلما‏ن مجاہدین تو‏ں مختلف انداز تو‏ں اپنے مکت‏‏ب دی بہت وسیع شکل وچ تے عمیق انداز وچ ہندوستانیاں وچ ترویج دی _

مسلماناں دی زیادہ تر فتوحات ہندوستان دے شمالى علاقےآں وچ انجام پاواں _ شروع وچ ترک تے افغان سلاطین انہاں علاقےآں وچ داخل ہوئے_ بعد دے ادوار وچ مختلف مسلما‏ن خاندان ہندوستان وچ حکومت کردے رہے _ مثلاً دکن دے بہمن ، قطب شاہی، تغلق تے آخرکار مغل مسلما‏ن خاندان ہندوستان دی بلا مقابلہ سیاسى تے اقتصادى قوت دی صورت وچ سامنے آیا_ مغلیہ خاندان اپنے منظم تے مرتب نظام حکومت دی بناء پورے ہندوستان نو‏‏ں اک حکومت دے پرچم تلے لے آئے_ بلاشبہ ہندوستان وچ مسلماناں دی حکومت دا عروج مغلیہ خاندان دے اقتدار دے دوران تھا_

سیاسى تریخ

ہند دے مغلیہ سلسلہ حکومت یا بابرى حکومت دی بنیاد ظہر الدین بابر نے رکھى کہ جس دا نسب تیمور مغل تک پہنچدا تھا_ تیمور چونکہ منگول قوم تو‏ں نسبت رکھدا سی اسى لئے بعض تاریخى ماخذات وچ مغلیہ سلسلہ حکومت نو‏‏ں ہندوستان دے منگولاں دے عنوان تو‏ں بھى یاد کيتا گیا اے _(۱)

ظہیرالدین ابتدا وچ سمرقند دا حاکم تھا_ اس نے ۹۱۰ ہجرى قمرى وچ شہر دا بل اُتے قبضہ کرلیا اس دور وچ اسک‏‏ے ہمسایاں وچ دو بڑى طاقتاں صفوى تے ازبک سن انہاں دی موجودگى وچ اوہ ہرگز اپنى مملکت نو‏‏ں مرکزى ایشیا یا ایران دی طرف نئيں ودھیا سکدا تھااسى لئے اس نے اپنے حملات تے فتوحات دا مرکز مشرقى علاقےآں مثلاً ہند اور

____________________

۱) شیخ ابوالفضل مبارک ، اکبرنامہ، غلامرضا طباطبائی مجد دی کوشش تو‏ں تہران _ مؤسسہ مطالعات وتحقیقات فرہنگى ص ۱۳۸

۲۳۸ کابل نو‏‏ں قرار دتا _ بابر دی ۹۳٦ہجرى قمرى وچ وفات دے بعداس دا فرزند ہمایو‏ں تخت نشین ہويا ، ہمایو‏ں اپنے طاقتور رقیباں یعنى اپنے سوتیلے بھائی دا مران میرزا تے شیرشاہ سورى دی طرف تو‏ں دبائو وچ سی ،بالآخر ۹۵۱ ہجرى قمرى وچ شیر شاہ سورى تو‏ں شکست کھانے دے بعد اس نے شاہ طہماسب صفوى دے دربار وچ پناہ لى _ ایتھ‏ے تک کہ ۹٦۲ہجرى قمرى وچ ایرانیاں دی مدد تو‏ں دوبارہ اپنا تاج تے تخت واپس لے لیا _(۱)

ہمایو‏ں دے بعد جلال الدین اکبر تخت نشین ہويا اگرچہ اس دی عمر چودہ سال تو‏ں زیادہ نہ تھى لیکن اس نے اپنے ایرانى شیعہ سرپرست بہرام خان دی تدبیراں تو‏ں اپنى حکومت دی ابتدائی مشکلات اُتے قابو پالیا _

اکبر نے اپنے دور حکومت وچ راجگڑھ نو‏‏ں دہلى تو‏ں آگرہ دی طرف منتقل کيتا _ اس نے اپنے دانا وزیر ابوالفضل علامى دی مدد تو‏ں اپنے ماتحت علاقےآں وچ اک خاص نظم تے قانون جارى کيتا_ اکبر بادشاہ دا دور حکومت مغلیہ دور دا عروج شمار ہُندا اے _(۲)

اس نے اپنے رقیباں دی بہت سى بغاوتاں تے ہندواں دی بغاوت دا قلع قمع کردے ہوئے اپنى حکومت نو‏‏ں پندرہ صوبےآں وچ تقسیم کيتا تے بذات خود گورنراں دے دا ماں دی نگرانى کردا تھا_

۱۰۱۴ ہجرى وچ جلال الدین اکبر نے آگرہ وچ انتقال کيتا _ اسک‏‏ے بعداس دا بیٹا جہانگیر تخت نشین ہويا_ جہانگیر نے اپنى حکومت دے دوران سکھاں دی سب تو‏ں بڑى بغاوت دا خاتمہ کيتا_ اس وجہ تو‏ں ہندوواں وچ اسک‏‏ے حوالے تو‏ں کینہ پیدا ہويا_ ہندوواں نے جہانگیر دے رقیباں دا ساتھدتا جسکى بناء اُتے بعض علاقے احمد نگر، دکن وغیرہ مغلیہ مملکت تو‏ں نکل گئے_ جہانگیر نے بھى زندگى دے آخرى سالاں وچ مجبورہوک‏ے دا بل وچ سکونت اختیار کيتی_

۱۰۳٧ قمرى وچ جہانگیر دا وڈا بیٹا شاہجہان تخت نشین ہويا چونکہ اسکى ملکہ نورجہا‏‏ں ایرانى سی، اسى لئی بہت

____________________

۱) بایزید بیات _ تذکرہ ہمایو‏ں واکبر، محمد ہدایت حسن دی تصحیح سے_ تہران، انتشارات اساطیر ، ص ۳_

۲) شیخ ابوالفضل مبارک سابقہ حوالہ ص ۲۰۵_

۲۳۹ سے ایرانیو ں نے مغلیہ دربار وچ جگہ پائی_(۱)

مغلیہ سلسلہ دا آخرى قوى ترین بادشاہ اورنگ زیب سی کہ اس نے اپنے خاص مذہبى رجحان دی بناء اُتے ایرانیاں تو‏ں اچھے روابط نئيں رکھے_ اسک‏‏ے دور اقتدار دے بعد مغلیہ حکومت روز بروز کمزور تے ضعیف ہوتى چلى گئی تے آہستہ آہستہ زوال پذیر ہوگئی_

مغلاں دے صفویاں تو‏ں روابط

بابر بادشاہ نے دا بل وچ حکومت دے دوران شاہ اسماعیل صفوى تے شاہ طہماسب صفوى تو‏ں محدود تو‏ں روابط شروع کیتے اس نے صفویاں تو‏ں دوستى دی بناء اُتے ازبکاں دے مد مقابل اپنى حکومت نو‏‏ں محفوظ رکھیا_ ہمایو‏ں دا دور حکومت بہت اہمیت دا حامل تھا_ ہمایو‏ں دی ایران وچ اقامت تے ایرانیاں تو‏ں آشنائی دی بناء اُتے دونے حکومتاں وچ قریبى روابط برقرار ہوئے تے بوہت سارے ایرانى مغلیہ دربار وچ وابستہ ہوئے کہ انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ہمایو‏ں دا وزیر بہرام خان تھا_

جلال الدین اکبر صفویاں دے دوبادشاہاں شاہ طہماسب تے شاہ عباس دا ہ‏معصر تھا(۲) دونے حکومتاں دے اچھے روابط وچ اہ‏م مسئلہ قندھار سی کہ جسنو‏ں اکبر نے اپنے قبضہ وچ لے لیا سی ایہ شاہ عباس کبیر دے ابتدائی دور وچ ہويا کہ جدو‏ں ایران دے حالات کچھاچھے نہ سن _

اکبر دی مانند جہانگیر تے شاہجہان دے بھى صفویاں دے ساتھروابط وچ قندھار دا مسئلہ موجود رہیا _مجموعى طور اُتے بابر دے زمانہ تو‏ں لےک‏ے بعد تک قندھار دونے حکومتاں دے وچکار ادھر اُدھرمنتقل ہُندا رہیا_ لیکن دونے حکومتاں دے صبر وحوصلہ دی بناء اُتے اس مسئلہ تو‏ں خصومت نئيں بڑھى کیونجے جدو‏ں اک حکومت قندھار اُتے قابض

____________________

۱) ش، ف ، دولافوز تریخ ہند، ترجمہ محمد تقى فخرداعی، گیلانى ، تہران کمیسیون معارف ص ۱٦۱_

۲) ریاض الاسلام ، تریخ روابط ایران وہند ، امیرکبیر ص ۲_۲٧۱ _

۲۴۰ ہوجاتى تاں دوسرى طرف دا عارضى سکوت دونے حکومتاں دے باہمى ر وابط دا موجب رہیا _(۱) دونے حکومتاں دے تدریجى زوال دے ساتھساتھیہ روابط بھى بے اعتنائی تے سستى دا شکار ہوگئے_

مغلاں دے یورپى حکومتاں تو‏ں تعلقات

یورپى لوک سن ۱۴۹۸ عیسوى وچ واسکوڈ گاما(۲) دے دریائی سفر دے ذریعہ پہلى مرتبہ سرزمین ہند تو‏ں واقف ہوئے _ ۱۵۰۰ عیسوى وچ پرتگالیاں نے دا لى کوٹ دے ساحلاں اُتے قدم رکھیا_ کچھعرصہ دے بعد مسلما‏ن تاجرجوکہ پرتگالیاں دے آنے تو‏ں ناراض سن انہاں نے پرتگالیاں نو‏‏ں کو چین(۳) دے علاقے دی طرف دھکیل دتا_ ۱۵۰۹ عیسوى تو‏ں ۱۵۱۵ عیسوى تک پرتگالیاں نے گوابندرگاہ اُتے قبضہ جماندے ہوئے استعمار دا پہلا ستون کھڑا کيتا(۴) _

یہ لوک اکبر بادشاہ دے آخرى دور تک ہندوستان دی بیرونى تجارت نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لئی ہوئے سن _ روئی تے ہندوستانى مصالحاں جیسى اجناس یورپى حکومتاں نو‏‏ں درآمد کردے سن _ جلال الدین اکبر سال ۱۵۸۰ عیسوى وچ دوپرتگالیاں پادریاں نال ملاقات دے دوران عیسائی دین تو‏ں واقف ہويا_(۵)

۱٦۰۰ عیسوى وچ انگریزاں نے سرزمین مشرق تو‏ں تجارت وچ زیادہ منافع تے فائدے دے حصول دے پیش نظرایسٹ انڈیا کمپنى دی بنیاد رکھى _ ۱٦۰۸ عیسوى وچ اس کمپنى دا پہلا وفد ویلیم ہاکنز دی سربراہى وچ دربار جہانگیر وچ حاضر ہويا اس ملاقات وچ ہا کنز نے انگلینڈ دے بادشاہ جیمز اول دا خط بادشاہ دی خدمت وچ پیش کيتا_(٦)

____________________

۱) عبدالرضا ہوشنگ مہدوی، تریخ روابط خارجى ایران، امیر کبیر ص ۹۸_

۲- Vasco du gama

۳- Cochin

۴) احمد میر فندرسکى _ پیدایش وسقوط امپراتورى مستعمراتى پرتغال در ہند_ تہران ص ۲۱_

۵) برایان گاردنر، کمپانى ہند شرقی_ ترجمہ دا مل حلمى ومنوچھر ہدایتى ص ۳۱_

٦) احمد محمد الساداتى _ تریخ المسلمین فى شبہ القارہ الہند تے باکستانیہ وحضارتہم ،مکتبہ نہضة الشرق، جامعہ القاہرة، ص ۳٦۵_

۲۴۱ جہانگیر دی طرف تو‏ں انگریزاں دے وفد دا پرتباک استقبال ہويا _ ایتھ‏ے تک کہ جہانگیر نے انگریز سفیر نو‏‏ں چارسو فوجى سواراں دی کمانڈ دے عہدہ دی پیش کش دی _ کچھعرصہ بعد ہاکنز سورت بندرگاہ دی طرف پرت گیا_ ایويں ایسٹ انڈیا کمپنى دے ذریعہ انگریزاں دا مغلاں تو‏ں پہلا رابطہ ہويا _

سن ۱٦۱۲ عیسوى وچ جہانگیر دی حکومت وچ انگریز فوج نے ہالینڈ دی فوج دے ہمراہ بحیرہ ہند وچ پرتگالیاں نو‏‏ں سخت شکست دتی_ اس شکست تو‏ں جہانگیر بہت زیادہ خوش سی _ مسلما‏ن حاجیاں کوہمیشہ پرتگالیاں دی طرف تو‏ں حملےآں تے لُٹ مار دا سامنا تھا_ اس شکست تو‏ں مسلما‏ن حاجى دا فى حد تک پرتگالیاں دے حملےآں تو‏ں آسودہ ہوگئے_ اس واقعہ دے بعد انگریز وفد دی درخواست دے پیش نظر جہانگیر نے ایسٹ انڈیا کمپنى نو‏‏ں ہندوستان وچ فعالیت دی اجازت دی_ ایويں مغلاں نے انگریزاں دے تعاون دے ساتھپرتگالیاں اُتے غلبہ پالیا تے انہاں نو‏ں ہندوستان دے ساحلاں تو‏ں دور دھکیل دتا _(۱)

شاہجہان دے دور وچ بھى پرتگالیاں دے ساتھجنگ تے انگریزاں تو‏ں دوستى دی پالیسى جارى رہى _ ۱٦۲۲ عیسوى وچ شاہجہان نے پرتگالیاں تو‏ں نمٹنے دے لئی ہگلى دے علاقےآں وچ فوجى دستے بھیجے انہاں فوجى دستےآں نے انگریزاں دے تعاون تو‏ں پرتگالیاں نو‏‏ں شکست دى تے انہاں نو‏ں غلام دے طور اُتے بازاراں وچ بھیجیا گیا ایہ قدم پرتگالیاں دے اقدامات دے جواب وچ اٹھایا گیا تھا_(۲)

اورنگ زیب دے دور وچ اسک‏‏ے عقائد دی بناء اُتے انگریزاں تو‏ں نزاع پیدا ہويا اس نے بنگال وچ انگریزاں نال جنگ دی تے اس جنگ دے بعد سورت دی بندرگاہ نو‏‏ں انگریزاں دے قبضہ تو‏ں چھڑالیا _ لیکن دریائی رستےآں تو‏ں حاجیاں دے قافلاں دی حفاظت تے مدد دے پیش نظر اس نے انگریزاں تو‏ں صلح دی تے سورت دی بندرگاہ انہاں دے سپرد دی _ اورنگ زیب دے آخرى دور وچ انگریزاں نے چند علاقےآں مثلاً مدراس، بمبئی ' کلکتہ وچ بوہت سارے مراکز قائم کرلئی_(۳)

____________________

۱) برایان گاردنر ،سابقہ حوالہ ص ۵۸_

۲) ش، ف ، دولافوز،سابقہ حوالہ ص ۱۵۸_

۳) برایان گاردنر ، سابقہ حوالہ ص ۹۵_

۲۴۲ ۱٧۰٧ عیسوى وچ اورنگ زیب نے وفات پائی_ ہن بحر ہند وچ پرتگالیاں دی جگہ مکمل طور اُتے انگریزاں نے سنبھال لى _ فرانسیساں نے ۱٦۴۴ عیسوى وچ کلبرٹ دی مدد تو‏ں فرانسیسى ایسٹ انڈیا کمپنى دی بنیاد رکھی_ دوسال دے بعد فرانس حکومت نے بیجاپور دے علاقے وچ تجارت خانہ قائم کيتا تے پونڈوشری ناں دا اک شہر بنایا _ ہور انہاں نے سال ۱٦۸۸ عیسوى وچ بنگال تے چندرنگر وچ اپنے تجارتى مراکز قائم کیتے_(۱)

مغلاں دا اداراتى تے سیاسى نظام

مغلیہ نظام حکومت وچ بادشاہ حکومت دے تمام شعبےآں اُتے مکمل تسلط رکھدا سی تے پورے نظام دا سربراہ سی _ سلطان کوبیشتر شاہ دے عنوان تو‏ں یاد کيتا جاندا تھا_ جداں جداں بادشاہ دا اقتدار مستحکم ہُندا جاندا اسکى تمام امور وچ دخالت بڑھتى جاتى تھى جداں کہ جلال الدین اکبر دے دور وچ سی اس نے حکومت تے رعایا دے تمام امور وچ اپنى رائے نو‏‏ں رعایا تے درباریاں اُتے مسلط کيتا _

بادشاہ دے بعد مختلف دیوان سن کہ انہاں سب وچ اہ‏م ترین دیوان اعلى سی جس دا فرض سی کہ بادشاہ دی آمدنى تے املاک (خالصات) اُتے نگرانى کرے _ اس دیوان دا سربراہ وکیل (وزیر) ہُندا تھا_ اس دے بعد دیوان بخشى سی کہ جس دا سربراہ میر بخشى ہُندا سی کہ اس دیوان دی ذمہ دارى پورى مملکت وچ حکومتى امور دا تحفظ تھا_ صدر الصدورکى سربراہى وچ دیوان انصاف سیاسى امور ، جرماناں تے ہور عدالتى امور وچ فعالیت کردا تھا_(۲)

اکبر دے دور وچ حکومت دا نظام مکمل صورت وچ سامنے آیا_ اس نے حکومت نو‏‏ں بوہت سارے صوبہ وچ تقسیم کيتا _ ہر صبوبے دار دے ساتھصدر تے بخشى دا عہدہ بھى موجود ہُندا تھا_ اسى طرح ہر صوبہ چندسرکار' ' (ضلعاں ) وچ تقسیم ہُندا تھا_

____________________

۱) ش، ف ، دولافوز ، سابقہ حوالہ ص ۱۹۳_

۲) Raj ، Kumar ، Surrey ، of Medival India New Delhi ۱۹۹۹ Vol ۱۱ P.۱۵۱

۲۴۳ اس دور وچ فوجى عہدے منصب دے عنوان تو‏ں جانے جاندے سن _ مثلاً منصب پنج ہزاری، سہ ہزارى ، چہار ہزارى ، ایہ فوجى عہدے چونکہ بادشاہ دے احکامات مثلاً ٹیکساں نو‏‏ں وصول کرنا تے جنگ دے لئی افراد مہیا کرنا وعیرہ _ بجالاندے سن اکثر وبیشتر بادشاہ تو‏ں املاک تے زمیناں وصول کردے سن کہ اس قسم دی املاک نو‏‏ں 'جاگیر دا عنوان دتا جاندا تھا_ البتہ جاگیراں دا ملنا فوجیاں دے ساتھخاص نہ سی بلکہ امراء طبقہ حتى کہ علماء بھى انہاں تو‏ں بہرہ مند سن _

فارسى ادبیات

جرمنى دی مشہور اسلام شناس اسکالر شیمل دے بقول مغلاں دا دور ہندوستان وچ فارسى ادبیات دے عروج دا دور اے (۱) کیونجے شاعراں دی کثرت تے نويں تے منفرد موضوعات تے مضامین دی فراوانى اسقدر زیادہ تھى کہ ایرانى فارسى بولی لوک مغلاں دے دربار تو‏ں وابستہ ہوئے تاکہ انکى اس نعمت دے عظیم دسترخوان تو‏ں بہرہ مند ہوسکن _

۹۹۰ قمرى وچ اکبر بادشاہ دے دور حکومت وچ فارسى بولی حکومت دی سرکارى بولی قرار پائی_ ایہ بادشاہ فارسى ادبیات تے سبھیاچار نو‏‏ں خاص اہمیت دیندا سی _ اج دی اصطلاح دے مطابق اس نے اک دارالترجمہ دی بنیاد رکھى تاکہ سنسکرت تے ہندى دی قدیم کتاباں دا فارسى بولی وچ ترجمہ ہو_ شاید اس دور وچ فارسى اشعار دے مطالب ومضامین وچ جدت تے وسعت دی اک وجہ شاعر حضرات دا ہندى ادبیات تو‏ں آشنائی تے قربت رکھنا ہو(۲)

اس دور وچ معروف شاعر دے بوہت سارے دیوان سامنے آئے_ ایرانى شاعراں دی ہندوستان دی طرف

____________________

۱) آن مارى شیمل ، ادبیات اسلامى ہند، ترجمہ یعقوب آند، امیر کبیر ، ۱۳٧۳ ص ۳۸ ، ۳٧_

۲) محمد فتوحی، نقد خیال، نقد ادبى در سبک ہندى ، تہران روزگار ۱۳٧۱ ، ص ٧۳_

۲۴۴ ہجرت تے امراء تے اشراف طبقہ دی شاعراں نو‏‏ں اہمیت دینا باعث بنا کہ اکبر بادشاہ دے دور وچ فیض دکنی، غزالى مشہدى تے عرفى شیرازى جداں شاعر ظاہر ہوئے _ ایرانى شاعراں دی ایہ ہجرت جہانگیر تے شاہجہان دے دور وچ بھى جارى رہى _ جہانگیر دے دور وچ طالب آملى (سال ۱۰۳٦ قمرى ) اک مشہور ترین شاعر سن کہ جنہاں نو‏ں ملک الشعرائے دربار دا اعزاز حاصل تھا_

اسى طرح صائب تبریزى ( سال ۱۰۸۱ قمری) ہندى سبک وچ اک مشہور ترین شاعر سن جو شاہ جہان دے ہاں خصوصى مقام دے حامل سن، کہ اورنگ زیب دے بادشاہ بننے تو‏ں بولی فارسى تے اس دے ساتھشاعر دی رسمى حمایت کم ہوتى گئی _ لیکن اک ہور مشہور شاعر بیدل دہلوى (۱۰۵۴ _ ۱۱۳۳ قمری) اسى دور وچ ظاہر ہوئے جنکے اشعار فارسى وچ ہندى سبک دے عروج دی حکایت کردے نيں _

اسى طرح اس دور دے ہور شاعر وچ غالب دھلوی_ شیدا فتحپورى تے حزین لاہیجى نيں _ مغلیہ عہد وچ مصنفاں تے منشى حضرات نے بہت سى ادبى تے تاریخى کتاباں نو‏‏ں لباس تحریر پہنایا _ دنیا دی تریخ ، عمومى تریخ تے خاص سلسلےآں دی تریخ دے حوالے تو‏ں بہت سى کتاباں تالیف تے تصنیف ہوئیاں اس دور وچ ہندى کتاباں دا فارسى بولی وچ ترجمہ دا فى اُتے رونق تھا_ مثلاً رامائن ، مہا بھارت ( جنگ نامہ ) تے اور اوپانشاد دا سنسکرت تو‏ں فارسى بولی وچ ترجمہ اسى دور دے ترجمہ دی مثالاں وچو‏ں اے _(۱)

مسلما‏ن عرفا تے انکى ہندوستان وچ خدمات

دینى مبلغین وچ صوفیا تے عرفا کرام نے مسلما‏ن سپاہیاں تے تجار دی صورت وچ فاتحین دے ہمراہ اپنى خاص طریقت تے منش دی بناء اُتے بوہت سارے ہندوستانیاں نو‏‏ں دائرہ اسلام وچ داخل کيتا_

____________________

۱) دانشنامہ جہان اسلام ، ج ۱ ص ٧۴ _٧۳ ذیل بابریان ادبیات (منیب الرحمان)_

۲۴۵ انہاں نے غزنوى دور دے بعد دور دراز دے علاقےآں وچ مثلاً ہندوستان دے شمال وچ ایسا مقام تے حلقہ اثر بنالیا سی کہ وقت دے سلاطین تے امراء بھى انکا احترام کرنے وچ مجبور ہُندے سن _ مثلاً شیخ بھاء الدین زکریا دے دور وچ شہر ملتان برصغیر دے مسلماناں دا مرکز تھا_(۱)

ہندوستان دے عرفان تے تصوف دے حوالے تو‏ں اک قابل غور نکتہ ایہ اے کہ فارسى بولی عرفان وتصوف اکھٹے ہمسفر رہے جس قدر فارسى بولی وسعت اختیار کر گئی عرفان تے تصوف نے بھى ترقى دی تے اسى طرح فارسى دے زوال دے ساتھاس نظریہ دا حال بھى ویسا ہى ہويا، مجموعى طور اُتے برصغیر وچ چار صوفى سلسلے ظاہر ہوئے _ چشتیہ _ سہرووردیہ ، قادریہ تے نقشبندیہ_(۲)

ان سلسلےآں دے اولیاء تے اقطاب دے مقبرے لوکاں وچ احترام دے حامل سن اج بھى ہر سال عرس دے ایام یعنى انکى وفات دے دن ہزاراں لوک انہاں اولیاء دے مزاراں اُتے اکھٹے ہُندے نيں تے خاص انداز تو‏ں مراسم بجالاندے نيں _ ایہ چاراں سلسلے اپنا نسب حضرت على _کى ذات مبارک تو‏ں ملاندے نيں _

سہروردیہ :جداں کہ ناں تو‏ں معلوم اے کہ ایہ سلسلہ شیخ شہاب الدین سہروردى تو‏ں منسوب اے _ شیخ بہاء الدین زکریا ملتانى (متوفى ٦٦٦ قمری) دی سعى وکوشش تو‏ں برصغیر وچ ایہ سلسلہ پھیلا بالخصوص بنگالى علاقےآں وچ اس سلسلہ دا بہت وڈا حلقہ اثر اے _ ہندوستان وچ اس سلسلہ دے مشہور اقطاب وچو‏ں معروف ایرانى شاعر فخرالدین عراقى قابل ذکر نيں کہ جو شیخ زکریا دے داماد سن _

قادریہ:اس سلسلہ دے بانى عبدالقادر گیلانى (متوفى ۵٦۱ہجرى قمری) سن _ ہندوستان وچ ا س سلسلہ دے سب تو‏ں پہلے خلیفہ صفى الدین صوفى گیلانى سن تے اس سلسلہ دے سب تو‏ں اہ‏م خلیفہ اٹھويں خلیفہ ابوعبداللہ محمود غوث گیلانى سن کہ جو (۹۲۳ ہجرى قمرى )ماں ظہیرالدین بابر دے دور وچ شہر لاہور وچ فوت ہوئے_

____________________

۱) عباس رضوى اطہر ، تریخ تصوف در ہند ،ترجمہ منصور معتمدى ، تہران ۱۳۸۰ _ ج ۱ ص ۱۳۵_

۲) غلامعلى آریا، طریقہ چشتیہ در ہند وپاکستان ، تہران ، زوار ص ۹۱_ ٦۰_

۲۴٦ نقشبندیہ :اس سلسلہ دے بانى خواجہ بہاء الدین نقشبند( ٧۹۱_٧۱۸ہجرى قمری) سن _ ہندوستان وچ بابر دے دور وچ خواجہ محمد باقى عبداللہ (متوفى ۱۰۱۲ قمری) دے ذریعے اس سلسلے دی بنیاد رکھى گئی _ اس سلسلہ دے سب تو‏ں اہ‏م ترین خلیفہ شیخ احمد سرہندى سن کہ جو الف ثانی دے لقب تو‏ں معروف ہوئے_

چشتیہ: صوفیا دا سب تو‏ں قدیمى سلسلہ اے _ اس سلسلہ دی ناں وجہ ہندوستان وچ اس سلسلہ دے بانى خواجہ معین الدین دا ہرات دے نیڑے اک بستى چشت نال تعلق تھا_ اس سلسلہ دے اہ‏م ترین خلفاء وچ خواجہ حسن بصری، فضیل عیاض ، ابراہیم ادھم تے ابوالاسحاق شامى قابل ذکر نيں _(۱)

خواجہ معین الدین سنہ ۵۳٧ قمرى وچ پیدا ہوئے _ انہاں نے سلسلہ چشتیہ دے مشایخ دے حضور زانوے تلمذتہایہ کیہ ، علم تے معرفت حاصل دی تے خرقہ خلافت حاصل کرنے دے بعد بغداد وچ نجم الدین کبرى دی زیارت کےلئے تشریف لے گئے _ اصفہان وچ قطب الدین بختیار دا دی تو‏ں آشنائی ہوئی تے قطب الدین خواجہ معین الدین دے مرید بن گئے تے خواجہ دے ہمراہ ہندوستان دی طرف سفر کيتا تے بعد وچ ہندوستان دے مشہور عرفاء وچو‏ں قرار پائے_(۲)

خواجہ معین الدین لاہور وچ سکونت پذیر ہوئے _ انہاں دے مشہور خلفاء وچو‏ں قطب الدین بختیار، حمید الدین ناگوری، شیخ سلیم چشتى ، نظام الدین اولیاء اورامیر خسرو دہلوى قابل ذکر نيں _

مغلیہ حکومت دے ہاں خصوصاً مشایخ دا احترام تے عظمت اسقدر زیادہ تھى کہ اکبر بادشاہ ہر سال خواجہ معین الدین دے مزار دی طرف پیدل جاندا سی تے اس نے اپنے بیٹے دا ناں بھى سلیم رکھیا کہ جسنو‏ں بعد وچ جہانگیر دا لقب ملا_ تے ہر سال خواجہ دے احترام دے پیش نظر انہاں دے زائرین نو‏‏ں بوہت سارے تحائف تو‏ں نوازتا(۳)

____________________

۱) سابقہ حوالہ ،ص ٧۴_٦۹_

۲) عباس رضوى ،سابقہ حوالہ ،ص ۱۵۲_ ۱۴۱_

۳) دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۱۱ ذیل بختیار دا دی _ (غلامعلى آریا)_

۲۴٧ خواجہ معین الدین دے مشہور ترین خلیفاں وچو‏ں اک خواجہ نظام الدین اولیاء سن اوہ شہر بدایون وچ پیدا ہوئے انہاں دے مرید حسن دھلوى دی کوشش تو‏ں انہاں دے کلمات کتاب فواید الفائدے وچ جمع کیتے گئے اوہ سال ٦٦۳ قمرى مےں انتقال فرماگئے_ انہاں دے عرس دی تقریبات وچ شرکت کرنے دے لئی پورے ہندوستان تو‏ں لوک دہلى وچ جمع ہُندے نيں(۱) ہندوستان تے اسلام دے ہور مشہور عارف على بن عثمان ہجویرى نيں کہ جنہاں نو‏ں دات‏ا گنج بخش (دات‏ا یعنى استاد) دا مشہور لقب ملا_(۲)

ہجویرى نو‏‏ں غزنہ دے گرد نواح وچ ہجویر علاقے دی طرف نسبت دى گئی اے _ انہاں نے طریقت تے عرفان وچ سب تو‏ں پہلى فارسى کتاب کشف المحجوب نو‏‏ں تحریر کيتا _ اندازہ ایہ اے کہ آپ سال ۴۵۰ تو‏ں ۴٦۵ دے درمیان وچ فوت ہوئے نيں تے لاہور وچ دفن ہوئے_(۳)

اس سلسلہ دی مشہور ترین شخصیت تے عظیم شاعر امیر خسرو دہلوى سن کہ شاعر ہونے دے ساتھساتھاک دا مل عارف بھى سن _ امیر خسرو شعر وچ شہاب الدین محمود بدایونى دے شاگرد سن _ تے ترکى ، فارسى تے ہندى بولی اُتے عبور رکھدے سن _ ہور موسیقى وچ بھى استاد سن _ مثنوى کہنے وچ نظامى دے تابع تے غزل وچ سعدى دے مرید سن _ اوہ حقیقت وچ برصغیر دے سب تو‏ں وڈے فارسى بولی دے شاعر شمار ہُندے سن _ انکى تالیفات مندرجہ ذیل نيں :

۱_ دیوان

۲_ خمسہ کہ جسماں مطلع الانوار ، شیرین تے خسرو ، مجنون تے لیلى ، آئینہ اسکندرى تے ہشت بہشت شامل نيں _

۳ _ تاریخى حماسنو‏ں مثلاً قران السعدین تے مفتاح الفتوح_(۴)

____________________

۱) غلام على آریا،سابقہ حوالہ ،ص ۵۵_

۲) عبدالحسین زرین کوب ، جستجو در تصوف ایران ، امیر کبیر ،ج ۳ ،ص ٧۱_

۳) على بن عثمان ہجویرى ، کشف المحجوب ، وکوفسکى دی سعى سے_ تہران ج ۲ ص ۱۹_۱۸_

۴) دانشنامہ ادب فارسی، زیر نظر حسن انوشہ ، ج ۴،بخش اول ص ۲٧۳ ذیل امیر خسرو دہلوی_

۲۴۸ ہندوستان دے اسلامى ہنر تے فنون

بنیادى طور اُتے برصغیر وچ اسلامى فن پارے اوتھ‏ے دے مقامى ہنر تے فنون تو‏ں مختلف سن _ لیکن مختلف قسماں دے اسالیب وچ مقامى ہنر تو‏ں ربط پیدا کرلیا تھا_جغرافیائی تے قومى اعتبارى تو‏ں مشترک ہونا تے اوتھ‏ے دا خام مواد تے مقامى ہندى استاداں دی راہنمائی باعث بنى کہ عالم اسلام وچ مسلماناں دے ہندوستانى طر ز وسبک دے فن پارے بھى سامنے آئے _ا لبتہ برصغیر وچ خالص اسلامى فنون دے بارے وچ گفتگو خاص اہمیت دی حامل نئيں اے _

ان فنون وچو‏ں اک معمارى اے کہ جو مغلیہ عہد وچ اپنے عروج نو‏‏ں پہنچى _ معمارى اک اسلامى ہنر ہونے دے ناطے تو‏ں خاص خصوصیات دی حامل اے اسى بناء اُتے اسلامى معمارى اک ہنر ہونے دے ناطے تمام اسلامى مناطق دے فن معمارى تو‏ں مشابہت رکھتى اے _

بنیادى طور اُتے برصغیر چند مختلف مراحل دا حامل اے:

۱) ابتدائی فاتحین دا دور

۲) غزنویاں تو‏ں مغلاں تک دا دور

۳) مغلیہ دور

مغلیہ حکا‏م اک نويں سلسلہ حکومت دے ناطے اپنے تعارف تے شہرت دی ضرورت محسوس کردے سن _ تے چونکہ وسیع تے عریض سرزمیناں اُتے سکونت پذیر وکھ وکھ تہذیباں تے عقائد دے لوکاں اُتے حاکم سن، اس لئی اپنى خودنمائی دے لئی معمارى نو‏‏ں اک بہترین ذریعہ سمجھدے سن _ ایہ حکا‏م چاہندے سن کہ عظیم الشان عمارتاں بناکر لوکاں وچ اپنا مقام ومنزلت تے شہرت نو‏‏ں بڑھاواں _(۱)

____________________

۱) اباکخ، معمارى ہند، ترجمہ حسین سلطان زادہ، تہران ، دفتر پوہشان فرہنگى _ ص ۱۴_ ۱۲_

۲۴۹ مصورین دے برعکس اس دور دے معمار بوہت گھٹ اپنا ناں ذکر کردے سن اسيں سوائے چند افراد دے اس دور دے ہور معماراں تو‏ں بے خبر نيں _مجموعى طور اُتے اس دور دی معمارى دی خصوصیت ایہ اے کہ ایہ سب عمارتاں بادشاہاں تے امرا دے حکم تو‏ں بنائی جاتى سن کہ بعد وچ انہاں دے ارد گرد ہور حکا‏م دی طرف تو‏ں نويں چیزاں دا وادھا ہُندا رہندا _ اس دور دی طرز معمارى بہت آہستگى تو‏ں تبدیل ہوئی جداں کہ مغلیہ عہد دی ابتدائی معمارى بے روح تھى کہ جو بعد وچ آہستہ آہستہ دلکش تے زیبا ہوتى چلى گئی _

جلال الدین اکبر دے دور وچ دہلى وچ ہمایو‏ں دا مقبرہ بنایا گیا جسنو‏ں مغلیہ عہد دی معمارى دے ممتاز نمونہ دے عنوان تو‏ں مشاہدہ کيتا جاسکدا اے _ ایہ عمارت سال ۹٧۰ قمرى تو‏ں ۹٧۸ تک دے درمیانى عرصہ وچ بنائی گئی_ اس دے معمار سید محمد تے اس دے والد میر ک سید غیاث ناں دے افراد سن _ مسجد فتح پور سیکرى ہور مغلیہ عہد دی ابتدائی معمارى دا اک ہور نمونہ اے _بعد دے ادوار وچ مثلاً جہانگیر تے شاہجہان دے زمانہ وچ فن معمارى مستحکم انداز تو‏ں مختلف اسا لیب دے ساتھترقى دے زینے طے کردا رہیا_ جہانگیر دے ایرانى وزیر عبدالرحیم خان خانان دے حکم تو‏ں مشہور باغ شالیمار باغ بنایا گیا _ اس وزیر دے بارے وچ شہرت تھى کہ اس نے ہندوستان نو‏‏ں ایران بنادتا اے _

فن معمارى دا اک ہور عظیم الشان فن پارہ تاج محل اے کہ جو شاہ جہان دے زمانہ وچ مغلیہ عہد دے فن معمارى دے عروج دی عکاسى کررہیا اے _ شاہ جہان نے ایہ تاج محل اپنى ایرانى ملکہ ارجمند بانو بیگم دے لئی تیار کروایا سی _ اس دے چار مینار تے اک پیازى شکل دا گنبد اے اس دے اردگرد خوبصورت باغات ، بازار تے دا روانسراواں سن کہ جنکى درآمد اس مقبرہ دے امور اُتے خرچ ہوتى تھى ،سب چیزاں بالخصوص خوبصورت تے زیبا باغات شایدجنت وچ باغات دے اسلامى نظریہ دی حکایت وعکاسى اے (۱) تاج محل تیار ہونے وچ بائیس سال لگے بقول ویل ڈیورینٹ صرف اس مقبرے دا موازنہ ویٹى کن دے معروف کلیسا سن پیٹرو سے(۲) کيتا

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۹۸_

۲) ویل ڈیورینٹ، مشرق زمین (کا حوارہ تمدن) ترجمہ احمد آرام تے دیگران ، تہران ج ۱ ص ٦۸۵_

۲۵۰ جاسکتاہےمغلیہ عہد دی معمارى دے بارے وچ آخرى نکتہ ایہ اے کہ در اصل مغلیہ عہد دی معمارى ایرانى ، مرکزى ایشیا اورہندوستانى نمونےآں دا با مہارت آمیزہ اے کہ جسماں مغلیہ عہد دے آخرى دور وچ یورپى اسلوب دی بھى آمیزش ہوئی کہ جسکى بناء اس فن معمارى نے عالمى سطح دے مقبول فن پارےآں نو‏‏ں تشکیل دتا _

فن مصورى :

معمارى دی طرح فن مصورى بھى ابتداء وچ دو آرٹ ایرانى ( تیموری) تے ہندى دا آمیزہ تھا_ ہور عہد مغلیہ وچ معمارى دی مانند فن مصورى نے بھى آغاز وچ حکومتى دربار وچ ترقى دی گویا فن مصورى دا آغاز دربار تو‏ں ہويا تے مصوراں دے سب تو‏ں پہلے حامى حاکم وسلاطین سن _

تاریخى ماخذات دی رو تو‏ں ظہیر الدین بابر اک ہنرمند تے ہنر دوست شخص تھا_اس دا دا ئنات دی قدرتى خوبصورتیاں تے شکار دی طرف بہت زیادہ میلان باعث بنا کہ اس قسم دی پینٹنگ تے تصویراں دی طرف مائل ہو_ بابر دے دور دی فقط اک پینٹنگ کہ جو برلن دے حکومتى میوزیم وچ موجود اے ، اس قسم دے رجحان دی عکاسى کررہى اے _ ہور اوہ بخارا دے آرٹ تے استاد بہزاد دے فن مصورى دے اثرات دی حکایت بھى کر رہى اے _(۱)

ہمایو‏ں دے دور وچ اس دی چند سالہ ایران وچ اقامت تے اس دے دربار وچ میر سید على ، عبدالصمد شیرازى تے فرخ بیگ قلماق جداں ایرانى مصورین دی موجود گى تو‏ں درحقیقت مغلیہ مصورى تے آرٹ دی بنیاد رکھى گئی(۲) _اسى دورماں امیر حمزہ دی تصویرى داستان اُتے دا م شروع ہويا کہ جو جلال الدین اکبر دے دور تک جارى رہیا _ ایہ تصویرى دا م بارہ جلداں تے چار ہزار صفحات دے مجموعہ دی شکل وچ سامنے آیا _ بظاہر ایہ صفوى دور دے خمسہ نظامى دی تقلید وچ کیہ گیا _

____________________

۱) م، س _ ڈیمانڈ، راہنماى صنایع اسلامى ، ترجمہ عبداللہ فریار،تہران ،ص ٦۹ _

۲) کریتین پرایس ،تریخ ہنراسلامى ، ترجمہ مسعود رجب نواں _ ص ۱٧۵_ ۱٧۳_

۲۵۱ ہم اکبر دے دور وچ دوبارہ عہد مغلیہ دے مصورى دے ابتدائی اسالیب تے تصویرى موضوعات نو‏‏ں پلٹتا ہويا دیکھدے نيں ،اکبر نے نويں شہر فتح پور وچ فن مصورى دا حکومتى سکول بنایا کہ جسماں ایرانى استاداں دے تحت سو تو‏ں زیادہ اہل فن حضرات دا م کيتا کردے سن (۱) _ فن مصورى دے ماہرین دی جدو‏ں حکومت تو‏ں سرپرستى ہوئی تاں بتدریج انکى پینٹنگز تے تصویراں دی روش وچ تبدیلى رونما ہوئی تے آہستہ آہستہ اس فن دا موضوع مختلف طریقےآں تے رنگاں تو‏ں امراء تے دربار تو‏ں متعلقہ خواتین دی صورتاں نو‏‏ں نقش کرنا ہوگیا تھا_ اکبر دے دور دے مصورین وچو‏ں بساوان(۲) _ بشن داس(۳) تے عبدالصمد(۴) قابل ذکر نيں _

جہانگیر دے دور وچ بھى یہى روش جارى رہی_ لیکن معمارى دی طرح فن مصورى دا عروج بھى شاہجہان دے دور وچ ہويا ، منفرد رنگاں دا استعمال ، ماڈل تیار کرنا تے اصل مناظر دی مانند سایہ بنانے دے دا م دا بہت رواج ہويا _ دربار تے حکومتى محافل دی مجلل زندگى نو‏‏ں بہترین شکل تے صورت دے ساتھنمایاں کيتا گیا جداں کہ نیویارک دے میڑوپولٹین میوزیم وچ شاہجہان دی تمام شاہانہ شکوہ تے جلال دے ساتھتخت طاووس، اُتے متمکن تے گھوڑے اُتے سوار تصویر تو‏ں مشاہدہ کيتا جاسکدا اے _ مشہور تن مصور ابوالحسن ، میرہاشم تے محمد نادر ثمرقندى سن کہ جنہاں نے فن شبیہ نگارى وچ کمال دی حد تک تصویر کشى دی _(۵)

فن مصورى اُتے بعد دے ادوار وچ بالخصوص اورنگ زیب دے دور وچ زیادہ توجہ نہ دى گئی _ مغلیہ عہد دے آخرى دور دی تصویراں دراصل گذشتہ رسم وروش دے مطابق نيں انہاں وچ گذشتہ دور دی مانند جدت وانفرادیت دا وجود نئيں اے _ آخر وچ کہیا جاسکدا اے کہ اس دور دے باقى ماندہ آثار دا مشاہدہ دسدا اے کہ ایہ تصویراں صرف

____________________

۱) م ، س ڈیمانڈ،سابقہ حوالہ ص ٧۱_

۲- Basawan

۳- Bishendas

۴) سابقہ حوالہ ص ٧۲_

۵) تارچند، تاثیر اسلام در فرہنگ ہند ، ترجمہ على سپرنیا ، عزالدین عثمانی، تہران ص ۳۳۱

۲۵۲ ایرانى تے مرکزى ایشیا دے اسلوب وآرٹ دا آمیزہ نہ سن بلکہ پرانى روشاں دی ترقى دے ساتھساتھاہل فن نے ہندوستانى جدید عناصر تو‏ں بھى الہام لیا تے اک نويں تے خاص اسلوب دی بنیاد رکھی_ اگرچہ مسلماناں (ترک وایرانی) دی طاقت دے غلبہ دے پیش نظر ہندوستانى عناصر تے رواج وسیع پیمانے اُتے اس آرٹ نو‏‏ں متاثر نہ کرسک‏‏ے_(۱)

مغلیہ سلاطین دے پسندیدہ فنون وچو‏ں اک رسم الخط تے خوشنویسى بھى تھا_ حاکماں دے مذہبى عقائد دی بناء اُتے پسندیدگى تے توجہ ہمیشہ اونچ نیچ دا شکار رہى _ بابر نے قرآن نو‏‏ں خوبصورت خط وچ لکھیا تے کعبہ نو‏‏ں ہدایہ کیہ_ ہمایو‏ں دے دور وچ ایرانى استاداں مثلاً خواجہ احمد مؤتمن قزوینى تے میر قاسم دی وجہ تو‏ں نسخ نویسى دا بہت زیادہ رواج ہويا_ شاہ جہان دے دور وچ میر عمار حسینى دے قتل دے بعد اسک‏‏ے شاگرد آقا عبدالرشید ، سید على تبریزى تے خواجہ عبدالباقى نے شاہ جہان دے ہنر پرور دبار تو‏ں جواہر قلم تے یاقوت رقم جداں القابات حاصل کیتے تے ایہ سلسلہ اورنگ زیب دے آخرى دور تک جارى رہیا _ اوہ اپنے مذہبى عقائد تے رسم الخط تے خوشنویسى دی استعداد دی بناء اُتے خوشنویس حضرات دا بہت زیادہ حامى سی اس فن دے عروج دا دور بھى یہى اے _(۲)

مغلیہ دور دے ہور فنون وچو‏ں قالین بننے اورکپڑ‏ا بننے دا فن بھى تھا_ اس دور وچ قالین بنانے دی صنعت بھى مصورى دی مانند ایرانى رنگ تے روپ رکھتى تھی_ آگرہ ، فتح پور اورلاہور وچ قالین بننے دے دا رخانے موجود سن کہ جتھے ایرانى شہراں دا شان، اصفہان، کرمان تے سبزوار دے استاداں دے ماتحت قالین بننے دا دا م کيتا جاندا تھا_ ایرانى پھُلاں والے قالین ایتھ‏ے آئڈیل قالین سمجھ‏‏ے جاندے سن _ انہاں قالیناں وچ سرخى مائل کلیجى تے مالٹاى رنگ دا بہت زیادہ استعمال تھا_جے پور دے مہاراجہ دے قالیناں دا مجموعہ کہ جسنو‏ں قالى اصفہان ہندى دا ناں دیاگیا سی اسى طرز دا تھا_

____________________

۱) سوامى آناند ، گوماریا، مقدمہ اى بر ہنرمند ، ترجمہ امیر حسین ذکر گو ، تہران ، ص ۱۸۳_

۲) على اصغر حکمت ، سرزمین ہند، انشتارات دانشگاہ تہران ، ص ۸_ ۱۲٦_

۲۵۳ واشنگٹن دے قومى گیلرى تے مٹروپولٹین دے میوزیم وچ موجود قالیناں دا مجموعہ شاہجہان دے دور دے خاص اسلوب دی عکاسى کر رہیا اے کہ جو ابھى تک یادگار رہ گئے نيں ،بہرحال فنى طور اُتے اس فن دا عروج شاہجہان دے دور وچ سی کیونجے ہندوستانى قالین باف ایرانى استاداں تو‏ں بھى بہتر تے اگے بڑھچکے سن _ اس گل دی تائید انہاں قالیناں وچ بہت سى گرہیاں ، رنگ دا استعمال تے منفرد تے خوبصورت تصاویر کرتى نيں _(۱)

مغلیہ عہد وچ کپڑ‏ا بننے دا دا م ہندوستانیاں دے اس دا م وچ دیرینہ تجربہ دی بناء اُتے اسى ہندى طرز تے اسلوب اُتے چل رہیا تھا_ انواع وقسماں دے کپڑ‏ے مثلاً ململ ، سوتى تے زرین ریشم کپڑ‏ا بننے دے مشہور مراکز مثلاً لاہور ، دکن تے احمد آباد وچ سن اورخوبصورت ہندى ساڑھیاں تے شالاں دنیا دے بہترین ملبوست سن کہ جو پورى دنیا وچ بھیجے جاندے سن _(۲)

____________________

۱) م _ س ، ڈیمانڈ ،سابقہ حوالہ ، ص ٧۵_ ۲٧۴_

۲)سابقہ حوالہ ، ص ۲۵۵_ ۲۵۴_

۲۵۴ نواں باب:

اسلامى رہتل تے تمدن دے جمود تے زوال دے آخرى اسباب

۲۵۵ ۱) استعمار قدیم تے جدید:

استعمار قدیم

اسلامى رہتل تے تمدن دے جمود دے بوہت سارے اسباب وعوامل وچو‏ں آخرى استعمار اے _ اس مختصر سى گفتگو وچ ہمارى کوشش یہى اے کہ کلمہ استعمار دی مناسب تعریف تے اسک‏‏ے وجود وچ آنے دے اسباب دا جائزہ لیندے ہوئے اسلامى ملکاں دے اسک‏‏ے تحت آنے دی تریخ اُتے بحث کرن تے اسلامى رہتل وتمدن اُتے اسکى وجہ تو‏ں جواثرات تے نتائج حاصل ہوئے نيں ، انکاتجزیہ کرن _

استعمار دا مفہوم تے تریخ

لفظ استعمار دا لغوى معنى آباد کرنا اے _ لیکن سیاسى اصطلاح وچ اس تو‏ں مراد کسى گروہ دی دوسرے لوکاں یا کسى تے سرزمین اُتے حاکمیت اے _ اک ہور تعریف دے مطابق ایہ اک سیاسى تے اقتصادى مسئلہ اے جو سنہ ۱۵۰۰ء تو‏ں شروع ہويا ، اسى زمانہ تو‏ں بعض یورپى ملکاں دے استعمار گر لوکاں نے دنیا وچ وسیع علاقےآں نو‏‏ں دریافت کيتا ، اوتھ‏ے سکونت اختیار دی تے اوتھ‏ے تو‏ں فائدے حاصل کیتے_ جدو‏ں کہ بعض اہل نظر دے نزدیک استعمار دا مفہوم انہاں قدیم ادوارسے متعلق اے کہ جدو‏ں قدیم حکومتاں نے کچھایداں دے اقدامات کیتے مثلاً مصرى ، یونانى تے فیر رومى حکومتاں نے اپنى سرزمین تو‏ں باہر چھاؤنیاں یا مراکز قائم کیتے کہ جنکا مقصد جنگ ، تجارت تے اپنى رہتل دا پھلنا پھولنا سی تے ایہ اقدامات استعمار اکھوائے_

کیمونسٹاں نے لفظ استعمار دی جگہ اسک‏‏ے مشابہ لفظ امپریالزم نو‏‏ں عنوان بحث قرار دتا _ کلمہ امپریالزم در اصل اس حکومتى نظام نو‏‏ں کہیا جاندا سی جس وچ اک باشکوہ حاکم دور تے نزدیک دی بہت سارى سرزمیناں اُتے حکومت

۲۵٦ کرے یا بلفظاں ہور بادشاہت قائم کرے لیکن بعد وچ طاقتور ملکاں دی ہور ملکاں اُتے ہر قسم دی بلا واسطہ یا بالواسطہ حکومت نو‏‏ں امپریالیزم تو‏ں تعبیر کيتاجانے لگا_(۱)

جب دنیا دے نقشے اُتے بعض طاقتور یورپى ملکاں مثلاً انگلینڈ ، فرانس ، پرتگال اوراسپین ظاہر ہوئے اسى زمانہ وچ استعمار بھى وجود وچ آیا ، سنہ ۱۴۸۸ ء وچ جنوبى افریقا دے اردگرد نويں دریائی راستے دریافت ہوئے تے سال ۱۴۹۲ ء وچ براعظم امریکا دریافت ہويا تاں استعمارى مقاصد تے نويں سرزمیناں دی دریافت دے لئی دریائی سفر شروع ہوئے ،انہاں نے ابتداء وچ تاں سونے ، ہاتھى دے دنداں تے ہور قیمتى اشیاء دی تلاش وچ سفر کیتے لیکن آہستہ آہستہ انہاں دے اقتصادى مقاصد بڑھدے گئے _ مثلاً تجارت ، دریافت شدہ سرزمیناں دی خام معدنیات تے زرعى پیداوا‏‏ر نو‏‏ں یورپى سرزمیناں دی طرف منتقل کرنا تے یورپى مصنوعات نو‏‏ں انہاں سرزمیناں وچ پہنچاناان سب چیزاں نے انکى استعمارى فعالیت نو‏‏ں ودھایا _

استعمارگر ملکاں بہت جلد اس نکتہ نو‏‏ں سمجھگئے سن کہ دراز مدت تک فائدے حاصل کرنے دے لئی ضرورى اے کہ انہاں مستعمرہ ملکاں یا سرزمیناں دی سیاست تے حتى کہ کلچر نو‏‏ں بھى کنٹرول کيتاجائے تے انہاں نے ایہ تجربہ بعض سرزمیناں یا اقوام اُتے کيتا _ مثلاً براعظم امریکا، افریقا تے بحرالکاہل دے جزیرے دی اقوام تے اصلى ساکنین انہاں استعمارى مقاصد دی زد وچ آئے اوہ لوک معاشرتى طور اُتے استعمارى طاقتاں دی ابتدائی یلغار تے حملےآں تو‏ں ڈھیر ہوگئے _ لہذا ایہ تجربہ ایتھ‏ے بہت آسان ثابت ہويا _

ان سرزمیناں وچ ایداں دے طاقتور مراکز بنائے گئے کہ جو استعمارى طاقتاں دے کنٹرول وچ سن _ استعمارى طاقتاں نے انہاں ملکاں وچ علاقائی ادارےآں تے مراکز دے ساتھساتھایداں دے مراکز تے ادارے قائم کیتے کہ جنہاں نے تجارتی، معاشرتى تے تہذیبى امور تے روابط وچ ایسى جدت پیدا دی کہ جو دراصل استعمارى طاقتاں دے مفادات تے ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی تھى نہ کہ انہاں سرزمیناں دے ساکنین دے لئی سودمند تھی_(۲)

____________________

۱) ولفگانگ ج ، مومسن ، نظریہ ہائے امپریالیسم ، ترجمہ سالمى ، تہران ، ص ۱۲_٧_

۲) احمد ساعى ، مسائل سیاسى _ اقتصادى جہان سوم ، تہران ص ٧، ۴٦_

۲۵٧ وہ ملکاں جو کچھحد تک اندرونى طور اُتے استحکا‏م رکھدے سن تے استعمارى طاقتاں انہاں اُتے مکمل کنٹرول نئيں پاسکتى سن ، مثلاً ایران تے چین وغیرہ ایتھ‏ے انکى سیاست ایہ تھى کہ انہاں ملکاں وچ اپنے مفادات دے تحفظ دے لئی کچھتبدیلیاں لیائی جاواں مثلاً انکى اقتصادى صورت حال نو‏‏ں ایداں دے تبدیل کيتاجائے کہ اوہ فقط عالمى منڈیاں دی ضروریات پورى کرن نہ کہ اپنے اندرونى منڈیاں دی ضروریات نو‏‏ں ملحوظ خاطر رکھن _(۱)

استعمار دے وجود وچ آنے دے اسباب

اہل فکر ونظر نے استعمار دے وجود وچ آنے اورپیشرفت کرنے دے اسباب دے حوالے تو‏ں متعدد نظریات پیش کیتے نيں _ تے اس مسئلے دا مختلف زاویاں تو‏ں تجزایہ کیہ اے:

اہل نظر دے اک گروہ نے استعمار نو‏‏ں سیاسى پہلو تو‏ں تحقیق وتجزیہ دا محور قرار دتا تے دسیا کہ سولہويں صدى تے اس دے بعد دے ادوار وچ یورپ دے وڈے طاقتور ملکاں وچ سیاسى تے فوجى رقابت استعمار دے وجود وچ آنے تے اس دی وسعت دا باعث قرار پائی_ اس نظریے دا محور حکومتاں تے انہاں دے سیاسى مقاصد نيں اوراس نظرى دے حامى بڑى حکومتاں دی ہور رقیباں دے مد مقابل اپنى طاقت تے حیثیت نو‏‏ں ودھانے دی طلب نو‏‏ں استعمار دے پھلنے پھُلن دا اصلى سبب قرار دیندے نيں _

جدو‏ں کہ اہل نظر دے اک ہور گروہ دا نظریہ اے کہ استعمار دے وجود وچ آنے اورپھلنے پھُلن دا بنیادى سبب ایہ اے کہ طاقتور اقوام تے حکومتاں اپنے قومى جذبات تے سیاسى تے فوجى صلاحیتاں نو‏‏ں مستحکم کرنے تے محفوظ رکھنے دے لئی وسیع پیمانے اُتے سرزمیناں پرقابض ہوتى سن تے بڑى بڑى بادشاہتاں نو‏‏ں تشکیل دیتى سن _ کچھاہل نظر دے مطابق استعمار دراصل اک نسلى امتیاز دا نتیجہ اے _ انہاں دے خیال دے مطابق گورے لوک (یورپی) ذاتى طور اُتے ہور اقوام تو‏ں برتر نيں ، انہاں دے کندھےآں اُتے ایہ ذمہ دارى اے کہ دنیا دی ہور اقوام دے امور دی اصلاح تے انکو مہذب کرنے دے لئی انہاں اُتے حکومت کرن _(۲)

____________________

۱) تیلمان اورس، ماہیت دوست درجہان سوم ، ترجمہ بھروز توانمند ، تہران ،ص ۵۱_۲۰_

۲) دلفگانگ ج ، سوسن ، سابقہ حوالہ ، ص ۱۲_ ٧_ ۹۰۰ _ ۵۹ _

۲۵۸ بعض ہور دانشوراں دے خیال دے مطابق استعمار اک اقتصادى مسئلہ اے کہ جو نويں سرمایہ دارى نظام دے پھلنے پھُلن تو‏ں سامنے آیا اے _ انہاں دے نظریہ دے مطابق چونکہ یورپى ملکاں دے اپنے وسائل (خرید تے فروش دے بازار، خام مال تے سرمایہ دا رى دے مواقع) انکى روزبروز بڑھتى ہوئی ضرورتاں دے لئی ناکافى ہوچکے سن جسکى بناء اُتے اوہ ہور ملکاں دے امور وچ مداخلت کرنے لگے ،ہور انکا نظریہ ایہ اے کہ استعمار در حقیت اک کوشش اے جس وچ مغرب دے وڈے ترقى یافتہ ملکاں ہور ملکاں وچ سود اُتے مبنى تجارتى وصنعتى نظام نو‏‏ں پیش کردے نيں جس تو‏ں انکا مقصد ایہ ہُندا اے کہ اپنے سرمایہ دارى نظام دی روز بروز بڑھتى ہوئی ضروریات نو‏‏ں انہاں ملکاں دے ذرائع تے وسائل تو‏ں پورا کرن _ ایہ نظریہ لیبرل اقتصاد والے سرمایہ دارى نظام دے اہل نظر تے مارکسزم دے پیروکاراں وچ دیکھیا جاسکدا اے _(۱)

ایشیا وچ استعمار

استعمارى طاقتاں وچو‏ں ایشیا وچ داخل ہونے والا پہلا گروہ پرتگالیاں دا تھا_ سن ۱۴۹۸ ء وچ پرتگالى جہازران واسکوڈ ے گاما ، بحیرہ ہند دے ذریعے ہندوستان دے شمال مشرقى ساحلاں تک پہنچیا اسطرح ایشیا تے یورپ دے روابط وچ اک نواں دور شروع ہويا _ اس زمانہ وچ ایشیا دے وڈے ملکاں مثلاً ایران ، سلطنت عثمانیہ تے چین مختلف علوم ، زراعت تے تجارت وچ ترقى دے پیش نظر اک بلند سطح دے حامل سن _

واسکوڈ ے گاما تاں تجارتى اہداف دے پیش نظر انہاں سرزمیناں تک پہنچیا سی لیکن آٹھسال دے بعد پرتگال دا فوجى سردار ایلبوکرک(۲) جدید سرزمیناں نو‏‏ں فتح کرنے تے پرتگالى سلطنت دی توسیع دے لئی انہاں علاقےآں وچ داخل ہويا _ مجموعى طور اُتے پرتگالى لوکاں دے تجارتی، سیاسى ، فوجى تے مذہبى مقاصد سن ، لیکن بہرحال اوہ دنیا

____________________

۱) سابقہ حوالہ ، ص ۵۵_ ۲۵_

۲- Albauquerque

۲۵۹ کے اس منطقہ وچ اپنى حیثیت برقرار رکھنے وچ زیادہ دا میاب نہ رہے_ فقط تجارت اس تو‏ں متعلقہ مسائل دی حد تک رہے _

یہ نکتہ قابل غور ہونا چاہیدا کہ یورپ وچ پرتگالى لوک ایشیا تے شمالى یورپ دے درمیان تجارتى ایجنٹاں دے طور اُتے دا م کردے سن _ انہاں نے سولھواں صدى دے آخر تک ہالینڈ نو‏‏ں اپنى تجارتى نظام دے تحت رکھیا_ لیکن ستارہويں صدى دے اوائل وچ اہل ہالینڈ نے بذات خود ایشیا تو‏ں براہ راست تجارت دے لئی کوششاں شروع کيتياں _اہل ہالینڈ دے بعد انگریز تے فیر فرانسیسى لوک ایشیا وچ داخل ہوئے_

ایشیا وچ اہل یورپ دے استعمارى روابط دو مرحلےآں وچ تقسیم ہُندے نيں : پہلا دور یا مرحلہ سنہ ۱۴۹۸ ء وچ شروع ہُندا اے تے ۱٧۵٧ ء وچ ہندوستان اُتے انگریزاں دی فوجى فتح اُتے ختم ہُندا اے _ اس دور وچ اہل یورپ دی ایہ کوشش تھى کہ اوہ اپنى بحرى تے بارودى اسلحہ دی طاقت دے بل بو‏‏تے اُتے انہاں سرزمیناں تو‏ں تجارتى روابط بڑھاواں تے انہاں علاقےآں دی مرغوب پیداوا‏‏ر مثلاً مصالحاں ، کپڑےآں تے آرائشے دے لوازمات تک پہنچیاں اسى دور وچ بہت سى تجارتى کمپنیاں تشکیل پاواں اوہ سب تجارتى سہولیات تے اختیارات دے درپے سن انہاں کمپنیاں وچو‏ں بعنوان مثال ہالینڈ دی فارلینڈ کمپنى (سال ۵۹۴ ۱ئ) ، ایسٹ انڈیا کمپنى ہالینڈ، ایسٹ انڈیا کمپنى انگلینڈ (سال ۱٦۰۰ ئ) تے فرانسیسى کمپنى دی طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے _ ایہ سب کمپنیاں اپنے ملکاں دی طرف تو‏ں سیاسى تے فوجى پشت پناہى دی حامل سن _ تے ایشیا دے مختلف علاقےآں اُتے قابض ہونے دے لئی باہمى سخت رقابت دا شکار سن _

دوسرا دور سال ۱٧۵٧ ع تو‏ں ۱۸۵۸ تک اے کہ اس دور وچ یورپینز دی اس سرزمین دے امور وچ بالواسطہ مداخلت تھى تے ایہ مداخلت بظاہر فوجى صورت وچ نہ تھى مثلا ہندوستان سنہ ۱٧۵٧ء تو‏ں لےک‏ے ۱۸۵۸ ء تک ایسٹ انڈیا کمپنى دے تحت سی تے انگلستان دی حکومت اس کمپنى دی پشت پناہى کرتى تھی_ لیکن اس دے بعد انگلستان دی حکومت نے سرے تو‏ں ہى ہندوستان دی حکومت دی باگ دوڑ سنبھال لى تے ہندوستان دی حیثیت برطانیہ دی اک ریاست دی ہوگئی اوروہ تے انگلستان دی پارلیمنٹ دے تابع سرزمین دے طورپر جانى گئی _(۱)

____________________

۱) ک ، م پانیکار ، آسیا واستیلاى باخر ، ترجمہ محمد على مہمید ، تہران ،ص ۴۵_ ۱۲_

۲٦۰ ایسٹ انڈیا کمپنى تے انگلستان گورنمنٹ دی پالیسى باعث بنى کہ ہندوستان جوکہ خودکپڑ‏ے بنانے تے برآمد کرنے والا ملک سی ہن کپڑ‏ا درآمد کرنے والا ملک بن گیا اس دی برآمدات صرف روئی تک محدود رہ گئياں _ ایشیا دے جنوب مشرقى تے جنوبى ملکاں بھى اس مشکل تو‏ں بچ نہ سک‏‏ے _ اہل ہالینڈ نے انڈونیشیا نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ کیہ ہويا سی تے انہاں نے اس سرزمین اُتے دا فى تے چینى دی دا شت نو‏‏ں ودھایا تے انگریزاں دی ہندوستانى طرز دی اقتصادى تبدیلیاں ایتھ‏ے بھى وجود وچ لائے_

فرانسیسى لوک بھى انڈیا تے چین وچ داخل ہوئے تے انہى دی طرز دی استعمارى سیاست نو‏‏ں لاگو کيتا اسطرح کہ سن ۱٧۴٧ ء تو‏ں ۱۸۵۰ ء تک انڈیا تے چین دے تمام علاقے سوائے تھائی لینڈ دے انہاں دے کنٹرول وچ آگئے_ تھائی لینڈ وچ انہاں نے بالواسطہ مداخلت دی _ اپنے استعمارى مفادات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی انہاں نے اس ملک وچ بوہت سارے امور وچ سہولیات حاصل کيتياں مثلاً جہاز رانی، تجارتى فعالیت تے کسٹم ڈیوٹى تو‏ں چھُٹ جداں امور وچ رعایتاں حاصل کيتياں ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے کیپیٹلائزیشن دا حق بھى حاصل کيتا_

اسى طرح چین بھى انہاں دے استعمارى حملات دی زد وچ آیا _ کیونجے اس بہت بڑى آبادى والے ملک نے استعمارى طاقتاں دی مارکیٹ نو‏‏ں اپنى طرف متوجہ کرلیا تھا_ مثلاً یورپى لوکاں بالخصوص انگریزاں نے چین وچ افیون (منشیات دی اک قسم )درآمد کردے سن ، چین دی حکومت نے اس تجارت نو‏‏ں محدود کرنے دے لئی اقدامات کيتے جس دے نتیجہ وچ سنہ ۱۸۴۲ ء وچ جنگ افیون واقع ہوئی تے چین نو‏‏ں شکست ہوئی اس جنگ دے اک سال بعد فرانس تے انگلستان نے چین اُتے مشترکہ حملہ کيتا تے اس ملک نو‏‏ں شکست ہوئی اس دے نتیجہ وچ انہاں نے چین نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ انہاں نو‏ں مختلف امور مثلاً جہاز رانى ، کسٹم تے تجارت وغیرہ وچ بوہت سارے امتیازى حقوق دے_ ایويں چین دا اقتصاد بھى استعمارى کنڑول وچ آگیا تے نابود ہوگیا_ جس دی وجہ تو‏ں کئی میلین چینى لوکاں نے روزگار دی تلاش وچ اپنے وطن نو‏‏ں ترک کيتا تے یورپى ملکاں تے امریکا وچ سخت دا م کرنے اُتے مجبور ہوئے _(۲)

____________________

۱) سابقہ حوالہ ، ص۱٧۱ _ ۱۴٦_

۲) سابقہ حوالہ ، ص ص ۲۴۹ _ ۲۳۱ _ ۱۴۳_ ۱۲۱ _

۲٦۱ مشرقى وسطى تے خلیج فارس وچ استعمار

اہل یورپ دی ایہ کوشش تھى کہ بحرى رستےآں تو‏ں نويں نويں جگہاں نو‏‏ں دریافت کردے ہوئے اپنى طاقت تے تسلط نو‏‏ں بڑھاواں _ تے سب تو‏ں زیادہ ثروت ومال دے ذخائر نو‏‏ں جمع کرن _ سولہويں صدى دے ابتدائی سالاں وچ پرتگالى لوک خلیج فارس وچ داخل ہوئے تے پرتگالى بحرى سردارایلبو کرک نے سن ۱۵۱۴ ء وچ جزیرہ ہرمز اُتے قبضہ کرلیا _ انہاں نے ۵۱۲ ۱ ء تو‏ں گمبرون (بندرعباس ) جو کہ اک عمدہ تجارتى مرکز سی ، اُتے بھى قبضہ کیہ ہویا تھا_(۱)

انکا تقریباً اک صدى تک خلیج فارس دے علاقےآں اُتے کنٹرول رہیا _ ایتھ‏ے تک کہ صفوى بادشاہ ، شاہ عباس نے انگریزاں تو‏ں اک قرار داد طے دی تے انکى بحرى طاقت دی مدد تو‏ں اس قابل ہويا کہ پرتگالیاں کوہمیشہ دے لئی خلیج فارس تو‏ں کڈ دے _ لیکن انگریزاں نے اپنے اثر نفوذ نو‏‏ں بڑھانا جارى رکھیا جس دی بڑى وجہ خلیج فارس دی تزویرى (اسٹرٹیجک) اہمیت تھى _ انہاں نے عرب شیوخ تو‏ں بھى قرار داد بنھی، انہاں شیوخ نے انگریزاں نو‏‏ں بعنوان قاضى ، مصالحت کروانے والے تے ثالث مندے ہوئے ایہ عہد کيتا کہ دریاى قزاقى ، اسلحہ تے غلاماں دی سمگلنگ تو‏ں پرہیز کرن گے _

سنہ ۱۸۰۰ عیسوى (فتحعلى شاہ قاجارکے دور وچ ) ایران دی طرف تو‏ں انگلستان نو‏‏ں بوہت سارے تجارتى حقوق دتے گئے ، انہاں نے سال ۱۸۵٦ ء وچ بوشہرماں فوج نو‏‏ں لیا ک‏ے اس اُتے قبضہ کرلیا لیکن آخر دا ر ایران دے تمام شہراں نو‏‏ں ترک کردتا _(۲)

مشرق وسطى وچ تیل دے ذخیراں نے دنیا دی ہور قوتاں مثلاً امریکا تے جرمنى نو‏‏ں دلچسپى لینے اُتے مجبور کيتا_ بیسوى صدى دے اوائل وچ اس علاقے دا تیل انگریزى تے امریکى کمپنیاں وچ تقسیم ہويا _ انگریزاں نے قطر ، کویت ، عراق ، عمان تے ایران دے تیل اُتے کنٹرول حاصل کرلیا جدو‏ں کہ امریکى نے بھى سعودى عرب تے بحرین

____________________

۱) وادلا، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمہ شفیع جوادى ، تہران ،ص ٧٧_ ۳۹_

۲)سابقہ حوالہ _

۲٦۲ کے تیل اُتے اپنا تسلط جمالیا_ البتہ ایہ گل نئيں بھولنى چاہیدا کہ ایران نے اس استعمارى دور وچ سب تو‏ں زیادہ ضرراٹھایا کیونجے ایران دی جغرافیائی حیثیت ایسى تھى کہ بڑى قوتاں دے میدان جنگ وچ بدل گیا مثلاً انگلستان تے فرانس ، ہندوستان اُتے قبضہ جمانے دے لئی باہمى رقابت دا شکار سن ایہ جھگڑا ایران تک بڑھدا گیا تے اس ملک دی سیاسى تے اقتصادى خود مختارى اُتے بہت زیادہ ضرباں لگياں _

انیہويں صدى وچ روس تے انگلستان دے مدمقابل ایران دی بار بار عسکرى شکست تو‏ں قاجارى حکومت نے اپنے استحکا‏م نو‏‏ں باقى رکھنے دے لئی مجبوراً بوہت سارے اقتصادى تے تجارتى حقوق انہاں ملکاں نو‏‏ں عطا کیتے _ ایويں ایہ ملک نصف حد تک استعمارى طاقتاں دی زد وچ آگیا _(۱)

ایران دا اپنا اقتصاد بھى روس تے انگلینڈ دی طرف تو‏ں سیلاب دی طرح وارد ہونے والى اجناس دے مدمقابل تاب نہ لاس دا تے ایران بھى ہندوستان دی مانند خام زراعتى پیداوا‏‏ر مثلاً روئی تے تمباکو دی حدتک رہ گیا _ استعمارى طاقتاں دے بینکاں (انگلینڈ دے شاہى بینک تے روس دے بینک نے) ایران دے مالى معاملات اُتے کنٹرول ک‏ر ليا تے قاجارى بادشاہاں تے سرداراں نو‏‏ں بار بار قرض دے ک‏‏ے ایران دی سیاست اوراقتصاد اُتے روز بروز اپنا قبضہ وکنٹرول بڑھانا شروع کردتا_

انیہويں تے ویہويں صدى دے درمیان مشرق وسطى دے تمام ملکاں یورپى استعمار گراں دے کنٹرول وچ آگئے _ استعمار گر لوکاں دی کوشش تھى کہ مشرق وسطى دے اقتصاد تے سیاست نو‏‏ں مکمل طور اُتے اپنے قبضہ وچ کرلاں تے اسک‏‏ے علاوہ انہاں ملکاں دی سیاسى جغرافیائی سرحداں نو‏‏ں اپنے مفادات دی روسے خود ترتیب داں _ انہاں سرزمیناں دی تقسیم اس انداز نال ہوئی کہ بوہت سارے قومى ، مذہبى تے سیاسى جھگڑےآں نے جنم لیا_ مثلاً استعمار نے کرداں نو‏‏ں ایران ، ترکی، شام تے عراق وچ تقسیم کردتا_ لبنان وچ بھى مختلف اقوام تے مذاہب اُتے مشتمل ناہموار ترکیب سامنے آئی کہ مختلف مذاہب تے اقوام دے درمیان سیاسى قوت عدم استحکا‏م دا شکار رہى تے قومى تے مذہبی

____________________

۱) فیروز دا ظم زادہ ، روس تے انگلیس در ایران ، ترجمہ منوچھر امیری، تہران ،ص ۲۵_ ۱۵_

۲٦۳ جھگڑےآں نے جنم لیا_

پورى دنیا تو‏ں یہودى لوکاں نے استعمار ى طاقتاں دی پشت پناہى دی وجہ تو‏ں فلسطین دی طرف ہجرت دی _ تے اک یہودى حکومت تشکیل دے ک‏‏ے مشرق وسطى تے دنیا وچ اک بڑى پیچیدگى نو‏‏ں وجود وچ لائے(۱) _ مجموعى طور اُتے مشرق وسطى دے ملکاں وچ استعمار ى طاقتاں دے اقدامات نے دنیا دے اس خطہ نو‏‏ں فتنےآں تے جھگڑےآں دا مرکز بنادتا کہ ہن بھى مشرق وسطى دا ناں سندے ہى ذہن وچ لڑائی تے ناآرامى دی اک تصویر نقش ہوجاتى اے _

مختصر ایہ کہ استعمار نے دنیا دے مختلف ملکاں وچ داخل ہوئے ک‏ے انہاں دے معاشرتى ، سیاسى تے اقتصادى حالات تے کلچر نو‏‏ں بلاواسطہ یا بالواسطہ ایداں دے متاثر کيتا کہ ہن بھى انہاں ملکاں وچ استعمار دی موجودگى دے بوہت سارے اثرات تے نتائج مشاہدہ کیتے جاسکدے نيں ،اسلامى ملکاں انہاں مسائل تو‏ں جدا نہ سن جداں کہ اساں کہیا اے کہ استعمار دی موجودگى تو‏ں انہاں ملکاں دے اقتصادى حالات تبدیل ہوئے ،قدرتى تے انسانى ذخائر تو‏ں انہاں ملکاں نو‏‏ں خالى کيتا گیا تے ایہ سب ذخائر استعمار ى ملکاں وچ درآمد کیتے گئے جس دے نتیجے وچ انہاں ملکاں دے اجتماعى ڈھانچے تے طبقات وچ تبدیلى واقع ہوئی تے انہاں تو‏ں بڑھکر انہاں ملکاں دی رہتل تے تمدن اُتے منفى اثرات پئے انہاں سب امور اُتے نويں استعمار دے عنوان دے تحت بحث دی جائے گی_

استعمار جدید

جداں کہ اشارہ ہويا اے کہ استعمار دی پہلى صورت ایسى تھى کہ استعمارى طاقتاں نے اپنے رقیباں دی قوت تے طاقت تو‏ں موازنہ کردے ہوئے اپنے عسکرى تحفظ تے اقتصادى مفادات نو‏‏ں ودھانے دے لئی ایہ اقدامات کیتے _ یورپى استعمار نے عسکرى فتوحات یا ہجرت دے ذریعے ہور ملکاں اُتے قبضہ جمالیا تے تجارتى کمپنیاں قائم کردے ہوئے انہاں ملکاں دے اقتصاد نو‏‏ں اپنى تجارتى پالسیاں دے سخت کنٹرول وچ لے آئے_

____________________

۱) احمد ساعى ،سابقہ حوالہ ، ص ٧۳_

۲٦۴ سنہ ۱٧٦۳ ء تو‏ں ۱۸٧۰ ء تک استعمار دی پیش رفت وچ سستى آگئی کیونجے اس عرصہ وچ یورپى ملکاں اپنے اندرونى مسائل، آزادى پسند انقلابات تے صنعتى انقلابات تو‏ں نمٹ رہے سن _

سنہ ۱۸٧۰ ء تو‏ں پہلى جنگ عظیم تک استعمار دی پیشرفت تے تحرک بہت وسیع پیمانے اُتے سی سارا افریقہ تے مشرق بعید انکى لپیٹ وچ آگیا لیکن دوسرى جنگ عظیم تے اقوام متحدہ دے وجود وچ آنے دے بعد بالخصوص دو عشراں ۱۹۵۰ تے ۱۹٦۰ ء وچ اسيں استعمار دے خلاف (سیاسى خودمختارى دے حصول دے لئی)تحریکاں دا مشاہدہ کردے نيں _ اس طرح کہ اقوام متحدہ دے ممبر ملکاں دی تعداد دوگنى ہوگئی _

ان ملکاں نے جنرل اسمبلى وچ اپنى کثیر تعداد دے باعث اپنے اقتصادی، سیاسى اوراجتماعى مسائل نو‏‏ں اقوام متحدہ دی توجہ دا مرکز قرار دلوایا_ انہاں ملکاں پرقدیم استعمار دے شدید اثرات دے باعث استعمار تو‏ں چھٹکارے دی تحریک نہ صرف ایہ کہ انکى مشکلات حل نہ کرسکى بلکہ اس نے انہاں ملکاں نو‏‏ں دو راہے اُتے لاکھڑا کيتا _ ایہ ملکاں اک طرف تاں ترقى یافتہ ملکاں (سابقہ استعمارى ملکاں) تو‏ں اقتصادى امداد چاہندے نيں تے دوسرى طرف اپنے اندرونى مسائل وچ کوئی مداخلت بھى پسند نئيں کردے جدو‏ں کہ ترقى یافتہ ملکاں ہن بھى انہاں ملکاں تے بالخصوص انہاں دے بازاراں تے ابتدائی خام پیداوا‏‏ر دے محتاج نيں تے چاہندے نيں انہاں اہداف تک پہنچاں(۱) _

مجموعى طور اُتے ترقى یافتہ ملکاں (سابقہ استعمار ) دے آزاد شدہ ملکاں (سابقہ مستعمرہ ملکاں ) تو‏ں روابط ایسى صورت اختیار کرگئے نيں کہ اسنو‏ں جدید استعمار دا ناں دتا گیاہے _ اس نويں صورت وچ سابقہ استعمار گر ملکاں انہاں نو‏ں اپنے ہتھو‏ں بنائی ہوئی بظاہر خود مختار حکومتاں تے بین الاقوامى کمپنیاں دے قوانین تے روابط دے ذریعے بغیر کسى براہ راست سیاسى تے عسکرى کنٹرول دی ضرورت دے ، اپنى اغراض تے مفادات نو‏‏ں پہلے تو‏ں بہتر صورت وچ پورا کررہے نيں _

بوہت سارے اہل نظر دی رائے دے مطابق ترقى یافتہ ملکاں (سابقہ استعمار )ملٹى نیشنل کمپنیاں اورعالمى ادارےآں مثلاً عالمى بینک، آئی ایم ایف تے ورلڈ ٹریڈ آرگنائزیشن WTO دے ذریعے مختلف بین الاقوامی

____________________

۱) جک پلنو وآلٹون روى ،سابقہ حوالہ ، ص ۳۰_

۲٦۵ حالات تے روز بروز بڑھدے ہوئے پیچیدہ معاملات تے روابط تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے اسى کوشش وچ نيں کہ محروم ملکاں یا ترقى پذیر ملکاں اُتے تسلط جمالاں _ لہذا اسيں انہاں تنظیماں تے عالمگیریت دا تجزیہ کردے ہوئے کوشش کرن گے کہ جدید استعمار تے اسک‏‏ے دنیا دے ملکاں بالخصوص اسلامى ملکاں اُتے اثرات دا تجزیہ کرن _

ملٹى نیشنل ( کثیر القومى ) کمپنیاں

چند اقوام اُتے مشتمل کمپنیاں بنانے دا ناں بنیادى طور اُتے امریکا تو‏ں شروع ہويا ، انہاں کمپنیاں دا ہیڈکوارٹر بھى کسى اک ہى ملک وچ اے انہاں دے امورآزاد کمپنیاں یا وابستہ کمپنیاں دے ذریعے تمام ملکاں وچ انجام پاندے نيں _ ایہ کثیر القومى کمپنیاں جدید ٹیکنالوجى تے وسیع پیمانے اُتے پیداوا‏‏ر دی بناء اُتے ہور ملکاں تک اپنے دا م دا دائرہ ودھانے اُتے مجبور نيں _ اس دے بعد دا مرحلہ انہاں نو‏ں ہور ملکاں وچ بیچنے دے لئی ادارےآں دے قیام دا اے _ ایتھے تو‏ں چند اقوام اُتے مشتمل ہونے دی طرف رجحان بڑھدا اے تے اوہ عام طور اُتے اپنے دا م دا دائرہ دا ر بڑھاندے نيں تاکہ اسباب تے شرائط قیمت وچ بچت کردے ہوئے زیادہ تو‏ں زیادہ منافع حاصل کرن یعنى چیز دی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں بڑھاکر پیداوا‏‏ر پراٹھنے والے اخراجات دی اوسط مقدار نو‏‏ں کم کردیندے نيں _

مثلاً کوکا کولا کمپنى ، جنرل الیکٹرک اورویسٹنگ ہاؤس کمپنیاں آزاد کمپنیاں تو‏ں قرار داد باندھتى نيں تے منافع دی شرح وچو‏ں کچھفیصد وصول کردے ہوئے انہاں نو‏ں اجازت دیتى نيں کہ اوہ انکى پیداوا‏‏ر یا خدمات نو‏‏ں اصلى کمپى دے ناں تو‏ں بناواں تے فروخت کرن _(۱)

بعض اہل نظر دے مطابق ایہ کمپنیاں اپنے سرمایہ دے ساتھتیسرى دنیا دی اقتصادى رکاوٹاں نو‏‏ں ختم کرسکتى نيں تے اپنى فعالیت تو‏ں انہاں ملکاں وچ جدید طرز دے صنعتى نظام نو‏‏ں منتقل کرسکتى نيں _ انہاں تو‏ں رقابت کردے ہوئے انہاں تیسرى دنیا دے ملکاں دی اندرونى کمپنیاں تے ادارے بھى فعال ہوجاواں گے جس دے نتیجہ وچ ثمر آور

____________________

۱) سابقہ حوالہ ، ص ۳۱_

۲٦٦ اقتصادیات، منظم بازار تے آسایش فراہ‏م ہونگاں _

جدو‏ں کہ انہاں دے مد مقابل بوہت سارے اہل نظر دے مطابق سرمایہ دی اوہ مقدار جو انہاں کمپنیاں دے ذریعہ تیسرى دنیا وچ داخل ہوئے رہى نيں اس تعداد تو‏ں انتہائی کم اے کہ جو منافع دی شکل وچ اوہ انہاں ملکاں تو‏ں کڈ رہى نيں _ ایہ کمپنیاں مختلف صورتاں وچ ابتدائی معمولى سا سرمایہ لگاتى نيں مثلاً میزبان ملک تو‏ں حاصل شدہ قرض (کریڈٹ) تے سہولیات تو‏ں فائدہ اٹھاندے نيں فیر اپنے ذیلى ادارےآں تے کمپنیاں وچ دوبارہ سرمایہ گزارى کردے ہوئے ڈائریکٹ خالص منافع انہاں ملکاں تو‏ں کڈ لیندے نيں _(۱)

ان اہل نظر افراد دے مطابق انہاں کمپنیاں دا سرمایہ عام طور اُتے دا م دے انہاں مراحل اُتے لگدا اے کہ جنکا میزبان ملک دے مقامى اقتصاد دی ضروریات تو‏ں کوئی ربط نئيں ہُندا _ استعمار دے دور وچ ایہ سرمایہ تے ایہ کمپنیاں عام طور اُتے معدنیات تے زراعت دے امور دے متعلق ہوتى سن تے میزبان ملکاں دے طبیعى ذخائر تو‏ں بہرہ مند ہوتى سن _ تے اج ایہ میزبان ملکاں وچ صنعتى پیداوا‏‏ر دے دا م کرتى نيں یعنى ایہ کثیر القومى کمپنیاں تیسرى دنیا دے ملکاں وچ کسى چیز دے فقط پارٹس تیار کرتى نيں فیر انہاں نو‏ں باہ‏م جوڑنے دے لئی ہور ذیلى کمپنیاں یا اصلى ملک دی طرف منتقل کرتى نيں _

اس دے علاوہ انہاں کمپنیاں دے بلند سطح دی سرمایہ دا رى ، جدید ٹیکنالوجى تے پروگرام دے ذریعے فعالیت اس ملک دی اندرونى کمپنیاں تو‏ں رقابت دا موقع کھو لیتى نيں تے انہاں نو‏ں بند کروا دیتى نيں انہى اہل نظر لوکاں دے مطابق ایسى کثیر القومى کمپنیاں اقتصادى تسلط دے ساتھساتھاپنے میزبان ملکاں دے سیاسى امور وچ بھى دخل اندازى کرتى نيں تاکہ سیاسى صورت حال انہاں دے مفادات دے مطابق ہوجائے اسى طرح انہاں کمپنیاں دے دا م دی وجہ تو‏ں انہاں ملکاں وچ معاشرتى یا ثقافتى سطح اُتے بعض پیچیدگیاں پیدا ہوتى نيں کیونجے اوہ ایسى اقدار تے عادات اپنے ہمراہ لاتى نيں جو اس ملک دی مقامى رہتل دے ساتھسازگار نئيں ہُندی_(۲)

____________________

۱) احمد ساعى ، سابقہ حوالہ ، ص ۱۵۰_ ۱۳۹_

۲)سابقہ حوالہ _

۲٦٧ بین الاقوامى مالیاتى ادارے

اقوام متحدہ تو‏ں وابستہ بعض ادارے کہ جنہاں وچو‏ں عالمى بینک تے آئی ایم ایف دی طرف اشارہ کيتاجاسکدا اے ایہ سب دوسرى جنگ عظیم دے بعد بین الاقوامى سطح اُتے مالى امور نو‏‏ں منظم کرنے تے مالى بحراناں نو‏‏ں روکنے دے لئی بنائے گئے سن ،مثلاً ۱۹۳۰ ء دے عشرے دا مالى بحران قابل ذکر اے کہ جسماں عالمى سطح اُتے نرخاں دی تبدیلى تے رقابت وچ کرنسى دی تقابلى قیمت گھٹنے تو‏ں عالمى اقتصاد نو‏‏ں شدید جھٹکے لگے_

اگرچہ ایہ ادارے دنیا دے اکثر ملکاں نال تعلق رکھدے نيں لیکن طاقتور تے سابق استعمارى ملکاں دا انہاں ادارےآں دے بنیادى فیصلےآں اُتے غلبہ مکمل طور اُتے واضح اے _ مثلاً آئی _ ایم_ ایف وچ امریکاکا پنجواں حصہ اے کیونجے ہر ملک دی رائے دی اہمیت اس دے حصہ دی مقدار تو‏ں ربط رکھتى اے _ لہذا امریکا دی رائے کسى فیصلہ وچ بنیادى کردار اد ا کرتى اے _(۱)

چونکہ ترقى پذیر ملکاں اپنى مشکلات محض براہ راست غیر ملکى سرمایہ دا رى تے انہاں کثیر القومى کمپنیاں دی فعالیت دی مدد تو‏ں حل نئيں کرسکدے اس لئی اوہ ہور ملکاں تو‏ں قرضہ دے طالب ہُندے نيں _

قرضہ حاصل کرنے دے مختلف طریقےآں وچو‏ں اک طریقہ یہى اے کہ انہاں بین الاقوامى مالى ادارےآں مثلاً آئی _ ایم _ ایف تے عالمى بینک دی مدد حاصل دی جائے_ لیکن اس قسم دے قرضہ جات حاصل کرنے تو‏ں ضرورى نئيں اے کہ قرضہ لینے والے ملک دے اقتصاد اُتے مثبت اثر پئے بلکہ اس دے برعکس ایہ قرضے مختلف اقتصادى بحراناں دے موجب بھى بندے نيں جداں کہ ستر دی دھائی وچ تیسرى دنیا دے ملکاں دا مقروض ہونے دا بحران اے _

اسى طرح ایہ قرضہ جات دا حصول انہاں بین الاقوامى ادارےآں دی پالیسیاں نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں مشروط اے تے ایہ پالیسیاں انہاں ترقى یافتہ (سابقہ استعمار ى ) ملکاں دے مفادات نو‏‏ں پورا کرتى نيں _

____________________

۱) جک یلنووآلٹون روى ،سابقہ حوالہ ، ص ۲۱۹_

۲٦۸ بعض دانشوراں دی رائے دے مطابق آئی ، ایم ، ایف تے عالمى بینک اپنے تسلط دے تحت ملکاں دی اقتصادى ترقى دی ایہ تعبیر کردے نيں کہ ایہ ترقى پذیر ملکاں صنعتى ملکاں دے لئی اپنے دروازے کھول داں _ اسى قسم دی ترقى تک پہنچنے کےلئے ضرورى اے کہ جتھے تک ممکن اے قرض لیاجائے، کسٹم ٹیکس لینے تو‏ں لےک‏ے اشیاء تے اجناس پرعوام دے لئی ٹیکس دی معافى جیسى شرائط کہ جو تجارتى معاملات نو‏‏ں بہت ضرر پہنچاتى نيں تو‏ں بچنا چاہیے تے بیرونى سرمایہ دا رى نو‏‏ں آسان بنانا چاہیے_

بلفظاں ہور تیسرى دنیا دے لئی ضرورى ہُندا اے کہ اوہ ترقى یافتہ ملکاں دی اقتصادى حالت تو‏ں خود نو‏‏ں مطابقت داں _ا س ترقى دے سفر اُتے ہمیشہ خسارے وچ رہندے ہوئے اپنى ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی غیر ملکى قرضےآں دے حصول دی خاطر آئی ، ایم ، ایف دے اقدامات اُتے انحصار کرن _ عالمى بینک تے آئی ، ایم ، ایف دے پسندیدہ قوانین تے تدبیر جنہاں ملکاں وچ جارى ہوتى نيں اوتھ‏ے ایہ انکى آمدنى دے تناسب وچ بہت زیادہ خلل دا باعث بنتى نيں _ بہرحال آئی ، ایم ، ایف دے پروگرامز بین الاقوامى اقتصادى معاملات تے مغربى ملکاں دے مفادات دے لئی سود مند ثابت ہُندے نيں بلفظاں دیگرترقى پذیر ملکاں نو‏‏ں اس وقت مالى تعاون حاصل ہوئے گا کہ جدو‏ں اوہ آئی ، ایم ، ایف دی شرائط تے سیاسى اقتصادى تدابیر نو‏‏ں اپنے ہاں جارى کرن گے _(۱)

عالمگیر یت(۲) تے اسک‏‏ے نتائج

اک اورمسئلہ کہ جس دا اج دنیا تجربہ کر رہى اے اوہ عالمگیریت اے _خلاصةً ایہ بھى کہاجاسکدا اے کہ عالمگیریت دی اک تعریف عمل (پراسس) دی صورت وچ تے اک منصوبے دی صورت وچ دی جاسکتى اے _ یعنى بعض اہل نظر دے خیال دے مطابق ذرائع ابلاغ وچ ترقى تے وسعت دی بناء اُتے انسانى معاملات

____________________

۱) على رضا ثقفى خراسانى ، سیر تحولات استعمار در ایران ، مشہد ص ۲۱۲_ ۲۰٦_

۲) Globalization

۲٦۹ انتہائی سرعت تے آسانى تو‏ں انجام پا رہے نيں ایداں دے لگ رہیا اے کہ روز بروز ملکاں دی حد بندیاں تے سرحداں غیر اہ‏م ہوئے رہى نيں تے انہاں ملکاں دی حکومتاں غیر ملکى ہتھو‏ں وچ کھیلنے اُتے مجبور نيں _

مجموعاً کہاجاسکدا اے کہ دنیا اک چھوٹى سى دا لونى وچ بدل رہى اے _ دنیا دے کسى گوشہ وچ اک معمولى سا مسئلہ فورا سارى دنیا دے مختلف نقاط وچ نشر ہوجا تو‏ں اہے اس دنیا وچ ملکاں ہن مکڑى دے جالے دی طرح باہ‏م متصل تے پیوست نيں کہ انٹر نیٹ دے چینل نے بھى دنیا نو‏‏ں اس شکل وچ لیانے وچ بہت زیادہ تعاون کيتا اے تاکہ پورى دنیا وچ اک ہى رہتل تشکیل پایاجائے _(۱)

انہاں دے مد مقابل ہور اہل نظر لوکاں دے خیال دے مطابق عالمگیریت اک سازش تے منصوبہ اے کہ جسنو‏ں ترقى یافتہ ملکاں نے لاگو کيتا اے تاکہ زیادہ تو‏ں زیادہ ترقى پذیر ملکاں یا پس ماندہ ملکاں نو‏‏ں پرت لاں _انہاں دے نظریہ دے مطابق عالمگیریت فقط تیسرى دنیا دے نقصان وچ اے _ کیونجے جدو‏ں حکومتاں دی حد بندیاں تے حکومتاں دا کسٹم دے قوانین اورقیمتاں اُتے کنٹرول ختم ہوجائے تاں انہاں ملکاں دا اقتصاد بھى تباہ ہوجائے گااور اوہ ترقى یافتہ ملکاں دے احکا‏م وقوانین دے غلام بن دے رہ جاواں گے_

انہى اہل نظر دے اک ہور گروہ دے مطابق عالمگیریت دے منفى اثرات صرف ملکاں دی اقتصادیات تک محدود نئيں ہُندے بلکہ انہاں استعمارى ملکاں دی کوشش بھى اے کہ اپنى رہتل وکلچر نو‏‏ں ہور ملکاں اُتے لاگو کرن مثلاً امریکا ہالى ووڈ دی فلماں دی صورت وچ کوشش کر رہیا اے کہ امریکى کلچر تے طرز زندگى نو‏‏ں عالمى سطح تک پھیلائے اسى لئے بعض عالمگیریت نو‏‏ں امریکى ہونے دے مترادف سمجھدے نيں _ ڈیموکریسى تے لیبرل اقدار دے پرچم تلے اک سیاسى تے ماڈل حکومتى نظام دی ترویج اک ہور مشکل اے کہ جو تیسرى دنیا دے ملکاں دی خودمختارى نو‏‏ں کمزور کرنے وچ اپنا کردار ادا کر رہى اے _ مغربى ملکاں اس قسم دے نظام حکومت دی ترویج تو‏ں اس کوشش وچ نيں کہ پورى دنیا دے ملکاں (بالخصوص مشرق وسطى دے ملکاں) دی حکومتاں نو‏‏ں اپنے پسندیدہ طرز حکومت سے

____________________

۱) اس دے بارے وچ زیادہ مطالعہ دے لئی رجوع کرن ، احمد گل محمدى ، جہانى شدن ہویت ، تہران_

۲٧۰ مطابقت داں _ا س مقصد دے پیش نظر اوہ ہر قسم دے اقدام تو‏ں دریغ نئيں ک‏ر رہ‏ے نيں لہذا عالمگیریت کمزور ملکاں دی حکومتاں دے حالات تے سسٹم نو‏‏ں روز بروز تیزى تو‏ں تباہ کر رہى اے او ریہ چیز فقط ترقى یافتہ ملکاں کےلئے سود مند اے _(۱)

مجموعى طور اُتے کہاجاسکدا اے کہ اگرچہ قدیم استعمار دا دور ختم ہوچکيا اے تے تحت تسلط ملکاں خودمختار ہوچکے نيں لیکن جو صورت ہن سامنے آرہى اے اوہ قدیم استعمار تو‏ں کئی درجے زیادہ پیچیدہ تے مستحکم انداز تو‏ں اپنا دا م کر رہى اے _ جدید استعمار مختلف زاویاں تو‏ں اس کوشش وچ اے کہ ہور ملکاں اُتے اپنا نفوذ ودھیا کر انہاں ملکاں تو‏ں فکرى تے مادى ثروت نو‏‏ں نکالنے دے راستے بنائے کہ جو گذشتہ ادوار تو‏ں کدرے زیادہ خطرنا‏‏ک تے تباہ کن اے _

۲_مشرق شناسی

عہد حاضر وچ مطالعہ دے لئی اک اہ‏م سبجیکٹ Subject مشرق شناسى اے _ اس حوالے تو‏ں دا م کرنے والے مغربى دانشوراں دا دعوى اے کہ مشرق دے بارے وچ واقعیت اُتے مبنى تحقیقات دے ساتھانہاں نے اہل مشرق نو‏‏ں بوہت سارے مخفى نکات تے زاویاں تو‏ں آگاہ کيتا اے جنہاں تو‏ں اہل مشرق بذات خود آگاہ ہونے دی استعداد نئيں رکھدے سن _ مارکسس بھى سمجھدا سی کہ اہل مشرق وچ اپنے آپ نو‏‏ں تے اپنى صلاحیتاں نو‏‏ں کھولنے تے نمایاں کرنے دی استعداد نئيں اے _ لہذا اس بارے وچ انہاں تو‏ں تعاون کيتاجانا چاہیدا _

آیا واقعاً ایہ موضوع اک علمى تے حقیقت اُتے مبنى موضوع اے جداں کہ بوہت سارے مستشرقین دا دعوى بھى اے یا جداں کہ مغرب اُتے تنقید کرنے والے اہل نقد ونظر دا نظریہ اے کہ ایہ مسئلہ محض طاقت تے طاقت نو‏‏ں دوسرےآں اُتے مسلط کرنے دا بہانہ اے _ یعنى استعمار گر اہل مغرب دی قوت تے طاقت اورتسلط دی توجیہ دا اک وسیلہ اے _ مشرق صرف یورپ تو‏ں متصل اک ہمسایہ نئيں اے بلکہ قدرتى دولت تو‏ں مالامال یورپ دے سب تو‏ں وڈے مستعمرات وچو‏ں اے تے یورپ دی رہتل دا سرچشمہ بھى اے ہور رہتل تے تمدن وچ یورپ دا رقیب بھی

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۱۱۲_ ۱۰۵_

۲٧۱ ہے_ مشرق شناسى دا مضمون بھى اسى موضوع دی ثقافتى تے نظریاتى تعریف نو‏‏ں بیان کردا اے _ اس طرح مشرق شناسى گفتگو دا اک غالب مغربى موضوع اے کہ جو خاص ادارےآں ، نصاب ، یا مطالعات تے استعمارى بیورکریسى اُتے مشتمل اے (۱)

مشرق شناسى دی معروف ترین تعریف اسکى علمى تعریف اے _ اس دے مطابق جو بھى اپنى تدریس ، تصنیف تے تحقیق دا موضوع مشرق نو‏‏ں قرار دے خواہاس دا تعلق نفسیات، معاشرت ، تریخ ، بولی کسى بھى مضمون نال تعلق ہوئے اوہ مشرق شناس اے جو کچھبھى انجام دے یہى مشرق شناسى اے لیکن ایہ دا لجاں تے یونیورسٹیاں دا مضمون ، مشرق شناسى دے اک عام معنى تو‏ں بھى وابستہ اے اوہ ایہ کہ مشرق شناسى دراصل فکر ونظر دی اک روش اے کہ جو مشرق تے مغرب دی وجود شناسى تے علم شناسى دے فرق دی بنیاد اُتے استوار اے _(۲)

بطور اختصار مشرق شناسى نو‏‏ں بھى مشرق اُتے قبضہ تے اسنو‏ں اپنا مستعمرہ بنانے دے لئی مغرب دی ایجاد شدہ اک روش دے طور اُتے محور تجزیہ قرار دیاجاسکدا اے چونکہ جدو‏ں تک مشرق شناسى اک غالب سیاسى موضوع دی مانندمورد تجزیہ قرار نہ پائے گى کبھى بھى اسکى منظم تے مرتب خصوصیات درک نئيں دی جاسکتاں کہ جنہاں دے ذریعے مغرب تے مغربى کلچرنے مشرق دی سیاسى ، معاشرتى ، فکرى تے علمى محافل تے میداناں تو‏ں آگاہى حاصل دی بلکہ اسنو‏ں تشکیل دتا تے اسنو‏ں نويں سرے تو‏ں اک ایسا موضوع بنایا جس اُتے تحقیق دی جاسکتى ہو_(۳)

مشرق شناسى اُتے مطالعہ کدو‏‏ں شروع ہواا س موضوع اُتے محققاں باہ‏م اختلاف نظر رکھدے نيں _ بعض دانشور حضرات مشرق شناسى دے مطالعات دی تریخ نو‏‏ں بہت قدیم سمجھدے نيں انہاں دے نظر دے مطابق اسکو شرو ع کرنے والا ہیروڈٹ سی اوہ مشرقى اقوام دے بارے وچ مطالعہ کيتا کردا تھا_(۴)

____________________

۱) ایڈورڈ سعید ، الاسشراق ، ترجمہ کمال ابوادیب ، بیروت ۱۹۸۱ ، ص ۳٧_

۲) سابقہ حوالہ ص ۳۸_

۳) سابقہ حوالہ ص ۳۹_

۴) احمد سمایلو ، فتش،فلسفہ الاستشراق داثر ھا فى الادب العربى المعاصر ، قاہرہ ، ص ٧۱ _٧۰_

۲٧۲ جدو‏ں کہ بعض ہور کہ جنہاں وچو‏ں ایڈورڈ سعید قابل ذکر نيں جس نے متعلقہ ادارےآں اُتے تحقیق دے بعد شرق شناسى دا آغاز ۱۳۱۲ ء وچ وین دے کلیسا دی نو‏‏ں نسل دے پروگرام دے تحت پیرس ، آکسفورڈ، اوینین تے سلامانکا دی یونیورسٹیاں وچ عربی، یونانى ، عبرى تے سریانى زباناں دے ذریعے مشرق شناسى دے مطالعہ اُتے دا م دے شروع ہونے نو‏‏ں قرار دتا _(۱)

بعض ہور دانشور کلمہ مشرق شناسى تے اسک‏‏ے مشتقات دا علمى محافل وچ ظہور دے زمانہ نو‏‏ں اس علم دی تحقیقات دے شروع دا زمانہ سمجھدے نيں ،کیونجے انگلستان وچ لفظ مستشرق سنہ ۱٧٧۹ ء تے فرانس وچ ۱٧۹۹ء وچ رائج ہويا تے ۱۸۳۸ء وچ پہلى بار فرانس دی یونیورسٹى ڈکشنرى وچ مشرق شناسى دا مفہوم ومعنى داخل ہويا_(۲)

لیکن درحقیقت یورپ وچ مشرق شناسى دے بارے وچ مطالعات دے عروج دا دور انیہويں صدى تے ویہويں صدى دے اوائل دا زمانہ اے _ اگرچہ خود مشرق شناسى دی تریخ اس تو‏ں کدرے طولانى اے ، مجموعى طور اُتے مشرق شناسى دے مطالعات دا دومراحل وچ تجزایہ کیہ جاسکدا اے تے انہاں دو مراحل وچو‏ں ہر مرحلہ وچ مشرق شناسى اک خاص صورت وچ سامنے آتى اے:

۱) _ مشرق شناسى دے موضوعات اُتے مطالعات دا نقطہ آغاز یورپى کلیسا دے ساتھتعلق رکھدا اے تے اس موضوع اُتے مطالعات دا مقصد ایہ سی کہ اسلامى نظریہ تے اسکى برترى تو‏ں پیدا ہونے والے خطرات تو‏ں عیسائی عقائد دا دفاع کرنا سی اس لحاظ تو‏ں اس دور وچ مشرق شناسى اک دفاعى صورت وچ تھى تے اپنے اندرونى مسائل اُتے توجہ رکھے ہوئے تھى اس تو‏ں انکا ایہ ہدف سی کہ اوہ اسلام تے نظریہ اسلام دا حقیقى چہرہ بگاڑ کر تے اسنو‏ں غیر مناسب تے ناپسندیدہ صورت وچ پیش کرن تاکہ اوہ یورپى شخص نو‏‏ں اسلامى عقائد تو‏ں دور کرسکن تے اس دور اُتے غالب عیسائی عقائد ونظریات دا دفاع کرسکن _(۳)

____________________

۱) ایڈوڈ سعید ،سابقہ حوالہ ،ص۸۰_

۲) نصر محمد عارف ،التنمیة السیاسیة المعاصرة ، ہیرندن فیر جینسا ، امریکا ، ص۱۱۵_

۳) نصر محمد عارف ، سابقہ حوالہ ،ص ۱۱٧_

۲٧۳ بعض محققاں مثلاً فواد زکریا دے بقول مشرق شناسى دے مطالعہ دا یہى ہدف سی بلکہ اس علم دی مکمل تریخ وچ یہى ملدا اے کہ اوہ مشرق شناسى دے ذریعے دراصل اپنے تشخص دا دفاع کرنا چاہندے سن _(۱)

بہرحال گھٹ تو‏ں گھٹ اس حوالے تو‏ں قطعى طور اُتے یہى کہاجاسکدا اے کہ پہلے دور وچ مشرق شناسى دے مقصد نو‏‏ں عیسائیت تو‏ں وابستہ سمجھدا جاندا سی تے اوہ ایہ سی کہ اس دور وچ یورپى ماحول ومعاشرہ اُتے حاکم عیسائی رہتل تے نظریات دا دفاع تے کلیسا دے اقتدار دی نگہبانى دی جائے_ بلفظاں ہور اس قسم دے تجزیے تے تحقیقات یورپى دانشوراں تے وشن خیال حضرات دے لئی دی جاتى سن _ اوہ بھى اک معین دور وچ ، اک معین ہدف تے مقصد تے خاص روش تو‏ں کہ جسکى غرض پس پردہ پنہاں تھى _

ایتھ‏ے مقصد ایہ نئيں سی کہ محض حقیقت تک پہنچیا جائے تے ایہ اک خالص علمى تحقیق ہوئے بلکہ یورپى دانشوراں دی آراء تے دانائی دے ثبوت دے لئی اک مضبوط ڈھال بنائی جائے تے اس وچ انقلاب پیدا کرنے والے آراء تے افکار بالخصوص اسلامى آراء دے مد مقابل دفاع کيتاجائے تے عیسائیت دی مخالفت وچ جانے والا ہر راستہ بند کردتا جائے_(۲)

۲) پہلے مرحلہ وچ مشرق شناسى دے مطالعات دا محور یورپ تے عیسائی دنیا دے اندرونى مسائل سن _ اس مرحلہ دے بعد ایداں دے دور دا آغاز ہويا کہ جس وچ مشرق شناسى استعمار تو‏ں وابستہ ہوگئی ایتھ‏ے بیرونى مسائل تے معاملات محور قرار پاگئے ہن اس وچ عیسائی نظریات تے رجحانات دے ساتھساتھمشرقى اقوام اُتے تسلط دا رنگ ڈھنگ بھى پیدا ہوگیا _ اسى دور دے آغاز تو‏ں ہى محققاں نے اپنے موضوع مطالعہ سرزمیناں دے بارے وچ حقائق اُتے مبنى دقیق تصویر اپنى حکومتاں نو‏‏ں پیش دی _ تاکہ اوہ حکومتاں انہاں تحقیقات تے تجزیات دی بناء اُتے انہاں مشرقى معاشراں تے رہتل تو‏ں ٹکراواں تے انہاں اُتے تسلط پاندے ہوئے انہاں دے زرخیز منابع تے سرچشمے پرت لاں _(۳)

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۱۳۱_ فواد زکریا ، نقد الاستشراق وازمة الثقافة العربیہ المعاصرة ، دراسة فى المنہج ، مجلہ فکر للدراست والابحاث ، ش ۱۰ ، ۱۹۸٦ ، ص ۴٧_ ۳۵_

۲) نصر محمد عارف ،سابقہ حوالہ ،ص ۱۳۱ ، محمود شاکر ، المتنبى رسالة فى الطریق الى ثقافتنا ، قاہرة ، کتاب الھلال ، اکتوبر ، ۱۹٧۸، ص ۹۲_

۳) نصر محمد عارف ،سابقہ حوالہ ص ۱۱۹_

۲٧۴ انیہويں صدى دے فرانسیسى ، جرمن تے انگلستانى نظریات دی تریخ دا تجزیہ کرن تاں مغرب دے اقتصادى تے جغرافیائی توسیع پسندى اُتے مشتمل رجحانات دا آغاز تے معاشرہ شناسى وچ جدید نظریات دے ظہور دے درمیان واضح وابستگى نمایاں محسوس ہوتى اے _ اسطرح سماجیات دی جدید شاخاں محض ایداں دے استعمارى علوم دی صورت وچ سامنے آتى نيں کہ جو محکوم تے ماتحت اقوام دے مفادات تو‏ں قطع نظر محض استعمار ى حکومتاں دی خدمت کرتى نيں _(۱)

ویہويں صدى وچ بھى مشرق شناسى دو صورتاں دے ذریعے مغرب دے دنیا اُتے تسلط وچ اپنا کردا ادا کرتى تھى :

الف _ علم ودانش دے حصول اوراسک‏‏ے پھیلاؤ دے لئی جدید ذرائع تے وسائل تو‏ں فائدہ اٹھانا مثلاً اسکول، یونیورسٹیاں تے ذرائع ابلاغ وغیرہ _ تاکہ اہل مشرق دے افکار اورعقلیت نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں تیار کيتاجائے تے انہاں نو‏ں اس انداز تو‏ں مغربى رہتل وچ مخلوط کيتاجائے تاکہ مشرق والے اپنے آپ نو‏‏ں فکر تے تدبیر وچ اہل مغرب دی مانند سمجھاں تے انکى اقدار نو‏‏ں اپنالاں _

ب)_ بعض مشرق شناس لوکاں دا علمى محدودیت تے تھیورى دی حدود تو‏ں نکلنا تے عملى میدان وچ داخل ہونا تاکہ یورپى حکومتاں دے ہور ملکاں اُتے تسلط دے اہداف نو‏‏ں عملى جامہ پہنایا جائے_(۲)

اسطرح جدید مطالعات سیاسى اہداف دے پیش نظر انجام پائے نيں تے غیر علمى سرگرمیاں تو‏ں بھى فائدہ اٹھایا گیا اے اگرچہ اس مشرق شناسى دے بعض نتائج مفید بھى سن ، انہاں نے اس ذریعے تو‏ں مشرقى سرزمیناں دے بہت زیادہ حد تک اہ‏م حقائق نو‏‏ں دریافت کرلیا سی لیکن انہاں حقائق دا رخ کبھى بھى خالص علمى مقاصد دے حصول دے لئی نہ رہیا _(۳)

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۱۳۲_

۲) احمد ابوزید لااستشراق والمستشرقون در مجلہ عالم الکفر،کویت ص ۸٦ _ ۸۵_

۳) محمد محمد امزیان ، منہج البحث الاجتماعى ، بین الوضیعة والمعیاریة ،حیرندن ، فیر جنیا، امریکا ص ۱۵۰_

۲٧۵ لہذا مشرق شناسى نو‏‏ں مشرق تے مغرب دے عمومى تصادم دے تناظر وچ محورتجزیہ قرار دینا چاہیدا کیونجے کہ ایہ مشرق شناسى ایسى گفتگو اے کہ جو اہل مغرب نے مشرقیاں بالخصوص مسلماناں نو‏‏ں محور قرار دیندے ہوئے شروع دی _(۱)

اسى لئے ایہ اک قدرتى گل اے کہ اس موضوع اُتے بعض مشرقى دانشور حصرات تنقید کرن البتہ انکى سخت تنقید صرف مغربى مشرق شناس لوکاں دے لئی نئيں اے بلکہ اس تنقید دے دائرہ وچ اوہ مشرقى لوک بھى نيں کہ جو مغرب دی طرف رجحان رکھدے نيں تے انہاں دے نظریات اُتے عمل کرنے دے لئی انہاں نو‏ں اپنے مطالعات تو‏ں مطابقت دیندے نيں(۲)

بعض معترضین تے اہل تنقید نے واضح طور اُتے کہاہے کہ ایہ مشرق شناس اسلام دے بارے وچ گل کرنے دی صلاحیت نئيں رکھدے کیونجے انکى نظر دے مطابق ایہ مشرق شناس اک علمى تجزیہ دے لئی ضرورى غیر جانبدارى دا کوئی بھى معیار نئيں رکھدے _ انکى مسلماناں دے خلاف صلیبى جنگاں ، پیغمبر اسلام (ص) اُتے تہمتاں ، معنویت تے وحى دے انکار تو‏ں بھرى ہوئی تریخ ، عربى بولی تو‏ں ناآگاہى تے مسلماناں دے مخالف یہودیاں دی حمایت کرنا ایہ سب انکى غیر جانبدارى نو‏‏ں مشکوک تے مخدوش کررہاہے_(۳)

البتہ انہاں لوکاں دی مشرق شناسى اُتے تنقید ، انہاں دے نقائص تے خاص جہات دی طرف انکى جانبدارى دا اعتراض صرف مشرقى دانشوراں دی حد تک منحصر نئيں رہیا بلکہ خود مغربى دانشوراں تے مشرق شناساں نے بھى یہى راستہ اختیار کيتا تے تنقید دی _

____________________

۱) محمد ارکون وآخرون ، الاستشراق بین دعاتہ ومعارضیہ ،ترجمہ ہاشم صالح ، دارالساقى ، بیروت ص ٧_

۲) آرکون وآخرون،سابقہ حوالہ ص ۱۸۹_

۳)سابقہ حوالہ ص ۱۹۰_ بانقل از جریدة النور ، ۱۰/۱۰/۱۹۸۴ ، ص ۱۰_

۲٧٦ ایونزبریچرڈ دی رائے اے کہ مشرق شناسى استعمار ى حکومتاں دی خادم رہى اے ،وہ اس نکتہ دی طرف اشارہ کردے نيں کہ جے استعمار ى حکومتاں دی پالیسى ایہ اے کہ سرداراں تے حکا‏م طبقہ دے ذریعہ اپنے استعمار شدہ علاقےآں اُتے حکومت جارى رکھن تاں اس مقصد دے پیش نظر بہتر یہى سی کہ انہاں مشرقى معاشراں وچ انہاں دے سرداراں تے مخصوص فعال افراد تو‏ں آگاہ ہاں تے معاشرہ وچ انکى طاقت دی مقدار تے انہاں اختیارات نو‏‏ں پہچانا جائے کہ جس تو‏ں اوہ بہرہ مند نيں کیونجے جے ساڈا مقصد ایہ اے کہ اسيں اک سرزمین اُتے انہاں دے علاقائی قوانین تے رسم تے رواج دے مطابق حکومت کرن تاں ضرورى اے کہ پہلے انہاں قوانین دی نوعیت جاننى چاہیدا _(۱)

میکسم روڈنسن(۲) جو کہ بذات خود مشرق شناسى دے حوالے تو‏ں اک معروف شخصیت نيں ، اوہ اسلامى اصولاں دے بارے وچ ہارٹ مین تے لیون کیٹین دے طرز عمل تے تحریر دی طرف اشارہ کردے نيں تے دسدے نيں کہ انہاں دو افراد نے اسلام تے اس دی تریخ دا تجزیہ کردے ہوئے محض اقتصادى مسئلہ نو‏‏ں محور قرار دتا اے تے اسى اُتے اپنى آراء داں _ روڈ نسن، انہاں دونے دے نظریات اُتے تنقید کردے ہوئے انہاں نظریات تے آراء نو‏‏ں اس زمانہ وچ موجود تے حالات تو‏ں متاثر شدہ قرار دیندے نيں _ ہور اوہ اس بارے وچ ہور دانشوراں دی تحقیقات ، فعالیت دی طرف اشارہ کردے ہوئے انہاں دے نتائج نو‏‏ں تباہ کن تو‏ں توصیف کردے نيں _(۳)

روڈنسن یورپ وچ مشرق شناساں دے موضوع تے محور اُتے تنقید کردے ہوئے اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ انیہويں صدى تے ویہويں صدى دے اوائل وچ کلاسیک مشرق شناسى اس دور دے افکار ونظریات دی پیروى کررہى تھى کہ جو یورپ دے حالات چھائے ہوئے سن تے انکى اساس مرکزى یورپ اورآئیڈیالزم تھا_(۴)

____________________

۱) ایفانزبریتشارد ، الانثروپولو جیا الاجتماعیة ، ترجمہ احمد ابوزید ، قاہرہ ، ص ۱٦۲ با نقل از امزیان ص ۱۴۹_

۲- Maxime Rodinson

۳) ماکسیم روڈنسون ، الدراست العربیة والاسلامیة فى اوروبا ، دراکون ودیگران، ص ۴۸_

۴) سابقہ حوالہ ص ص ۵۰_ ۴۹_

۲٧٧ البتہ روڈنسن انہاں تمام نقائص نو‏‏ں شمار کرنے دے ساتھساتھیہ نظریہ بھى رکھدے نيں کہ اس ذریعے تو‏ں جو بہت سى معلومات ملى نيں انکى اہمیت نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتاجاسکدا تے انہاں بہت سى مفید معلومات دے ذخیرے دا انکار نئيں کيتاجاسکدا _ روڈنسن دے بقول اج اسيں انکى معلومات دے ذریعے ایداں دے مطالب تک پہنچ گئے نيں کہ اس دور دے محققاں انہاں تو‏ں بے خبر سن _(۱)

اسلامى دنیا وچ مشرق شناسى اُتے تنقید دے حوالے تو‏ں دو بنیادى اورکلیدى نکات پائے جاندے نيں ;

اک دا تعلق مصرى مصنف انور عبدالملک دے مقالہ مشرق شناسى بحران وچ تو‏ں اے ایہ مقالہ ۱۹٦۳ ء وچ فرانس وچ نشر ہويا تے دوسراایڈورڈ سعید دی کتاب مشرق شناسی نال تعلق رکھدا اے کہ جو ۱۹۸٧ء وچ نشر ہوئی _(۲)

انور عبدالملک دی نگاہ وچ یورپى سیاحاں تے عیسائی مبلغین دی اسلام دے بارے وچ آراء جو مشرق شناسى دے اہ‏م ماخذات وچ شمار ہوتى نيں ،وہ اسلامى عقائد ونظریات دے خلاف نيں تے سخت کینہ توز، جھوٹى ، جعلى تے تحریف شدہ نيں _(۳)

انور عبدالملک نے مشرق شناسى دے مطالعات اُتے اپنى تنقید وچ انتہائی دقت دے ساتھاس مسئلہ اُتے گفتگو دی اے کہ مشرق شناساں نے قابل اطمینان حد تک اپنى ہ‏معصر مشرقى اقوام دے بارے وچ دا م نئيں کيتا _ عبدالملک دی نگاہ وچ اسکى وجہ مشرق شناساں دا مشرق دی جدید تریخ وچ تحقیق تو‏ں فرار تھا_ کیونجے اس دور وچ استعماریت دی بناء اُتے اوہ ہمیشہ انہاں اقوام وچ مغرب تے اہل مغرب تو‏ں دشمنى جداں حقائق دا سامنا ک‏ر رہ‏ے سن _(۴)

____________________

۱)سابقہ حوالہ ص ۵_

۲)سابقہ حوالہ ص ٧_ انورعبدالملک ،الاستشراق فى ازمة، الفکر العربى ، ۱۹۸۳_ ش ۳۱ ص ۱۰٦ _ ٧۰، ایڈورڈسعید ،الاستشراق ، ترجمہ کمال ابودیہب بیروت ،۱۹۸۱_

۳)انور عبدالملک ،سابقہ حوالہ ص ٧٧_٧٦_

۴) سابقہ حوالہ ، مختلف جگہ تو‏ں اے ، محمد ارکون وآخرون ، سابقہ حوالہ،ص ۳٦_

۲٧۸ بہت زیادہ اہمیت دا حامل اک ہور نکتہ ایہ اے کہ اٹھارہويں ، نويں تے ویہويں صدى وچ اکثر مشرق شناس اپنى حکومت دی وزارت خارجہ دے ملازمین دی حیثیت تو‏ں استعمار شدہ ، سرزمیناں اُتے دا م ک‏ر رہ‏ے سن _ اس حوالے تو‏ں فرانس دے معروف مشرق شناس ارنسٹ رینن دی طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے جو فرانسیسى استعمار دے لئی پروگرام بنانے والےآں وچو‏ں شمار ہُندا تھا_(۱)

مشرق شناسى اُتے اعتراض وتنقید دے حوالے تو‏ں انہاں بنیاداں دی طرف اشارہ کيتاجاسکدا اے کہ جنہاں اُتے مشرق شناسى قائم ہوتى اے انہاں ستوناں وچو‏ں چند ایہ نيں _:

۱) یورپى عیسائیت نو‏‏ں ہور ادیان دے لئی اک معیار سمجھنا تے اوہ اسطرح کہ جے ہور ادیان دین عیسائیت دے اساسى مسائل دے ساتھہ‏‏م آہنگ تے مطابقت نہ رکھدے ہاں تاں انہاں نو‏ں رد کردتا جائے گا_ان ادیان دی قبولیت دا معیار صرف ایہ اے کہ ایہ یورپ وچ رائج عیسائیت دے ساتھمطابقت کرن _

۲)_ مشرقى معاشراں دا تجزیہ وتحلیل انہاں متضاد معیاراں تے نکات دی رو تو‏ں کہ جو خود یورپیاں دے تجربات دی بناء اُتے جمع ہوئے نيں _

۳)_ نسلى تے قومى تعصب دے ساتھنگاہ ، یعنى عالم بشر نو‏‏ں دو گروہاں ہم تے دوسرے وچ تقسیم کرنا تے دنیا دی اقوام نو‏‏ں بلند اقوام تے حقیر اقوام دے معیار تو‏ں تقسیم کرنا _

اس ترتیب تو‏ں مشرق شناس لوک یورپیاں دی خصوصیات وچ انہاں نو‏ں تمدن ساز تے صاحبان ایجادات تو‏ں یاد کردے نيں ،جدو‏ں کہ سامى تے عرب انکى نگاہ تے تحقیق وچ فکر تے آراء دے اعتبار تو‏ں سطحى ذہن رکھنے والے نيں _

۴)_ یورپى تجربہ نو‏‏ں عالم بشریت وچ انقلاب دے لئی قابل عمل معیار سمجھنا تے پورى دنیا دی تریخ نو‏‏ں یورپ دی تریخ دی اساس تے یورپ دے دریچہ تو‏ں دیکھنا_

____________________

۱) احمد سمایلو فتش ،سابقہ حوالہ ص ۱۲۴_

۲٧۹ ۵) مشرق دے بارے وچ تجزیہ کردے ہوئے انتہائی سادگى تے متضاد رویے دا مظاہرہ کرنا کہ جو کچھبھى یورپ دے علاوہ سی اسنو‏ں مشرق تو‏ں ربط دینا تے یورپ تو‏ں مشابہ قرار دینا تے انہاں خیالات دے گوناگون مجموعات اُتے مشرق دے ناں دا اطلاق کرنا_(۱)

مجموعى طور اُتے مشرق شناساں تے استعمار وچ وابستگى تے مشرق شناساں دے استعمار گر حکومتاں دی خدمت کرنے نو‏‏ں ایلن رشین دے نظر دے مطابق مندرجہ ذیل صورت وچ واضح کيتا جاسکدا اے _

بعض مشرق شناس مشرقى ملکاں تے اقوام دے بارے وچ مطالعہ کردے نيں تے انکى اک تصویر پیش کردے نيں فیر اس تصویر نو‏‏ں دیکھدے ہوئے استعمار گر حکومتاں نو‏‏ں راہنمائی تے نصیحت کردے نيں تاکہ اوہ مشرقى ملکاں اُتے اپنے تسلط تے حکومت نو‏‏ں جارى رکھن _

عہد حاضر دا مشرق شناس بھى جے کوشش کرے کہ مشرقى ملکاں تے اقوام دے بارے وچ اک حقیقى تصویر کشى کرے فیر بھى اوہ اس قسم دی تصویر نو‏‏ں پیش کرکے استعمار ى ملکاں دی خدمت کر ے گا _

____________________

۱) نصر محمد عارف ،سابقہ حوالہ ،ص ۱۲۵_۱۲۱_

۲۸۰ اج بھى مشرق شناسى ایسا مقام رکھتى اے کہ جے محقق مشرق دے بارے وچ فکر کرنا تے تالیف کرنا چاہے تاں اوہ اس راہ وچ مشکلات دی دیواراں نو‏‏ں عبور نئيں کرسکدا کہ جو مشرق نو‏‏ں سمجھنے وچ رکاوٹ دی صورت وچ رکھدى گئیاں نيں ، بلفظاں ہور مشرق اج بھى مشرق شناسى دی وجہ تو‏ں حقائق دے تشنہ تے غیر جانبدار محققاں دے لئی اک آزاد موضوع نئيں بن سکدا ،اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ فقط مشرق شناسى دی شکل وچ یا مشرق شناس وغیرہ مشرق دے بارے وچ تحقیقات وچ مشغول نيں بلکہاس دا مطلب ایہ اے کہ مشرق شناسى اک عمومى تے مجموعى مفادات اُتے مشتمل اک گینگ دی صورت وچ سامنے آچکيا اے کہ جدو‏ں بھى ایہ غیر معمولى تے عجیب تے غریب شے یعنى مشرق دے بارے وچ تجزایہ کیہ جائے گا ایہ گینگ اوتھ‏ے حاضر وموجود ہوئے گا اورا پنے اثرات ڈالے گا_(۱)

صہیونیزم:

لفظ صہیونیزم باہ‏م مخالف فریقین وچ مختلف تے متضاد معانى او رمفاہیم دے ساتھاستعمال ہُندا اے _حالانکہ خود صیہونى لوک اسنو‏ں اک مثبت صفت سمجھدے نيں جو کہ انہاں دے تشخص تے مقاصد نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا اے _ جدو‏ں کہ انہاں دے مخالفین اسنو‏ں مکمل طور اُتے اک منفى صفت سمجھدے نيں کہ جو انہاں دے منفى تشخص تے مقاصد نو‏‏ں بیان کرنے دے ساتھساتھعالم اسلام اُتے انہاں دے ظلم وستم تو‏ں بھرى ہوئی تریخ بالخصوص مظلوم ملت فلسطین اُتے انہاں دے وحشتانک مظالم دی یاد دلاتاہے_(۲)

مقالہ یہودیت وصہیونزم(۳) دا مصنف جوکہ خود بھى متعصب صہیونى اے لفظ صہیونیزم دے بارے وچ لکھدا اے کہ ہرٹزل(۴) نے ۱۸۸٧ ء وچ اپنى کتاب حکومت یہود کى اشاعت تے ہفت

____________________

۱) ایڈورڈسعید ،سابقہ حوالہ ص ۳۹_

۲) محمد کریمى ، پشت نقاب صلح ، تہران ص ٧_

۳) Haiko Haumann ، Judasimand Zionism ، The first Zionist Congress in ، ۱۸۹٧ Basel ، ۱۹۹٧ PP ۱۱-۱۲

۴)تھیوڈر ہرٹزل ہنگرى وچ پیدا ہويا بعد وچ وین دی طرف نقل مکانى دی ، کچھعرصہ بھج دوڑ کرکے اپنا ناں صہیونیزم تحریک دے اک حقیقى بانى دی حیثیت تو‏ں تریخ دے اوراق اُتے ثبت کروایا _ اس نے سال ۱۸۹٦ ء وچ کتاب حکومت یہود لکھى کہ جسماں اسک‏‏ے مخاطب مختلف ملکاں دے سربراہ سن ،اس کتاب وچ اس نے صہیونیزم تحریک دی مکمل تھیورى پیش دی _

۲۸۱ روزہ دنیا نو‏‏ں نشر کرنے دے بعد ) اپنى تمام تر کوشش تے گروہى صلاحیتاں نو‏‏ں بروئے دا ر لاندے ہوئے اس ہدف نو‏‏ں سامنے رکھیا کہ صہیونى گروہاں دی اک مٹینگ بلائی جائے_ ناثان بربناؤوم(۱) نے اس تحریک دا ناں صہیونیزم رکھیا تے ۱۸۹۰ ء وچ اس نے پہلى بار اپنے اخبار وچ خود رہائی(اپنے آپ نو‏‏ں آزاد کرنا) دے عنوان تو‏ں اس کلمہ نو‏‏ں استعمال کيتا _لیکن ۱۸۹٧ ء وچ سوئیزرلینڈ دے شہر بال وچ صہیونیزم دا پہلا سمینار منعقد ہويا جس وچ صہیونیزم دی ایہ تعریف دی گئی کہ اس تو‏ں مرادوہ دعوت اے کہ جو صہیونیزم فاؤنڈیشن دی طرف تو‏ں دى جارہى اے تے اوہ کوششاں مراد نيں کہ جو اس حوالے تو‏ں فاؤنڈیشن دی طرف تو‏ں ہورہى نيں _ اس تعریف دے مطابق صہیونى اوہ اے کہ جو بال دے سمینار اُتے عقیدہ رکھے تے اسنو‏ں قبول کرے_

عبدالوہاب المسیرى نے صہیونیزم دے بارے وچ کتاب وچ صہیونیزم دی وضاحت وچ لکھدے نيں کہ سولہويں صدى دے اواخر تو‏ں لےک‏ے اٹھاریاں صدى دے آغاز تک صہیونیزم عیسائیت اُتے استوار اک غیر یہودى دینى مکت‏‏ب تے اٹھاریاں صدى دے اوائل تو‏ں لےک‏ے انیہويں صدى دے اوائل تک صہیونیزم اک غیر یہودى رہتل تھى جو غیر دینى ،خیالى تے صاحب اجزا اساس اُتے مبنى تھی_(۲)

صہیونیزم دی تشریح دے حوالے تو‏ں مجموعى طور اُتے تن نظریات نيں :

۱_ عالم اسلام دے جغرافیایى تے سیاسى قلب ومرکز یعنى فلسطین وچ صہیونزم تے اسلام دشمنى دا شگاف ڈالنا حالانکہ فلسطین اسلامى تریخ دی ابتداء تو‏ں ہن تک تن براعظماں دے ایشیاء ، افریقا تے یورپ دے باہمى ملاپ دے مقام اُتے ہمیشہ اسلامى سرزمیناں تو‏ں جغرافیائی تے سیاسى طور اُتے وابستہ رہیا اے _

۲_ دنیا تو‏ں عیسائیت تے یہودیت دے ما بین تاریخى بحران (کہ جو بوہت سارے یہودیاں دی قتل وغارت تے نسلى تعصبات ، وغیرہ دے ہمراہ سی ) نو‏‏ں عالم اسلام وچ منتقل کرنا تے اسنو‏ں فلسطین وچ اسلام تے یہودى بحران وچ

____________________

۱) Nathan Birnbaum ( ۱۹۳٧-۱۹٦۴ ) ۲ ) عبدالوہاب محمد المسیرى ، صہیونزم ، ترجمہ لواء رودبارى ، تہران ،ص ۱٧_۱_

۲۸۲ تبدیل کرنا ، ایہ نقشہ انتہائی زیرکى تو‏ں دائرہ عمل وچ لیایا گیا تے ایہ اس اعتبار تو‏ں قابل اہمیت اے کہ اک جملہ وچ اسکى تعبیر کرن تاں ایہ اک تاریخى سودا اے کہ جس وچ طے شدہ اک امر ایہ سی کہ یہودیاں دا حضرت عیسى (ع) دے قتل دے جرم تو‏ں برى الذمہ ہونا تھا_

۳_ نسلى تعصبات تے انتہا پسندى وچ پئے ہوئے یہودیاں دی دیرینہ آروز یعنى فلسطین وچ اک یہودى حکومت دا قیام دائرہ عمل وچ لیانا _(۱)

مغربى استعمار گر طاقتاں نے اک طرف اپنى جدید ترقى یافتہ ٹیکنالوجى دے بناء اُتے سارے عالم اسلام اُتے اپنا تسلط جمایا تے دوسرى طرف تو‏ں ثقافتى سطح اُتے حملےآں دے ذریعے مسلماناں دی روحانى شخصیت نو‏‏ں تبدیل ، نظریاتى سطح اُتے کمزور تے انہاں دے وجود وچ دینى عقائد دی جڑاں کوکمزور کيتا تے آخر دا ر صہیونزم نو‏‏ں وجود وچ لیا ک‏ے مسلماناں اُتے تباہ کن جنگ مسلط کردى کہ جو ممکن اے سالہا سال دی طولانى مدت تک جارى رہے_ اس جنگ نے آدھى صدى تو‏ں زیادہ عرصہ تک جارى رہنے دی وجہ تو‏ں مسلماناں دے عظیم سرمایاں نو‏‏ں نگل لیا اے _

مجموعى طور اُتے پاپائے اعظم دے قدیم وجدید مخالفین جے مقام عمل وچ اسک‏‏ے اورویٹیکن دے پیروکاراں دے ساتھکسى گل اُتے اتفاق نظر رکھدے نيں تووہ صہیونیاں دے ذریعے فلسطین اُتے قبضہ اے _ البتہ مشرق، مشرق وسطى تے عرب ملکاں دے عیسائی اس کلیہ وقاعدہ تو‏ں جدا نئيں نيں _ اسى بناء اُتے کہیا جاسکدا اے کہ خود دین عیسائیت کہ تجویز ایہ نہ تھى بلکہ اس صلیبى نظریہ دا بنیادى سبب مغربى صلیبى روش اے کہ جورومى رہتل تو‏ں متاثر اے _ تے یہى لوک سن کہ جنہاں نے قیصر روم دی نیابت وچ گیارہويں تو‏ں تیرہويں صدى عیسوى تک دہشتناک جنگاں کيتياں _ تے ایہ نسطورى عیسائی ، فلسطینى تے شامى عیسائی نئيں سن _

اج اہل مغرب جو کچھبھى عیسائیت دے عنوان تو‏ں پیش ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ قدیم روم دی آمرانہ رہتل اے جس پرعیسائیت دی قلعى چڑھى ہوئی اے اوہ رومى لوک جو اک زمانہ وچ حضرت عیسى (ع) نو‏‏ں صلیب اُتے قتل(۲) اور

____________________

۱) على اکبر ولایتى ، ایران ومسئلہ فلسطین برا ساس اسناد وزارت امور خارجہ(۱۹۳٧_۱۸۹٧ ء _۱۳۱٧_ ۱۳۱۵ قمرى )تہران ، دفتر نشر فرہنگ اسلامى ، ۱۳٧٦، ص ۴_

۲) جداں کہ قرآن کریم دی تعبیر اے وما قتلوہ وماصلبوہ ولکن شبة لہم (نساء ۱۵٧)

۲۸۳ انہاں نو‏ں صلیب اُتے آویزاں کرنے دے لئی صلیب کندھےآں اُتے اٹھائے ہوئے سن _انہاں نے صلیبى جنگاں وچ اسى عظیم المرتبت شخصیت دے قصاص خون دی خاطر اسى صلیب دے نشان دے ہمراہ مسلماناں دے خلاف تلواراں چلاواں _ تے ایہ دونے اقدام اک ہى سمت وچ سن وہى مجموعى تریخ تے مغرب دے مشرق دے مقابل آنے دی سمت وچ ، وہى مشرق جس پروحى دا سورج طلوع ہُندا رہیا اے تے مغرب اُتے چمکتا رہیا اے _(۱)

مشرق وسطى وچ صہیونیاں دی حکومت درست اس زمانہ وچ تشکیل پائی کہ جدو‏ں مسلما‏ن حکومتاں ضعف وناتوانى دا شکار سن بالخصوص عثمانى بادشاہت کہ جو اٹھارہ واں صدى تو‏ں زوال دی طرف بڑھرہى تھى ، فلسطین اُتے قبضہ دراصل عالم اسلام دے پہلو اُتے خنجر مارنا تھا_ انہاں علاقےآں دے باشندےآں نو‏‏ں نکالنے دے لئی تن جنگاں انہاں اُتے مسلط دی گئياں کہ جنکى بناء کئی میلین فلسطینى تباہ تے برباد ہوئے تے انہاں علاقےآں پرصہیونیاں دا منحوس سایہ مستحکم ہوگیا_ اردن ، شام تے لبنان دے بعض آباد علاقے بن گوریاں دے وارثاں دے قبضہ وچ آگئے تے فلسطین دے ہمسایاں دے بوہت سارے علاقے بیت المقدس اُتے قابض حکومت دے تسلط وچ آگئے _

ا گر مسلما‏ن انہاں اسلامى سرزمیناں نو‏‏ں آزاد کروانے دی کوشش کرن تاں اہل مغرب دے سیاست دان تے پروپیگنڈا کرنے والے ادارے انہاں اُتے دہشت گردى دی حمایت دا الزام لگاندے نيں لیکن دیر یاسین ، کفر قاسم ، حرم حضرت ابراہیم (ع) ، گھانا وغیرہ وچ قتل عام کرنے والےآں دی کبھى مذمت نئيں ہوئی بلکہ اوہ جمہوریت تے انسانى حقوق دے حامى دے عنوان تو‏ں ہمیشہ تعریف دے لائق قرار پائے تے فلسطینیاں دی دلخراش فریاد نو‏‏ں اقوام متحدہ وچ بھى صہیونزم دی حامى طاقتاں دے ویٹو دا سامنا رہیا _(۲)

مجموعى طور اُتے صہیونزم دے اصول وچ فقط اک مذہب دی ایجاد نئيں اے بلکہ اوہ یہودیاں وچو‏ں اک قوم تے اک مملکت بھى بنانا چاہندے نيں تے کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں کہ دنیا دے تمام یہودیاں نو‏‏ں توسیع پسندانہ جنگاں کے

____________________

۱) على اکبر ولایتى ، سابقہ حوالہ ،ص ٧_۵_

۲) امریکى حکومت نے اقوام متحدہ دی تشکیل تو‏ں لےک‏ے ہن تک سلامتى کونسل دی اسرائیل دے خلاف تو‏ں بہت سى قرار دااں نو‏‏ں ویٹو کيتا اے _ رجوع کیجئے على اکبر ولایتى ، سابقہ حوالہ، ص ٧_

۲۸۴ بہانے تو‏ں سرزمین موعود یعنى عظیم اسرائیل وچ جمع کيتا جائے : تھاریڈل ہرٹزل دا اک دوست تے ڈیوڈٹرچ(۱) ۲۹ اکتوبر ۱۸۹۹ وچ اسنو‏ں اک خط وچ لکھدا اے کہ اس تو‏ں پہلے کہ بہت زیادہ دیر ہوجاے وچ آپ نو‏‏ں نصیحت کردا ہاں کبھى کبھى عظیم فلسطین ( عظیم اسرائیل ) دا تذکرہ کردے رہیاں ، شہربال دی دا نفرنس دے پروگرام وچ لفظ عظیم فلسطین ( عظیم اسرائیل) یا لفظ فلسطین تے اسک‏‏ے اردگرد دی سرزمین ضرور شامل ہاں تے گرنہ ایہ سب کچھبے معنى ہوئے گا کیونجے آپ پچیہہ ہزار کلومیٹر مربع سرزمین اُتے دس میلین یہودیاں نو‏‏ں خوش آمدید نئيں کہہ سکدے _(۲)

موشے دایان نے ۱۹٦٧ وچ کہیا سی: جے تورات ہمارى کتاب اے تے جے اسيں اپنے آپ نو‏‏ں قوم تورات سمجھدے نيں تاں ضرورى اے کہ تورات دی سرزمین ،منصفین تے سفید ریش لوکاں دی سرزمیناں ساڈے پاس ہاں یقینا اس قسم دے اصولاں دے پس پردہ سرحداں ہور ودھنے دے قابل ہوجاواں گی_

بن گورین نے اک ہور مقام اُتے واضح انداز تو‏ں کہیا:

ساڈا مسئلہ ایہ نئيں اے کہ موجود صورت حال نو‏‏ں برقرار رکھیا جائے بلکہ ساڈا فرض اے کہ

زیادہ تو‏ں زیادہ توسیع پسندى نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اک فعال حکومت تشکیل داں(۳)

اسى بناء اُتے صہیونیزم دے قائدین دی نظر وچ ایہ ہدف دو عناصر دے فراہ‏م ہونے دی صورت وچ دائرہ وجود وچ آسکدا سی: ۱)_ امپریالسٹ ملکاں بالخصوص آمریکا تو‏ں سیاسی، اقتصادى تے فوجى امداد دے حصول دا تسلسل ۲)_ تمام عرب تے اسلامى ملکاں دے مد مقابل اسرائیل دا اپنے مفادات دے لئی قابل ذکر ٹیکنالوجیکل برترى دا حامل ہونا (عرباں دی عددى برترى دے مقابل وچ اسرائیل دی فنى برتری) تے اوہ اک ایسى فوجى تے اقتصادى طاقت دا حامل ہوئے جو عرباں نو‏‏ں جھکنے اُتے مجبور کرسک‏‏ے _ تے انہاں نو‏ں ایہ باور کرادے کہ اسرائیل

____________________

۱) David Triestsch

۲) نقل از : اسکار_ ک، آ_ داینیوویچ ، طرح یہودیان قبرس ، نیویارک ، ہرٹزل پبلشر ۱۹٦۲، ص ۱٧ص_

۳) روہ گارودی، پروندہ اسرائیل تے صہیونیزم، سیاسى ترجمہ نسرین حکمى ، تہران وزارت فرہنگ تے ارشاد ایران ، ۱۳٦۹، ص ۱۳۳_

۲۸۵ کے ساتھہر قسم دی جنگ عرباں دی شکست اُتے ختم ہوگى(۱)

۱۹۹۵ وچ صہیونى حکومت دا دفاعى بجٹ ۳/۸ ارب ڈالرز سی اس وقت امریکا دی فوجى امداد ۸۱ ارب ڈالرز تے اقتصادى امداد۲۱ ارب ڈالرز تھى اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اک حدود اربعہ دے اعتبار تو‏ں چھوٹا جہا ملک کہ جو ۲۵ میلاں آبادى ( ۸۲ فیصد یہودی) اُتے مشتمل اے کسقدر اعلى فوجى استعداد دا حامل اے _ اس حکومت دی ایٹمى پاور دے حوالے تو‏ں بھى اختلاف نظر اے کہ بعض رپورٹس دے مطابق اسرائیل دے پاس ویہہ تو‏ں دو سو تک دے درمیان ایٹم بم موجود نيں ایہ حکومت ۱۹٦٧ تو‏ں این پى ٹى اُتے دستخط کرنے تو‏ں ٹال مٹول کر رہى اے تے اس نے اپنے ایٹمى رى ایکٹرزکو اج تک بین الاقوامى تحقیقاتى ٹیماں دے لئی نئيں کھولیا _(۲)

عرباں وچ فرقہ پرستى اورتعصبات نو‏‏ں ہويا دے ک‏ے انہاں نو‏ں تقسیم کرنے دی سازش تو‏ں صہیونیزم نو‏‏ں اپنے توسیع پسندى اُتے مبنى مقاصد پورے کرنے دا موقع ملدا اے، صہیونزم عالمى استعمار دے آلہ دا ر دی حیثیت تو‏ں کوشش کررہیا اے کہ عالم اسلامى وچ تفرقہ ڈالو تے حکومت کرو دی سیاست نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اسلامى تے عربى تحریکاں نو‏‏ں تباہ کردے_ یہى چیز صہیونى اہل نظر تے مولفین دی تالیفات وچ واضح نظر آتى اے مثلااورنسٹاین(۳) کہندا اے کہ :میرا نظریہ ایہ اے کہ عرباں دے عرب اتحاد نعراں دے برعکس انہاں وچ تفرقہ تے فیر اس دے کچھعرصہ بعد اسيں قومى تے جغرافیائی گروہاں دے ظہور دا مشاہدہ کرن گے مثلا عیسائی لبنان، عراق دے شمال وچ کرداں دا علاقہ ،دروزیاں دا پہاڑى علاقہ تے مملکت اسرائیل ایہ سب آخر دا ر ہلال خصیب (پر برکت چاند )کے مجموعہ وچ اسرائیل دی قیادت وچ اکھٹے ہوجاواں گے_(۴)

____________________

۱) موسسہ الارض ( صرف فلسطین دے حوالے تو‏ں مطالعہ دے لئی)، استراتزى صہیونیزم در منطقہ ،انتشارات بین الملل اسلامى ، ص۲٧٧_ ۲٧۵_

۲) محمد زہیر دیاب سازمان نظامى سیاست تے حکومت ریم صہیونستى ، مرکز مطالعات تے تحقیقات اندیشہ سازان نور ، تہران ، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامى ، ۱۳٧٧، ص ۲۴۱، ۲۴۴_

۳) Areh ornichtain

۴) موسسة الارض (فلسطین دے بارے وچ مطالعہ دے لئی مخصوص ) سابقہ حوالہ، ص ۱۸۲_ ۱۸۱_

۲۸٦ ڈیویڈ دا ما جو کہ صہیونى مصنف اے اپنى کتاب کشمکش کیو‏ں ؟ تے کدو‏‏ں تک؟ ماں لکھدا اے کہ : مشرق وسطى دی پیچیدگى دے بارے وچ راہ حل دی اساس اس اُتے اے کہ اسرائیل دے شرق وچ موجود عربى مملکت نو‏‏ں دو حصول وچ تقسیم کيتا جائے: شمال وچ شام تے لبنان تے جنوب وچ عراق ، اردن، سعودى عرب ، فلسطین ( جے تشکیل پاجائے ) تے ہور عربى ملکاں انہاں دو حصےآں دے درمیان اک وسیع زمینى پٹى بنائی جائے کہ جسماں غیر عرب طاقتاں ہاں تے ایہ غیر عرب ملکاں دی مغرب تو‏ں مشرق تک دی ترتیب اسرائیل ، دروزى تے کرد اں پرمشتمل ہوئے تے اسرائیل شام دے جنوب وچ جبل الدروز نو‏‏ں اپنى حدود وچ لیندے ہوئے موجود ہوئے جدو‏ں کہ کرد مملکت اک جدا آشورى ریاست دی حیثیت اسک‏‏ے ساتھضم ہوجائے گی_

یہ کرد ریاست شام دے مشرق تے عراق دے شمال وچ تشکیل پائے گى کہ ایتھے تو‏ں لبنان نو‏‏ں بھى امداد فراہ‏م دی جاسکتى اے کہ جو شام دے عیسائیاں نو‏‏ں ملاندے ہوئے عیسائی اکثریت دی بناء اُتے عیسائی مملکت ہوگى ،فیر اسرائیل انہاں ملکاں تو‏ں قرار داد باندھے گا تو‏ں کہ عرباں دے استعمار تو‏ں نجات پالاں ایويں ایہ ملکاں عرب ملکاں دی حکومتاں دے لئی خطرہ دی تلوار بن جاواں گے _(۱)

فلسطین دی تقسیم دے اس غیر منصفانہ پروگرام دے بعد ۱۹۴۸ وچ رسمى طور اُتے مملکت اسرائیل تشکیل پائی کہ عرباں تے اسرائیل دے درمیان دشمنى ودھنے دی وجہ تو‏ں ۱۹٧۳، ۱۹٦٧، ۱۹۵٦، ۱۹۴۸ وچ انہاں وچ چار جنگاں ہوئیاں کہ ۱۹٦٧ دی جنگ دا اہ‏م نتیجہ فلسطین تے اسرائیل دے مسئلہ دا اسلامى مسئلہ بن جانے دی صورت وچ نکلیا_ کیونجے اس جنگ وچ اسرائیل نے اپنے ہمسایہ ملکاں (اردن، شام تے مصر) دے بعض سر حدى علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا_ اس دورکے بعد تو‏ں تمام اسلامى ملکاں اس مسئلہ وچ اکھٹے ہوئے اس مشترکہ مفاد دے حصول دی خاطر۱۹٧۳ وچ جنگ ہوئی تے ۱۹٧۳ وچ توانا ئی دی بحران دے بناء اُتے دنیا دے سب تو‏ں زیادہ

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۱۹۰، ۱۸۸ ہور ، روکاج ، لبوبا، تروریسم مقدس اسرائیل ، ترجمہ مرتضى اسعدى ، تہران ، کیہان، ۱۳٦۵، ص ٧٦، ٦۸_

۲۸٧ توجہ عرب تے اسرائیل دے مسئلہ نو‏‏ں حل کرنے دے لئی مبذول ہوگئی اوربہت سى قرار داداں تے مصالحتى دا نفرساں تشکیل پاواں لیکن ایہ سب اقدامات اسرائیل دی ہٹ دھرمى تے سرکشى دی بناء اُتے ملت فلسطین دے لئی سودمند ثابت نہ ہوئے ،مثلا ۱۹٦٧ وچ ایگل آلن دا راہ حل ، ۱۹٧۲ وچ شیمون پیرز دا حل، ۱۹٧۸ وچ کمپ ڈیوڈ دی قرارداد، ۱۹۸۱ وچ فہد دی مصالحتى قرار داد _ ۱۹۸۲ وچ ریگن دی مصالحتى قرار داد ، ۱۹۸۹ وچ اسحاق شامیر دا راہ حل، ۱۹۹۱ وچ میڈرڈکى مصالحتى دا نفرنس تے اسى طرح ہور چند قرار داداں سب نا دا م ہوئیاں _(۱)

اسرائیلى مملکت اپنى خاص ماہیت ( سیاسى صہیونیزم) تے تشخص( جنگاں تے غاصبانہ تسلط دا تسلسل) دی بناء ہمیشہ توسیع پسندى وچ پڑى ہوئی اے ہر تجاوز تے لُٹ مار دے بعد اک ہور زندگى دے قابل قدرتى ذرایع تو‏ں مالا مال سرزمین اُتے طمع دی آنکھگاڑ لیندا اے لہذا ایہ پھیلنے تے ودھنے والى سرحداں تے قرار داداں کبھى بھى باضابطہ طور اُتے قابل اعتماد نئيں نيں _

در حقیقت طاقت دی تکون کہ جو اج اسرائیلى صہیونى سیاست نو‏‏ں چلاتى اے اوہ جنگى مجرماں دی تکون اے _ انہاں وچ سب تو‏ں پہلے بیگن اے کہ جسنو‏ں بن گورین نے حقیقى ہٹلر دا لقب دتا اے ،دوسرا جنرل آریل شیرون جداں اپنے جلادانہ صفات دی وجہ تو‏ں قصاب لبنان دا لقب ملیا اے تے تیسرا اسحاق شامیر اے جس دا ماضى نسل پرستى تو‏ں بھر پور اے _(۲)

مشرق وسطى دے حساس علاقے وچ صہیونى حکومت دی ہوس تے طمع باعث بنى کہ اسلامى ملکاں اپنا بے پناہ بجٹ اسلحہ تے فوجى مقاصد دے لئی قرار داں ،عسکرى امور وچ ہر روز بڑھتى ہوتى رقم تو‏ں علاقہ وچ باہمى جنگ دا خطرہ بھى بڑھدا ہويا محسوس ہوئے رہاہے _ صہیونى حکومت دے تباہ کن اسلحہ دے دا رخاناں نے اس علاقہ نو‏‏ں بحرانى کیفیت وچ ڈال دتا اے اسى وجہ تو‏ں مشرق وسطى دی بعض حکومتاں دنیا وچ اسلحہ دی سب تو‏ں بڑى خریدار شمار

____________________

۱) سیامک دا کالى ، تو‏ں ثیر طرح نظم نويں جہانى بر صلح اعراب تے اسرائیل ، سلسلہ مقالات خاورمیانہ شناسى ،مرکز پوہشہاى علمى تے مطالعات استراتیک خاورمیانہ ، فروردین ۱۳٧۵، ص ۲۰_ ۱۴_

۲) روہ گارودى ، سابقہ حوالہ، ص ۱٧۰_ ۱۵٧_

۲۸۸ ہوتى نيں ،مثلا ۱۹۹۵ وچ سعودى عرب نے ۱/۸ ارب ڈالر، مصر نے ۹/۱ ارب ڈالر تے کویت نے اک ارب ڈالر اسلحہ دے حصول دے لئی خرچ کردے ہوئے اسلحہ دے خریداراں دی لسٹ وچ سب تو‏ں پہلے آگئے ،گیارہ ستمبر دے حادثے تے مشرق وسطى وچ اغیار دی فوج دی موجودگى کہ جو دہشت گردى تو‏ں مقابلے دے بہانہ دی بناء اُتے آئی اے اورماضى نیڑے وچ صہیونى حکومت دی حرکات دی وجہ تو‏ں مشرق وسطى دا علاقہ دوبارہ بحران زدہ تے فوجى نقل تے حرکت دا مرکز بن گیاہے_(۱)

صہیونى حکومت ذرائع ابلاغ اُتے تسلط دی اپنى وسیع کوشش وچ یہانتک دا میاب ہوگئی اے کہ اس نے دنیا دی معروف خبرایجنسیاں تے مشہور بین الاقوامى ٹیلى وین چینلاں نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے لیا اے تے ایہ چیز اس دور وچ بہت اہ‏م محسوس ہوتى اے کہ جسنو‏ں ( communication )(روابط دے دور )سے تعبیر کيتا گیا اے تے دنیا اک چھوٹے تو‏ں قصبے دی شکل وچ آگئی اے ،ذرائع ابلاغ اُتے تسلط دی بنیادى وجہ لوکاں دے اذہان تے انہاں دے ماحول نو‏‏ں اپنے مقاصد دے لئی ہموار کرنا اے تے مجموعى طور اُتے ایہ سب کچھاسلام تے مسلماناں اُتے ثقافتى حملے دے لئی انجام پایا اے (۲) _

ان سب دے باوجود اسلامى بیدارى اسلامى ملکاں دی سیاسى طاقت دی صورت وچ تشکیل پارہى اے _

مسلما‏ن اپنے اسلامى تشخص تے کلچر دے سہارے تو‏ں اپنے ابدى تے تابندہ مشن نو‏‏ں زندہ کرنا چاہندے نيں ، بہت سى اسلامى تحریکاں دا وجود مثلا حزب اللہ دی انقلابى تحریک ، حماس، اسلامى جہاد تے انتفاضا (صہیونى دشمن دے مقابلے وچ مزاحمت دی تحریک )اور عالم اسلام دی ہور تحریکاں اسى حقیقت نو‏‏ں روشن کر رہى نيں ،عالمى کلچر کی

____________________

۱) جہانگیر معینى علمداری، ملاحظاتى دربارہ طرح نظم امنیتى جدید در خاورمیانہ فصلنامہ مطالعات خاورمیانہ ش ، ش۴، زمستان۱۳۸۰، ص ٦۳، ٦۸، ٦٧ ،ہور رجوع کرن ، بین اسدى ، حادثہ ۱۱سیپتامبر تے آثار آن بر موقعیت سیاسى خلیج فارس ، فصلنامہ مطالعات خاورمیانہ ، س ۹، ش ۳ ، پائیز ۱۳۸۱ ص ۵۲ _ ۴٦_

۲) محمد على ابطحى ، بررسى ابعاد تہاجم فرہنگى صہیونستى بہ جہان اسلام وعرب ، راہبرد ، ش ۵، زمستان ۱۳٧۲ ، ص ٦۰، فواد بن سید عبدالرحمان رخاعی، نفوذ صہیونیسم بر رسانہ ہاى خبرى تے سازمانہاى بین المللى ترجمہ حسین سر تے قامت ،تہران ،ص ٧٦_ ٧۵_

۲۸۹ تشکیل وچ مسلماناں دی رہتل تے ماضى واضح اے اس تمدن دی یورپ، ایشیا تے شمالى افریقا وچ تریخ اس حد تک مکمل تے وسیع اے کہ کوئی بھى رہتل یا سبھیاچار تریخ وچ اس حدتک استوار نئيں رہیا _ اس سبھیاچار تے رہتل اُتے تکیہ کرنابلا شبہ اک عظیم سرمایہ اے کہ جو عالم اسلام وچ دینى تے قومى سطح اُتے اعتماد دی فضا نو‏‏ں مستحکم کردا اے تے اسنو‏ں صہیونزم دے پست کلچر دے مقالے وچ محفوظ رکھتاہے(۱)

دوسرى طرف تو‏ں اسرائیلى حکومت اک سرگردان تے آوارہ معاشرہ دی حیثت اختیار کرچکى اے اس معاشرہ وچ عدم استحکا‏م دا مرکز انہاں دے قومى تشخیص وچ کسى اک نمونہ اُتے متفق نہ ہونا اے ،ایہ معاشرہ بے پناہ تضادات دے ساتھمحض اقتصادى سسٹم تے بیرونى سیاسى حمایت دے دی بناء اُتے اپنے وجود نو‏‏ں بحال رکھے ہوئے اے حالانکہ اندرونى طور اُتے معاشرہ تزلزل دی کیفیت تو‏ں دو چار اے _ یہودى معاشرے وچ نسل پرستى دی پیچیدہ مشکل اپنى جگہ باقى اے کہ جسکى بناء ایہ قوم واضح طور اُتے تفریق تے امتیازى سلوک دے مختلف رویاں تو‏ں دوچار اے یہى چیز اسکى بنیاداں نو‏‏ں کمزور کر رہى اے (۲)

اسلامى ملکاں اُتے اہل مغرب دے استعمار دی بنیادى وجہ اوتھ‏ے دے لوکاں دے دینى تے نظر یاتى اصول فراہ‏م کردے نيں انہاں دے مد مقابل عالم اسلام نو‏‏ں بھى چاہیے کہ اوہ اسلام ، اسلامى رہتل تے اسلامى تشخص دی طرف پرت جائے تے صہیونزم دے ساتھجنگ نو‏‏ں عربى جنگ دی بجائے اسلامى جنگ دے عنوان تو‏ں لے تے فیر صہیونزم تے عالمى استعمار دا مقابلہ کرے_(۳)

____________________

۱) محمد على ابطحی، سابقہ حوالہ، ص ٧۲_ ٦۹_

۲) اصغر افتخارى ، ابعاد اجتماعى برنامہ امنیتى اسرائیل، دستور دا رى براى قرن بیست تے یکم ،فصلنامہ مطالعات س ۴_ ش ۴، پائیز ۱۳۸۲، ص ۸_ ٦ ہور جامعہ شناسى سیاسى اسرائیل ، تہران، مرکز پوہشہاى علمى تے مطالعات استراتیک خاورمیانہ، ۱۲۸۰، ص ۱۳۸_ ۱۱٧ _

۳) بیانات رہبر معظم انقلاب اسلامى دیدار شرکت کنندگان در ھمایش جہان اسلام گفت گو ، س ۱٧، ض ۱٧٧، بہمن ۱۳۸۲، ص ۱۸_ ۱۴_

۲۹۰ دسواں باب:

اسلامى بیداری

۲۹۱ ۱) عرب دنیا وچ اسلامى بیدارى :

ایرانیاں دی مانند عرب بھى جدو‏ں تو‏ں یورپى حکومتاں تو‏ں آشنا ہوئے سن دی اسى زمانہ تو‏ں اپنى پس ماندگى تے یورپ دی ترقى تو‏ں آگاہ ہوگئے سن _اب تک اس پسماندگى دے خلاء نو‏‏ں اُتے کرنے دے لئی بوہت سارے راہ حل سامنے آئے نيں انہاں وچو‏ں اک اسلام (بحیثیت اک دین تے تمدن دے ) دی طرف لُٹنا اے _(۱) اس پسماندگى دی وجوہات دے بارے وچ جو جوابات دے گئے نيں انہاں نو‏ں اسيں چار قسماں وچ تقسیم کرن گے_ البتہ ایتھ‏ے ایہ نکتہ قابل غور ہونا چاہیے کہ ایہ تقسیم انہاں جوابات دے بارے وچ اے کہ جو اسلامى بیدارى دی بحث وچ عرب دانشوراں دی طرف تو‏ں سامنے آئے نيں _ لہذا انہاں دا نیشنلزم، سوشلزم تے آئیڈلزم تو‏ں کوئی ربط نئيں اے ایہ رحجانات مندرجہ ذیل نيں : ۱_ عرب تمدن پسند ۲_ مسلما‏ن تمدن پسند ۳_ اسلامى روایت پسندى ۴_ اسلامى اصول پسندی_

مندرجہ بالا تقسیم دی بناء اُتے پہلے رحجان دے وڈے مفکرین وچو‏ں طہطاوى تے خیرالدین تیونسی(۲) نيں دوسرے رحجان دے سب تو‏ں وڈے مفکر سید جمال الدین اسد آبادى تے کچھحد تک محمد عبدہ نيں جدو‏ں کہ تیرى رحجان دے اصلى سخن گو رشید رضا نيں تے چوتھے رحجان دے فعال مفکرین وچو‏ں حسن البنا سید قطب تے اخوان المسلمین نيں _

تاریخى لحاظ تو‏ں اسيں جداں جداں موجودہ زمانہ دے نزدیک ہُندے جاندے نيں اسلامى اصول گرائی دا رحجان

____________________

۱) محمد عمارة الاسلام تے القومیہ العربیہ تے العلمانیة قضایا عربیة السنة ٧ ،۱۹۸۰ العدد ۵ ،ص ٦۹_

۲) بنقل فرہنگ رجایی، اندیشہ سیاسى معاصر در جہان عرب ،تہران ۱۳۸۱، ص ۱٦۸_

۲۹۲ ہور فکرى رحجانات اُتے غلبہ پاجاندا اے تے ہور فکرى رحجانات نو‏‏ں پس منظر وچ لے جاتاہے_اس رحجان وچ اہل مغرب تو‏ں مخالفت دا عنصر بڑھجاندا اے تے جنگجویانہ صفات واضح ہونے لگتى نيں تے ایہ رجحان اسلامى ملکاں دی حکومتاں تو‏ں دورى اختیار کرنے لگتاہے ،اسماں سلفى نظریات مستحکم ہونا شروع ہوجاندے نيں ایہ اک فکرى تحریک تو‏ں بڑھکر اک عوامى تے سیاسى تحریک وچ تبدیل ہوجاندا اے _ اس قسم دے انقلابات وچ اک اہ‏م مسئلہ گذشتہ نظریات دی شکست اے کہ جسکى بناء اُتے اصول پسند رحجان دی تشکیل ہوتى اے _

الف) عرب تمدن پسند رحجان: نويں سرے تو‏ں اسلامى بیدارى دی لہر مصر وچ طہطاوى تے تیونس وچ خیرالدین پاشا تیونسى دے ذریعے شروع ہوئی _ طہطاوى دے افکار دا محور ایہ سی کہ مسلما‏ن یورپى علوم نو‏‏ں حاصل کیتے بغیر ترقى نئيں کرسکدے _(۱)

طہطاوى یورپ دا بہت تعریف تو‏ں ذکر کردے نيں تے انہاں دے سیاسى شعبےآں نو‏‏ں تحسین دی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں ایہ مفکر اصل وچ مغرب دی استعمارى حیثیت کہ جو اسلامى معاشراں دی تنزلى دا باعث قرار پائی اس تو‏ں غافل نيں ،اس سوال دا جواب کہ انہاں دے رحجان کو عرب تمدن پسند _رحجان دا ناں کیو‏ں دتا گیا ؟یہ اے کہ طہطاوى فقط عرباں دی فکرى ترقى اُتے مصر اے _

خیرالدین تیونسی، طہطاوى تو‏ں بھى زیادہ اگے بڑھجاندے نيں اگرچہ انہاں دے افکار دی اساس وہى یعنى طہطاوى دی مانند تھى _ انکى فکر دو بنیاداں اُتے استوار تھى پہلى ایہ کہ اسلامى فقہ اقتصادى تے ثقافتى سطح اُتے زندگى دی ترقى تے بہبود دے لئی جارى ہونے والى اصلاحات نو‏‏ں منع نئيں کردی،دوسرا ایہ کہ یورپى رہتل دی اساس چونکہ زیادہ تر انہاں چیزاں پرقائم اے کہ جو ماضى وچ اسلام نے انہاں نو‏ں عطا کيتياں اس لئی ہن ایہ مسلماناں دی ذمہ دارى اے کہ انہاں نو‏ں لُٹیا ئاں _(۲)

____________________

۱) حمید عنایت، سیرى در اندیشہ سیاسى در اسلام، ترجمہ بہاء الدین خرمشاہی، تہران، خوارزمى ص ۳۴_

۲) حشام شرابی، سابقہ حوالہ ،ص ۵۵_

۲۹۳ مجموعى طور اُتے کہیا جاسکدا اے کہ عرب تمدن پسند رحجان دی مندرجہ ذیل خصوصیات نيں :(۱)

۱: مغربى رہتل تے تمدن دے اصل ہونے تے اسکى بڑائی کوقبول کيتا گیا اے تے مسلما‏ن ایہ توانائی تے استعداد رکھدے نيں کہ اوہ مغربى فنون تے تمدن نو‏‏ں حاصل کرنے وچ دا میاب ہاں کیونجے مغربى علوم وہى اسلامى علوم ہى نيں _

۲: اس رحجان دے ایہ دونے برجستہ مفکر حکومتى عہدہ دار سن مغربى رہتل تے تکنیک دے حصول تے مسلماناں دی ترقى نو‏‏ں حکومت دی ذمہ دارى شمار کردے سن ،اسى لئی انکى تحریک نو‏‏ں لوکاں دی سیاسى تحریک شمار نئيں کيتا جاسکدا تے نہ ہى عوام انہاں دے سب تو‏ں پہلے مخاطب سن _

۳: انکى روش تے انداز مصلحانہ اے اوہ یورپى ادارےآں تے شعبہ جات دے تجرباں دی بنیاد اُتے اپنے معاشرے دے سیاسى تے معاشرتى ادارےآں تے شعبہ جات دی اصلاح کرنا چاہندے سن _

۴: ایہ گروہ اسلام تے یورپى تمدن وچ بنیادى طور اُتے تضاد دے امکان دے بارے وچ غور نئيں کر رہیا سی، کیونجے اوہ اس گل اُتے یقین رکھدے سن کہ بنیادى طور اُتے مغربى رہتل دا سرچشمہ اسلام اے تے ایہ یورپى علوم وہى گذشتہ ادوار وچ اسلامى علوم دا ترجمہ نيں ،لہذا انکا مقصد ایہ سی کہ یورپى رہتل نو‏‏ں اپنے ہاں لیانے دے لئی کوئی معیار بنایا جائے انکى نظر دے مطابق فقط غیر دینى شعبہ ہائے زندگى دی بہترى دی ہى ضرورت اے _

۵: ایہ لوک اسلامى امت دی وحدت دے افکار دے حامل نہ سن انکى نگاہ مکمل طور اُتے اپنے وطن دی حد تک محدود اے _ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں بھى عربى وطن دے بارے وچ گفتگو کردے نيں تاں انکى مراد تمام عرب بولی ملکاں نئيں نيں بلکہ اصل وچ انکامقصود اک ملک اے مثلا طہطاوى دی عربى وطن تو‏ں مراد مصرہے _

ب) مسلما‏ن تمدن پسند رحجان: اس رحجان تے پہلے رحجان وچ کچھمشترکہ امور نيں حقیقت وچ اسلامى بیدارى دی آواز اٹھانے والےآں دی دوسرى نسل نو‏‏ں مسلما‏ن تمدن پسند دا ناں دتا جاسکدا اے کہ اس گروہ دی مشہور و

____________________

۱) حسن حنفى ، الاصولیة الاسلامیة ، قاہرہ، مکتبہ مدبولی، ص ۲۰_

۲۹۴ ممتاز شخصیتاں سید جمال الدین افغانى اسد آبادى تے شیخ محمد عبدہ نيں البتہ اس فرق دے ساتھکہ سید جمال پہلى نسل دے زیادہ نیڑے نيں جدو‏ں کہ شیخ عبدہ اپنے بعد والى نسل اسلامى روایت پسنداں دے زیادہ نیڑے نيں ، سید جمال دی اصلاحى تحریک دے مختلف پہلو نيں لیکن انکى اس اصلاحى تحریک دی اصلى روح عالم اسلام وچ جدیدیت پیدا کرنا اے _ سید جمال دا ہدف ایہ اے کہ عالم اسلام تے مسلما‏ن عصر جدید _ اسکى خصوصیات تے اسکى تشکیل دے بنیادى اسباب تو‏ں آشنا ہاں تے ایداں دے اسباب فراہ‏م کیتے جاواں تاکہ مسلما‏ن بھى اس جدید دنیا تے نويں رہتل وچ کوئی کردار ادا کرن _اور اوہ علم تے عقل جداں بنیادى عناصر تے ہور عناصر مثلا جمہورى سیاسى شعبہ جات دی مدد تو‏ں اپنى طاقت نو‏‏ں بڑھاواں _

شاید اسى لئی کہیا جاسکدا اے کہ سید جمال دی توجہ دا بنیادى محور تشخص دا حصول نہ سی بلکہ ایہ سی کہ کِداں عالم اسلام نو‏‏ں طاقت تے توانائی دى جاسکتى اے ،سید جمال دے نظریہ دے مطابق مغرب دی جدید تے ماڈرن رہتل اسلامى اصولاں دی اساس اُتے سامنے آئی اے، ایتھ‏ے سید جمال عرب تمدن پسند رحجان رکھنے والےآں دے برعکس دو بنیادى چیزاں اُتے تاکید کردے نيں پہلى ایہ کہ اقوام دی زندگى وچ دین دا کردار ناگزیر اے ،دوسرا ایہ کہ جدید زندگى دے تقاضاں دے مطابق جدید شعبہ ہائے زندگى تے نويں فنى مہارتاں دی ضرورت اے _(۱)

سید جمال دے دو اصلى مقاصد یعنى اتحاد بین المسلمین تے مغربى تسلط دے خلاف جنگ انکى فکر نو‏‏ں عرب تمدن پسند رحجان والےآں تو‏ں مختلف شمار کردے سن _ سید جمال دی نظر وچ عالم اسلام اک متحد مجموعہ دی شکل وچ اے _ کہ جس دے اتحاد تے منظم ہونے دی صورت وچ مسلما‏ن یورپى تسلط دے مقابلے وچ دفاع کرسکدے نيں _ لہذا سید جمال دی یورپ تے انہاں دے کردار تے رفتار اُتے نگاہ پہلے گروہ دی نسبت بہت زیادہ گہرائی اُتے مبنى تھی_

____________________

۱) سید جمال نے عروة الوثقى دے اکثر مقالات تے بعض فارسى مقالات وچ اس مسئلہ اُتے تاکید دی اے بعنوان مثال رجوع کرن _ سید جمال الدین اسد آبادى ، مجموعہ رسالے تے مقالات، با سعى سید ہادى خسروشاہى ،انتشارات کلبہ شروق ص ۱۳۴_ ۱۳۲_

۲۹۵ اگرچہ سید جمال علم تے صنعت وچ یورپ دی ترقى نو‏‏ں قبول کردے سن مگر یورپ دے عالم اسلام اُتے تسلط اُتے بہت زیادہ حساسیت رکھدے سن لہذا انہاں نے اپنى صلاحیتاں دا بیشتر حصہ اس تسلط دے خلاف جہاد وچ صرف کيتا ،اس جہاد وچ کبھى اوہ اسلامى حکومتاں تو‏ں مخاطب ہُندے سن تے کبھى اسلامى اقوام نو‏‏ں خطاب کردے سن _ یہى چیزباعث بنى کہ انکى سیاسى تحریک لوکاں دی طرف تو‏ں اک عوامى تحریک دی شکل وچ سامنے آئی انکى فعالیت پہلے گروہ دے مصلحانہ افکار تو‏ں کدرے زیادہ بڑھگئی _

یہانتک کہ ایہ تحریک ایران وچ انقلابى رنگ اختیار کرگئی_ تے اس نے ناصر الدین شاہ دے آمرانہ نظام دے مقابلے وچ علماء تے عوام نو‏‏ں انقلاب دے لئی ابھارا اورسلطنت عثمانیہ وچ ایہ سیاسى تحریک عثمانى سلطان دی مخالفت دی شکل وچ سامنے آئی تے شاید باب عالی دے ہتھو‏ں اسکى موت دا باعث بھى قرار پائی _

سید جمال دے جدت پسندانہ افکار دا اک ہور بنیادى نکتہ ایہ سی کہ جس وقت دہ واضح طور ایہ مسلماناں نو‏‏ں اسلامى سرزمیناں اُتے یورپ دے تسلط دے خلاف ابھار رہے سن تاں ساتھساتھمغرب دی علمى تے صنعتى ثمرات تو‏ں سیکھنے تے استعمال وچ لیانے اُتے تاکید کردے ہوئے مغرب دی تقلید نو‏‏ں مسترد بھى ک‏ر رہ‏ے سن ،اسى لئی اوہ اسلامى معاشراں دی موجودہ صورت اُتے بھى تنقید کردے رہے سن _(۱)

مجموعى طور اُتے مسلما‏ن تمدن پسند گروہ دے بنیادى محور ایہ سن :۱_ مسلماناں دی رہتل دی تشکیل تے انہاں دے اقتدار دی وسعت دے لئی عقل ، علم تے اسلامى توانائی تے استعداد دی بنیادى اہمیت اُتے تاکید ۲_ اسلامى امم وچ اتحاد تے یکجہتى تے یورپى تسلط دے خلاف جہاد ; ایہ محور مختلف ادوار وچ تشکیل پائے تے فیر تغیر تے تبدیلى دا شکار بھى ہوئے_

ج ) اسلامى روایت پسند رجحان: جے مسلما‏ن تمدن پسند رجحان والے اسلامى معاشراں وچ علمى احیاء اورجدید افکار نو‏‏ں جذب کرنے تے یورپ دی جدید فنى ایجادات دے استعمال نو‏‏ں اسلامى احیاء تو‏ں تعبیر کردے سن تاں اسلام روایت پسند رجحان والے بالخصوص انہاں دے برجستہ مفکر رشید رضا کہ جو سلفى روش دے عالم سن،

____________________

۱) سابقہ حوالہ ص ۱۲۱_

۲۹٦ اسلامى احیاء نو‏‏ں اسلامى بزرگان دی سیرت تے روش دی طرف پرت جانے تو‏ں تعبیر کردے سن _ کہاجاسکدا اے کہ اسلامى حکومتاں دی عصر جدید دی علمى تے سیاسى ترقى نو‏‏ں جذب کردے ہوئے گذشتہ گروہاں دے افکار نو‏‏ں لباس حقیقت پہنانے وچ ناکامى تے اسک‏‏ے بجائے ناں نہاد رہتل تے ترقى دے جال وچ پھنسنے نے اسلامى روایت پسند رحجان والے لوکاں نو‏‏ں مغربى سبھیاچار تے اسلامى تشخص دے پامال ہونے دے خطرات اُتے بہت زیادہ پریشان کردتا سی تے ایہ اسلامى روایت پسند رجحان انہاں پریشانیاں دا جواب تھا_

ہرایر دکمجیان سید جمال، عبدہ تے رشید رضا نو‏‏ں سلفى رحجان دے حوالے تو‏ں مورد مطالعہ قرار دیندا اے (۱) حالانکہ ایہ ترکیب واضح خطاء اے کیونجے اسلامى روایت پسند رحجان یقینا جدت پسند رحجان تو‏ں دور ہوک‏ے حتى قدامت پسندى دی طرف مائل ہوجاتاہے_

جدت پسند لوک عصر جدید دے تقاضاں نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اسلامى مفاہیم دی اصلاح تے انہاں تقاضاں تو‏ں اسيں آہنگى دے درپے سن جدو‏ں کہ روایتى اسلام پسند سختى تو‏ں اسلامى روایات دے پابند سن تے مغربى رہتل دی ثقافتى تے سیاسى پیشقدمى دے خلاف حساسیت رکھدے سن _ مجید خدوّرى بالکل صحیح انداز تو‏ں رشید رضا نو‏‏ں روایت پسند رحجان دی حدود وچ جنہاں نو‏ں جدیدیت دی چمک دمک دى گئی اے ،محور تجزیہ قرار دیندے نيں اگرچہ رشید رضا بظاہر جدت پسند نيں لیکن اندورنى طور اُتے انکا روایت پسند رجحان نال تعلق واضح تھا_

رشید رضا دی سلفى روش نے انہاں نو‏ں احادیث اُتے توجہ وچ افراط دی حد تک بڑھادتا جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ روایت پسند رجحان رکھدے سن جس نے انہاں نو‏ں وسیع النظر نہ ہونے دتا ،اسى لئی اوہ سید جمال دے اتحاد تے وحدت اُتے مبنى نظریا ت تو‏ں بھى دور ہوگئے تے انکى شیعہ مسلک دے بارے وچ معاندانہ روش شیعاں دے بارے وچ سلفى دشمنى دی یاد دلاتى اے _

____________________

۱)ہرایر دکمجیان ، جنبش ہاى اسلامى معاصر، ترجمہ حمید احمدی، کیہان ۱۳٧۰ ص ۳۳_

۲۹٧ بہرحال رشید رضا دے روایت پسند سیاسى نظریات وچ قانون دی حکومت ،آزادى اوران شرائط اُتے تاکید نہ تھى کہ جنہاں اُتے طہطاوى تے سید جمال نے اپنے جدت پسندرحجان دی بناپربہت زیادہ زور دتا سی بلکہ اوہ اس اسلامى نظام نو‏‏ں دائرہ عمل وچ لیانے دے درپے سن کہ جو صدر اسلام دے تخیل پسند عناصر اُتے استوار سی جو ہر قسم دے دنیاوى رحجانات، قومى تے مسلکى تعصب تو‏ں پاک سن ( ۱)

رشید رضا دے نظریہ دے مطابق مغرب والےآں نے ترقى دے مراحل نو‏‏ں طے کرنے دے لئی اسلامى اصولاں اُتے عمل کيتا جدو‏ں کہ خود مسلماناں نے انہاں اصولاں نو‏‏ں چھوڑدتا اے _ اگرچہ رشید رضا نے اپنے روایت پسند رحجان دی طرف ودھنے وچ مغرب والےآں نو‏‏ں موردبحث قرار نئيں دتا بلکہ انہاں دے افکار دی روش تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اہل مغرب دی نسبت معاندانہ انداز رکھدے سن تے انہاں وچ مسلما‏ن تمدن پسند تے عرب تمدن پسند رحجان والےآں دی طرح دی روشن بینى دا فقدان تھا(۲) _

حسن حنفى رشید رضا دی فعالیت دا خلاصہ ایويں بیان کردے نيں کہ رشید رضا نے اصلاح پسند ، جدت پسند تے ترقى طلب افکار وچ اک عمر گذارنے دے بعد طہطاوی، سید جمال تے عبدہ جداں رہنماواں دی تاثیر تو‏ں رہائی پاندے ہوئے محمد بن عبدالوہاب دے دامن وچ پناہ لی_ جس نے انہاں نو‏ں ابن قیم جو زیہ تے ابن تیمیہ تے فیر احمد بن حنبل تک پہنچایا_ جسکى بناء اُتے رشیدرضا نے بجائے اسک‏‏ے کہ جدید دور دے ماڈرن اصولاں دی طرف رحجان تے عصر حاضر دی تبدیلیاں دے ساتھمطابقت دی بجائے دے مغرب نال جنگ تے یلغار نو‏‏ں ترجیح دى _(۳)

د) اسلامى اصول پسند رحجان:جاک برک جو اسلامى اصول پسند رحجان دے بارے وچ جو تجزیہ تے تحلیل کردے نيں اس وچ اوہ ویہويں صدى وچ اسلامى ملکاں دی طرف تو‏ں سائنسى ترقى دے حامل موجودہ

____________________

۱) مجید خدورى ، سابقہ حوالہ ،ص ۳۰، ۹_ ٧۸،محمد رشید رضا، السنة تے الشیعة ، قاہرة ، ص ۵۹_۵۴ تے ٧۹، حمید عنایت، سابقہ حوالہ ،ص ۹٧_

۲) Albert Hourani ، Arabic Thoagh in the Liberal Ages Oxford University Press ، in ۱۹٦۲ ، p ۲۳۹

۳) حسن الحنفی، سابقہ حوالہ ،ص ۴۲_

۲۹۸ زمانے اورتمدن دے تقاضاں دے مطابق مناسب ماڈلز پیش کرنے وچ ناکامى نو‏‏ں انہاں دے شدت پسند ہونے دی وجہ دسدے نيں ،وہ اسلامى معاشراں دے اندر اس رجحان دی اہ‏م ترین علت دروازہ اجتہاد دا بند ہونا تے بدعت نال جنگ دے بہانے اصلاحات دی تحریکاں نو‏‏ں کچلنا سمجھدے نيں(۱)

حقیقت وچ انہاں شکستاں دے ساتھساتھاصلاحات نو‏‏ں عملى جامہ پہنانے وچ ناکامى نے اک اندوہناک ٹریجڈى دی شکل وچ عرباں دی روح نو‏‏ں آرزدہ کردتا تے انہاں نو‏ں اک ہٹ دھرم تے معاندانہ رویے دے حامل طبقے اورشدت پسند سیاسى گروہاں دے درمیان سرگردان کردتا_

اخوان ا لمسلمین دے بانى حسن البناء اسلامى اصلاح پسند مفکرین دے بارے وچ ایويں اظہار خیال کردے نيں کہ: جمال الدین افغانى اسد آبادى مسلماناں دی موجودہ مشکلات دے لئی اک پکار تے تنبیہ سن ،شیخ محمد عبدہ فقط اک معلم تے فلسفى سن تے رشید رضا اک مورخ تے وقایع نگار سن جدو‏ں کہ اخوان المسلمین جہاد، تلاش تے دا م دا ناں اے نہ کہ محض اک پیغامبر اے _(۱)

اخوان المسلمین اک سیاسى تے مذہبى تحریک اے کہ جو اسلامى معاشراں وچ اساسى تبدیلى دی خواہاں اے _ اخوان المسلمین دا اک اساسى عقیدہ ایہ اے کہ مسلماناں دے معاشرتى تے سیاسى مسائل دے حل وچ اسلام تو‏ں بڑھکر کوئی تے طاقت موجود نئيں اے (۳) ایہ عقیدہ حقیقت وچ اسلامى اصول پسند رحجان دا محور تے روح اے _

اگر حسن النباء اخوان المسلمین دے سیاسى رہبر سن تاں سید قطب تے محمد غزالى جداں افراد اخوان المسلمین دے فکرى پہلوکے برجستہ نمایندے سن _

____________________

۱) سارا شریعتی، بنیاد گرائی تے روایتى معقول از چپ اسلامی، روزنامہ ایران شنبہ ۲٦/۵/۸۱، ص ۸_

۲) بہمن آقاى تے خسرو صفوی، اخوان المسلمین، تہران، نشر رسام، ۱۳٦۵ ،ص ۲۱_

۳) حمید عنایت ، سابقہ حوالہ ، ص ۱۰٧_

۲۹۹ کہنا ایہ چاہیے اسلامى بیدارى دی تحریک وچ اوّل تو‏ں ہن تک تغیر تے تبدل دے اس دورانیے وچ طہطاوى ، خیرالدین پاشا تیونسی، سید جمال، محمد عبدہ، رشید رضا تے سید قطب بنیادى تے واضح فرق رکھدے نيں تے اسيں جداں جداں اگے بڑھاں تومبارزہ تے جہاد دی خصلت شدت اختیار کرتى ہوئی محسوس ہوتى اے تے غربى سبھیاچار تو‏ں اقتباس دے رحجان تو‏ں جدا ہوجاتى اے ،سید قطب دے نظریات اسى اصول پسند تے جہادى رحجان نو‏‏ں بیان کردے نيں :

سید قطب عصر حاضر وچ موجود تمام معاشراں نو‏‏ں جاہلیت تو‏ں تعبیر کردے نيں تے یورپى معاشراں نو‏‏ں ماڈرن جاہلیت دے عروج تو‏ں تعبیر کردے نيں ایتھے تو‏ں ا نکے افکار دا گذشتہ اسلام پسند مفکرن دے نظریات تو‏ں اساسى فرق سامنے آندا اے کہ جو یورپ دی برتر ى تے ترقى یافتہ رہتل نو‏‏ں قبول کردے سن _ سید قطب نے کلمات ترقی تے پسماندگى دی از سر نوتعریف دی تے ترقى دے لئی جدید معیار تے ضابطاں تو‏ں آگاہ کيتا_

سید قطب اس گل اُتے تاکید کردے سن کہ ترقى یافتہ معاشرہ تے ہ معاشرہ نئيں اے کہ جو مادى ایجادات وچ سب تو‏ں بلند ہوئے بلکہ اوہ معاشرہ ترقى یافتہ اے کہ جو اخلاقى برترى نو‏‏ں آشکار کرے ،وہ معاشرہ جو علم تے فن وچ عروج اُتے اے لیکن اخلاقیات وچ پست اے اوہ اک پسماندہ معاشرہ اے جدو‏ں کہ اوہ معاشرہ جو کہ اخلاقیات وچ سب تو‏ں بلند اے اگرچہ علم تے مادى ایجادات وچ پِچھے اے اوہ ترقى یافتہ معاشرہ اے _(۱)

امام خمینى (رہ) دی تحریک اسلامى اصول پسند رحجان دا عروج شمار ہوتى اے کہ اسلامى جمہوریہ ایران دی تشکیل دی صورت وچ امام دی دا میابى تو‏ں متاثر ہوئے کرپورى دنیا وچ اسلامى تحریکاں نے قوت پکڑلی_ امام خمینى دا تفکراورنظریہ در حقیقت جداگانہ تشخص تے جدیدیت دا امتزاج سی جدو‏ں کہ اسلامى بیدارى دی تحریک دے گذشتہ قائدین مثلا سید جمال ترقى تے جدت دے در پے سن تے بعض جداگانہ اسلامى تشخص اُتے زور دیندے سن ،امام

____________________

۱) سید قطب، معالم فى الطریق، دارالمشرق، بیروت ، قاہرہ ، ۱۹۸، ص ۱۱٦، ۱۱٧، ٦۱_ ٦۰ دو رہیافت متفاوت، درجریان بازگشت بہ اسلام در جہان عرب _ ترجمہ دکتر سید احمد موثقى ، فصلنامہ علوم سیاسى ش ۱۲، ص ۲٧۴_

۳۰۰ خمینى (رہ) جسطرح کہ جداگانہ اسلامى تشخص نو‏‏ں زندہ کرنے دے در پے سن جدیدیت تے ترقى بھى انکى بحث تے گفتگو وچ اک خاص مقام دی حامل تھی_ ایسى ترقى کہ جو اسلامى تشخص دی حد بندى وچ تعریف ہوتى ہو_ امام دا سیاسى نظریہ صرف اسلامى قالب تے صورت وچ پیش کيتا گیا سی اسى وجہ تو‏ں عالم اسلام وچ اسلام پسند تنظیماں تے تحریکاں وچ امام خمینى نے اک خاص مقام تے ممتاز حیثیت پائی_(۱)

ایران وچ امام خمینى دی رہبرى وچ اسلامى انقلاب عالم اسلام وچ بہت سى اسلامى تحریکاں دے وجود وچ آنے تے بعض دی تقویت دا باعث بنا_

قوم پرستی، نیشنلزم تے لائیسزم دے زوال تو‏ں دنیائے اسلام وچ اسلام پسنداں نو‏‏ں قوت ودھانے دا موقع ملا_ اسلامى انقلاب تے امام خمینى (رہ) دے افکار نے بھى انہاں نو‏ں بہت متاثر کيتا ،عرب دنیا وچ اسلامى بیدارى دی تحریک دے قائدین وچ سیدقطب دے افکار کسى حد تک امام (رہ) دے نظریات دے نیڑے سن _ آیت اللہ خمینى (رہ) تے سیدقطب دونے دی نظر وچ تمام مسائل دا حل اسلام دی فہم تے سمجھبوجھماں تھا_ تے دونے دنیا نو‏‏ں تقابل دی صورت وچ یعنى ہم اور وہ کى صورت وچ ملاحظہ کردے سن _ آیت اللہ خمینی(رہ) نے اس تقابل دے دونے کنارےآں نو‏‏ں مستکبر اور مستضعف تو‏ں تعبیر کيتا جدو‏ں کہ سید قطب نے انہاں نو‏ں جاہلیت تے اسلام تو‏ں تعبیر کيتا_ دونے نے دنیا دے اوہ تھ‏‏اںو‏اں جتھے اسلامى نظام حکومت موجود نئيں اے ( اسيں ایتھ‏ے ایہ بھى وادھا کرن گے کہ اوہ جگہ جتھے دینى طور تے اطوار رائج نئيں اے ) اوہ جاہلیت تے استکبار دا مقام اے _(۲)

امام تے سید قطب جداں مفکرین دی نظر وچ اسلام دین بھى اے تے حکومت بھى ،لہذا مغرب دی اقدار تے رویّے اسلامى اقدار تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نئيں ہوسکدے_

____________________

۱) بابى سعید، ہراس بنیادین، ص ۱۰۵، ۱۰۹ ہور:

JohnL. Esposito ، The Iranian Revolution: Its Global ، Miami: Florida ، International University Press ، pp. ۱۲-۱۳

۲) فرہنگ رجالی، پدیدہ جہانى شدن وضعیت بشرى تے تمدن اطلاعاندی، ترجمہ عبدالحسین آذرنگ نشر آگاہ ، ۱۳۸۰، ص ٦۹_

۳۰۱ ۲_ ایران وچ اسلامى بیداری

ایران د‏‏ی تریخ وچ آخرى دوصدیاں سیاسی، اقتصادی، معاشرتى تے دینى سطح اُتے مختلف تغیرات تے تبدیلیاں دی بناپر_اہ‏م ادوار وچو‏ں شمار ہوتى نيں ایہ دور کہ جسنو‏ں تریخ معاصر ایران دے عنوان تو‏ں شہرت حاصل ہوئی ایران وچ قاجاریہ سلسلہ حکومت دے آغاز تو‏ں شروع ہويا_

ایسى حالت وچ جدو‏ں کہ قاجار خاندان مملکت ایران اُتے پرانے رسم تے رواج دے تحت بغیر لوکاں دی رائے تے شراکت دے اپنى آخرى قبایلى حکومت نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ لگے ہوئے سن دنیا دے اک اورکو نے وچ فرانس دا عظیم انقلاب آچکيا تھاااور اوہ لوک نويں افکار تے نظام تو‏ں لوکاں نو‏‏ں متعارف کروا رہے سن ،جسکى سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت سیاسى طاقت دی مرکزیت اک فرد دی آمرانہ حکومت دے نظام تو‏ں ہٹاندے ہوئے جمہوریت تے ڈیموکریسى دی صورت وچ لیانا تھا_

اس حساس دور وچ قاجارى اک دھائی تک تخت تے تاج اُتے قبضہ کرنے دی کشمکش دے بعد بھى کوئی نواں نظام سامنے نہ لاسک‏‏ے بلکہ انہاں نے اسى انداز تو‏ں اپنى مرضى تے ارادہ نو‏‏ں انہاں حالات اُتے مسلط کيتا تے حکومتى عہدےآں نو‏‏ں اپنے افراد وچ تقسیم کردتا تے حکومت اسى طرح بادشاہى نظام وچ آمرانہ بنیاداں اُتے جارى رہی_(۱) اقتصادى حوالے تو‏ں حکومت سابقہ ادوار دی مانند سب تو‏ں بڑى حیثیت دی مالک تھى ،لوکاں دی اقتصادى تے معاشرتى زندگى دی باگ دوڑ حکومت دے پاس تھى اوردر آمدات دے ذخائر وچ بادشاہ لا محدود حقوق دا مالک سی اسى طرح اسک‏‏ے زیر حکومت سرزمین دے افراد دی جان تے مال سب عملى طور اُتے اسکى مرضى تے منشاکے تحت سن _(۲)

ایران یورپ تو‏ں اگرچہ دور سی جو طاقتور ملکاں دی رقابتاں دا مرکز سی لیکن انگریزاں دے ما تحت ہندوستان دی ہمسایگى دی وجہ تو‏ں تے ایہ کہ ایران ہندوستان اُتے تسلط دے لئی بہترین تزویرى محل وقوع دا حامل

____________________

۱) ویلم فلور، جستارہایى از تریخ اجتماعى ایران در عصر قاجار، ترجمہ ابوالقاسم سرى تہران، توس، ج ۲ ، ص ۲۰_

۲) احمد سیف، اقتصاد ایران در قرن نوزدہم ، تہران ، نشر چشمہ ۱۳٧۳، ص ۴۹_

۳۰۲ تھا (وہ ہندوستان جودنیا وچ انگلستان دی سیاست ، اقتصاد تے طاقت دا سرچشمہ سی) فتح على شاہ قاجار دے زمانہ تو‏ں ایکدم استعمارى ملکاں دی توجہ دا مرکزبن گیا_ ہور ملکاں تو‏ں ایران دے خارجہ تعلقات دے سلسلے وچ نہ چاہندے ہوئے بھى کسى طرح تو‏ں روس، فرانس تے انگلستان بھى داخل ہوگئے اورایرانى حکومت تے معاشرتى نظام وچ کمزوریاں دے باعث انہاں ملکاں تو‏ں روابط غیر متوازن ہوگئے کہ جس دا نتیجہ استعمارى معاہداں نو‏‏ں مسلط کرنا تے مملکت ایران دے شمال تے مشرق وچ اہ‏م علاقےآں دا اس تو‏ں جدا ہونے دی صورت وچ نکلیا_

بڑى طاقتاں بالخصوص روس تے انگلینڈ دے مقابلے وچ ایران دی شکست تو‏ں بتدریج سب تو‏ں پہلے مروجہ سیاسى نظام تے فیر معاشرتى سطح اُتے غیر رسمى نظام وچ اہ‏م تبدیلیاں پیدا ہوئیاں ،ایہ اہ‏م تبدیلیاں مندرجہ ذیل نيں :اصلاحات دا حتمى طور اُتے عسکرى تے صنعتى شعبےآں وچ جارى ہونا تے فیر ہور شعبےآں بالخصوص سیاسى سطح اُتے جارى ہونا ،اسى طرح اسلام تے دین دی اساس دی حفاظت دے لئی اسلامى بیدارى دے احساست دا ظاہر ہونا تے اندرونى آمریت دا مقابلہ کيتا جانا تے غیر ملکى استعمارگراں تو‏ں سامنا دی صورت وچ قاعدہ نفى سبیل کا استعمال وچ لیانا ساڈا اس تحریر وچ ہدف ایہ اے کہ تریخ معاصر ایران وچ اسلامى بیدارى تے اسک‏‏ے نشیب تے فراز دا تجزایہ کیہ جائے_

قاجارى حکومت دے اوائل وچ ایرانى معاشرہ وچ مذہبى قوتاں بالخصوص مراجع تقلید دا ہمیشہ دے لئی مذہبى قائدین دے عنوان تو‏ں سامنے آنے دے اسباب فراہ‏م ہوچکے سن ہور شیعہ علمى تے دینى مراکزماں اہ‏م تبدیلى رونما ہوچکى تھى ، ایہ تبدیلى مجتہدین دی محدثین اُتے فتح با لفظاں ہور اجتہادى تے اصولى روش دا حدیثى تے اخبارى روش اُتے غلبہ تھا(۱) اجتہادى مکت‏‏ب نو‏‏ں زندہ کرنے دے لئی وحید بہبہانى دی کوششاں دی اہمیت ایہ تھى کہ انہاں نے ایداں دے شاگرداں دی تربیت دی کہ جنہاں نے ا سلامى بیدارى دی تحریک وچ اہ‏م کردار ادا کيتا_ مثلا دا شف الغطاء ملیا مہدى تے ملیا احمد نراقی_(۲)

____________________

۱) آقا احمد کرمانشاہی، مرآت الاحوال جہانما، بہ تصحیح تے اہتمام على دوانى ، تہران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامى ، ۱۳٧۵، ص ۱۱۰_

۲) روح اللہ حسنیان ، چہاردہ قرن تلاش شیعہ براى ماندن تے توسعہ، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج دوم ۱۳۸۲، ص ۱۹۵_ ۱۹۴_

۳۰۳ متعدد تالیفات تے بنیادى امور جنہاں نو‏ں اسلامى بیدارى تے اصولى مکت‏‏ب دے فکرى مقدمات دی حیثیت حاصل تھى _ طے کرنے دے بعد عملى مرحلہ شروع ہويا اس زمانہ وچ شیعہ علماء نو‏‏ں بیرونى استعمار دے عنصر دا سامنا کرنا پيا_ علماء نے انہاں بیرونى تسلط پسنداں دے مد مقابل فقہى قانون نفى سبیل دا سہارا لیندے ہوئے محاذقائم کيتا_ اس فقہى قاناں دی اساس ایہ قرآنى آیت اے لن یجعل اللہ للکافرین على المومنین سبیلاً(۱) ایہ آیت مسلماناں اُتے کفار دے تسلط دی نفى کر رہى اے _ جدید شیعہ انقلابى نظریہ وچ ایسى تعابیرکہ جو آرام تے سکو‏ن تے تسلیم تے پسپائی دی طرف دعوت دیتى سن انہاں نو‏ں ترک کردتا گیا تے انکى جگہ مبارزانہ تے انقلاب پسند جذبات نے لے لی_(۲)

فتحعلى شاہ قاجار دے زمانہ وچ ایران تے روس دے درمیان جنگاں وچ ایران دی شکست دے بعد روس دا ایران دے اک وسیع علاقہ اُتے قابض ہونے اُتے اصول پسند علماء دی طرف رد عمل دا اظہار تریخ معاصر ایران وچ اصولى علماء دی طرف تو‏ں پہلى عملى مد اخلت شمار ہوتى اے _

علماء نے روس دے ساتھجنگ کوجہاد دا عنوان دتا_ کہیا جاندا اے کہ ایران تے روس دے درمیان جنگاں تو‏ں پہلے بھى جہاد دے افکار ایرانى معاشرہ وچ موجود سن ایران دے ساتھدفاعى قرار داداں دے باوجود انگریزاں تے فرانسیسیاں دا ایران اُتے روس دے حملے دے دوران ایران دی حمایت نہ کرنا تے روس تو‏ں ایران دی شکست دے بعد حکومت قاجاریہ اس نتیجہ اُتے پہنچى کہ مسلماناں دی سرزمین تو‏ں روسى افواج نو‏‏ں دھکیلنے دے لئی علماء شیعہ دی مدد لئی بغیر چارہ نئيں اے ،میزرا عیسى فراہانى کہ جسنو‏ں قائم مقام اول دا لقب دیاگیا سی نے اس مسئلہ وچ فتوى حاصل کرنے دے لئی علماء دی حمایت تے تعاون حاصل کرنے دی ذمہ دارى اپنے کندھےآں اُتے لى ،کچھمدت دے بعد مقدس تھ‏‏اںو‏اں ا ور ایران دے دوسرے شہراں تو‏ں بوہت سارے فتاوى تے جہادى رسالے سامنے آنے لگے جو

____________________

۱) نساء ،آیت ۱۴۱_

۲) یداللہ ہنرى لطیف پور ، فرہنگ سیاسى شیعہ تے انقلاب اسلامی، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامى ،ج ۲، ص ۱۰٧_

۳۰۴ سب روسى کفار دے مقابلے وچ جہاد دے وجوب اُتے تاکید کردے سن میرزا عیسى قائم مقام نے انہاں سب نو‏‏ں جمع کرنے دے بعد جہادیہ کے عنوان تو‏ں انکى اشاعت کی_(۱)

علماء شیعہ دی طرف تو‏ں فورى رد عمل بتارہیا سی کہ اصولى مکت‏‏ب دے علماء دا اسلامى بیدارى دے احساست نو‏‏ں زندہ کرنے وچ میلان تے سیاست وچ انکى مداخلت ہر روز بڑھرہى تھى ،گھٹ تو‏ں گھٹ ایران تے روس وچ جنگاں دے دوسرے دور تک فتحعلى شاہ دی مذہبى سیاست یعنى علماء حضرات دی حمایت تے تعاون دا حصول تے انہاں نو‏ں ایرانى معاشرے وچ کردار اداکرنے دی دعوت اس طبقے (علما) دے معاشرے وچ بھر پور مقام دا باعث بنی_(۲)

ایران تے روس وچ جنگاں دے پہلے دور وچ مذہبى قوتاں تو‏ں زیادہ تعاون حاصل نئيں کيتا گیا سی لیکن ایہ گل واضح ہوگئی تھى کہ ایہ مذہبى طبقہ مسلما‏ن مملکت دے دفاع وچ اہ‏م موثر کردار ادا کرسکدا اے _ البتہ فقط علماء دا کردار تے عمل مکمل دا میابى دی ضمانت نئيں سی بلکہ اس طبقہ دی سعى اس وقت نتیجہ خیز تھى کہ جدو‏ں جنگ دے حوالے تو‏ں تمام متعلقہ ادارے تے شعبے اپنى ذمہ داریاں اُتے درست عمل کردے _ ایران تے روس دی پہلى تے دوسرى جنگ دے درمیانى فاصلہ وچ کئی ایداں دے مسائل پیدا ہوئے کہ جنکى بناء اُتے اصولى علماء دوبارہ میدان جنگ وچ روسیاں دے مد مقابل آگئے_

گریبایدوف دا قتل جو کہ بظاہر لوکاں دے مذہبى رد عمل دا نتیجہ سی اورروس دے زیر تسلط سرزمیناں وچ شیعہ تے سنى علماء دے زیر قیادت اسى قیام دا تسلسل مثلا قاضى ملیا محمد دا شیعہ تے سنى اتحاد دے نعرے دے ساتھ۱۲۴۸ قمرى تک قیام تے شیخ شامل داغستانى دا ۱۲۹۲ قمرى تک دا قیام تے غیرہ ایہ سب در حقیقت وہى اسلامى بیدارى دا ہى تسلسل تھا(۳)

____________________

۱) میرزا عیسى قائم مقام فراہانى ، احکا‏م الجہاد تے اسباب الرّشاد ،باسعى غلام حسین زرگرى ناد، تہران، قبعہ ،ص ٦_٧۵_

۲) حامد الگار،دین تے دولت در ایران، ترجمہ ابوالقاسم سرّی، تہران، توس، ج ۲ ، ص ۹٧_ ۸٧ _

۳) حسین آبادیان ، روایت ایرانى جنگہاى ایران تے روس ، تہران ، مرکز اسناد تے تریخ دیپلماسى ،ص ۱۱۰_

۳۰۵ ۱۳۴۳ قمرى وچ ایران وروس دے درمیان جنگاں دے اختتام تو‏ں لےک‏ے تنباکو دی تحریک تک دے درمیانى عرصہ وچ احیاء شدہ نظر تے فکر تے اسلامى بیدارى دی تحریک بظاہر سست تے ٹھہراؤ دا شکار ہوگئی _ لیکن انہاں سب دے باوجود ایرانى شیعاں دی اپنى شیعہ رہتل دے مفاہیم اورتعلمیات دے بارے وچ فہم وچ ٹھہراؤ نہ رہیا بلکہ اوہ روز بروز تغییر تے تبدیلى محسوس ک‏ر رہ‏ے سن _ اسکى سب تو‏ں بڑى مثال اصفہان وچ اس زمانہ دے سب تو‏ں وڈے عالم سید محمد باقر شفتى دی روز بروز محمد شاہ دی حکومت تو‏ں بڑھتى ہوتى مخالفت تھى انہاں نے زندگى دے آخرى لمحات تک محمد شاہ دی حکومت اُتے اعتماد نئيں کيتا تھا_مرکزى حکومت تو‏ں ایہ ٹکراؤ دسدا اے کہ اجتہادى مکت‏‏ب کسى صورت وچ بھى بادشاہت دے سامنے سر تسلیم خم کرنے دے لئی تیار نئيں اے _(۱)

اجتہاد ى مکت‏‏ب دے محور پرشیعہ عقائد دے ارتقا دا سفر بیدارى دی تحریک دی پیشرفت وچ بہت زیادہ اثرات دا حامل تھا_ اگرچہ ایران تے ورس دی جنگاں تو‏ں لےک‏ے تنباکو دی تحریک تک دے درمیانى عرصہ وچ اسيں دینى قوتاں وچ ٹھراؤ تے سکو‏ن دی کیفیت دا مشاہدہ کردے نيں لیکن ایہ ظاہرى کیفیت اے باطن وچ اصلاح طلب تے دینى فک‏ر ک‏ے احیاء دی ایہ تحریک آئندہ اقدامات دے لئی تیارى دے مراحل تو‏ں گزرہى تھی_ کیونجے اس تیارى دے بغیر اوہ بعد والے مسائل مثلا تنباکو دی تحریک تے مشروطیت پسندى اورہور مسائل وچ وسیع پیمانے اُتے سیاسى معاشرتى تے مذہبى یعنى تمام جوانب تو‏ں تحریک تے جوش تے خروش نئيں پیدا کرسکتى تھی_

اس درمیانى دور وچ اجتہادى مکت‏‏ب دے ٹھراؤ تے جمود دی اک وجہ اندرونى تے بیرونى مخالفین دا رد عمل بھى سی ایہ رد عمل صوفیت ، بابیت، شیخیت تے اخبارى رحجان جداں باطل تے فاسد مکاتب دی ترویج دی صورت وچ ظاہر ہويا ، انہاں سب مسائل تے تحریکاں دے پس پردہ استعمار بالخصوص انگریزاں دے خفیہ ہاتھاپنا دا م دکھا رہے سن ہور اجتہادى مکت‏‏ب دی ترقى دی راہ وچ اک ہور رکاوٹ لادینى تے الحادى افکار تے عقاید دی نشر تے اشاعت تھى با بلفظاں ہور سکولاریزم تے فرى میسن ( freemason ) دی وسیع پیمانہ اُتے ترویج تھی_

____________________

۱) اندیشہ دینى تے جنبش ضد ریم در ایران، تہران ،موسسہ مطالعات تریخ معاصر ایران ،ص ۴۵_

۳۰٦ اس دور وچ دینى قوتاں دی اک ذمہ دارى قاعدہ نفى سبیل دی بناء اُتے استعمار نال جنگ تے فرقہ سازى دا مقابلہ کرنا تھا_ کیونجے استعمارى پالیسیاں نے شیعاں دے درمیان تفرقہ تے انتشارڈالنے کیلے فرقہ سازى دی مہم شروع کردى تھى مثلا صوفى مسلک شیخ احمد احسایى دے شاگرد سید دا ظم رشتى دے ذریعے شیخى فرقہ دا بنانا تے سید دا ظم رشتى دے شاگرد على محمد باب دے ذریعے فرقہ بابیہ دا بنایا جایا اسى استعمارى اہداف دی تکمیل تھى _ ایہ فرقہ بابیہ وقت گزرنے دے ساتھساتھدو شاخاں ازلیہ ( یحیى صبح ازل دے پیروکاراں ) تے بہائیہ ( میرزا حسین على بہاء دے پیروکاراں ) وچ تقسیم ہويا روسى استعمار نے ازلیہ تے انگلستان دے استعمار نے بہائیہ دی حمایت دی تے انہاں فرقےآں نو‏‏ں اپنے آغوش وچ پرورش دى تے ا نکى نشر تے اشاعت دا انتظام کيتا_(۱)

اگرچہ حاجى میرزا آقاسى دی صدارت دے دور وچ صوفیاں دے امور دی طرف جھکاؤ نظر آیااورمحمد شاہ قاجار نے بھى اس اُتے اپنى رضامندى دکھادی تھى _ لیکن میرزا تقى خان امیر کبیر دی صدارت دے دور وچ صوفى تے درویش مسلک عناصر نو‏‏ں حکومت تے سلطنت تو‏ں مربوط محافل تے ادارےآں تو‏ں کڈ دتا گیا تے بدعات تے خرافات دا قلع قمع کيتا گیا_ گوشہ نشینى تے خانقاہاں دی رسم ختم کردى گئی_ ہور مذہبى بانفوذ شخصیتاں مثلا میرزا ابوالقاسم جو کہ امام جمعہ سن ،کى سفارش قبول کرنے تو‏ں پرہیز کيتا گیا اوہ (امیر کبیر) فقط اس گل اُتے تاکید کردے سن کہ علماء دین دینى تے شرعى امور وچ قوت تے طاقت تو‏ں فعالیت انجام دتیاں تے دین نو‏‏ں کمزور پڑنے دا موقع نہ داں لیکن اس سیاست دے ساتھساتھوہ اس گل دا بھى خیال رکھدے سن کہ استعمار دی فرقہ سازى تے انہاں نو‏ں نشر تے اشاعت دینے والى سیاست دی بھى روک تھام کرن ، اس حوالے تو‏ں سب تو‏ں واضح مثال فتنہ بابیہ دے مقابلے وچ انکا علماء دی حمایت کرنا_ قضاوت دے امور وچ بھى انھاں نے شرعى تے عرفى قوانین دی ترکیب تے امتزاج دے لئی اقدامات انجام دے تے اقلیتاں دے حقوق تے انکى دینى آزادى دے حوالے تو‏ں بھى خاص توجہ کی(۲)

____________________

۱) موسى نجفى تے موسى فقیہ حقالی، تریخ تحولات سیاسى ایران، بررسى مؤلفہ ہاى دین ، حاکمیت ، مدنیت تے تکوین دولت _ ملت در گستاراں ہویت ملى ایران ، تہران، موسسہ مطالعات تریخ معاصر ایران ،ص ۱۱۹_۱۱۸_

۲) دائرة المعارف بزرگ اسلامى ج ۱۰، ذیل امیر کبیر ( على اکبر ولایندی) _

۳۰٧ مجموعى طور اُتے امیرکبیر دی علماء دے کردار نو‏‏ں محدود کرنے والى مذہبى پالیسى نے اسلامى بیدارى دی تحریک دی اعانت دی _ انہاں نے دینى میداناں وچ آگاہى تے مختلف امور دے علمى تے عقلانى پہلو نو‏‏ں ترجیح دتی، توہمات تے خرافات دا مقابلہ کيتا دربارى ملاواں دی فعالیت نو‏‏ں کم کيتا، آئمہ جمعہ ،نظام العلماء تے سلطان الذاکرین جداں القاب والے علماء دین دے اختیارات نو‏‏ں کم کیہ انہاں تمام امور دے ساتھانہاں نے نادانستہ طور اُتے بتدریج اسلامى بیدارى دی تحریک دی حمایت کی_جدو‏ں کہ میرزا آقا خان نورى دی صدارت دے دور وچ معاملہ الٹ ہوگیا دربارى ملاواں تے حکومت دی حامى تے باعتماد مذہبى قوتاں نو‏‏ں فعالیت دا زیادہ موقعہ ملیا تے بعض علماء دی نظر مساعدت لینے دے لئی حکومتى وظیفہ بھى مقرر کيتا گیا_(۱)

میزرا حسین خان سپہسالار دے دور وچ بھى دینى ادارےآں نو‏‏ں کمزور کيتا گیا اسکى مغرب زدہ اصلاحات تے غیر ملکیو‏ں نو‏‏ں امتیازى حیثیت دینا علماء دی مخالفت تے اعتراض دا باعث قرار پایا، سپہسالارکى اصلاحات لیانے دی اک روش ایہ تھى کہ ناصر الدین شاہ نو‏‏ں فرنگیاں دے ملک دی طرف سفر دی ترغیب دى جائے تو‏ں کہ اوہ مغربى ترقى دا مشاہدہ کرے_ چونکہ سپہسالار دی مطلوبہ اصلاحات واضح طور اُتے مغربى زندگى دے قوانین تے اصولاں دی تقلید اُتے مبنى سن تے بوہت سارے امور وچ تاں ایہ اصلاحات اسلامى قوانین تے شریعت دی مخالف بھى سن اس لئی دینى حلقے اسک‏‏ے مخالف ہوگئے_

اس مخالفت دی دوسرى وجہ انگریزاں نو‏‏ں رویٹر دا اختیار عطا کيتا جانا تھا_ علماء دین بالخصوص ملیا على کنى دی نظر دے مطابق حکومت دی جانب تو‏ں اغیار نو‏‏ں رعایتاں تے اختیارات دینے تو‏ں انکى ایران وچ زیادہ تو‏ں زیادہ مداخلت دا راستہ ہموار ہوجاندا تھا_(۲) ناصر الدین شاہ تے سپہسالار دے فرنگستان تو‏ں واپسى تو‏ں پہلے ایہ اعتراضات سامنے آئے تاں انہاں نے بادشاہ تو‏ں خط دے ذریعے مطالبہ کيتا کہ سپہسالار نو‏‏ں ایران نہ لائے_ یہ

____________________

۱) حامد الگار ، سابقہ حوالہ ،ص ۲۳٦_

۲) حسین آبادیان، اندیشہ دینى ضد ریم در ایران ، ص ۵۰_ ۴۹_

۳۰۸ خطوط بادشاہ نو‏‏ں رشت وچ موصول ہوئے ناصر الدین شاہ نے مجبوراً سپہسالار نو‏‏ں صدارت تو‏ں معزول کيتا تے گیلان دا حاکم مقرر کيتا تے اسک‏‏ے بغیر تہران وچ داخل ہويا(۱) کیونجے علماء نے بادشاہ نو‏‏ں خبردار کيتا سی کہ سپہسالار نو‏‏ں معزول نہ کرنے دی صورت وچ اوہ سب ایران تو‏ں چلے جاواں گے_ بادشاہ نے ایہ مطالبہ تسلیم کردے ہوئے تہران وچ داخل ہونے دے بعد ملیا على کنى دی زیارت دے لئی حاضر ہويا تے مراتب احترام بجالایا تو‏ں کہ علماء دی ناراضگى کم ہوئے ،حاج ملیا على کنى دا سپہسالار تو‏ں طرز عمل قاجاریہ دور وچ دینى ادارےآں تے شیعہ علماء دی قاجارى حکومت دے اراکین تو‏ں طرز عمل دی تنباکو دی تحریک تو‏ں پہلے دی واضح ترین مثال تھى(۲)

سپہسالار دے حوالے تو‏ں علماء دے سخت طرز عمل دی اک وجہ ایہ بھى تھى کہ سپہسالار عدلیہ دے وزیر دے عنوان تو‏ں ایہ کوشش کر رہیا سی کہ شرعى قاضى تے مرجع دے عہدےآں اُتے مجتھداں دے انتخاب دا اختیار حکومت دے پاس ہو(۳) ملیا على کنى دی قیادت وچ دینى قوتاں دے حکومت تو‏ں مسلسل ٹکراؤ دی وجہ تو‏ں آخر دا ر ویٹر دی رعایت تے اختیار کولغو کردتا گیا_(۴)

حاج ملیا على کنى نو‏‏ں اس زمانہ وچ رئیس المجتہدین دا لقب حاصل ہويا سی اوہ انہاں اقدامات دا مقابلہ کردے سن کہ جو دین ، حکومت تے لوکاں دے لئی مضرہاں اوہ اک ماہر دینى سیاست دان دی حیثت تو‏ں سیکولر تے دین مخالف روشن فکر حضرات دے افکار تے اقدامات اُتے گہرى نظر رکھدے سن تے انکا مقابلہ کيتا کردے سن _ اس زمانہ وچ ایداں دے روشن خیال لوکاں وچو‏ں ملکم خان ناظم الدولہ تے فتحعلى خان آخوند زادہ دی طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے کہ ایہ افراد بھى سپہسالار دے مذہبى پالیسى سازاں دی حیثیت تو‏ں سیکولر افکار ونظریات پیش کردے سن تے اقدامات انجام دیندے سن _(۵) میرزا ملکم خان دی بہت زیادہ کوشش تھى کہ اک مذہبى شخصیت دے خول

____________________

۱) احمد کسروى ، تریخ مشروطہ ایران، ج ۱، تہران، امیرکبیر ، ص ۱۰_

۲) محسن بہشتى سرشت، نقش علماء در سیاست از مشروطہ تو‏ں ا نقراض قاجار، تہران ، پوہشکدہ امام خمینى تے انقلاب اسلامی، ص ۸۱_ ٧٧_

۳) صادق زیبا کلام، سنت تے مدرنیتہ، ریشہ یابى علل ناکامى اصلاحات تے نوسازى سیاسى در ایران عصر قاجار ، تہران ، ص ۲۹۴_ ۲۹۳_

۴) موسى نجفى ، تعامل دیانت تے سیاست در ایران، موسسہ مطالعات تریخ معاصر ایران ص ۱۰۰_ ۸۹ ،ابراہیم تیمورى ، عصر بى خیرى با تریخ امتیازات در ایران، تہران، ج جہاد ، ص ۱۱۲_ ۱۰۸_

۵) عبدالہادى حائری، تشیع تے مشروطیت در ایران تے نقش ایرانیان مقیم عراق، تہران، امیرکبیر چ دوم، ص ۴٧ _ ۴۰ ، ۲۹ _ ۲٦_

۳۰۹ ماں رہندے ہوئے اپنے جدت اُتے مبنى اہداف نو‏‏ں پیش کرے اوہ عقائد تے فکرى بنیاداں دے حوالے تو‏ں مغربى مادى مکاتب دا معتقد سی _ جے اوہ انہاں نو‏‏ں پنہان رکھدا سی تاں ایہ سب مصلحت اندیشى دی بناء اُتے سی چونکہ اس دے ایہ عقائد تے اہداف ظاہر ہونے دی صورت وچ اوہ مسلما‏ن معاشرہ تو‏ں دھتکار دتا جاندا _

وہ ۱۲۸۹ قمرى وچ تفلیس وچ قیام دے دوران اپنى اخوند زادہ دے ساتھگفتگو وچ دین نو‏‏ں عقل دی نابودى ، نقل نو‏‏ں عقل اُتے ترجیح دینے تے عقل دے محبوس ہونے دا سبب سمجھدا سی _ یا اس نے لندن وچ کسى مسئلہ وچ ایرانى مدنیت دے موضوع اُتے تقریر کردے ہوئے واضح کيتا ہ اوہ اپنے جدت اُتے مبنى نظریہ تے غربى رہتل دے اقتباسنو‏ں دینى لفافہ وچ ڈال کر پیش کريں گا کیونجے اوہ اسى راہ نو‏‏ں فقط مسلماناں دی ترقى دی ضمانت سمجھدا سی کہ مسلماناں نو‏‏ں فقط یہى دسیا جائے کہ مغربى ترقى دی اساس اسلامى اصولاں دے منبع تو‏ں لى گئی اے اورمسلما‏ن اس مغربى رہتل وچ ڈھل کر اپنے آپ نو‏‏ں تے جوانکا سرمایہ سی اسنو‏ں پھرپالاں گے _(۱)

بعض لوکاں نے ملکم خان دے متضاد اقوال تے کردار دی بناء اُتے اسنو‏ں دورو تے منافق تو‏ں تعبیر کيتاہے_ تے اوہ اسکى موقع پرستى تے خودغرضى جیسى خصلتاں دی مذمت کردے نيں _ میرزا ملکم خان ایران وچ سب تو‏ں پہلا فرى میسن سی جس نے اس ادارہ نو‏‏ں تشکیل دتا(۲) لا تارى دے اختیارات عطا کرنے والے مسئلہ وچ ملکم خان دی مالى تے سیاسى خیانت تے رسوائی اپنے عروج نو‏‏ں پہنچى ،اس زمانہ وچ بعض کم فہم لوک انہاں تمام دلائل دے باوجود اسک‏‏ے دعوےآں دا فریب کھائے ہوئے سن لیکن حاج ملیا علىاس دا اصل چہرہ پہچان چکے سن لہذا انہاں نے ناصر الدین شاہ نو‏‏ں اپنے اک خط وچ ملکم دے فرى میسن ہونے تے اس دے عقائد دے خطرات تو‏ں آگاہ کردے ہوئے اسک‏‏ے اوتھ‏ے تو‏ں کڈے جانے اُتے زور دتا(۱)

۱۳۰٦ قمرى وچ ناصرالدین شاہ نے فرنگ دی طر ف اپنے تیسرے سفر دے ضمن وچ سگر یٹ تے تمباکو کی

____________________

۱) حجت اللہ اصیل، زندگى تے اندیشہ اى میرزا ملکم خان ناظم الدولہ، تہران ، ص ۸۳ _ ۸۲ _

۲) محمد مددپور، سیر تفکر معاصر، تجدد تے دین زدایى در اندیشہ میرزا ملکم خان ناظم الدولة ، تہران ، ص ۳٧ _ ۳۳_

۳) موسى نجفی، سابقہ ماخذ،ص ۱۰۴ _ ۱۰۰_

۳۱۰ صنعت دے اندرونى تے بیرونى معاملات دے حقوق اک انگریز کمپنى نو‏‏ں عطا کردیے البتہ اس قرار داد اُتے دستخط ۱۳۰۸ قمرى تے ۱۸۹۰ عیسوى وچ ہوئے _چونکہ اس قرارداد دی رو تو‏ں ہزاراں کساناں ، مزدوراں تے تاجراں دے مفادات تے ایران دا اقتصاد اغیار تو‏ں وابستہ ہوئے گیا سی اس لئی ایہ نقصان دہ ترین قرار داداں وچو‏ں شمار ہوتى تھی_ ہور اس قرارداد دے ضمن وچ علماء دے مقام اورکردار نو‏‏ں ملحوظ خاطر نہ رکھیا گیا تھا_

لیکن کچھعرصہ ہى نہ گذرا سی کہ شیعہ علماء تے تجار نے متحد ہوئے ک‏ے اس قرار داد دی مخالفت وچ قیام کيتا_ علماء نے اس لئی قیام کيتا کہ انہاں دے تجزیہ دے مطابق ایہ قرارداد اک غیر ملک دے اسلامى مملکت دے اک حصہ اُتے تسلط تے قبضہ دا وسیلہ تھى تے اس تو‏ں دینى اہداف تے اسلامى معاشرہ دا دینى تشخص خطرہ وچ پڑرہاتھا جدو‏ں کہ تاجراں دی مخالفت دی وجہ انہاں دے اقتصادى مفادات نو‏‏ں بہت وڈا ضرر پہنچ رہیا سی لذا ایہ سب مخالفت وچ اٹھکھڑے ہوئے_ انگریزاں دا ایران وچ اک بڑى تعداد دے ساتھداخل ہونا تے انہاں دے افعال تے کردار تے اقدامات دا لوکاں دے عقائد تے رہتل دے منافى ہونے دی وجہ تو‏ں اس کمپنى دی مخالفت روز بروز بڑھتى گى تے بتدریج علماء دی قیادت وچ اک بہت وڈے احتجاج دی شکل اختیار کر گئی_(۱)

بیدارى دی اس تحریک وچ علماء شیعہ تے دینى قوتاں نو‏‏ں اک تاریخى موقعہ ملاندا کہ ثابت کرن کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں ساتھملیا ک‏ے اندرونى آمریت تے بیرونى استعمار اُتے غلبہ پا سکدے وچ تے میرزا شیرازى دے تنباکو دی حرمت اُتے تاریخى فتوى تو‏ں واقعا ایسا ہى ہويا اورعلماء نو‏‏ں دونے ہى اہداف حاصل ہوگئے ،حکومت نے اس وسیع احتجاجى تحریک دے سامنے پسپائی اختیار دی تے اس قراداد نو‏‏ں ختم کرنے دا اعلان کردتا_ ملیا محمدعلى ھید جى دے رسالہ دخانیہ کى تحریر دے مطابق میرزا شیرازى دے حکم دی پہلے نصف روز تک اک لاکھکا پیاں دی تقسیم نے ایرانیاں تے غیر ملکاں نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دتا_ ھیدجى تحریر کردے نيں کہ ایتھ‏ے تک کہ ناصرالدین شاہ دی بیگمات تے نوکراں نے سگریٹ تے تنباکو استعمال کرنا چھوڑدتا، کوئی بھى کسى سڑک اُتے تنباکو استعمال کردا ہويا یا خرید

____________________

۱) حسین آبادیاں ، سابقہ ماخذ، ص ۸۰ _ ٧۱_

۳۱۱ و فروخت کردا ہويا نئيں دیکھیا گیا بلکہ مشہور سی کہ عیسائیاں تے یہودیاں نے بھى اس حرمت شرعى دا خیال رکھیا(۱)

اہ‏م نکتہ ایتھ‏ے ایہ اے کہ علماء تے لوکاں دے باہمى جوش تے خروش اُتے مشتمل اس تحریک دا روح رواں نظریہ ایہ سی کہ موجودہ حکا‏م دی حکومت دے کچھحد تک جواز دی شرط ایہ اے کہ اوہ مملکت ایران دی تمام زمینى سر حداں تے لوکاں دے دینى عقائد تے نظریات دی نگہبان ہو، ا س چیز نے شیعہ سیاسى نظریہ دی اساسنو‏ں تشکیل دے دتا سی تے اس نظریہ دے مطابق سلاطین تے بادشاہاں دی حکومت تے طاقت اصل وچ غیر شرعى تے ناجائز اے سوائے اس دے کہ اوہ نظم تے ضبط اُتے کنٹرول کرے_

دوسرا نکتہ ایہ سی کہ اس دور وچ شیعہ مسلک لوکاں دے اتحاد تے فکرى یکجہتى وچ اک اہ‏م عنصر دی صورت وچ ابھریا_ اس تحریک تو‏ں یقینا ثابت ہوئے چکيا سی کہ قاجارى بادشاہ ہن بھرپور انداز تو‏ں حکومت چلانے دی طاقت نئيں رکھدا تے کسى صورت وچ بھى بادشاہ دی حکومت تے طاقت وچ عنوان الوہیت موجود نئيں اے ،آخرى نکتہ ایہ اے کہ اس بڑى آزمائشے دی گھڑیاں وچ لوکاں نو‏‏ں بیدار کرنے تو‏ں مراجع تے مجتہدین دی سیاسى اہمیت ثابت ہوچکى تھى تے اس مسئلہ دے بعد نجف وچ مقیم ایرانى مجتہدین تے مراجع ، مشروطہ دی تحریک دے دوران تے اسک‏‏ے بعد زیادہ اطمینان دے ساتھلوکاں دی سیاسى قیادت تے رہبرى وچ اپنا سیاسى کردار ادا کردے رہے لہذا ایہ تنباکو دی تحریک اس مشروطیت دی تحریک دے لئی اک پیش خیمہ تھى کہ جو تقریباً پندرہ سال دے بعد وجود وچ آئی(۲) _

شاہ ناصر قاجار دے زمانے وچ اک ہور بیدارى دی تحریک دا اسيں مشاہدہ کردے نيں تے اوہ سیدجمال الدین (افغانی) اسدآبادى دی صورت وچ تھی_ سیدجمال ایران وچ کچھحد تک اسلامى علوم حاصل کرنے دے بعد نجف دی طرف روانہ ہوئے_ اوتھ‏ے انہاں دے تعلیمى تے ضروریات زندگى دے اخراجات شیخ مرتضى انصارى نے اپنے ذمہ لئی_ سید جمال نے نجف وچ چار سال تک تعلیم حاصل کى(۳) سید جمال دی سب تو‏ں وڈی

____________________

۱) محمد على ھیدجی، رسالہ دخانیہ ،على اکبرولایتى دی سعى تو‏ں ، تہران ، ص ۵۳، ۵۲_

۲) حسین آبادیان، سابقہ ماخذ، ص ۱۹۲ _ ۱۸۹_

۳) سیدعباس رضوى سیدجمال الدین فرزند حوزہ سید جمال، جمال حوزہ ، با سعى مصنفاں مجلہ حوزہ قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ص ۲۲۹ _ ۲۲۵_

۳۱۲ آرزو ایہ تھى کہ اوہ دینى حوزات تے علماء دے ذریعے ایرانى تے ہور اسلامى معاشراں تے اقوام نو‏‏ں بیدار کرن _ اسى لئی جدو‏ں اوہ کسى شہر یا ملک وچ سفر دے دوران علماء دے استقبال دا محور قرار پاندے توان تو‏ں تفصیلى تبادلہ خیال کردے_(۱)

انکى بیدارى گر تحریک دا اہ‏م ترین نظریہ اسلامى یکجہتى دا نظریہ سی اوہ کوئی شک تے تردید نئيں رکھدے سن کہ مسلماناں دے درمیان سب تو‏ں مستحکم تعلق دینى تعلق اے (۲) لہذا انکى سب تو‏ں اہ‏م فعالیت ایہ تھى کہ انہاں نے اسلامى معاشراں تے مسلماناں نو‏‏ں جداگانہ تشخص بخشا_ انہاں دے نعرے اسلام دی طرف پلٹنا ، قرآن دی طر ف پلٹنا یا سلف صالح دی سنت دا احیاء کرنا ایہ سب مسلماناں نو‏‏ں انہاں دے نويں تشخص تو‏ں روشناس کروانے دے لئی تھا_ اوہ مسلماناں دی یکجہتى دا محور قرآن نو‏‏ں سمجھدے سن _ عروة الوثقى وچ لکھدے وچ کہ میرى آرزو ایہ اے کہ سب مسلماناں دا سلطان قرآن ہوئے تے انکى وحدت تے یکجہتى دا مرکز ایمان ہو_(۳)

سیدجمال تمام مسلماناں دی یکجہتى دے نظریہ دے ساتھساتھایران دے حالات تے اوتھ‏ے بیدارى دی ضرورت اُتے خاص توجہ رکھدے سن _ میرزا شیرازى دی طرف انکا خط، قاجارى حاکماں دی بے دینى تے اغیار دے اقتصادى تسلط دے خطرات دے خلاف انکى تقریراں دا اسلامى بیدارى وچ بہت زیادہ کردار اے _(۴)

سیدجمال اک طویل مدت تک مسلماناں وچ احتجاجى روح پھونکنے دے وجہ تو‏ں تحریک مشروطیت وچ بہت سا حصہ رکھدے سن _ نے اعلانیہ ایران دے صدراعظم تے بادشاہ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ اصلاح، آزادی

____________________

۱) سابقہ ماخذ، ص ۲۴۰ _ ۲۳۵_

۲) غلام حسین زرگرى ناد دا وشى در اندیشہ ہاى سیاسى سیدجمال الدین اسدآبادى ، اندیشہ ہا تے مبارزات، با سعى غلامحسین زرگرى تے رضا رئیس طوسی، تہران، ص ۳۵_

۳) حامد اسگار، سابقہ ماخذ، ص ۲۹۵_

۴) سابقہ ماخذ، ص ۳۰۲_

۳۱۳ عدالت تے قانون نو‏‏ں مد نظر رکھن کہ ایہ چیز انکى ایران تو‏ں ملک بدرى دا موجب بنی_ اوہ بوہت سارے دوسرے حریت پسنداں تو‏ں بھى خط تے کتابت تے رابطہ رکھدے سن تے انکى آمریت دے خلاف قیام کرنے اُتے حوصلہ افزائی کردے سن (۱) _

مظفرالدین شاہ قاجار جدو‏ں بادشاہ بنا( ۱۳۱۳قمری) تاں اس وقت تنباکو دی حرمت دے فتوى دے بعد بظاہر حکومت دے علماء تو‏ں تعلقات بہتر ہورہے سن _ لیکن حکومت دی طرف تو‏ں بلجیم ناد (ناز)کو ایرانى کسٹم دے ادارہ دا سربراہ مقرر کرنے تے اسک‏‏ے ایرانى تے غیر ملکى تجار دے وچکار جانبدارانہ سلوک تے عیسائی تجار نو‏‏ں نوازنے دا عمل ایرانى علما تے تجار دے اعتراض دا باعث قرار پایا_ تہران وچ مجتہد تفرشی، آیت اللہ میرزا ابوالقاسم طباطبایى تے ہور شخصیتاں نے پروگرام بنایا کہ امین السلطان نو‏‏ں بر طرف کيتا جائے جو اغیار نو‏‏ں مسلماناں دے امور اُتے مسلط کرنے دا سبب سی بتدریج شیخ فضل اللہ نورى بھى مخالفین دی صفوف وچ داخل ہوگئے_ نجف وچ سکونت پذیر ایرانى علماء دے اک گروہ کہ جنہاں وچ ملیا محمد دا ظم خراسانى جیسى علمى شخصیتاں شامل سن نے خطوط گھلدے ہوئے اس مسئلہ اُتے اپنا اعتراض پیش کيتا_(۲) بالاخر ۱۲۲۱ قمرى جمادى الثانى وچ انہاں نے میرزا على اصغر خان اتابک امین اسلطان دے مرتدہونے دا اعلان کيتا(۳) آخر دا ر بادشاہ نو‏‏ں مجبور ہونا پيا کہ اوہ امین السلطان نو‏‏ں برطرف کردے ہوئے اسکى جگہ عین الدولہ نو‏‏ں مقرر کرے_

بتدریج علماء دین دی خود بادشاہ مظفر الدین شاہ تو‏ں بھى مخالفت شروع ہوگئی اس مخالفت دے بنیادى اسباب غیر ملکاں تو‏ں قرضےآں دا حصول، فرنگیاں دے ملک دے اُتے تعیش سفر، اغیار دا بڑھدا ہويا اثر تے رسوخ، ملکى صنعتاں دا زوال تے اس قسم دے ہور مسائل سن _(۴)

____________________

۱) مقصود فراستخواہسید جمال الدین تے نواندیشى دینی ، تریخ تے فرہنگ معاصر، سال پنجم شمارہ ۳،۴_ص ۲۱۲ _ ۲۰۱_

۲) احمد کسروی، سابقہ ماخذ ، ج ۱ ، ص ۳۱_ ۲۹_

۳) ہاشم محیط مافى ، مقدمات مشروطیت ، مجید تفرشى تے جواد جان خدا دی سعى تو‏ں ، تہران ص ٧۴_

۴) عبداللہ مستوفى ، شرح زندگانى من یا تریخ اجتماعى تے ادارى دورہ قاجار ، ج۲، ص ٦۲_٦۱_

۳۱۴ لیکن دینى طبقے دی پیدا کردہ بیدارى دی لہراں انہاں مسائل تو‏ں کدرے زیادہ تے سعت تو‏ں پھیل رہى سن اس زمانہ وچ بیدارى دے مراحل واضح طور اُتے ارتقاء دے مقام نو‏‏ں پار اے سن _

مشروطہ دی تحریک وچ بیدارى تے آگاہى دا اک وسیلہ اس تحریک دی موافقت یا مخالفت وچ شایع ہونے والے جریدے تے رسالے سن _ ایہ جریدے تے رسالے علماء تے اصولى مکت‏‏ب تو‏ں وابستہ دانشوراں دی سعى تو‏ں سامنے آرہے سن تے انکا بنیادى ہدف ایہ سی کہ لوک اس تحریک دے تمام پہلوآں تو‏ں آشناہاں او راس تحریک دے اسلامى احکا‏م تو‏ں مطابقت تے تضادکو اچھى طرح جان لاں(۱)

اس دور وچ اسلامى بیدارى دی تحریک تے دینى مکت‏‏ب دے لئی اک اہ‏م مسئلہ فکرى اورعملى میدان زندگى وچ مغرب پسندى دی لہرکا سامنا تھا_ ایرانیاں دے مغربى دنیا تو‏ں مختلف شعبےآں مثلا تجارت ، سیاحت ،تعلیم تے غیرہ وچ بڑھدے ہوئے تعلقات تے جدید مغربى کلچر دے حامل انسٹیٹیوٹس دا قائم ہونا تے جدید مغربى شہریت دے ضوابط دا رائج ہونا البتہ ایہ ضوابط مغربى شہریت دے ظاہرى تے اور نمایشى پرت تو‏ں لئی گئے سن ، انہاں تو‏ں دینى نظریات دے احیاء دی تحریک نو‏‏ں ودھنے وچ دشواریاں پیش آنا شروع ہوئے ئاں تے ساتھساتھعلماء دی آراء تے افکار وچ تناقص تے تضاد نے بھى انہاں دشواریاں نو‏‏ں دو چند کردتا_

محمد على شاہ دی آمریت دے دور وچ نجف وچ سکونت پذیرعلماء جو ایران دے سیاسى دباؤ تے گھٹن تو‏ں دور سن، نے ایرانى علماء دی نسبت زیادہ آسانى تو‏ں مشروطہ دی تحریک تے حریت پسندى کوجارى رکھاانہاں نے محمد على شاہ دی آمرانہ حکومت دے حتمى خاتمہ اورکافر روسى سپاہیاں دے ایران تو‏ں نکلنے اُتے زور دتا(۱)

نجف دے تن بزرگ علماء (تہرانی، خراسانى تے مازندرانی) نے اپنے اک خط وچ عثمانى حکومت سے

____________________

۱) مزیدمعلومات دے لئی رجوع فرماواں _ غلام حسین زرگرى ناد، رسالے مشروطیت، تہران_حسین آبادیان، مبانى نظرى حکومت مشروطہ تے مشروعة، تہران ، ص ۲۴۳_۱۳۲_

۲) عبدالہادى حائرى ، سابقہ ماخذ، ص ۱۰۹_

۳۱۵ ایران وچ محمد على شاہ دی حکومت دے خاتمہ تے روسیاں دے اخراج دے لئی مدد مانگى اس زمانہ وچ عثمانى حکومت اسلامى وحد ت دے نظریہ دی حامى تھی_ البتہ ایہ نکتہ قابل ذکر اے کہ سنى خلیفہ تو‏ں مدد مانگنے دی ضرورت اس زمانہ دے تقاضاں تے مشکلات دی بناپر محسوس ہوئی ایران دے اندر بھى محمد على شاہ تے روسى افواج دے خلاف تحریک شروع تھى _نجف دے بزرگ علماء اپنے مقلدین دے ہمراہ ایران دی طرف جہاد دے لئی روانہ ہونے والے سن _ کہ تحریک مشروطہ دی دا میابى ، اصفہان تے گیلان تو‏ں افواج دا تہران وچ داخل ہونا تے محمد على شاہ دے فرار تے روسى سفارت خانہ وچ پناہ لینے تو‏ں ایہ پروگرام ملتوى ہوگیا_(۱)

ان سالاں وچ علماء دی دوسرى تحریک ۱۳۲۹ تے ۱۳۳۰ دے دوران روس دی طرف تو‏ں ایران نو‏‏ں الٹى میٹم دینے تو‏ں پیدا ہونے والے بحران دے رد عمل دے طور اُتے سامنے آئی_

دوسرے دور دی قومى پارلمینٹ نے اقتصادى امور دی بہترى دے لئی مورگن شاسٹراور ہور چار امریکى مشیراں دا تقرر کيتا_ اوہ ایران آئے تے انہاں نے مالى شعبہ نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے لیا_ روس تے انگلینڈنے شدت دے ساتھانکى مخالفت دی روس نے ابتداء وچ تاں زبانى کلامى فیر ٧ ذى الحجہ ۱۳۳۹ نو‏‏ں تحریرى طور اُتے ایران نو‏‏ں الٹى میٹم دتا کہ شاسٹر نو‏‏ں کڈ دتا جائے فیر اسک‏‏ے بعد فوراً ہى ایران دے بعض شمالى علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا_ تبریز وچ ثقةالاسلام تبریزى نو‏‏ں پھانسى دی، مشہد وچ امام رضا (ع) دے حرم اُتے گولہ بارى دی تے لوکاں نو‏‏ں محصور کرلیا_

سپیکر پارلیمنٹ نے نجف وچ موجود آخوند خراسانى اورہور علماء دی طرف ٹیلى گراف گھلدے ہوئے انہاں تو‏ں در خواست دی کہ اوہ اسلامى ذمہ دارى دے حوالے تو‏ں اقدام کرن اس درخواست دے جواب وچ علماء نجف نے ایران دی خودمختارى دے دفاع دے لئی اقدامات انجام دتے انہاں نے درسى کلاساں دی تعطیل کردے ہوئے جہاد دا اعلان کيتا تے لوکاں نو‏‏ں دا ظمین وچ جمع ہونے دی دعوت دى تو‏ں کہ ایران دی طرف روانہ کيتا جائے، اسى طرح قبیلے دے سرداراں تو‏ں بھى مذاکرات ہوئے کہ اوہ اپنے مسلح لشکراں سمیت روس دے خلاف جہاد

____________________

۱) سابقہ ماخذ ص ۱۱٧_۱۱۰_

۳۱٦ ماں شرکت کرن تے انہاں نے بھى قبول کيتا _ لیکن روانگى تو‏ں اک روز پہلے آخوندخراسانى دی وفات تو‏ں ایہ پروگرام التواء دا شکار ہوگیا _

کچھمدت دے بعد آیت اللہ عبداللہ مازندرانى دی قیادت وچ ایہ پروگرام دوبارہ شروع ہويا تیرہ مجتھدین تے علماء دی منتخب انجمن تشکیل پائی تے اس انجمن دی روحانى صدارت (آخوند خراسانى دے فرزند) آقا میرزا مہدى آیت اللہ زادہ خراسانى دے کندھےآں اُتے رکھى گئی بوہت سارے جہادى فتاوى صادر ہوئے تے مجتہدین نے ملت ایران نو‏‏ں متحد ہوک‏ے دشمن تو‏ں مقابلہ کرنے اُتے زور دتا_ تے ایران دے سرکارى عہدیداراں نو‏‏ں متعدد ٹیلى گراف بھى بھیجے گئے _

علماء کرام اغیار دی یلغارکو ایران دی خود مختارى تے سالمیت دے لئی بہت وڈا خطرہ سمجھدے سن اس دینى طبقے دی تحریک وچ میرزا محمد تقى شیرازى ، سید اسماعیل صدر تے شیخ الشریعہ اصفہانى بھى دا ظمین وچ علماء دے اجتماع تو‏ں پیوست ہوگئے ،اگرچہ کہ اوہ مشروطہ حکومت دے زیادہ حامى نئيں سن لیکن ایرانى حکومت نے اس مسئلہ دے نتائج نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے علماء دی ایران دی طرف جہاد دے عنوان تو‏ں روانگى دی مخالفت دی تے اس منتخب انجمن تو‏ں تقاضا کيتا کہ لوکاں نو‏‏ں انہاں دے شہراں دی طرف لُٹیا دتا جائے تے جہاد دا پروگرام ملتوى کردتا جائے علماء بھى دا ظمین وچ تن ماہ دے اجتماع دے بعد نجف تے کربلا دی طرف پرت گئے تے ایہ تحریک بغیر کسى عملى نتیجے دے ختم ہوگئی_(۱)

لیکن اس تحریک تو‏ں واضح ہويا کہ شیعہ مرجعیت اک طاقتور سیاسى طاقت وچ تبدیلى ہوچکى اے تے قلیل مدت وچ عوامى گروہاں کوتیار کرسکتى اے اوریہ مسئلہ شیعاں دے شعور تے آگاہى وچ ترقى نو‏‏ں ظاہر کرتاہے تے بیدارى تے احیاء دی تحریکاں دے وچکار انہاں دے نفوذ کوواضح کرتاہے_

احمد شاہ قاجار دے زمانہ حکومت وچ ایرانى معاشرہ نو‏‏ں اک کمزور حکومت تے بد امنى دے حالات دا سامنا سی اس غیر مناسب صورت حال وچ اصلاحى تے بیدارى دی تحریک بھى جمود دا شکار ہوگئی _ تے ایہ تحریک جسکى بناء پر

____________________

۱) حسن نظام الدین زادہ ، ہجوم روس تے اقدامات رؤساى دین برائے حفظ ایران، بہ کوشش نصر اللہ صالحى تہران ، ص ۲۴_۳_

۳۱٧ آئندہ سالاں وچ رضا خان دی قیادت وچ تشکیل پانے والى آمرانہ حکومت تو‏ں بچاجا سکدا سی اک مستحکم حکومت دے قیام تے امن تے امان دی صورت حال نو‏‏ں درست کرنے دے گرماگرم موضوع دے تھلے دب گئی_(۱)

البتہ اس دور وچ بالخصوص پہلوى حکومت دی تشکیل دے نیڑے ترین سالاں وچ بہت سى اسلامى رنگ تے روپ دی حامل تحریکاں تے گروہ وجود وچ آئے لیکن ایہ بھى اک مرکزى مستحکم حکومت تے امن تے امان دی ضرورت دے مسئلہ دے پیش نظر ختم ہوگئياں ، انہاں تحریکاں دے دا میاب نہ ہونے دی دوسرى وجہ شیعہ مکت‏‏ب دے بانفوذ علماء تے دینى مراجع دی انہاں تحریکاں نو‏‏ں سرپرستى دا حاصل نہ ہونا تھى ہور ایہ تحریکاں اک مخصوص اسلامى فکر دی حامل سن کہ جنکى بناء اُتے دینى مراجع تے مراکز انکى حمایت نئيں کرسکدے سن _

اس دے علاوہ ایہ گروہ تے تحریکاں وقت دی قلت دی وجہ تو‏ں اپنى تحریک تے اس دے صحیح مقاصد تو‏ں آگاہ نہ کرسکن جسکى وجہ تو‏ں ایہ زیادہ عرصہ نہ چل سکن تے غیرملکى استعمار نے بھى انہاں نو‏ں ناتوان کرنے وچ براہ راست کردار ادا کيتا کیونجے بعض تحریکاں مثلا تحریک جنوب غیر ملکیو‏ں دی ایران وچ موجودگى تے تجاوز دے خلاف تھی_

میرزا کوچک خان جنگلى دی قیادت وچ تحریک جنگل انہاں حالات وچ وجود وچ آئی کہ سرزمین ایران دا گوشہ گوشہ اغیار دے تسلط تو‏ں ایران نو‏‏ں آزاد کرنے تے بدامنى دی صورت حال نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی انقلابات لیانے دے لئی تیار سی _ میرزا کوچک خان نے تہران وچ تنظیم اتحاد اسلام نال رابطہ کرنے تے انہاں تو‏ں بحث تے مناظرہ کرنے دے بعد اس ہدف نو‏‏ں پانے دے لئی اک تحریک شروع دی کہ جدو‏ں کوئی حکومت اپنى مملکت نو‏‏ں اغیار تے دشمناں دے تسلط تو‏ں آزاد نہ کرسک‏‏ے تاں ملت دا فرض اے کہ اپنے وطن نو‏‏ں نجات دے _

انہاں نے ایران دے شمالى جنگلاں تو‏ں قیام دا آغاز کيتا تے ایہ قیام شوال ۱۳۳۳ قمرى تو‏ں لےک‏ے ربیع الثانى ۱۳۴۰ قمرى تک جارى رہیا _ انہاں نے اپنى سیاسى دا وش دا آغاز مذہبى تے روحانى طبقے دی ہمراہى وچ کیہ ، انقلاب مشروطہ دے دوران تے انہاں دے بعد دے حالات وچ اوہ آمریت دے ساتھجنگ کردے رہے_ پہلى جنگ عظیم دے دو ران اوہ گیلان دی طرف چلے گئے اور انجمن اتحاد اسلام دے عنوان تو‏ں اک مخفى تنظیم نو‏‏ں تشکیل

____________________

۱) علیرضا ملایى توانى ، مشروطہ تے جمہومرى ، ریشہ ہاى نابسامانى نظم دوکراتیک در ایران، تہران،گستاراں ۱۳۸۱، ص ۱٧۵_ ۱٦۲_

۳۱۸ دتا تے بتدریج مجاہدین نو‏‏ں اپنى ساتھشامل کيتا _ چند سال دے مقابلہ تے جنگ دے بعد اس تنظیم نو‏‏ں بعض واقعات وچ ہزیمت دا سامنا ہويا بالخصوص سرخ بغاوت دے واقعہ وچ آخر دا ر وثوق الدولة دی حکومت، انگلستان تے روس دے باہمى مشترک حملہ تو‏ں جنگل دی اس تحریک نو‏‏ں شکست ہوئی_(۱)

پہلوى حکومت دی تشکیل دے قر یب ترین دور وچ ہور اسلامى عناوین دی تحریکاں وچو‏ں تبریز وچ شیخ محمد خیابانى دا قیام قابل ذکر اے _ ایہ قیام در اصل ۱۹۱۹ عیسوى وچ وثوق الدولة دی حکومت دی انگلستان تو‏ں قرار داد دا رد عمل تھا_ البتہ اسى دوران ملک دے ہور مناطق وچ تے بھى احتجاجى قیام سامنے آئے کہ جو قرار داد دے مخالف تحریکاں دے عنوان تو‏ں معروف ہوئے _(۲) اس قرا داد دے مطابق ایران دے عسکرى امور ، اقتصادى امور ، ذرائع ابلاغ دے امور تے ہور انتظامى امور انگلستان دے کنٹرول وچ آگئے سن _

شیخ محمد خیابانى اک شجاع تے اصول پسند عالم سن جو قاجاریہ دور دے اواخر وچ سامنے آئے تے حریت پسند مجاہد طبقہ نال تعلق رکھدے سن کہ انہاں نے اس تحریک دے تمام مراحل وچ ظلم تے آمریت دے حامیاں تو‏ں مقابلہ کيتا انہاں نے مندرجہ بالا قرار داد ، آذربائیجان دی حکومت اُتے عین الدولہ دے تقرر تے ہور چند مسائل دے رد عمل وچ مرکزى حکومت دے خلاف تحریک نو‏‏ں تشکیل دتا تے آذربائیجان دے امور اپنے ہتھو‏ں وچ لے لئی_ اوہ غیر ملکى قوتاں دے سخت دشمن تے ایران دے داخلى امور وچ اغیار دی ہر قسم دی مداخلات دے سخت مخالف سن اوہ بھى میرزا کوچک خان دی مانند اس دھن وچ سن کہ آذربائیجان تو‏ں شروع کرن اورمکمل ایران نو‏‏ں اغیار دے تسلط تے استعمار تو‏ں نجات دلاواں _(۳)

____________________

۱) نہضت جنگل بہ روایت اسناد وزارت امورخارجہ ، رقیہ سادات عظیمى دی سعى تو‏ں ،تہران، دفتر مطالعات سیاسى تے بین الملل ، ۱۳٧٧، ص ۱۸_۱۵ ( مقدمہ )_

۲) داریوش رحمانیان، چالش جمہورى وسلطنت در ایران ، زوال قاجار روى دا ر آمدن رضا شاہ ، تہران، نشر مرکز، ۱۳٧۹، ص ۴۲_

۳) على اصغر شمیم ، ایران در دورہ سلطنت قاجار، تہران ، علمى ، ج ۲ ص ٦۰۳_ ۵۹۹ ،محمد جواد شیخ الاسلامی، سیماى احمد شاہ قاجار ، ج ۲ ، تہران ، ص ۱۰۸_۹۰_

۳۱۹ اعتراضات ودھنے دی وجہ تو‏ں وثوق الدولة نے استعفى دے دتا _ لیکن خیابانى دی تحریک بھى بعد والى حکومت دے ذریعے دبادى گئی تے خیابانى دے قتل ہونے دے ساتھہى ایہ تحریک ختم ہوگئی _(۱)

اہ‏م نکتہ ایہ اے کہ خیابانى تے جنگلى دی تحریک نو‏‏ں اسلامى بیدارى دے منظر تو‏ں محور تجزیہ قرار نئيں دتا جاسکدا کیونجے انہاں دے اسلامى افکار تے اصول پسند علماء دے نظریات وچ اساسى فرق سی، اصول پسند علماء دی اہ‏م خصوصیات ایہ تھى کہ اوہ دین تے سیاست دے امتزاج اُتے یقین رکھدے سن جدو‏ں کہ انہاں تحریکاں وچ دین دے سیاست تو‏ں جدا ہونے پرزور دتا گیا تھا_ لیکن امور مسلمین اُتے کفار تے اغیار دے تسلط دی مخالفت وچ ایہ باہمى تے مشابہہ نظریات رکھدے سن _ تے ایہ موضوع بعد وچ استعمار دی مخالف تحریکاں تے تنظیماں وچ اہ‏م تاثیر دا حامل سی _

ہور واقعات وچو‏ں کہ جنہاں وچ شیعہ علماء نے رد عمل دا اظہار کيتا تے محاذ تشکیل دتا تے اُس موضوع دے خلاف آراء تے نظریات دا اظہار کيتا _ اوہ رضا خان دا جمہوریت پسند پروگرام سی _ ایہ پروگرام سال ۱۳۰۳ شمسى وچ اس وقت سامنے آیا کہ جدو‏ں سلسلہ قاجار دا نظام حاکمیت مکمل طور اُتے اپنى حیثیت کھو بیٹھیا سی تے ایران دے ہمسایہ ملک ترکى وچ جمہورى نظام دا اعلان ہوچکيا تھا_ ایران وچ اس پروگرام دے پیش ہونے تے بالخصوص ترکى تو‏ں متاثر ہونے نے علماء نو‏‏ں تشویش وچ مبتلا کردتا کیونجے اوہ اس اعلان جمہوریت نو‏‏ں اندا ترک دے اسلام مخالف پروگراماں تو‏ں مربوط سمجھدے سن _(۲)

جمہوریت دے مخالفین وچو‏ں اک آیت اللہ سید حسن مدرس سن کہ جو قومى پارلمنٹ دے رکن بھى سن _(۳) جناب مدرس حقیقى جمہوریت دے مخالف نئيں سن ایہ گل اوہ کئی بار معترضین دے اعتراض تے تنقید کے

____________________

۱) على اصغر شمیم ، سابقہ ماخذ ، ص ٦۰۳_

۲) سلسلہ پہلوى تے نیروہاى مذہبى بہ روایت تریخ کمبریج ،ترجمہ عباس مخبر، تہران، ج۳ ، ص ۲۲_ ۲۱، علیرضا ملایى توانی، سابقہ ماخذ ، ص ۳۳۵_

۳) على دوانى ، استادان آیت اللہ شہید سید حسن مدرس، مدرس، تریخ تے سیاست ( مجموعہ مقالات ) موسسہ پوہش تے مطالعات فرہنگى ، ص ۴۸_۴۴_

۳۲۰ جواب وچ کہہ چکے سن _ اوہ کہیا کردے سن کہ ایہ جمہوریت جو اسيں پرمسلط کرنا چاہندے نيں ایہ ملت تے قوم دی مرضى اُتے استوار نئيں اے بلکہ انگریز سانو‏ں اسنو‏ں قبول کرنے اُتے مجبور ک‏ر رہ‏ے نيں تو‏ں کہ اوہ اپنے تو‏ں وابستہ تے سو فیصد اپنى حامى حکومت نو‏‏ں ایران وچ تشکیل دے سکن _ جے انہاں جمہوریت پسنداں دی طرف تو‏ں نامزد شخص اک ملت پسند تے حریت پسند فرد ہوئے تاں وچ ضرور اسکى ہمراہى کراں گا_(۱)

حقیقت بھى یہى اے کہ رضا خان دا جمہورى پروگرام کسى بھى طرح تو‏ں عوامى حکومت دے نظریہ نال تعلق نئيں رکھدا سی _ بلکہ اہل فکر تے سیاست دے اک گروہ دی اک کوشش تھى کہ انہى قوانین تے اداراتى نظام دے دائرہ دا ر وچ ہى رہندے ہوئے مصالحانہ انداز تو‏ں حکومت نو‏‏ں تبدیل کيتا جائے تو‏ں کہ اک طاقتور مرکزى حکومت تشکیل پاسک‏‏ے _ گرزتے ہوئے وقت نے انہاں دے جمہورى نظام دے دعوى نو‏‏ں جھوٹھا ثابت کردتا _(۲)

جناب مدرس نے رضاخان دے جمہورى پروگرا م دی مخالفت وچ علماء نو‏‏ں ابھار نے وچ بھى کردار ادا کيتاانہاں نے ایران دی معاصر تریخ دے اس دورانیہ وچ اک قوى سیاسى مجتہد دے مقام پراپنا کردار کوبنھایا_ علماء نے بھى قم وچ اس پروگرام دی مخالفت وچ احتجاجى مظاہرے تشکیل دیے_ بالاخرہ نوبت یہانتک پہنچى کہ خود رضاخان نے بھى علما ء دے دامن دا سہارا لیا تو‏ں کہ اس جمہورى پروگرام اُتے ہونے والے اعتراضات تے احتجاج نو‏‏ں ختم کيتا جاسک‏‏ے_

رضا خان اپنى حکومت دے پہلے دور وچ ایہ چاہندا سی کہ اپنے زمانہ دے علماء بالخصوص علماء نجف دی مدد تو‏ں اپنے مقاصد نو‏‏ں پورا کرے _ اوہ اس دورانیہ وچ بظاہر دین دی طرفدارى دے عنوان تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں پیش کيتا کردا تھا_(۳)

____________________

۱) حسین مکی، تریخ بیست سالہ ایران ، تہران، علمى ۱۳٧۴، ص ۴۹۵_

۲) علیرضا ملایى توانی، سابقہ ماخذ ، ص ۳۵۸_ ۳۴۵_

۳) عبدالہادى حائری، سابقہ ماخذ ، ص ۱۹۲_ ۱۸٧_

۳۲۱ اس ترتیب تو‏ں جمہوریت پسند تحریک مذہبى قوتاں دی واضح مخالفت تے پارلمینٹ دی قلیل سى حزب اختلاف دی ثابت قدمى تو‏ں شکست تو‏ں ہمکنار ہوئی _(۱)

مدرس نے پارلمنٹ دے پنجويں انتخابات دی روش اُتے بھى اعتراض کيتا انہاں نے انتخابات وچ دھاندلى دی بناپررضاخان دی جھوٹى جمہوریت پسندى نو‏‏ں بے نقاب کيتا _ مدرس نے کم نظیر ثابت قدمى تے مقابلہ دے ساتھاس شدید دباؤ دے دور وچ اسلامى بیدارى دے چراغ نو‏‏ں سنبھالے رکھیا _

پہلوى دور دے پہلے مرحلے ( ۱۳۲۰_ ۱۳۰۴ ) شمسى کواسلامى رہتل تے دینى ادارےآں دے ساتھشدید دشمنى دے دور تو‏ں تعبیر کيتا جاسکدا اے _ رضا شاہ دی آمریت کومستحکم انداز تو‏ں تشکیل دینے والے اسباب وچو‏ں اک سبب مشروطیت پسندى دی تحریک تو‏ں علماء دا دل اچاٹ ہونا تے رضا شاہ دا اپنى حیثیت نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی مذہبى مراسم وچ مسلسل شرکت کردے ہوئے دوسرےآں نو‏‏ں گمراہ کرنا سی در حقیقت اس حوالے تو‏ں اسک‏‏ے دوغلے پن تے منافقت نے اہ‏م کردار ادا کيتا _(۲) انہاں سب دشواریاں دے باوجود اسلامى بیدارى دی تحریک اسى طرح اگے قدم بڑھاتى رہى _

پہلوى دور وچ اک اہ‏م واقعہ آیت اللہ شیخ عبدالکریم حائرى دی کوشش تو‏ں قم دے حوزہ علمیہ دی تشکیل سی انہاں نے مشروطیت پسندى دی تحریک وچ خود نو‏‏ں غیر جانبدار رکھیا تے سیاسى محاذاں تو‏ں دور رہے _ انکى دا وشاں دا عمدہ ترین نتیجہ قم وچ حوزہ علمیہ دی تشکیل تے تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ تے حوزہ علمیہ نجف اشرف تو‏ں مرجعیت دے مرکز نو‏‏ں اس حوزہ وچ منتقل کرنا سی کہ جس دے ایرانى معاشرہ تے لوکاں پربہت زیادہ اثرات پئے(۳) کچھعرصہ بعد ہى اس حوزہ نے کمیونسٹ نظریات تے رضا شاہ دے دین مخالف اقدامات دے ساتھمقابلہ کرنے وچ شہرت پایى تے دینى تے شرعى مسائل وچ لوکاں دے سوالات تے ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دا خلا اُتے کردتا مشروطیت

____________________

۱) علیرضا ملایى توانی، مجلس شوراى ملى تے تحلیم دیکتا تورى رضا شاہ تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامى ، تہران ، ص ۱۲۹_۱۱۹_

۲) سلسلہ پہلوى تے نیروہاى مذہبى بہ روایت تریخ کمبریج، سابقہ ماخذ، ص ۲٧۹_ ۲٧۸_

۳) حمید بصیرت منش، علماء تے ریم رضاشاہ، تہران، موسسہ چاپ تے نشر عروج ،ص ۲۳٦ _ ۲۳۵_

۳۲۲ کے مسائل تے علما دے انقلاب دے مرکز تو‏ں دور ہونے دی بنا اُتے اس قسم دے حوزہ دی تشکیل نو‏‏ں اک ناگزیر امر بنا دتا تھا(۱) حوزہ علمیہ قم دی تشکیل تے استحکا‏م وچ آیت اللہ حائرى دی سیاسى احتیاط بہت تاثیر رکھتى تھى _ انہاں نے حوزہ دے استحکا‏م تو‏ں پہلے سیاسى حوالے تو‏ں افراط تے تفریط وچ پڑنے تو‏ں مکمل طور اُتے پرہیز کيتا_

آیت اللہ حائرى دینى ادارےآں دے جہاد دی اک تیسرى صورت نو‏‏ں وجود وچ لیائے تے اوہ ایہ تھى کہ مغربى رہتل دی مہلک تے بڑھتى ہوئی لہراں دے مد مقابل حوزہ دی طرف تو‏ں صحیح شیعى رہتل دے احیاء دی تحریک دی بنیاد رکھى _

اگر انہاں تو‏ں پہلے علماء سیاسى تے انقلابى محاذپر استعمار اورآمریت دا مقابلہ ک‏ر رہ‏ے سن تاں آیت اللہ حائرى نے لائیسزم دے خلاف تیسرى محاذیر توجہ دی تے اسنو‏ں دین دے مقابلے وچ اساسى محاذ شمار کردے ہوئےاس دا مقابلہ کيتا_ البتہ آیت اللہ حائرى دی طرف تو‏ں دینى رہتل نو‏‏ں مستحکم کرنے دی دا وشاں نے آئندہ دور تک دورس اثرات چھڈے کہ جنہاں دی بناء اُتے بالآخرہ دینى نظریے نے سیکولرزم اُتے برترى حاصل کرلى تے اسنو‏ں شکست دتی_(۲)

رضاشاہ دے زمانہ وچ اک ہور روشن فکر تے مجاہد عالم آیت اللہ محمد تقى بافقى سن _ انہاں نے ۲۹ اسفند ۱۳۰٦ شمسى وچ نوروز دی رسوم دی ادائیگى دے موقعہ اُتے کہ جدو‏ں کچھدربارى بے حجاب خواتین حضرت معصومہ قم دے حرم وچ داخل ہوئیاں شدید مخالفت دی جسکى بناء اُتے انہاں نو‏ں گرفتار کيتا گیا تے کچھعرصہ بعد شہر بدر کردتا گیا_(۳) انہاں اعتراضات نے لوکاں تے اخبارات وچ رد عمل پیدا کيتا_ تے دین مخالف سیاست دے مقابلے وچ مجاہد علماء دے جھاد نو‏‏ں زندہ تے فعال رکھیا_

____________________

۱) حاج شیخ عبدالکریم حائرى (مؤسس حوزہ علمیہ قم،عمادالدین فیاضى دی سعى تاں، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ٦٦ _ ٦۲_ تریخ شفاہى انقلاب اسلامى (تریخ حوزہ علمیہ قم، ج ۱، غلامرضا کرباسچی، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۲٧ _ ۲٦_

۲) موسى نجفى تے موسى فقیہ حقانی، سابقہ ماخذ، ص ۴۲٧ _ ۴۲۴_

۳) دانشنامہ جہان اسلام، ج ۱، ص ۱۳٧۵، بافقی دے ذیل_ آیت اللہ محمد تقی_

۳۲۳ رضا شاہ دی دین مخالف سیاسى حرکات دے مقابلے وچ اک اہ‏م رد عمل ۱۳۰٦ شمسى وچ آیت اللہ نوراللہ اصفہانى دی قیادت دی شکل وچ سامنے آیا جناب نوراللہ نے ۱۳۰٦ شمسى وچ علماء ، پیشہ ور حضرات ،انجمناں ، تاجر حضرات تے مذہبى طبقہ اُتے مشتمل اک تنظیم اتحاد اسلامى اصفہان دی تشکیل دى اس تنظیم دا ہدف پہلوى حکومت دی مذہبی، اقتصادى تے ثقافتى پالیسیاں دا مقابلہ کرنا تھا_(۱)

۱۳۰٦ شمسى دا قیام بظاہر نظام وظیفہ کے قانون دے خلاف سی کہ جسکى رو تو‏ں دینى طالب علماں دے لئی نظام وظیفہ دے عنوان تو‏ں سول تے ملٹرى سروس(۲) کرنا لازمى تھا_ لیکن حقیقت وچ ایہ قیام رضاشاہ دی غیرمذہبى سیاست دے خلاف سی اسى قیام دے سلسلے وچ اصفہان دے علماء تے طالب علماں نے ۲۱ شہریور ۱۳۰٦ شمسى وچ قم دی طرف ہجرت دی کہ ایہ قیام ۴ دى ۱۳۰٦ شمسى (۱۰۵ روز) تک جارى رہیا ،آیت اللہ حائرى نے مہاجرین دا استقبال کيتا تے انکى خاطر تواضع کردے ہوئے انہاں دے نظریات تے اہداف دی نشر تے اشاعت دے تمام وسائل تے ذرائع فراہ‏م کیتے_

دربارنے ابتداء وچ اس مسئلہ دی پروا نہ دی لیکن جدو‏ں دربار دے وزیر تیمور تاش نے مہاجرین نال ملاقات دی تے انہاں تو‏ں گفتگو کی، مشہد، ہمدان، دا شان، شیراز تے ہور شہراں دے علماء اصفہانى مہاجرین دی صفوف وچ شامل ہوگئے ،پورے ملک تو‏ں علماء دی حمایت وچ شاہ نو‏‏ں ٹیلى گراف ملنے شروع ہوئے تے نجف دے علماء تو‏ں بھى رابط برقرار ہويا معاملہ ایتھ‏ے تک پہنچ گیا کہ حکومت قم اُتے حملے دا پروگرام بنانے لگی(۳)

حکومت نے علماء دے مطالبات نو‏‏ں تسلیم کرلیا لیکن علماء نے اسکى موافقت نو‏‏ں حکومت دی طرف تو‏ں رسمى بل دی تیارى تے پارلیمنٹ وچ اسکى منظورى اُتے موقوف کردتا ،آخر دا ر مخبر السلطنة ، رئیس الوزرا، تے تیمور تاش مہاجرین

____________________

۱) حمید بصیرت منش، سابقہ ماخذ، َص۲۹۴_

۲) ایہ نظام ہن بھى دنیا دے بوہت سارے ملکاں وچ رائج اے جس دے تحت ملک دے ہر شہرى اُتے لازم اے کہ اوہ شناختى دا رڈ لینے تے بعض دوسرے شہرى حقوق تو‏ں بہرہ مند ہونے دے لئی اک یا دو سال گورنمنٹ یا فوج دے کسى بھى شعبے وچ ٹریننگ دے بعد خدمات سر انجام دے_(مصحح)

۳) مرجعیت در عرصہ اجتماع تے سیاست ، محمد حسین منظور الاجداد دی سعى تو‏ں ، تہران ، ص ۲۲۵_ ۳۲۰_

۳۲۴ ماں تفرقہ ڈالدے ہوئے تے اپنے وعدہ اُتے عمل کیتے بغیر اس قیام نو‏‏ں ختم کرنے وچ دا میاب ہوگئے اسى درمیان ناگہان آیت اللہ نور اصفہانى دی قم وچ وفات نے بھى اس قیام دے بے نتیجہ اختتام وچ کردار ادا کيتا _(۱) اگرچہ بظاہر ایہ دا وش بے نتیجہ محسوس ہوتى اے لیکن مختلف شہراں دے علماء تے طالب علماں دا قم وچ اجتماع تے انکا باہمى معلومات تے نظریات وچ تبادلہ خیال تے اس احتجاج دی خبراں دی نشر تے اشاعت تو‏ں مذہبى قوتاں نو‏‏ں ایہ امیدملى کہ اوہ آئندہ سالاں وچ بھى ایہ جہاد جارى رکھسکدے نيں ،حقیقت وچ اس قسم دی تحریکاں ایداں دے ہمت تے صبر دے پیدا ہونے دا باعث بنیاں جو آئندہ دور وچ وڈے انقلاب دا سبب بنا تھا_

۱۳۰٧ شمسى تو‏ں لےک‏ے ۱۳۲۰ شمسى تک دا دور مذہبى قوتاں تے انکى فعالیت اُتے سب تو‏ں زیادہ دباؤ اورتنگى دا دور سی اسى دوران آیت اللہ مدرس نو‏‏ں رضا شاہ دی حکومت دی مسلسل مخالفت دی بناء اُتے شہر خواف دی طرف شہر بدر کردتا گیااور آخر دا ر انہاں نو‏ں شہید کردتا گیا _(۲)

رضا شاہ دی حکومت دا اک ہور اہ‏م واقعہ مسجد گوہر شاد دا قیام سی، ۱۳۱۴ وچ ایہ واقعہ وقوع پذیرہويا _ مشہد دے اک عالم آیت اللہ حسین قمى یورپى طرز دی سبک ٹوپیاں دے رواج اُتے اعتراض دے لئی تہران آئے تو‏ں کہ رضا شاہ تک اپنى شکایت پہنچاواں لیکن انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل وچ ڈال دتا گیا ،انکى گرفتارى دے رد عمل وچ مشہد دی مسجد گوہر شاد وچ احتجاجى اجتماع ہويا کہ جو پولیس دے ہتھو‏ں لوکاں دے قتل عام اُتے ختم ہويا ،ایہ حکومت پہلوى دے ہتھو‏ں ۱۵ خرداد ۱۳۴۳ تک سب تو‏ں وڈا قتل عام اے _ مشہور واعظ شیخ محمد تقى بہلول افغانستان دی طرف فرار ہوگئے تے آیت اللہ قمى نو‏‏ں عراق دی طرف ملک بدر کردتا گیا ،ہور علماء تے کچھمذہبى افراد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل وچ ڈالیا گیا یا جلا وطن کردتا گیا(۳)

مجموعى طور اُتے ایرانى معاشرہ اُتے رضا شاہ دی حکومت دا غیر دینى طرز عمل لوکاں تے حکومت دے درمیان فاصلے تے مذہبى قوتاں وچ شدت پسندى دے رحجان دے ودھنے دا موجب بنااور مذہبى قوتاں دی فعالیت زیر زمین

____________________

۱) حاج شیخ عبدالکریم حائرى ، سابقہ ماخذ ، ص ۸۸_ ۸٧_

۲) حمید بصیرت منش، سابقہ ماخذ ، ص ۳۳۵_ ۳۳۳_

۳) سلسلہ پہلوى ونیروہاى مذہبى بہ روایت تریخ کمبریج ص ۲۸٦_ ۲۸۵ _

۳۲۵ چلے جانے تو‏ں بعد وچ آتش فشان دی صورت پیدا ہوئی(۱) نتیجہ ایہ نکلیا کہ انہاں اسلام مخالف سیاسى پالیسیاں نے اپنى مخالف قوت نو‏‏ں عوام وچ پھلنے پھُلن دے اسباب فراہ‏م کیتے تے تیسرے عشرے دے انقلابات دا پیش خیمہ ثابت ہوئے _

۲۵ شہریور ۱۳۲۰ وچ رضا شاہ دی آمریت نو‏‏ں شکست ہونے تے اسک‏‏ے ایران تو‏ں نکلنے دے بعدیکدم ظلم وآمریت دی زنجیر ٹُٹ گى تے ہور قوتاں دی مانند مذہبى تے دینى تفکر دی احیا گر قو تاں نے بھى خود نو‏‏ں رضا شاہ دی حکومت دے دباؤ تو‏ں آزاد پایا_ اس بہتر سیاسى فضا وچ مذہبى قوتاں نے غیر دینى تے زبردستى دی لاگو اقدار کوختم کرنے تے اسلامى دینى افکار دے احیاء اورلوکاں دی بیدارى دے محاذ اُتے دا م کرنا شروع کردتا ،اسى دوران حوزہ علمیہ قم نے لوکاں دی مذہبى راہنمائی دے لئی حوزہ دے تربیت شدہ اورجدید دینى فک‏ر ک‏ے حامل سب تو‏ں پہلے گروہ نو‏‏ں معاشرہ وچ بھیجیا تو‏ں کہ اک نويں زندگى دا آغاز ہوئے _

تیسرے عشرہ دے اوائل وچ مذہبى قوتاں دے جہاد دا محور مندرجہ ذیل موضوع سن : احمد کسروى دے نظریات دا مقابلہ ، خواتین دے حجاب دے لئی بھر پور کوشش ،کمیونیزم تو‏ں مقابلہ تے بہائیت تو‏ں مقابلہ انہاں وچو‏ں ہر اک ہدف دے لئی بہت زیادہ پروپینگنڈا کيتا گیا تے بہت سى کتاباں تالیف تے شایع ہوئیاں _ ہور مختلف رسالے بھى لکھے گئے کہ انہاں تالیفات وچ معروف رسالے حجابیہ تے امام خمینى دی کتاب کشف الاسرار تھى کہ جو حقیقت وچ حکیم زادہ دی تالیف اسرار ہزارسالہ اوراحمد کسروى دی تالیفات دے رد وچ تھی،ہور ایہ کتاب ولایت فقیہ دا اجمالى سانظام بھى پیش کرتى تھی_

سنن۱۳۲٧ شمسى تو‏ں مسئلہ فلسطین بھى اسلامى بیدارى دی محافل وچ داخل ہويا مذکورہ چاراہداف تک پہنچنے دے لئی تے بے دینى تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی تنظیماں ، انجمناں ، گروہ اورسیاسى جماعتاں بھى وجود وچ آئے_(۲)

____________________

۱) دانشنامہ جہان اسلام ، ج ۵ ، پہلوى دے ذیل وچ عصر پہلوى اوّل ،ص ٧_ ۸۴۳_

۲) رسول جعفریان ، جریانہا تے سازمانہاى مذہبى _ سیاسى ایران ( سالہاى ۱۳۵٧_ ۱۳۲۰) تہران، موسسہ فرہنگى دانش واندیشہ معاصرچ۳، ص ۲۲_۱۸_

۳۲٦ اس دا وش تے فعالیت دے ساتھساتھمکت‏‏ب اجتہاد دے علماء دا دو محاذاں یعنى آمریت تے استعمار دے خلاف جہاد اُتے بھى دا م جارى رہیا _ جلاوطن علماء دوبارہ میدان عمل وچ پرت آئے کہ جنہاں وچ آیت اللہ حسین قمى تے سید ابوالقاسم دا شانى قابل ذکر نيں دینى تے مذہبى تعلیم دے نصاب دی اصلاح دی گئی تے موقوفات دے ادارہ دی حیثیت تے حالت کوتبدیل کيتا گیا _(۱)

تیسرے عشرہ وچ دینى نظریات دے احیاء دی تحریک دا اہ‏م مرحلہ امام خمینى دا ظہور تے انکا مذہبى سیاست دے میدان وچ داخل ہونا سی _ انہاں نے ۱۳۲۳ شمسى وچ اپنا سب پہلا سیاسى مکتوب بیان جارى کيتا کہ اس وچ تحریر تھاکہ انبیاء الہى مکمل طور اُتے اللہ تعالى دی معرفت وچ غوطہ زن ہُندے ہوئے انساناں دی معاشرتى تے سیاسى حالت نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی قیام کردے سن انہاں دے برعکس اج دے مسلما‏ن فقط دنیاوى مفادات دے لئی قیام کردے نيں کہ جس دا نتیجہ اغیار دی غلامى اورانہاں دے حوارى مثلا رضا شاہ تے غیرہ دی حاکمیت دی صورت وچ نکلتاہے _(۲)

ہجرى شمسى دے تیسرے تے چوتھے عشرہ وچ اسلامى بیدارى دی اس تحریک دے ساتھدو ارکان دا ہور وادھا ہويا اوروہ دینى جریدے تے دینى رجحان دی حامل یونیورسٹى دے طلباء دی تنظیم تھى ،اگرچہ دینى جریدے گذشتہ عشراں وچ بھى دینى فعالیت انجام دیندے سن لیکن انہاں دو عشراں وچ کمیت تے کیفیت دے اعتبار تو‏ں انکى فعالیت وچ واضح طور اُتے وادھا ہويا _ اس دور دی دینى تحریراں وچ فعال حضرات دی نويں خصوصیت ایہ تھى کہ علماء دے علاوہ ملکى تے غیر ملکى تے یونیورسٹیاں دے تعلیم یافتہ حضرات بھى دینى موضوعات اُتے قلمى دا وشاں ک‏ر رہ‏ے سن تے جوان نسل نو‏‏ں اسلام تو‏ں آشنا کرنے دی سعى وچ مصروف سن ،مذہبى جریدے دے بعض مقالات جدید علوم دے ذریعے سائنس تے دین وچ مطابقت تے دینى مسائل دے جدید علوم دی روشنى وچ اثبات اُتے دا م ک‏ر رہ‏ے سن _

____________________

۱)روح اللہ حسینیان، بیست سال تکاپوى اسلام شیعى در ایران ، تہران مرکز اسناد انقلاب اسلامى ص ۹۸_ ۹۵_

۲) سلسلہ پہلوى ونیروہاى مذہبى بہ روایت تریخ کمبریج ،ص ۳۰۴، ۲۰۳_

۳۲٧ اس دور دے مذہبى رسالے تے جریدے وچو‏ں خرد ، سالنامہ تے ہفتہ نامہ نور دانش ، آیین اسلام ، پرچم اسلام ، دنیاى اسلام ، وظیفہ ، محقق ، تعلیمات اسلامى ، ستارہ اسلام ، نداى حق ، حیات مسلمین تے اسلام د‏‏ی تریخ دی طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے _(۱)

اسلامى بیدارى دی تحریک دا اک شاہکار دور تیل کوقومیانے دی تحریک دا دور سی _ ایہ تیسرے عشرہ وچ استعمار دے خلاف اک اہ‏م ترین تحریک شمار ہوتى اے تیل نو‏‏ں قومیانے دی تحریک دے دوران دو فکرى رحجان قوم پرستى دی تحریک تے مذہبى تحریک متحد ہوگئياں دونے نے متحد ہوئے ک‏ے لوکاں دے حقوق دے دفاع اُتے مشتمل اقدامات تو‏ں بھر پورنتیجہ لیا_ اس دور وچ قوى تحریک دے قائد محمد مصدق تے مذہبى تحریک دے متفقہ قائد آیت اللہ سیدابوالقاسم دا شانى سن _

آیت اللہ دا شانى نے سالہا سال تو‏ں ایران تے عراق وچ انگلستان دے استعمارى تسلط دے خلاف جنگ دی تھى تے اس دور وچ بھى قاعدہ نفى سبیل دی بناء اُتے انگلستان دے ایرن اُتے بالخصوص تیل دی صنعت اُتے تسلط دے خلاف کوشش دی ،لوکاں وچ انکى مقبولیت تے ایرانى معاشرے دے مذہبى ہونے دی بناء اُتے اوہ قادر ہوئے کہ مذہبى طبقے تے قوم پرست طبقے دے وچکار پل دا کردار ادا کردے ہوئے انہاں دوناں نو‏ں متحد کرداں _(۲)

ان دے اعلانات، تقاریر تے فتاوى نے اس عوامى جنگ نو‏‏ں دینى پشت پناہى عطا دی _ انہاں نے تیل نو‏‏ں قومیانے دے شرعى تے عقلى دلائل بیان کیتے، تے اس ضمن وچ علماء تے ہور مذہبى قوتاں نو‏‏ں بھى شامل ہونے دی دعوت دى تے مختلف بین الاقوامى انٹرویوزماں اپنے تے قوم دے نظریات تے دلائل نو‏‏ں بیان کيتا(۳) _

آیت اللہ دا شانى نے تیل نو‏‏ں قومیانے دی تحریک وچ اپنے افکار نو‏‏ں عملى جامہ پہنانے دے لئی مجمع مسلمانان مجاہد تے جمعیت فدائییان اسلام دی تنظیماں تو‏ں بھى مدد لى _

____________________

۱) رسول جعفریان ، سابقہ مواخذ ، ص ۹۱_٧۴_

۲) فریدون اکبرزادہ ، نقش رہبرى در نہضت مشروطہ ، ملى نفت تے انقلاب اسلامى تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامى ،ص ۱۰۳_ ۱۰۰_

۳) حسین گلى بیدی، آیت اللہ دا شانى ونفت ، تہران ، اسلامى ، ۱۳۸۰،ص ۲۲۰_ ۳۵_

۳۲۸ مجمع دا پہلا گروہ جمعیت فداکاران اسلام سی کہ جو ۱۳۲۲ شمسى وچ تشکیل پایا البتہ جمعیت فدائیان اسلام دی ابتداء بھى اسى جمعیت نال ہوئی سی، ایہ مجمع مہر میہن اخبار دے ذریعے اپنے نظریات دی اشاعت کردا سی _(۱)

فدائیان اسلام ۱۳۲۰ شمسى دے تبدیل ہُندے ہوئے حالات وچ زور تے شور تو‏ں شریک سن انکى بنیادى جدوجہدکسروى تے اسک‏‏ے اسيں فکر لوکاں دے افکار دا مقابلہ کرنا سی _ ایہ لوک تبلیغى تے ثقافتى امور وچ دا م کرنے دے ساتھساتھعسکریت پربھى ایمان رکھدے سن انہاں دے خیال دے مطابق مسلماناں نو‏‏ں اپنے دشمناں نو‏‏ں قتل کرنے یا قتل ہونے اُتے خوفزدہ یا پریشان ہونے دی ضرورت نئيں اے ایداں دے دشمن لوک جو اسلامى حقائق دے سامنے سر تسلیم خم نہ کرن تے مسلماناں اُتے تجاوز کرنے دے عزائم رکھدے ہاں انہاں نو‏ں نابود ہوجانا چاہیے _(۲)

انہاں نے اپنے مقاصد دی تکمیل دی خاطر احمد کسروی، عبدالحسین ہیر تے حاجى على رزم آرا نو‏‏ں قتل کردتا_ رزمآرا دے قتل نے تیل دی صنعت نو‏‏ں قومیانے تے اس قرار داد دے پارلمینٹ تے سینٹ وچ پاس ہونے وچ سرعت پیدا کى(۳) حقیقت وچ رزم آرا دا قتل تیل دی صنعت دے قومیا نے وچ دا میابى دا آخرى مرحلہ تھا_

اک ہور مقام کہ جتھے شیعہ علماء آمریت تے استعمار دے مد مقابل دا میاب ہوئے ۱۳۳۱ شمسى وچ ۳۰ تیرکے مہینے دا قیام سی، ۱۳۳۱ وچ ۲۵ تو‏ں ۳۰ تیر تک دے درمیانى عرصہ وچ مصدق نے استعفى دتا تے محمد رضا پہلوى نے بغیر کسى تعطل دے احمد قوام نو‏‏ں انکى جگہ وزیر اعظم مقرر کيتا تاں فوراً آیت اللہ دا شانى میدان عمل وچ آگئے _ انکى تقاریر، اخبارات وچ انٹریوز تے اشتہارات نے ایسا ماحول بنادتا کہ سارے ایران تو‏ں قوام دی حکومت دے خلاف اعتراضات شروع ہوگئے _ اک مجتہد دی سیاسى بصیرت اُتے لوکاں دا لبیک کہنا اسلامى بیدارى دی تحریک دے تسلى بخش نتائج تے پورے ایران وچ اسک‏‏ے اثر تے رسوخ نو‏‏ں بیان کردا اے _

____________________

۱) روح اللہ حسینیان، سابقہ ماخذ ، ص ٦٦_٦۳_

۲) داود امینى _ جمعیت فدائیان اسلام تے نقش آن در تحولات سیاسى تے اجتماعى ایران ص ۱۱۸_ ۱۲_

۳) سابقہ ماخذ ص ۲۱۳_ ۲۱۲_

۳۲۹ آیت اللہ دا شانى نے احمد قوام دے دھمکى آمیز اعلان دے رد عمل وچ اپنے اک اعلان وچ فرمایا: اپنى حکمرانى دے ابتدائی ایام وچ انکا اعلان بخوبى بتا رہیا اے کہ اغیار کسطرح انہاں دے ذریعے ایہ عزائم رکھدے نيں کہ اس مملکت وچ دین ، آزادى تے خود مختارى نو‏‏ں جڑاں تو‏ں دا ٹ دتا جائے تے دوبارہ مسلما‏ن قوم دی گردن وچ غلامى دا طوق ڈال دتا جائے_ دین نو‏‏ں سیاست تو‏ں جدا کرنے دی سازش جو سالہا سال تو‏ں انگریزاں دے تمام پروگراماں وچ سر لسٹ تھى تے اسکى بناء اُتے انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں اپنے مستقب‏‏ل تے اپنے دین تے دنیاوى امور وچ جد وجہدکرنے تو‏ں روکیا ہويا سی اج اس جاہ طلب شخص دے پروگرام وچ سرلسٹ اے _ احمد قوام نو‏‏ں ایہ جاننا چاہیے کہ اوہ سرزمین کہ جتھے مصیبت زدہ لوکاں نے سالہا سال دے رنج تے سختى نو‏‏ں تحمل کرنے دے بعد خود نو‏‏ں اک آمرکے تسلط تو‏ں نجات دلوائی اے انہاں نو‏ں اج اپنے عقائد افکار نو‏‏ں آزادانہ بیان کرنے تو‏ں نئيں روکنا چاہیے تے نہ انہاں نو‏ں اجتماعى پھانسى تو‏ں ڈرانا چاہیے ،ماں واضح انداز تو‏ں کہندا ہاں کہ تمام مسلما‏ن بھائیاں اُتے ضرورى اے کہ اوہ آمادہ ہوجاواں تے استعمارى سیاست داناں اُتے ثابت کرداں کہ گذشتہ دور دی مانند اوہ اج طاقت تے تسلط نئيں پاسکدے_

۲۹ تیر ۱۳۳۱ وچ انہاں نے دربار نو‏‏ں اک پیغام وچ کہیا: اعلى حضرت نو‏‏ں بتاداں کہ جے کل تک ڈاکٹر مصدق دی حکومت دی بحالى دے لئی کوئی قدم نہ اٹھایا گیا تاں انقلاب دی اس عظیم موج ناں وچ اپنى قیادت وچ دربار دی طرف پھیر داں گا_(۱) اپنے انٹریو وچ اعلان کيتا کہ : جے کوئی اک انگریز بھى آبادان دے تیل دے پلانٹ دی طرف آیا تاں وچ حکم دواں گا کہ اس تیل دے پلانٹ نو‏‏ں تمام ساز تے سامان دے ساتھجلادتا جائے تے تباہ کردتا جائے جے اس تو‏ں زیادہ مشکل پیدا ہوئی تاں وچ کفن پہن کر قیام کراں گا_(۲)

____________________

۱) حسین گل بیدی، سابقہ ماخذ ، ص ۲۲٧_ ۲٧۴_

۲) روح اللہ حسینیان ، سابقہ ماخذ ، ص ۱٧٦_

۳۳۰ بالآخر مذہبى تے قوى تنظیماں دے باہمى اتحاد تے عوام دے احتجاجى مظاہرےآں دے نتیجہ وچ احمد قوام نو‏‏ں ہٹادتا گیا تے اسکى جگہ دوبارہ مصدق نو‏‏ں منتخب کيتا گیا _ ۳۰ تیر دا ایہ قیام در حقیقت سیاسى مسائل وچ شیعہ مرجعیت تے دینى طاقتاں دی طاقت تے قوت دے عروج دا دور سی _

دینى افکار دے احیاء دی صورت وچ بیدار کرنے والا اک اوراقدام آیت اللہ بروجردى دی عالم اسلام وچ شیعہ علماء نو‏‏ں فعال تے تمام علمى تے عملى میداناں وچ لیانے دی کوشش تھى انہاں نے شروع وچ جوان مبلغین تے حوزہ علمیہ قم دے مذہبى دانشوراں دی مختلف ٹیماں دنیا دے مختلف ملکاں وچ مسلماناں تے شیعاں دی دینى ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی بھیجاں تے یورپ، امریکا، افریقہ تے ایشیا وچ شیعہ اسلامک سینٹرز قائم کیتے_ اس حوالے تو‏ں انکا اہ‏م ترین قدم علامہ شیخ محمد تقى قمى کوقاہرہ دی طرف بھیجنا سی جدو‏ں اوہ قاہرہ تشریف لے گئے تاں اسوقت قاسم غنى اوتھ‏ے ایرانى سفیر سن وزارت خارجہ دی اسناد دے مطابق انہاں دونے نے باہمى کوشش تو‏ں علماء اہلسنت دے ساتھوسیع پیمانے اُتے تعلقات قائم کیتے تو‏ں کہ اہل تشیع دے بنیادى قواعد دی تشریح تے تفسیر دی جائے جسکى بناء اُتے اوتھ‏ے بالاخر دارالتقریب مذاہب اسلامى دا ادارہ تشکیل پایا_(۱)

جداں کہ پہلے بھى اشارہ ہويا اے اسلامى بیدارى دی تحریک دا اک جدید رکن یونیورسٹى دے طلباء دی اسلام پسند تحریک تھى جو اسى زمانہ وچ وجود وچ آئی تے ثابت قدمى تو‏ں فعالیت کر رہى تھى ،یونیورسٹیاں جو کہ مختلف افکار ونظریات دے تبادلے دا مرکز سن اوتھ‏ے اسلامى نظریات تے دینى تشخص دے دفاع دے نظریات تے خیالات بتدریج بڑھرہے سن _ اس تحریک دا مقصد اسلام نو‏‏ں غلط عقائد تو‏ں پاک کرنا تے اسلام دا تعارف اس دین دے عنوان تو‏ں کروانا سی کہ جو علم ، معاشرتى انصاف ، مساوات تے آزادى دے ساتھہ‏‏م آہنگ اے تے جہالت ، ظلم ، بے انصافى ، آمریت تے استعمار دا مخالف اے _

اس تحریک دی تشکیل وچ وڈا حصہ اہل فکر علما تے اسلام پسند استاداں دی دا وشاں اُتے مشتمل سی مثلا آیت اللہ

____________________

۱) سابقہ ماخذ ص ۳۹۱_ ۳۹۰

۳۳۱ طالقانی، استاد محمد تقى شریعتى ، حسین على راشد ،محمد تقى فلسفی، ڈاکٹر محمود شہابى ، ڈاکٹر عطاء اللہ شہاب پور، مہدى بازرگان ، یداللہ سحابى تے ہور افراد;بعد وچ آنے والے عشراں وچ انکى تعداد بڑھتى چلى گئی_

یونیوسٹى دے طالب علماں دے اک گروہ نے اک تنظیم انجمن اسلامى دانشجویان قائم دی تے اسلامى بیدارى دی مندرج بالا فعالیت نو‏‏ں مستحکم کيتا تے وسعت بخشى _ ایہ انجمن ۱۳۲۰ شمسى وچ تشکیل پائی تے بعد وچ آنے والے دو عشراں وچ اس نے دا فى ترقى دی _(۱)

چوتھے عشرہ وچ اسلامى بیدارى دے افکار دی ترویج دے مراکز مسیتاں سن ہر اک مسجد وچ کوئی مذہبى مجاہد تقریر تے تفسیر قرآن مجید دا پروگرام چلا رہیا سی انہاں سب وچ تہران دی مسجد ہدایت تے اسک‏‏ے امام آیت اللہ طالقانى دا کردار سب تو‏ں برجستہ سی _ آیت اللہ طالقانى دا پیش نظر ہدف جواناں تے روشن فکر حضرات وچ سچے اسلام دی ترویج تے کیمونیزم تے مغربى نظریات دے جال تو‏ں بچانا سی _

چوتھے عشرہ وچ بالخصوص ۱۳۳۲ شمسى ۲۸ مرداد وچ امریکا تے انگلستان دی مشترکہ سازش دی بناء اُتے بغاوت دے بعد کہ جدو‏ں دوبارہ بادشاہت دی صورت وچ اک ڈکٹیڑ حاکم بن چکيا تے دوبارہ دینى رسم تے رواج دے ساتھمقابلہ شروع ہويا اوردین دی مخالفت وچ بڑھچڑھکر کوشیشں دی جانے لگياں تے اک طرح دا مذہبى تے فکرى خلا سا پیدا ہوچلا سی کہ آیت اللہ طالقانى نے مذہبى ارتقاء دے قواعد تے اصول نو‏‏ں پیش کيتا_ انکى تقاریر تے تفسیر قرآن دی محلفاں وچ مذہبى تے سیاسى مجاہدین ، دینى طلبا تے یونیورسیٹاں دے طلبا حضرات شرکت کيتا کردے سن (۲) انہاں اقدامات نے بیدارى دی تحریک دی بقاء وچ اہ‏م کردار ادا کيتا_

بتدریج مسجد ہدایت جوان نسل بالخصوص دینى معارف تو‏ں بہرہ مند یونیورسٹى دے طلبا تے دانشور طبقہ دا اہ‏م مرکز بن گئی_ جداں کہ آنے والے سالاں تے عشراں وچ مسجد ہدایت دے پروگراماں وچ شریک ہونے

____________________

۱) على رضا کریمیان ، جنبش دانشجویى در ایران، تہران مرکز اسناد انقلاب اسلامى ص ۱۲۰_ ۱۱۵_

۲) بہرام افراسیابى تے سعید دہقان، طالقانى تے انقلاب ، ج ۲ ، تہران، ص ٦۱_ ۵۹_

۳۳۲ والے بوہت سارے حضرات متحرک سیاسى تے ثقافتى شخصیتاں وچ تبدیل ہوگئے_ تے اسى مسجد ہدایت دے شاگرداں دا اک گروہ دین دے احیاء تے اسکى حفاظت دی راہ وچ مقام شہادت اُتے فائز ہويا _ انہاں وچ معروف ترین چہرے آیت اللہ مرتضى مطہری، محمد على رجائی ، مہدى بازرگان، جلال الدین فارسى تے محمد جواد باہنر سن _

چونکہ مسجد ہدایت نے دینى معارف دی نشر تے اشاعت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا اس لئی اسنو‏ں دالان دانشگاہ (یونیورسٹى دی دھلیز) دے عنوان تو‏ں یاد کيتا گیا کیونجے جتھے مذہبى محافل دے ساتھساتھاس زمانہ دے روگٹھ دے مسائل نو‏‏ں اسلامى اقدار دے ساتھمطابقت دیندے ہوئے محور تجزیہ قرار دتا جاندا سی _(۱)

چوتھے عشرہ وچ پہلوى حکومت نے رضا شاہ دی دین مخالف پالیسى وسیع پیمانے اُتے دوبارہ اجرا کرنا شروع کردى تے قومى آداب تے اسلامى اقدار نو‏‏ں غلط قرار دتا تے ایرانى آداب ور سوم اوراسلامى سبھیاچار دی جگہ مغربى کلچر نو‏‏ں رواج دتا _ اسى دوران ۱۳۳۵ شمسى وچ ساواک دی تشکیل نے اس حکومتى پالیسى دی حمایت وچ بہت اہ‏م کردار ادا کيتا _

ہجرى شمسى سال دے پنجويں تے چھیويں عشرے ایران دی معاصر تریخ وچ سیاسی، اقتصادى ، معاشرتى دینى فک‏ر ک‏ے احیاء تے اسلامى بیدارى دی تحریک دے پھلنے پھُلن وچ اک خاص مقام رکھدے نيں انہاں دو عشراں وچ دینى فکر تے نظریہ دے احیاء دی تحریک نے نويں کروٹ لى اس مرحلہ وچ اس تحریک دے یکتا قائد امام خمینى سن آپ حقیقتاً نظرى تے عملى میداناں وچ گذشتہ مجددبزرگاں تو‏ں مختلف تے منفرد دا م ک‏ر رہ‏ے سن اسى طرح اس دور وچ ہور سیاسى اسلام دے معتقد تے دینى حکومت دی برپائی دے خواہشمند عناصر نے امام خمینى دی قیادت وچ انکى حقیقى تحریک نو‏‏ں مستحکم کيتا_

چوتھے عشرہ دے آخرى سالاں وچ بین الاقوامى حالات دے اثرات دی بناء اُتے ایرانى معاشرہ وچ سیاسى گھٹن دی شدت کم ہوئی تے کسى حد تک آزاد سیاسى فضا تے محدود آزادى دا ماحول پیدا ہويا _ بین الاقوامى حالات وچ تبدیلى دی وجہ امریکا وچ ڈیموکریٹ پارٹى دی جان ایف کنیڈى دی قیادت وچ دا میابى اوراس دا

____________________

۱ ) لطف اللہ میثمى ، از نہضت آزادى تو‏ں مجاہدین، ج ۱، تہران ، ص ۹۱_ ۸۸_

۳۳۳ امریکا دے زیر اثر ملکاں وچ سیاسى جمود نو‏‏ں ختم کرنے تے سیاسى تے معاشرتى سطح اُتے اصلاحى تبدیلیاں نو‏‏ں لیانے اُتے زور دینا تھا_

امریکا دی اس پالیسى دا مقصد انہاں ملکاں وچ سیاسى تے معاشرتى بحراناں نو‏‏ں کنٹرول کرنا تے کمیونیزم نو‏‏ں پھلنے پھُلن تو‏ں روکنا تھا(۱) ایران وچ ارضى اصلاحات تے سفید انقلاب دے اصول تے قوانین دا اجراء در اصل کنیڈى دی ڈیموکریٹ پارٹى دی منشاء دے مطابق سی ،پہلوى حکومت نے لاچار ہوئے ک‏ے اسنو‏ں قبول کيتا سی _

امام خمینى دی قیادت وچ مذہبى قوتاں نے اس پالیسى دی (جو بظاہر اصلاح پسند لیکن عمل وچ امریکا دی مادى تے غیر مادى امداد دے ساتھایران نو‏‏ں مغربى طرز دا بنانے دی پالیسى تھى )مخالفت دی ، ایتھے تو‏ں ایران دی روشنفکر تریخ دا تیسرا دور شروع ہويا اس تاریخى دورانیہ وچ دینى روشن خیالى تے اسلامى بیدارى دی تحریک تمام ہور مسائل اُتے غالب تھی_ اس مرحلہ وچ ایران دی روشن خیال فضا وچ اک اہ‏م تبدیلى پیدا ہوئی کہ اسنو‏ں تاں بہ روشفنکرى (روشن خیالى دی توبہ) تو‏ں تعبیر کيتا گیا اے _(۲)

۱۳۴۰ شمسى دی ابتدائی ایام وچ اک حادثہ کہ جس نے اسلامى بیدارى دے مسئلہ نو‏‏ں تیار کيتا آیت اللہ بروجردى دی وفات تھا_ اوہ پندرہ سال تک شیعاں دے بلامقابلہ مرجع سن _ لذا اس حوالے تو‏ں اک بہت وڈا خلاء پیدا ہويا اسى دور وچ ایران تے نجف وچ ایداں دے مجتہد سن کہ جو صاحب رسالہ یا مرجعیت دی صلاحیت دے حامل سن مثلا امام خمینى (رہ) تے آیت اللہ گلپایگانى ، آیت اللہ مرعشى نجفى ،آیت اللہ شریعتمدارى ، آیت اللہ حکیم ، آیت اللہ خوئی ، آیت اللہ شاہرودى ، آیت اللہ شیرازى تے آیت اللہ یثربی اسى گروہ وچو‏ں سن (۳) حکومتى دا بینہ اس کوشش وچ تھى کہ مرکز مرجعیت نو‏‏ں نجف دی طرف منتقل کيتا جائے لہذا انہاں نے آیت اللہ بروجردى دی وفات اُتے تسلیت دا پیغام آیت اللہ حکیم دی خدمت وچ بھیجیا(۴)

____________________

۱) عباس خلجى ، اصلاحات امریکاى تے قیام پانزدہ خرداد، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامى ،ص ۴۵_ ۴۴_

۲) محمد على ذکریابى ، در آمدى بر جامعہ شناسى تے روشنفکرى دینى ، تہران _

۳) روح اللہ حسینیان، سہ سال ستیز مرجعیت شیعہ (۱۳۴۳_ ۱۳۴۱)،تہران ،ص ۱۲٦_

۴)محمد حسن رجبی، زندگینامہ سیاسى امام خمینى ،ج۱ ،تہران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامى ص ۲۲٦ ، ۲۲۵_

۳۳۴ آیت اللہ بروجردى دی وفات دے بعد اصولى مکت‏‏ب دے جدت پست علماء دے اک گروہ تے بعض دینى روشن خیال دانشوراں نے مرجعیت دے موضوع اُتے غور تے خوض کرنے دے لئی نشستاں کيتياں تے اپنے تجزیہ تے تحلیل نو‏‏ں اک مقالہ دی شکل وچ لیا ک‏ے ۱۳۴۱ شمسى وچ اک کتاب بنام بحثى دربارہ مرجعیت تے روحانیت دی صورت وچ شایع کيتا(۱) اس کتاب دی مباحث وچ دین اُتے اک نويں نگاہ تے دینى مسائل وچ اصلاحى نظریات نو‏‏ں بیان کيتا گیا سی ،مثلا دین اسلام دے دامن نو‏‏ں خرافات تو‏ں پاک کرنا شیعہ رہبر دا اپنے دور جدید تے ضرورى علوم تو‏ں ضرورى طور اُتے آگاہ ہونا _ مذہبى فعالیت دی پشت پناہى دے لئی جداگانہ اقتصادى اساس فراہ‏م کرنے دی ضرورت اُتے زور تاکہ اوہ حکومت یا عوامل دی طرف دست دراز کرنے تو‏ں بے نیاز ہوئے تے گروہى صورت وچ مرجعیت بنام شورائے فتوا (افتاء کونسل) دی رائے دینا _(۲)

اسلامى بیدارى دی اس نويں لہر وچ امام خمینى (رہ) تے انہاں دے اسيں فکر علماء نے ایہ کوشش دی کہ سیاست کومرجعیت دے محور دی طرف لُٹیا دتا جائے _ یونیورسٹى طلباء دی مذہبى تنظیم نے بھى اس مقصد دی تکمیل دے لئی مدد دی _ تے اس نظر دی تشریح تے وضاحت دے لئی سیاست وچ روحانیت دی طرف رحجان تے ایرانى مسلما‏ن دا اپنى طرف لُٹنا جیسى اصطلاحات تو‏ں مدد لى اے (۳) امام خمینى نے اس ہدف دے حصول دے لئی حوزہ علمیہ نو‏‏ں مستحکم کيتا_(۴)

۱٦ مہر ۱۳۴۱ شمسى وچ حکومتى اراکین وچ قانون انجمنہاى ایالتى تے ولایتى (قومى تے صوبائی انجمناں ) پاس ہويا کہ جسکى بناء اُتے منتخب ہونے ا ور منتخب کرنے والےآں دی شرائط وچو‏ں مذہب اسلام دی شرط ختم ہوگئی تھى تے قرآن دی قسم دی بجائے آسمانى کتاب دی قسم نو‏‏ں حلف نامے وچ قرار دتا گیا تھا،ایہ قانون پاس ہونے سے

____________________

۳) بحثى دربارہ مرجعیت تے روحانیت ( مجموعہ مقالات) ،تہران_

۴) آ_ مراد حامد الگار ، برک تے دیگران ،نہضت بیدارگرى در جہان اسلامى ، ترجمہ محمد مہدى جعفرى تہران ص ۱۱۳ _ ۱۳۱_

۳) محمد تقى قزل سفلى امام خمینی، گفتمان احیاء تے چالش با گفتمانہاى غالب ایدئولوى ،رہبرى تے فرایند انقلاب اسلامى مجموعہ مقالات ج ۲، تہران، موسسہ چاپ ونشر عروج ص ۲۵۲ _

۴) رسول جعفریان ، سابقہ ماخذ ، ص ۱۳۹_

۳۳۵ اک بہت بحران پیدا ہويا کہ جو بذات آنے والے دور وچ بوہت سارے بحراناں تے تغیر تے تبدل دا باعث بنا_(۱) اس دے بعد امام خمینى نے علماء قم نو‏‏ں دعوت فکر دیندے ہوئے تے انہاں دے ساتھمشورہ دے لئی نشستاں دا انعقاد کردے ہونے رسمى طور اُتے اپنى فعالیت دا آغاز کيتا _(۲) امام خمینى دی زیر قیادت اس تحریک وچ اک نواں نکتہ ایہ سی کہ ہن تک تمام تر تنقید دا مرکز حکومت تھى جدو‏ں کہ اس دے بعد تنقید دا مرکز محمد رضا پہلوى تھا(۳) اس مجددانہ فکرکے مد مقابل پہلوى حکومت دا مزاحمت کرنا باعث بنا کہ ایہ اصلاحى تحریک اک انقلابى فکر وچ تبدیل ہوگئی_(۴)

امام خمینی نے مذکورہ قانون اُتے شرعى اشکالات کردے ہوئے اسکى مخالفت دا آغاز کيتا تے اسک‏‏ے لغو ہونے دا مطالبہ کيتا ،بادشاہ تے وزیر اعظم علم نو‏‏ں اک ٹیلى گراف وچ قرآن تے اسلامى احکا‏م دی نافرمانى تے مخالفت دی صورت وچ بھیانک نتائج تو‏ں آگاہ کيتا _(۵)

امام خمینى دی کوشش تو‏ں ایہ مخالفت پورے ملک وچ پھیل گئی _ امام خمینى دے مقلدین تے شاگرداں نے مختلف طریقےآں تو‏ں اما م دے بارے وچ خبراں ، معلومات تے انہاں دے پیغامات سارے ملک وچ پھیلا دے_ تے ایويں ایہ لوک اپنے شہراں ، حوزہ علمیہ قم تے امام خمینى دے درمیان اک پل دی مانند دا م ک‏ر رہ‏ے سن _(٦)

اسلامى بیدارى دی تحریک دا پہلا مرجلہ ۱۰ آذر ۱۳۴۱ وچ پہلوى حکومت دی پسپائی اورمذکورہ قانون دے لغو کرنے تو‏ں دا میابى دے ساتھطے ہوگیا اس دے بعد دا مرحلہ مراجع تے علماء دا سفید انقلاب دے چھاصولاں دے بارے وچ ریفرنڈم دی مخالفت سی کہ جو چھبہمن ۱۳۴۱ وچ انجام پایا_ اس مرحلہ وچ اشتہارات لگانے، احتجاجى مظاہرے ، تقاریر تے مشورہ دے حوالے تو‏ں نشستاں دا اہتمام کيتا گیا کہ اس مخالفت دی بناء پراس ریفرنڈم

____________________

۱) عباس جلجی، سابقہ ماخذ ، ص ۱۲۳_

۲) روح اللہ حسینیان، سابقہ ماخذ ، ص ۱۲٧_ ۱۲٦_

۳) رسول جعفریان، سابقہ ماخذ ، ص ۱۴۲_

۴) محمد على زکریایی، سابقہ ماخذ ، ص ۱۱۰_ ۱۰۴_

۵) صحیفہ نور، باسعى سازمان مدارک فرہنگى انقلاب اسلامى ، تہران، ج ۱ ، ص ۴۳_ ۲٧_

٦ ) رحیم روح بخش چند شہرى بودن جنبش ہاى معاصر ایران، بررسى قیام ۱۵ خرداد، گفت تے گو ،ش ۲۹ ،ص ۳٧_ ۳٦_

۳۳٦ ماں بوہت گھٹ لوکاں نے شرکت دی _(۱)

اسى دوران اک اہ‏م واقعہ ۲ فروردین ۱۳۴۲ دا واقعہ سی جسماں پہلوى حکومت نے مدرسہ فیضیہ قم اورمدرسہ طالبیہ تبریز وچ علماء اُتے حملہ کيتا جس دے ضمن وچ کچھافراد قتل تے کچھزخمى ہوئے ،ایتھ‏ے اک دلچسپ نکتہ ایہ اے کہ پہلوى حکومت نے عوام نو‏‏ں فریب دینے دے لئی اس واقعہ نو‏‏ں اصلاحات ارضى دے مخالف علماء تے اسک‏‏ے موافق کساناں دے درمیان نزاع قرار دتا_ تے کہیا گیا کہ ایہ کسان زیارت دے لئی قم آئے سن تے علماء تو‏ں ٹکرا گئے_ لیکن حکومت دا ایہ اقدام بھى گذشتہ دین مخالف اقدامات دی مانند برعکس نتائج دا سبب قرار پایا_ پورے ملک وچ حکومت دے خلاف غصہ تے نفرت دی لہر چلى _ یہانتک کہ نجف تے کربلا دے حوزات تو‏ں رد عمل سامنے آیا تے ایران دی طرف ٹیلى گرافاں تے بیانات دا اک سیلاب روانہ ہويا(۲) سب تو‏ں شدید اللحن اعلان امام خمینى دی طرف تو‏ں صادر ہويا انکا ایہ اعلان شاہ دوستى یعنى غارتگرى کے عنوان تو‏ں لوکاں وچ مشہور ہويا_(۳)

تحریک دا اک ہور مرحلہ کہ جو تحریک دے آنے والے دور وچ ہور مراحل وچ بہت زیادہ اہمیت تے اثرات دا حامل سی تے تریخ معاصر دا بھى اک مقطع شمار ہُندا اے ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ دا قیام تھا_

اس سال دے محرم وچ مجاہد علماء نے پہلوى حکومت دی اُتے تشدد دا روائیاں اُتے تنقید دی جس دے نتیجہ وچ اُتے عزادارى دی محافل ،جہاد تے سیاسى فعالیت دے مراکز وچ تبدیل ہوگئياں _ اس مرحلہ تحریک وچ عوام دے تن طاقتور اور

موثر طبقات تاجر،یونیورسٹى والے تے علماء نے اپنى وحدت دیکجہتى دا مظاہرہ کيتا _ اس مرحلہ تحریک دا عروج امام خمینى دی عاشورا دے دن مدرسہ فیضیہ قم وچ تقریر تھى کہ جس وچ انہاں نے اعلان کيتا کہ تحریک دا مقصد بادشا تے اسرائیل تو‏ں مقابلہ تے اسلام نو‏‏ں انہاں دے خطرات تو‏ں محفوظ رکھنا اے _

____________________

۱) سابقہ ماخذ ،ص ۵۳_

۲) عباس على حمید زنجانی، انقلاب اسلامى ایران ( علل، مسائل تے نظام سیاسى )، تہران ص ۱۴٦_ ۱۴۲_

۳) صحیفہ نور، ج ۱ ، سابقہ ماخذ ، ص ٧۵_٧۳_

۳۳٧ اپنى تقریر دے اک ہور حصے وچ محمد رضا پہلوى نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرمایا: وچ نئيں چاہندا کہ تیرا انجام تیرے باپ دی مانند ہوئے ،ایہ چاہندے نيں کہ تینو‏ں یہودى دے عنوان تو‏ں پیش کرن تو‏ں کہ وچ کہاں کہ تاں دا فر اے تو‏ں کہ تینو‏ں ایران تو‏ں کڈ داں تے تیرا دا م تمام کرداں _(۱)

پندرہ خرداد دا قیام در حقیقت علماء دا انتہایى سنجیدگى تو‏ں سیاسى فعالیت دا مظاہرہ تے سیاسى اسلام نو‏‏ں حقیقت وچ سامنے لیانے دی کوشش سی _ تاجر طبقہ بھى عشراں تو‏ں قوم پرستانہ نظریات تو‏ں منسلک رہنے دے بعد ہن مراجع تے علماء دی راہنمائی تو‏ں سیاسى اسلام پسند نظریات دی طرف رخ چکيا سی تے ایہ نواں مرحلہ پنجويں عشرہ وچ اسلامى بیدارى دی تحریک دی خصوصیات وچو‏ں سی ،دوسرا قابل توجہ نکتہ ایران دی جغرافیائی سرحداں دے اندر انتہائی سرعت تو‏ں پیغام تے معلومات دا پہنچنا تے عوام دے مختلف طبقات دا انہاں کوششاں وچ شریک ہونا سی _(۲) اس قیام نے ثابت کيتا کہ اسلامى بیدارى دی تحریک اک طاقتور تحریک دی صورت وچ سامنے آچکى تھی_

آیت اللہ بروجردى دی وفات تو‏ں لےک‏ے ۱۵ خرداد دے قیام تک کچھاور ضمنى لہراں نے بھى اسلامى بیدارى دی اس موج نو‏‏ں ہور مستحکم کيتا کہ انہاں لہراں دی فعالیت دا مرکز بھى مذہبى تے اسلامى سی _ اس تحریک دے اس حصہ وچ جس وچ دینى علماء نئيں سن مذہبى تے قوم پسند رحجاناں دے باہمى اختلاط تو‏ں دینى روشن خیالى تے دینى احیاء دی تحریک وجود وچ آئی_ اگرچہ اس تحریک دے تانے بانے کئی عشرے پہلے دی تحریک تو‏ں ملدے نيں _

ایران وچ نہضت آزادى تحریک آزدى اک مذہبى تے سیاسى تنظیم تھى کہ جو ۱۳۴۰ شمسى وچ اردیبہشت (ایرانى مہینہ) دے آخر وچ مہدى بازرگان، یداللہ سحابی، آیت اللہ طالقانى تے ہور قوم پرست مذہبى لوکاں دی کوششاں تو‏ں وجود وچ آئی _ بازرگان نے اس تحریک دی تشکیل دا مقصد (ایرانی) قومیت اور

____________________

۱) سابقہ ماخذ ،ص ۹۳_۹۱_

۲) رحیم روح بخش ، سابقہ ماخذ، ص ٦۹_ ٦۸_

۳۳۸ تحریک دے اصول نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے نويں اسلامى بیدارى تو‏ں اسيں آہنگى برقرار کرنا دسیا(۱) جلال الدین فارسى تے محمد على رجائی دا اس تنظیم دا رکن ہونا تے آیت اللہ بہشتی، آیت اللہ مطہرى تے محمد جواد باہنر جداں افراد دا اس تحریک دے قائدین تو‏ں دوستى تے رابطہ اس تحریک دے قائدین دے دین اسلام دی طرف میلان نو‏‏ں بیان کر تو‏ں اے _

نہضت آزادى دے منشور وچ بھى ایرانى قوم دے اساسى حقوق دے احیاء دے ساتھساتھاخلاقی، معاشرتى تے سیاسى اصولاں دی دین مبین اسلام دی بنیاد اُتے ترویج دی تاکید ملتى اے _(۲)

اس تحریک دی فعالیت دے مقابلے وچ پہلوى حکومت دا رد عمل اس تحریک دے قائدین دی گرفتاریاں تے عدالتى دا روائیاں دی صورت وچ سامنے آیا تے ایہ عدالتى دا روائیاں سیاسى جلساں وچ تبدیل ہوگئياں _ دینى طالب علماں، سیاسى دا رکن حضرات تے یونیورسٹى دے طلباء انہاں دا روائیاں دی نشستاں وچ شریک ہُندے سن تے آیت اللہ طالقانى تے دیگران نال ملاقات تے گفتگو کر تے سن (۳) در حقیقت ایہ عدالتى دا روائیاں خود حکومت دے محاکمہ تے حکومت دے طرز عمل دے بارے وچ انکشافات وچ تبدیل ہوچکى سن کہ مجموعى طور اُتے اس مسئلے نے اسلامى بیدارى دے مراحل نو‏‏ں سرعت بخشی_(۴)

ان سالاں وچ امام خمینى دی قیادت وچ اسلامى بیدارى دی تحریک دی خصوصیات مندرجہ ذیل نيں :

دین تے سیاست دے ملاپ دے نظریہ نو‏‏ں مستحکم کرنا_ پہلوى حکومت دے ساتھکوئی سمجھو تہ نہ کرنا ،علمى میدان وچ سیاسى اجتہاد نو‏‏ں استحکا‏م دینا تے فکر تے عمل وچ اسيں آہنگى برقرار کردے ہوئے آمریت تے استعمار دا مقابلہ کرنا انہاں وچو‏ں سب تو‏ں اہ‏م دنیا دی جدید آمریت نو‏‏ں نشانہ بنانا سی ،انہى سالاں وچ ہور بیدارگر شخصیتاں وچو‏ں محمود طالقانى تے مرتضى مطہرى قابل ذکر نيں کہ جنہاں نے زیادہ تر فکرى میداناں وچ

____________________

۱) ٦۰ سال خدمت تے مقاومت ( خاطرات انجینیئر مہدى بازرگان )ج ۱، غلام رضا نجاتى تہران ، موسسہ خدمات فرہنگى رسا، ص ۳٧۴_

۲) اسناد نہضت آزادى ایران، ج۱ ، تہران، ص ۴۴_

۳) عباسى على عمید زنجانی، سابقہ ماخذ، ص ۱۵۰_

۴) محمد حسن رجبى ، سابقہ ماخذ_ ص ۳۴۱ _ ۲۳۹_

۳۳۹ فعالیت کی_(۱)

انہى سالاں وچ یونیورسٹى دے طالب علماں دی مذہبى تنظیم دا بھى اسلامى بیدارى دی تحریک وچ قابل ذکر حصہ اے _ اوہ دانشور تے مجاہد علماء مثلا علامہ طباطبائی، آیت اللہ مطہرى تے آیت اللہ طالقانى نال رابطہ وچ رہندے سن _انجمن اسلامى دانشجویان دی تنظیم دی صورت وچ طلباء نے دو عشراں تک علمى موضوعات مثلا مارکسزم دے مقابلے وچ دین اسلام دے دفاع دے موضوع اُتے فعالیت دی تے تمام اقوام اسلام دے اتحاد اُتے زور دتا انہاں نے امام خمینى دی اسلامى تحریک دے آغاز تو‏ں ہى آپ نال رابطہ قائم کيتا_ امام خمینى نے اک سیاسى مرجع تقلید دے عنوان تو‏ں اس طلباء دی تحریک دے لئی اک مذہبى برجستہ قائد دے خلاء نو‏‏ں اُتے کيتا(۲)

امام خمینى دی سیاسى فعالیت ودھنے تے بالخصوص کیپیٹلائزیشن دے بل دے پاس ہونے اُتے اعتراض دی بناء اُتے امام خمینى نو‏‏ں پہلے ترکى تے فیر نجف اشرف دی طرف جلا وطن کيتاگیا_جسکى وجہ تو‏ں آمرانہ اقدامات تے سیاسى گھٹن وچ وادھا ہوگیا تے سیاسى فعالیت مخفى صورت وچ انجام پانے لگی_ اس زمانہ دے وزیر اعظم حسن على منصور دے قتل نے بھى اس سیاسى گھٹن نو‏‏ں ودھایا_ لہذا انہاں سالاں وچ اسلامى تحریک زیادہ ترعسکرى تے نظریاتى صورت وچ سامنے آئی_ مؤتلفہ اسلامی، حزب ملل اسلامى تے مجاہدین خلق دی تنظیم دی فعالیت نويں صورت وچ تشکیل پانے لگى انہاں وچ حزب ملل اسلامى عالم اسلام اُتے چھائی ہوئی فکرى فضا تو‏ں متاثرہُندے ہوئے تے دینى روشن فکر تے مصلح حضرات دی پیروى وچ بین الاقوامى اسلامى انقلاب دے ذریعے فرقہ تے قوم دے تعصب تو‏ں قطع نظر اک وسیع اسلامى حکومت دی تشکیل دی خواہاں تھی_(۳) جدو‏ں کہ مجاہدین خلق دی تنظیم ۱۳۴۴ تو‏ں ۱۳۵۰ تک فوجى تے عسکرى تربیت تے اس حوالے تو‏ں نظرى مطالعات وچ مشغول رہی_

____________________

۱) مرتضى مطہرى ،احیاء فکر دینی، دہ گفتار ( مجموعہ مقالات) تہران، ج ۵ ، ص ۱۵۱ _ ۱۲۹، احیاء تفکر اسلامی، تہران ،ص ۱۴_٧ ، رسول جعفریان، سابقہ ماخذ ،ص ۱۹٧ _ ۱۹۳_

۲) علیرضا کریمیان ، سابقہ ماخذ ، ص ۲۱٧ _ ۲۱۴_

۳) اسماعیل حسن زادہ، تاملى در پیدایش تے تکوین حزب ملل اسلامی، متین ، س ۲ ، ش ۵،٦ _ ص ۸۲ _ ٦۲_

۳۴۰ جس دے نتیجہ وچ سن پنجاہ دے عشرہ وچ اسلامى بیدارى دی تحریک دے مراحل کچھزیادہ مؤثر نہ سن _

۱۳۵۰ تو‏ں لےک‏ے ۱۳۵۳ شمسى تک اس تنظیم دے بوہت سارے قائدین تے بانى حضرات انکى مسلحانہ سرگرمیاں دے انکشاف اُتے گرفتار ہوئے یا پھانسى چڑھگئے_(۱) ایہ تنظیم ۱۳۵۴ شمسى وچ اندرونى خلفشار دا شکار ہوئی تے دو گروہاں اسلامى تے کیمیونسٹ وچ بٹ گئی تے فیر ایہ اختلاف آپس وچ خونى لڑائیاں تک پہنچ گیا_(۲)

۱۳۵٦ شمسى تو‏ں سیاسى گھٹن کم ہونا شروع ہوى تے آہستہ آہستہ سیاسى قیدى آزاد ہونا شروع ہوئے _ انہاں سالاں وچ اسلامى گروہاں وچ بعض مجاہدین مثلا محمد جواد باہنر، محمد على رجائی، ہاشمى رفسنجانی، جلال الدین فارسى تے دیگرافراد دے ذریعے علمى فعالیت کہ جس دا سیاسى رنگ کم سی دا آغاز ہويا(۳) نو‏‏ں اپریٹواشاعتى ادارےآں دی فعالیت کہ جو مذہبى مجاہد طرز دے دانشور حضرات دی قلمى دا وشاں دی اشاعت کردے سن ،نے دینى تفکر نو‏‏ں پھیلانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا_(۴)

بیدارگراور دینى مصلح شخصیتاں دے ساتھساتھجلال آل احمد، مہدى بازرگان تے على شریعتى جیسى شخصیتاں دے نظریات تے آثار نے بھى بتدریج اسلامى بیدارى دے رجحان نو‏‏ں قوت بخشی_ آل احمد نے اپنى دو کتاباں غرب زدگى تے در خدمت تے خیانت روشنفکران وچ مغرب پرستى تے روشن فکرى دے مختلف پہلواں نو‏‏ں واضح کيتا ،وہ تشیع نو‏‏ں ایرانى تشخص دا جزو لاینفک سمجھدے سن تے مغربى تسلط دے مقابلے وچ دینى علماء دے کردار پرزور دیندے سن _(۱)

____________________

۱) غلام رضا نجاندی، تریخ سیاسى بیست سالہ ایران، ج ۱، تہران ، ص ۴۰٧ _ ۳۹۳_

۲) بیانیہ اعلام مواضع ایدئو لویک ،تہران ، سازمان مجاہدین خلق ایران، ۱۳۵۴_

۳) جلال الدین فارسی، زوایاى تاریک، تہران، حدیث ، ص ۱۳۸_

۴) حسن یوسفى اشکوری، در تکاپوى آزادى ، ج۱، تہران ، ص ۲۳۹ _ ۲۳۸_

۵) مہرزاد ، بروجردی، روشنفکران ایران تے غرب، ترجمہ جمشید شیرازى ، تہران ، ج ۲ ص ۱۲۳ _ ۱۱۸، محمد على زکریایی، سابقہ ماخذ ، ص ۱۹۳_ ۱۸۹_

۳۴۱ بازرگان نے بھى وسیع سیاسى فعالیت دے ساتھساتھپنجاہ دے عشرہ تو‏ں قلمى نظریاتى محاذپر دا م شروع کيتا_ ۱۳۴۵ شمسى وچ اپنى اہ‏م ترین کتاب بعثت تے ایدئولوی (بعثت تے آئیڈیالوجی) نو‏‏ں تحریر کيتا(۱) اس قسم دی فعالیت ساٹھکے عشرہ وچ بھى جارى رہی_ ڈاکٹر شریعتى دی خدمات اسلامى تحرک نو‏‏ں یونیورسیٹاں طلبا تے نوجوان نسل وچ پھونکنے تے انہاں نو‏ں مغربى مارکسسى نظریات تو‏ں دور رکھنے وچ انتہائی اہمیت دی حامل نيں انہاں نے اپنے نظریےبازگشت بہ خویشتن(اپنى طرف لُٹنا)کے ذریعے آل احمد دے مغرب پرستى دے موضوع نو‏‏ں اگے ودھایا(۲)

پنجاہ دے عشرہ وچ بالخصوص اسک‏‏ے دوسرے حصہ وچ عالم اسلام وچ بیدارى دی لہر تے اسلامى اقوام دی خود مختارى دی کوششاں نے بھى ایران وچ اسلامى بیدارى دی تحریک اُتے اثرات مرتب کیتے اس حوالے تو‏ں الجزائر دے مجاہد مسلماناں دی دا میابى تے فلسطین دی تحریک زیادہ موثر رہی_(۳)

اس دور دا اہ‏م ترین واقعہ ۱۳۴۹ شمسى وچ امام خمینى دی طرف تو‏ں نجف وچ اسلامى حکومت دی علمى بحث دا ولایت فقیہ دے عنوان تو‏ں آغاز تھا_ انہاں نے انہاں نشستاں وچ فقہاء دی حکومت، دین تے سیاست دے ملاپ تے آئیڈیالوجى دے عبادت تو‏ں بالاتر ہونے دے اثبات تے وضاحت نو‏‏ں محور سخن قرار دتا ، انہاں مباحث دے ضمن وچ ایرانى حکومت تے ہور اسلامى ملکاں دے حالات اُتے بھى تنقید دی تے اہل نظر حضرات نو‏‏ں انہاں موضوعات اُتے مطالعہ تے تحقیق دے لئی دعوت دتی_(۵) انہاں دے افکار پیغام رسانى دے چینل دے ذریعے ایران منتقل ہوئے جو ایرانى مجاہدین وچ نويں رو ح پھونکنے دا باعث بنے_

یورپ اورامریکا وچ امام خمینى دے افکار دی مقبولیت تے اشاعت وچ اک سبب اوتھ‏ے دے ایرانى مسلما‏ن

____________________

۱) سعید برزین ، زندگینامہ سیاسى انجینیئر مہدى بازرگان ، تہران، ج ۲ ، ص ۱۰۲_ ۲۰۱_

۲) مہرزاد بروجردى ، سابقہ ماخذ ، ص ۱٦٧_

۳) رسول جعفریان، سابقہ ماخذ ص ۲۲۲ _ ۲۲۰ ، فرہدد شیخ فرشی، روشنفکرى دینى تے انقلاب اسلامى ، تہران، ص ۳۴۰ _ ۳۳۹

۴) حمید روحانی، نہضت امام خمینى ، ج ۲ ، تہران ، ص ٦۹۵ _ ٦۸۱

۳۴۲ طلباء دا کردار سی کہ جو اسلامى انجمناں دی صورت وچ فعالیت ک‏ر رہ‏ے سن تے نجف نال رابطہ رکھے ہوئے سن اوتھ‏ے دی مناسب سیاسى فضاء تے انہاں طلباء دی ذرائع ابلاغ تک رسائی نے انہاں نو‏ں تبلیغ تے فعالیت دا زیادہ تو‏ں زیادہ موقعہ فراہ‏م کیہ ،اس حوالے تو‏ں آیت اللہ بہشتى کہ جو جرمنى وچ ہیمبرگ دے اسلامى مرکز دے سر براہ سن انکا انہاں طلباء نال رابطہ انتہائی اہمیت دا حامل سی سنہ ۱۳۴۵ شمسى وچ یورپ دے مسلما‏ن طلباء نے اک رسالہ بنام اسلام مکت‏‏ب مبارز بھى جارى کيتا(۱) ساٹھکے عشرہ وچ حسینیہ ارشاد وچ ڈاکٹر على شریعتى دی تقاریر تے انکى تالیفات دے ممنوع ہونے دی بناء اُتے یونیورسٹى دے طلباء وچ انکى تالیفات دے مطالعہ دا رجحان بڑھگیا انکى سماجیات، تریخ، فلسفہ تے دین دے امتزاج اُتے مبنى گفتگونے طلباء دے مذہبى ونگ وچ اسلامى بیدارى دے احساسنو‏ں ہور قوت بخشی(۲) _

مطہری، مفتح، محمد تقى جعفرى تے فخرالدین حجازى دی یونیورسیٹاں وچ تقاریر تے قلمى آثار نے جتھے حوزہ علمیہ تے یونیورسیٹاں نو‏‏ں اسيں فکر تے ہمقدم بنانے وچ کردار ادا کيتا اوتھ‏ے اسلامى بیدارى دی تحریک نو‏‏ں علم، ایمان تے جدید دور دی معلومات تو‏ں بھى یکساں طور پرمسلح کيتا _

۱۳۵۱ شمسى وچ پہلوى حکومت نے سپاہ دین نو‏‏ں تشکیل دتا تو‏ں کہ اپنے مخالف علماء دی فعالیت نو‏‏ں کنٹرول کرے_ لیکن اس اقدام دا نتیجہ بھى الٹ نکلیا امام خمینى دی قیات وچ علماء نے سختى تو‏ں اس اقدام دی مخالفت دی تے حکومت دے خلاف وسیع پیمانے اُتے مہم چلا‏ئی_

۱۳۵۴ شمسى تے ۱۳۵۵ شمسى وچ بے پناہ سیاسى گھٹن تے صف اوّل دے بوہت سارے مجاہدین تے دانشور شخصیتاں نو‏‏ں قید تے بند وچ ڈالنے دی فضاء تو‏ں اسلامى بیدارى دی تحریک کچھعرصہ دے لئی جمود دا شکار ہوئی تے زیادہ تر یونیورسٹى طلبا دی تحریک دی صورت وچ جارى رہى ،یونیورسٹى دے طلباء نے یونیورسیٹاں وچ بوہت سارے

____________________

۱) على رضا کریمیان ، سابقہ ماخذ، ص ۲٧۳_ ۲٧۱ ، یاران امام بہ روایت اسناد ساواک ( شہید بہشتی) مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات )_ ص ۱۲٧_ ۱۲۳ ، ٧۸، ٧٧، ٦٧ؤ ۳۹، ۳۴ عباس على عمید زنجانی، سابقہ ماخذ، ص ۱٧۳ _ ۱٧۰ ، علمى دوانى ، نہضت روحانیون ایران، ج ۵و ٦ مرکز اسناد انقلاب اسلامى ، ص ۲۰۸ _۲۰٧_

۲) شریعتى بہ روایت اسناد ساواک ، ۳ جلد ، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی_

۳۴۳ نماز خانے قائم کیتے_ کوہ پیمائی دے پروگرام بنائے ، نماز جماعت دا اہتمام کيتا، تے گھراں وچ علمى نشستاں رکھدے ہوئے نظریاتى جنگ تے یونیورسٹى تے معاشرہ وچ فاسد کلچر دے مقابلہ اُتے مبنى گفتگو تے اسى طرح دے ہور دا م سرانجام دیندے ہوئے انہاں نے اس جمود دے دور نو‏‏ں بعد دے مرحلے دے ساتھمتصل کیہ اوہ مرحلہ جس وچ انقلاب دی دا میابى دے لئی آخرى جوش تے خروش پیدا ہويا سی _(۱)

ساٹھکے عشرہ وچ اس معتدل تے اصولى فکرى تے اسلامى سیاسى فعالیت دے ساتھساتھکچھاور گروہ بھى دا م ک‏ر رہ‏ے سن کہ جو مذہبى طور اُتے متشددانہ افکار دے مالک سن انہاں وچو‏ں اوہ جو علماء دے ساتھرابطہ رکھے ہوئے سن ،وچو‏ں ست دی طرف اشارہ کيتا جا سکدا اے اوہ ایہ نيں امت واحدہ ، توحیدى صف، فلق، فلاح، منصورین تے موحدین کچھایداں دے گروہ بھى سن کہ جو دینى رجحان دے حامل ہونے دے با وجود علما تو‏ں ہٹ کر دا م ک‏ر رہ‏ے سن گروہ فرقان تے گروہ آرمان مستضعفین تے غیرہ انہاں وچو‏ں سن _(۲)

۵۰ تے ٦۰ دے عشرہ وچ اسلامى بیدارى دی تحریک نو‏‏ں اگے ودھانے دا اک اہ‏م ترین ذریعہ علمى حوزات ، دینى مدارس تے مجاہد علماء دا تبلیغى پلیٹ فارم تھا_ حوزات وچ سب تو‏ں اہ‏م تے وسیع ترین حوزہ حوزہ علمیہ قم تھا_ اس دور وچ حوزہ علمیہ قم تو‏ں وابستہ موسست کہ جو اسى دور وچ تشکیل پائے تے فعالیت دا آغاز کرچکے سن انہاں وچو‏ں مکت‏‏ب اہل بیت ( تشکیل ۱۳۴۰ شمسى ) جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم ( تشکیل ۱۳۴۲ شمسی)اور موسسہ در راہ حق ( تشکیل ۱۳۴۵) قابل ذکر نيں _(۳)

دارالتبلیغ اسلامى دی تشکیل تے اسک‏‏ے آثار تے مطبوعات اگرچہ امام خمینى دی تحریک دے ساتھمکمل طور اُتے موافق نہ سن بلکہ کبھى کبھى انکى مخالفت بھى کردے سن تے امام خمینى بھى انکى طرز فعالیت تے بعض دا رکن حضرات کی

____________________

۱) حمید روحانی، سابقہ ماخذ، ج ۳ _ ص ۱۰۰۴_ ۹۹۸ ، عمادالدین باقی، جنبش دانشجویى ایران از آغاز تو‏ں انقلاب اسلامی،تہران، جامعہ ایرانیان، ص ۲۵۳ _ ۲۴۸_

۲) رسول جعفریان ، سابقہ ماخذ، ص ۱٧۹ _ ۱٧٧_

۳) سابقہ ماخذ ۱۳۴ _ ۱۳۱_ على رضا سید کبارى ، حوزہ ہاى علمیہ شیعہ در گستردہ جہان، تہران، امیرکبیر ، ص ۴۲۰ _ ۴۱۴

۳۴۴ تائید نئيں کردے سن اسک‏‏ے باوجود ایہ اگے دی طرف اک قدم سی تے دارالتبلیغ نے علمى تے مذہبى سطح اُتے ایسى مسلسل فعالیت دے دوران جو انہاں طلباء نو‏‏ں علوم انسانى تے دینى وچ جدید تعلیمات تو‏ں بہرہ مند کيتا_ دینى علوم دے مدارس مثلا مدرسہ حقانى ،مدرسہ منتظریہ ، مدرسہ آیت اللہ گلپایگانى تے بعض ہور مدارس اسى طرح بعض مطبوعات مثلا مکت‏‏ب اسلام، مکت‏‏ب تشیع، بعثت ، سالنامہ مکت‏‏ب جعفری، طلوع اسلام ، مسجد اعظم قم دا رسالہ پیک اسلام یہ سب مجاہد علماء دی سعى تے دا وش تحت چل رہے سن تے شایع ہوئے رہے سن _ تے مجموعى طور اُتے انہاں سب دا اسلامى بیدارى وچ اہ‏م کردار تھا_(۱)

ہور شہراں دے علمى حوزات بھى اہ‏م فعالیت ک‏ر رہ‏ے سن اس حوالے تو‏ں مشہد دا علمى حوزہ مشہور مجاہد علماء مثلا آیت اللہ محمد ہادى میلانی، آیت اللہ حسن قمی، آیت اللہ على خامنہ اى اسى طرح عبدالکریم ہاشمى ناد تے عباس واعظ طبسى دی موجودگى دی وجہ تو‏ں پہلوى حکومت دے خلاف اک اہ‏م محاذ دی شکل اختیار کر گیا سی تے دینى تفک‏ر ک‏ے احیاء وچ موثر کردار ادا کرنے والے مراکز وچو‏ں اک اہ‏م مرکز شمار ہُندا تھا_(۲)

مبلغین علماء کرام بھى بالخصوص ماہ محرم، صفر تے رمضان المبارک وچ اپنے تبلیغى سفر تے پروگراماں دی صورت وچ اسلامى تحریک دی ہمراہى ک‏ر رہ‏ے سن تے لوکاں نو‏‏ں جدید سیاسى تے مذہبى مسائل تو‏ں آگاہ ک‏ر رہ‏ے سن _(۳)

ہور دا وشاں کہ جنہاں نے اس اسلامى بیدارى دی لہر دی اعانت دی مصر دی دینى تنظیم اخوان المسلمین دے قائدین سید قطب تے انہاں دے بھائی محمد قطب دے بارے وچ بارہ تو‏ں زیاہ قلمى آثار دا عربى تو‏ں فارسى بولی وچ مجاہد دانشور حضرات دے ذریعے ترجمہ کيتا جانا تھا_(۴)

۱۳۵۵ شمسى دے اواخر تے بالخصوص ۱۳۵٦ شمسى وچ کچھحد تک آزاد سیاسى فضا دا پیدا ہونا تے سیاسی

____________________

۱) رسول جعفریان، سابقہ ماخذ، ص ۱٧۴ _ ۱۵۹_

۲) مزیدمطالعہ دے لئی رجوع کرن : على رضا سید کبارى ، سابقہ ماخذ، ص ٧٦۹ _ ۳۵۱، غلامرضا جلالی، مشہد در بامداد نہضت امام خمینى ، تہران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۱۴۲ روح اللہ حسنیان، سہ سال ستیز در بعثت شیعہ، ص ۱۱۳۹_ ۱۳٧_

۳) رسول جعفریان ، سابقہ ماخذ ، ص ۱۵۸ _ ۱۵٦

۴) سابقہ ماخذ، ص ۱٧۹ ، ۱٧٧_

۳۴۵ قیدیاں دی رہائی نے اسلامى بیدارى دی تحریک دے لئی مناسب حالات پیدا کیئے ،اخبارات تے رسالے دے سنسر وچ کمى نے بھى ایہ موقع فراہ‏م کیہ کہ ذرائع ابلاغ تو‏ں بہتر فائدہ اٹھایا جاسک‏‏ے_ تے حکومت دے سیاسى مخالفین بالخصوص مذہبى قوتاں نے اس موقع نو‏‏ں غنیمت جانا تو‏ں کہ پہلوى حکومت نو‏‏ں وسیع سطح اُتے تنقید دا نشانہ بنایا جائے_ مثلا جدو‏ں کیہان اخبار نے ایہ سوال اٹھایا کہ ایران چہ دردى دارد(ایران دا مسئلہ کيتا اے ) تاں چالیس ہزار تو‏ں زیادہ خطوط اس سوال دے جواب وچ حاصل ہوئے_(۱)

مجموعى طور اُتے پہلوى حکومت دے زیر نگرانى (مجبوراً اختیار دی گئی) معتدل پالیسى دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اسک‏‏ے سیاسى مخالفین متحد ہوگئے پہلوى حکومت دی بنیاداں متزلزل ہوگئياں تے اسلامى بیدارى دی تحریک بھى فکرى تے انفرادى دا وشاں تو‏ں بڑھکر وسیع پیمانے اُتے اپنى حتمى دا میابى دے لئی قدم اٹھانے لگى تے سیاسی، اجتماعى تے ثقافتى سطح اُتے پہلوى حکومت نو‏‏ں اپنے مطالبات نو‏‏ں تسلیم کرنے اُتے مجبور کردتا_ اسى دوران امام خمینى دے وڈے فرزند سید مصطفى خمینى دی شہادت (۱۳۵٦ شمسى اول آبان) تے اندے لئی مجالس ترحیم دے پروگراماں دا انعقاد ہويا تے ایہ مجالس تے محافل پہلوى حکومت اُتے تنقید تے امام خمینى تے انکى اسلامى تحریک دی تعریف تے تجلیل وچ تبدیل ہوگئياں _(۲)

ملک دے اندراور باہر مجاہدین دے نیٹ ورک نے اپنے تبلیغى تے پیغام رسانى دے گوناگون ذرائع دے توسط تو‏ں امام خمینى دی مرجعیت تے رہبرى وچ دا میابى دے حصول تک جہاد دی ہدایت تے تاکید کی_(۳)

آخرى نکتہ ایہ اے کہ سید مصطفى خمینى دی شہادت دے بعد جو تحریک شروع ہوئی اوہ فیر کنٹرول نہ ہوسکى سیاسى اسلام تے دینى قیادت نے اسلامى حکومت دی تشکیل دے لئی اپنا نتیجہ خیز قدم اٹھایا جس دا نتیجہ بہمن ۱۳۵٧ وچ صبر تے دا وش دے بوہت سارے عشراں دے بعد امام خمینى دی رہبرى وچ اسلامى حکومت دی تشکیل دی صورت وچ نکلیا_

____________________

۱) چمز بیل، عقاب تے شیر، ترجمہ مہوش غلامی، ج ۱ ، تہران نشر کوبہ ، ص ۴۵۹_

۲) مہدى بازرگان، انقلاب ایران در دو حکومت ، تہران، نہضت آزادى ، ایران، ج ۵، ص ۲۴_

۳) شہیدى ہور از روحانیت ، نجف ، انتشارات روحانیاں خارج از کشور ، ص ۱۴۰ ، ۱۲٦_

۳۴٦ گیارھواں باب :

مغربى رہتل اُتے نقد تے نظر

۳۴٧ ۱_ مغربى مفکرین دی آراء وچ مغربى رہتل اُتے تنقید

انیہويں صدى دے اختتام تے ویہويں صدى دے آغاز وچ ثقافتى ، معاشرتی، سیاسى تے اقتصادى روابط دے پیچیدہ ہونے تے اسک‏‏ے نتیجہ وچ جدید رہتل دے مراکز تے ادارےآں دے وجود وچ آنے تو‏ں مغربى دانشوراں دی آراء وچ مغربى رہتل اُتے منظم تنقید، اسکى مختلف قسماں تے مستقب‏‏ل دے بارے وچ بدگمانیاں دا شکار ہونا اک خاص روایت بن گیا_

پہلى تے دوسرى جنگ عظیم دے آغاز تے اختتام تو‏ں منفى نگاہ دی ایہ عادت اہل مغرب دے دل تے دماغ وچ مضبوط ہوتى چلى گئی فریڈرچ نیٹشا، دا رل مارکس تے سگمنڈ فرایڈ جو کہ اس قسم دی نقد دے پرچم دار سن انہاں نے اپنے خدشےآں نو‏‏ں علمى طرز وچ ظاہر کيتا_ نیٹشانے مغرب دے ناہماہنگ واقعات تے رویاں نو‏‏ں بوہت گھٹ اک واحدمجموعے یا اک منظم مظہر دے عنوان تو‏ں یاد کيتا اے بلکہ اوہ اکثر تے بیشتر تاریخى ادوار دے اختلاف تے مغرب وچ ناہموار حادثات دا قائل تھا_ نیٹشاکى نظر وچ مغرب دی تریخ وچ زرین عرصہ محدود تے اک خاص دور وچ منحصر اے جدو‏ں کہ مغرب دی تریخ دے باقى ادوار انحطاط تے تباہى دے ادوار نيں _ پنجويں تے چھٹى صدى ق م، نیٹشا دے خیال وچ مغرب دا زرین دور سی اسک‏‏ے خیال دے مطابق یونان دی قدیمى رہتل دے زوال دے ساتھہى مغرب دے زوال دا دور شروع ہوگیا_

نیٹشاقدیم یونان دے عروج دی وجہ ڈیونیزوسى ( خوش رہنے ) دے احساست دا اس رہتل وچ نمایاں ہونے نو‏‏ں دسدا اے _ اوہ انہاں احساست نو‏‏ں اصلى یونانى مزاج تے یونانیاں دا زندگى دی رنگینیاں نو‏‏ں ہاں کہنا سمجھدا اے لیکن ایپولانى احساست دے پیدا ہونے کوجو سرور تے وجد تے زندگى دے احساست دے متضاد نيں سقراط دے افکار تو‏ں منسوب کردا اے تے مغرب وچ عقلى رحجانات دے آغاز دی مخالفت کردا اے _(۱)

____________________

۱)رضا نجفی، نیٹشا تے ارزیابى غرب، غرب وغرب شناسى ، تہران ، سروش ص ۴۴

۳۴۸ مارکس نے مغرب دی اعداد تے شمار وچ گھرى ذہنیت دی مخالفت دی اس نے سب تو‏ں پہلے بوروازى ( دا روبارى طبقہ) دی اس قسم دی تعقل نو‏‏ں دا م وچ لیانے اُتے تعریف کردا اے کیونجے پیداوا‏‏ر وچ مسلسل تغیرات معاشرتى تعلقات وچ بغیر کسى وقفے دے اضطراب لامتناہى تلاطم تے بے یقینى نے سرمایہ دار طبقے دے زمانے نو‏‏ں گذشتہ ہور ادوار تو‏ں منفرد کردتا اے _

لیکن اس دور دا نقص در حقیقت ایتھ‏ے اے کہ تاجر طبقے دی اندرونى زندگى تے مسلسل تغیرات تے تنوع دی ایہ استعداد بذات خود اسى طبقہ کوہى محو کردیتى اے _ اسيں اس جدلیاتى تغیر دا انفرادى زندگى وچ اِنّا ہى مشاہدہ کرسکدے نيں جِنّا اقتصادى تغیر دا ، ایسا نظام جس وچ تمام باہمى روابط کمزور تے عارضى ہاں تاں سرمایہ دارانہ زندگى دی خصوصیات یعنى ذاتى مالکیت تے اجرت ، معاملات دی قدر تے قیمت تے منافع کِداں اپنى جگہ اُتے قائم رہ سکدا اے _

جب لوکاں دی آرزوئاں تے ضروریات سرکشى تے نافرمانى دی راہ تلاش کرتى ہاں تے زندگى دے تمام شعبےآں وچ مسلسل تے پیہم تغیرات موجود ہاں انہاں نو‏ں کونسى چیز بوروایى (تاجر طبقے) دے طے شدہ حدود دے اندر رکھے؟ جدو‏ں بھى بوروایى معاشرہ اپنے افراد نو‏‏ں زیادہ حساسیت تے بے چینى تو‏ں مشتعل کرتاہے کہ اوہ یا ترقى کرن یا موت نو‏‏ں گلے لگالاں تاں زیادہ امکان یہى اے کہ اوہ خود اپنے معاشرہ نو‏‏ں ہى روند ڈالاں گے ،جب بھى مشعل لوک اپنے معاشرے نو‏‏ں اپنے لئی رکاوٹ سمجھدے ہاں تے اسک‏‏ے خلاف اٹھکھڑے ہاں تاں اوہ انتھک انداز وچ سرمایہ دار طبقے دے ہى جھنڈے تلے اس طبقے دے خلاف جنگ کرن گے (یعنى طبقاتى تضاد وجود وچ آئے گا) اس لئی تاں سرمایہ دارى یعنى مغربى رہتل اپنے اندرونى تضاد دی بناء اُتے زوال دا شکار ہوئے جائیگى(۱) فرائیڈ نے انسان دے لاشعور نو‏‏ں کشف کرکے انسان دے اپنے آپ تو‏ں عشق اُتے ضرب لگائی اس انکشاف نے اس جدید انسان دی اوہ صورت مغرب نو‏‏ں دکھادی کہ جو ویہويں صدى تک پنہان رہى تھى _ فرائیڈ دی نگاہ وچ رہتل نہ صرف انسان دی معاشرتى زندگى نو‏‏ں بلکہ اسکى حیاتیاتى زندگى نو‏‏ں تے حیاتیاتى زندگى دے فقط بعض حصےآں نو‏‏ں نئيں بلکہ جسمانى زندگى تے اسک‏‏ے غرائز دے مکمل نظام نو‏‏ں محدود کردیتى اے لیکن اس قسم دی محدودیت تے جبر

____________________

۱) مارشال برمن، مارکس تے مدرنیسم تے مدرنیزاسیون ، ترجمہ یوسف اباذری، ارغنون ، ص ٦۸ _ ٦٧_

۳۴۹ ترقى تے پیشرفت دی سب تو‏ں پہلى شرط اے _ در حقیقت انسانى نفسانى خواہشات نو‏‏ں مقید کرنے تو‏ں اسکى رہتل تے تمدن دی یکجہتى تے وحدت دی ضمانت فراہ‏م دی جاسکتى اے _

فرائیڈقانون لذت نو‏‏ں پِچھے چھوڑدے ہوئے قانون حقیقت تو‏ں پیوستگى نو‏‏ں انسان دے اجتماعى تے تاریخى وجود وچ اک موڑ تو‏ں تعبیر کردا اے _ دہ بتاتاہے کہ غرائز تے نفسانى خواہشات اُتے ایمان رکھنے والا انسان اپنى خصوصیات مثلا انہاں خواہشات دا براہ راست پورا ہونا، آسودگى تے لذات دا حاصل ہونا تے کسى روک ٹوک دا نہ ہونا تے غیرہ دے بعد اک حقیقت پسند انسان دی صورت وچ تبدیل ہوئے جاندا اے جسکى خصوصیات وچ خواہشات دا فورى پورا نہ ہونا، لذات دے حصول تو‏ں اجتناب، دا م ، پیداوا‏‏ر تے امن تے سکو‏ن جو روک ٹوک اوردباؤ دے عوض حاصل ہوئے ،شامل نيں _

قانون حقیقت دے سامنے آنے تو‏ں اوہ انسان کہ جو پہلے قانون لذت تے حیوانى غرائز دے تابع سی ہن اپنى معرفت تے حقیقت تو‏ں آگاہ اک وجود وچ تبدیل ہوجاتاہے تے اپنے آپ کوخارجى حقیقت تلے چھپے اصول تے ضوابط دے مطابق ڈھال لیتاہے_ ایويں ایہ منضبط تے منظم جدید انسان عقل دے کردار تے اس دے دائرہ دا رکو وسعت دیتاہے تے ایہ سبق لیتاہے کہ حقائق نو‏‏ں آزمنیا چاہیے تے موجودات وچ فرق رکھنا چاہیے_(۱) اس نکتہ اُتے توجہ رکھنى چاہیے کہ فرائیڈکے ایتھ‏ے انسان تو‏ں مراد اوہ مغربى انسان اے جو قدیم رواجاں تے جدت دی کشمکش وچ گرفتار اے _

نیٹشا، مارکس تے فرائیڈکى مغرب دے فلسفی،سماجى تے نفسیاتى نظام اُتے اساسى تنقید اگرچہ معلومات افزا تھى لیکن دوسرى طرف اس رہتل دے دردناک حالات تے شکست خوردہ تے بحرانى مقدر دی نشاندہى کررہى تھى ۱۹۱۴ عیسوى وچ پہلى جنگ عظیم دے آغاز تو‏ں مغرب وچ سب تو‏ں پہلا وڈا بحران پیدا ہويا اک طرف اس جنگ وچ شریک لوک انسانى آرزاں نو‏‏ں پیر تلے روندتے ہوئے قتل تے غارت دا بازار گرم کیتے ہوئے سن دوسرى طرف اکتوبر ۱۹۱٧ماں روس وچ کمیونسٹ نظام دی فتح تو‏ں مغربى دنیا دو قطباں ( سرمایہ دار _ کمیونسٹ )

____________________

۱) سگمنڈ فرائیڈ ،ناخوشانیدیہاى فرہنگ، ترجمہ امید مہرگان، تہران ، گام نو، ص ۱۲۴ ، ۱۳۳، ۱۳۱_

۳۵۰ ماں تبدیل ہوچکى تھى _ ہر اک قطب اپنے خاص انداز تو‏ں اپنے مخالف نظریات تے نظام نو‏‏ں ختم کرنے اُتے تلا ہويا تھا_

شوالڈ اشپنگر (۱۹۳٦_ ۱۸۸۰) کہ جنہاں نے شوپنہار تے نیٹشاسنو‏ں لى ہوئی فلسفیانہ منفى نظرسے ماوراء الطبیعت دے غائب ہونے دی خطرے دی گھنٹى بجادى تھى ،نے مغرب دی جدید رہتل نو‏‏ں خبرار کيتا کہ اوہ زوال دے دھانے اُتے آچکے نيں _انہاں نے اپنے رسالے زوال غرب وچ اپنے افکار بیان کیتے جنہاں نے انہاں دے بعد والى نسلاں نو‏‏ں بہت زیادہ متاثر کيتا_(۱)

مارکس ویبر ( ۱۹۲۰ _ ۱۸۴۴) دی عمرانیات وچ کلاسیکل تالیف بنام پروٹیسٹینٹ اخلاق تے سرمایہ دارانہ روح نے انسان دی معاشرتى زندگى وچ آلى تعقل اُتے توجہ دلائی، انہاں نے مغربى ماڈرن معاشرہ دی جو خصوصیات شمارکى نيں اوہ اک طرح ماڈرن سرمایہ دارانہ نظام دے تحت آلى تعقل نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے نيں ویبرکى نگاہ وچ فقط اک نظام تعقل وجود رکھتاہے جو صرف مغرب وچ طلوع ہويا اے تے اس نے سرمایہ دارى نظام دی تشکیل دی اے یا اسنو‏ں تشکیل دینے وچ مدد دی اے تے مغرب دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں متعین کيتا اے ویبر دے اس نظام تعقل دی خصوصیات دا جاننا ضرورى اے ایہ نيں :

۱ _ تجربات تے علوم نو‏‏ں حد تو‏ں زیادہ ریاضیاتى صورت وچ لیانے دا ایہ انداز ابتداء وچ سائنسى علوم وچ سی تے ویہويں صدى وچ اس نے ہور علوم تے زندگى دی روشاں نو‏‏ں بہت زیادہ متاثر کيتا_

۲_ علمى نظام تے زندگى دے ضوابط وچ عقلى تجارب تے عقلى استدلال دی ضرورت اُتے تاکید

۳_ مندرجہ بالا دو عناصر دا نتیجہ ایہ اے کہ ایسى صورت وچ اک خاص نظام تشکیل پاتاہے تے مستحکم ہوتاہے جو دفترى ملازمین اُتے مشتمل ہُندا کہ جو فقط اپنى مہارت دی بناپر جانچے جاندے نيں تے فیر ایہ نظام مغربى انسان دی سارى زندگى اُتے محیط ہوجاتاہے(۲)

____________________

۱) کریسٹان دولا دا مپالى ، تریخ فلسفہ در قرن بیستم، ترجمہ باقر پرحام، تہران، ص ۱۳۵_

۲) ہربرٹ مارکوزہ، صنعتى شدن تے سرمایہ دارى در آثار مارکس وبر ترجمہ حال لاجوردی' ارغنون ، ش ۱۱_ ۱۲ ،ص ۳۳۴ _ ۳۳۱_

۳۵۱ ویبر دی نقادانہ روش نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے جارج لاکچ( ۱۹٧۱ _ ۱۸۸۵) نے سرمایہ دارانہ نظرى نظام دے بارے وچ مارکس تے ویبر دی آراء دے امتزاج دی کوشش کيتی_ اس نے جوان مارکس تو‏ں کچھمفاہیم مثلا شیئیت تے خودبیگانگى لئی تے انہاں نو‏ں ویبر دی سرمایہ دارى دے بارے وچ تجزیات وچ استعمال کيتا لیکن فکرى روش وچ مارکس دے مادى قواعد اُتے دا ربند رہیا ،لاکچ نے مغرب دی ماڈرن سبھیاچار اُتے غور کردے ہوئے ماڈرنزم دی آئیڈیالوجى دی مخالفت دی چونکہ اوہ اسنو‏ں سرمایہ دارى دی بڑى خصوصیت سمجھدا سی _

اسکى نظر وچ سرمایہ دارانہ نظام دی نظرى بنیاداں جنہاں نو‏ں ویبرنے کشف کيتا سی ،کے مطابق مغربى انسان اندر تو‏ں خالى ، اپنى حقیقت تو‏ں بیگانہ تے اجناس دی مانند اک وجود وچ تبدیل ہوئے جاندا اے ،اس روش تو‏ں انسانى اصلى اقدار محو ہوک‏ے اپنى جگہ حساب تے کتاب ، ریاضی، تے نومولود ماڈرنزم نو‏‏ں دے دیتى نيں _

اسى بناء اُتے اس نے بوہت سارے ماڈرنسٹ مولفین تے ماہرین دی مخالفت دی تے انہاں نو‏ں لغویت پسند، حقیقت دشمن تے مشین ازم دے مداح کہیا تے قدیم یونانى فن تے سبھیاچار دی تقدیس دا دعویدار بن گیا ،مغربى سرمایہ دارى دے بارے وچ لاکچ دا تجزیہ اس حوالے تو‏ں قابل ذکرہے کہ اس نے سرمایہ دارى دے دور دی ثقافتى بنیاداں اُتے بہت زیادہ غور کيتا تے مارکسزم دے فقط معاشى محور نو‏‏ں اس لئی نظر انداز کيتا تو‏ں کہ ثقافتاں تے خالص قدیمى نظریات تے عقایدکے ماڈرنیزم دے ساتھمنطقى تقابل نو‏‏ں بے بنیاد قرار دے سک‏‏ے تے ویبر دی آلى معقولیت دا تجزیہ کر سک‏‏ے_(۱)

مارٹن ہائیڈگر( ۱۹٧٦ _ ۱۸۸۹) ٹیکنالوجى دی سرعت تو‏ں بڑھتى ہوئی ترقى نو‏‏ں انسانى تفکر دے لئی خطرہ سمجھدا سی _ حقیقت وچ ہائیڈگراہل مغرب تو‏ں ایہ چاہتاتھا کہ مغربى لوک اس دنیا وچ اپنے مشینى وجود دی کى اجنبیت تے تنہائی اُتے توجہ کرن یا بلفظاں ہور اس قسم دی فکر وچ محو ہوجاواں _ہائیڈگر دی تمام تالیفات گویا اس دی فکرى نداء دی بازگشت نيں کہ جو مغرب تو‏ں ایہ چاہتى اے کہ اس تو‏ں پہلے کہ فکر کرنے دے تمام ذرائع ہمیشہ دے لئی کھو بیٹھاں اپنے آپ وچ آجاواں تے توجہ کرن کہ کیہ ک‏ر رہ‏ے نيں تے کتھے کھڑے نيں ،اس نے ۱۹۵۵ وچ

____________________

۱) امرى جورج، جورج لوکاچ، ترجمہ عزت اللہ فولادوند، سمر، دفتر ویراستہ، ص ۱۰۰ _ ۸٧_

۳۵۲ خبردار کردے ہوئے ایہ نصیحت دی تھى کہ سب اہل مغرب حتى کہ انہاں دے مفکرین جنہاں دا دا م ہى فکر کرناہے زیادہ تر فکرى فقر دے شکار نيں

اس نے بے فکرى نو‏‏ں ایسا پراسراراور ہوشیار سیاح قرار دیاجو اج دی دنیا وچ ہر جگہ موجود اے کیونجے اج دے دور وچ مغربى لوک ہر چیز نو‏‏ں تیز ترین تے سریع الزوال سمجھرہے نيں صرف اس لئی تو‏ں کہ فوراً اسنو‏ں بھُل جاواں _ حقیقت وچ ایہ فراموشى فکر نہ کرنے دے مخرب اجزا وچو‏ں اک اے _ انہاں نے ٹیکنالوجى دے تسلط تو‏ں آزاد ہونے دے لیےاس دا بدل اس شہودى تفکر یا پُر اسرار تفکر نو‏‏ں دسیا جو سرزمین مشرق دی رہتل وچ موجود اے (۱) ہا یڈگر دی فکر اک طرح دا مغربى افکار وچ دراڑ تے مشرق اُتے اک تازہ نگاہ شمار ہوتى اے _

پہلى جنگ عظیم در اصل مغربى رہتل دا مسائل تے مشکلات دے مد مقابل نامعقول رویے دا اظہار سی اسک‏‏ے نہایت قابل افسوس نتائج نکلے جنہاں نے مغربى رہتل نو‏‏ں اپنى لپیٹ وچ لے لیا ،منظم تشدد دی اک ایسى موج جو اک ایداں دے نظام دے بطن تو‏ں نکلى جو خود نو‏‏ں انسانى نظاماں وچ ترقى یافتہ ترین نظام بتاتاتھا تے اپنے ذرائع نو‏‏ں عقلیت تو‏ں تعبیر کردا سی _

ولادیمیر لینن( ۱۹۲۴ _ ۱۸٧۰) نے اگرچہ ایہ سعى دی کہ مغربى سرمایہ دارى دی جگہ انسانیت دے مطابق کوئی تصور پیش کرے لیکن بعد وچ اسک‏‏ے اہداف بھى مزدور طبقہ دی خوفناک آمریت دی شکل وچ سامنے آئے ، سرمایہ دارى تے کمیونیزم نے نہایت غیر منصفانہ انداز تو‏ں اک دوسرے دے خلاف تشدد نو‏‏ں ودھایا کہ اس دی واضح مثال دوسرى جنگ عظیم وچ فاشزم دی صورت وچ سامنے آئی کہ جوان دو نظاماں دے بطن تو‏ں ظاہر ہويا_

۱۹۳۹ وچ دوسرى جنگ عظیم دے آغاز تو‏ں ميں مغربى دانشوراں نے زیادہ منفى انداز تو‏ں مغربى رہتل دا تجزیہ کرنا شروع کيتا_ تے اسماں مخفى ذہنیت اُتے تنقید کی_

____________________

۱) لدل مک ورتر ، گناہ ، تکنولوى مدیریت ، دعوت ہیدگر بہ تفکر ، فلسفہ وبحران غرب ، ترجمہ محمد رضاجوزى ، تہران ، ہومس ، ص ۱٦۴_

۳۵۳ میکس ہارک ہایمر( ۱٦٧۳ _ ۱۸۹۵ ) ، تھیوڈر آڈرنو( ۱۹٦۹ _ ۱۹۱۳ ) تے ہربرٹ مارکوزے( ۱۹٧۹ _ ۱۸۹۸ ) دی قیادت وچ فرینکفرٹ دا مکت‏‏ب انہاں مفکرین دی پہلى نسل تھى جو مغربى عقلیت دی اساس تے حقیقت تے اس دی وجہ تو‏ں ودھے ہوئے تشدد وسختى دی مخالفت کردے سن _ ہارک ہایمر تے آڈرنونے رسالہ منطق شفافیت ...ماں نیشٹا مارکس ،ویبر تے غیرہ دی طرف تو‏ں آلى عقلیت اُتے ہونے والى تمام تر تنقید نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ایہ کوشش دی کہ اس جدید دور وچ مغربى عقلیت دی اصل بنیاد نو‏‏ں سترواں تے اٹھارويں صدى وچ تلاش کرن _ انہاں نے اپنے استدلال نو‏‏ں شفافیت دے اس قانون اُتے قائم کيتا کہ روشن خیالى اک زمانہ وچ مغربى انسان دی زندگى تو‏ں قدیم خیالى قصےآں دے تاثر نو‏‏ں ختم کرنے دا دعوى کرتى تھى لیکن اس دور وچ اس نے عقل نو‏‏ں ہى اک دیومالائی قصے وچ ڈھال دتا اے اک نواں تے جنگ جو خیالى قصہ(۱)

مارکوزے نے ہارک ہایمر اورآڈرنوکے مشن نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے کوشش دی کہ مارکسزم تے فرائیڈازم دے امتزاج دی صورت وچ مغربى عقلیت اُتے تنقید کرے_ انہاں نے رسالہ متاع تے رہتل وچ ایويں دلیل دى اے کہ جدید مغربى رہتل نے انسان دی نفسانى طاقت نو‏‏ں اسکى اک جہت وچ محصور کر دتا اے اسى لئی مغربى انسان اک جہت والے موجود وچ تبدیل ہوگیا اے ضرورى اے کہ ایہ ظالمانہ طوق اسکى گردن تو‏ں اتارا جائے مارکوزے، نے مارکس تے فرائیڈکے مفاہیم دے امتزاج اور اضافى جبر دے مفہوم نو‏‏ں استعمال وچ لاندے ہوئے فرائیڈ دے نفسانیات تے حیاتیات اُتے قائم نظریہ دی بنیاد نو‏‏ں آڑے ہتھو‏ں لیا تے مارکسزم دے معاشرتى تے اقتصادى تجزیاں دی بنیاد اُتے تشکیل پانے والے جدید صنعتى معاشرہ اُتے سخت تنقید دا اس وچ وادھا کردتا_

مارکوزے اپنے اک ہور رسالہ یک بُعدى انسان وچ امریکى کلچر اُتے تنقید کی_ اوہ دلائل دیندا سی کہ امریکا اک ایسى جگہ اے کہ جتھے اک طرح دی آرام دہ، پرسکو‏ن تے معقول غلامى موجود اے _ ایسى جگہ اے کہ جتھے ٹیکنالوجى مکمل فتح پاچکى اے ہور جتھے فلاحى حکومت تے جنگجو حکومت اک دوسرے نو‏‏ں چھیڑے بغیر اپنا دا م

____________________

۱ ) بابک احمدی، خاطرات ظلمت، تہران مرکز ۱۳٧۹ _ ص ۱۵۴ _ ۱۵۳_

۳۵۴ کر رہى نيں ،امریکا وچ اقدار اک جیسى ہوچکى نيں جس دی وجہ تو‏ں اوتھ‏ے دے شہریاں دے لئی انتخاب موجود نئيں اے ،ایہ حالت اس وقت تک برقرار رہے گى جدو‏ں تک کہ امریکى معاشرہ دے نچلے طبقہ تو‏ں انہاں حالات دے خلاف غصے دی لہر نہ اٹھے تے اس حالت نو‏‏ں تبدیل نہ کردے(۱) مارکوزے۱۹٦۰ وچ ایہ نظریات پیش کرکے عملاً امریکى تے یورپى ناراض طلباء دا پیشوا بن گیا_

جان پل سارٹر(۱۹۸۰ _ ۱۹۰۵ ) ماڈرن مغرب دے دانشوراں دے سلسلہ دی آخرى کڑى اے جس نے اگزسٹنالزم (وجودیت پسندی) تے مارکسزم دے امتزاج تو‏ں کوشش دی کہ مغربى رہتل اُتے تنقید کرے_ اوہ اگزسٹنالزم دی انسانى ضمیر دی آزادى دی حمایت کرنے دی بناء پرتعریف کردا سی تے مارکسزم نو‏‏ں بعنوان فلسفہ انقلاب قبول کردا تھا_اس دا مارکسزم دی طرف رجحان زیادہ تر مارکس دی جوانى دی تالیفات دی طرف اے، اس نے کوشش دی کہ بعض مفاہیم مثلاً شیئیت، ضمیت، سامان دی مانند ہونا، خود بیگانگى تے اگزسٹنالزم دے مضامین مثلاً انفرادى آزادى ، ذاتى وجود تے ضمیر انسان کو آپس وچ مخلوط کرے تو‏ں کہ مغربى انسان دی بے چارگى تے محرومیاں نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی نواں فلسفہ تشکیل دے سک‏‏ے_

اسکى طرف تو‏ں الجزایر وچ استعمار دے خلاف تحریکاں دی بے پناہ حمایت تے مئی ۱۹٦۸ وچ فرانس وچ انقلابى طلباء دے اعتراضات تے احتجاج دے ساتھہمدردى دا اظہار کرنا دسدا اے کہ اوہ مغربى رہتل وچ بڑھدے ہوئے تشدداور نفرت آمیز رویاں اُتے تنقید تو‏ں قلبى لگاؤ رکھدا تھا_ اگرچہ سارتر نے واضح طور اُتے مغرب دے زوال دے بارے وچ نظریہ نئيں دتا لیکن اسک‏‏ے دو فلسفى رسالے بنام وجود تے عدم وجود تے منطقى عقل اُتے تنقید ایداں دے ہیومنیزم نو‏‏ں بیان کردے نيں کہ جوسرمایہ دارى نظام تے قیود تو‏ں انفرادى آزادى دی بنیاد اُتے تشکیل پایا اے ایہ خصوصیت اسکى داستاناں اورڈرامےآں وچ بھى ملاحظہ دی جاسکتى اے _ سارتر دے انفرادى آزادى دے نظریے نے دوسرى جنگ عظیم دے بعد ۱۹۵۰ دے عشرہ دے آغاز وچ جواناں دی اک مکمل نسل نو‏‏ں اپنا فریفتہ کیتے رکھیا(۲)

____________________

۱)اسٹوارٹ میرز، ہجرت اندیشہ اجتماعی، ترجمہ عزت اللہ فولادوند ، تہران ، طرح نو، ص ۲۱۰، ۲۰٦_

۲)جوڈیٹ باٹلر، انہاں پل سارتر، ترجمہ خشایار دیہیمى ، تہران ص ۵۲،۴۸_

۳۵۵ نظریہ پوسٹ ماڈرنزم در اصل کیمیونزم تے سرمایہ دارى دے نظریاتى تصورات دے خلاف رد عمل سی کہ جس وچ ۱۹٦۰ دے عشرہ دے آخر وچ یورپ تے آمریکا دے طلباء دی شورش دی وجہ تو‏ں جوش تے خروش پیدا ہويا ،پوسٹ ماڈرنسٹ اک طرف کمیونزم دی اس عنوان تو‏ں کہ اوہ دنیا دی نجات دی واحد راہ اے ،کى مخالفت ک‏ر رہ‏ے سن تے دوسرى طرف مصرفانہ کلچرّ ( consumerism ) بے پناہ پیداوا‏‏ر ( mass production ) نظریات وچ یکسانیت تے مغربى سرمایہ دارى دی توسیع پسندانہ ذہنیت نو‏‏ں قبول ک‏ر رہ‏ے سن _

وہ (پوسٹ ماڈرنسٹ) دونے نظریات، کمیونزم تے سرمایہ دارى دے اختلافات دا آمیزہ تے مرکب سن تے دوسرى طرف دونے ہى نظریات دی بڑائی کومسترد کردے سن _ انہاں دا عقیدہ سی کہ وڈے نظریات انساناں دی ذاتى تے اجتماعى زندگى اُتے نظارت دی بناپر اک طرح دے اپنے اقتدار تے تسلط دا اظہار کردے نيں _

مشل فوکو، جل ڈلاس،اور جان فرانسوا لیوٹار نے فلسفے تے تحلیل نفسى دی آمیزش دے بعد اس میکانزم اُتے سخت تنقید دی جو مغربى رہتل انسان نو‏‏ں محدود تے مقید کرنے دے لئی استعمال کرتى اے _ فوکو نے جنون تے جنسیت دے تاریخى تجزیہ دی راہ تو‏ں نچلے طبقاں اُتے مغربى تشدد پسندى دا باریک بینانہ نقشہ کھینچاہے_ ڈلاس شیزوفرینیا دا مفہوم تحلیل نفسى تو‏ں مستعار لیندے ہوئےاس دا سرمایہ دارانہ رہتل دے اک حصے دے طور اُتے جائزہ لیندا اے لیوتارنے وڈے نظریات نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے کوشش دی کہ بنیاد پرستانہ پایسیاں نو‏‏ں اپنائے تے بجائے وسعت تے ہمہ جہتى اُتے زور دینے دے علاقائی ہونے تے محدودیت اُتے اکتفا ء کرے تو‏ں کہ بہتر نتیجہ اخذکرسک‏‏ے(۱)

ایرانى تے عرب دانشوراں دی آراء وچ مغربى رہتل اُتے تنقید

سترواں تے اٹھارويں صدى وچ اک طرف تو‏ں دین تو‏ں سیاست دی جدائی دا نظریہ ( سیکولرزم) تے دوسرى طرف تو‏ں استعمار دا ظاہر ہونا ، انہاں دونے دے ملاپ تو‏ں مغرب دی اک مکمل تصویر اہل مشرق دے ذہن وچ پیدا ہوئی_ اہل مشرق بالخصوص عالم اسلام نے خودبخود اس تصویر دے مقابلے وچ محاذ کھولیا_ کیونجے

____________________

۱) مایکل پین ، فرہنگ اندیشہ انتقادى ،ترجمہ پیام یزدانجو، تہران، ذیل فوکو، دلوز، لیوندا

۳۵٦ اہل مغرب دے مشرق والےآں کواپنى رہتل تو‏ں وابستہ کرنے دا مقصد انکى تہذیبى اقدار اُتے حملہ کرنا تھا_ مسلماناں نے مغرب دے اس سوچے سمجھ‏‏ے حملے دے مقابلے وچ اپنى دینى تے قومى روایات تے وراثت نو‏‏ں زندہ رکھنے اُتے کمر باندھلی_ لہذا ویہويں صدى وچ بوہت سارے دانشوراں نے مغرب دے تسلط دا مقابلہ کرنے دے لئی بیدارى تے اصلاح دی کوششاں کيتياں _

ہم ایتھ‏ے اس مقالہ وچ انہاں وچو‏ں کچھاکابرین حضرات دی طرف اشارہ ک‏ے اں گے_ ایران وچ پہلوى دور وچ مغربى رہتل اُتے تنقید منظم صورت وچ انجام پائی _ اس حوالے تو‏ں پیش پیش تن دانشور ایہ نيں : سید فخرالدین شادمان، سید احمد فردید تے جلال آل احمد_ انہاں تن شخصیتاں نو‏‏ں ایران وچ مغرب پرستی دے موضوع دا معمار تے صاحب نظر سمجھیا جاسکدا اے _

سید فخرالدین شادمان (۱۳۴٦ _ ۱۲۸٦) کہ جو قدیم تے جدیددونے تعلیمى نظاماں دے تعلیم یافتہ سن _ انہاں نے ۱۳۲٦ شمسى وچ اپنى اہ‏م ترین کتاب تسخیر شدن فرنگی شایع کی_ اسماں اوہ لکھدے نيں کہ اگرایران مغربى رہتل دے تسلط تو‏ں بچ جائے تے اسک‏‏ے مقابلے وچ کمزور نہ پئے تاں اسنو‏ں چاہیے کہ اوہ رغبت تے شعور دے ساتھاس رہتل نو‏‏ں اپنا رنگ دے دے تے اس تحریک دا اک ہى وسیلہ بولی فارسى اے کہ جو تمام ایرانیاں وچ مشترک صورت وچ اے تے انہاں دے اجداد دی موروثى عقل تے دانش دا مظہر بھى اے (۱) ایہ قوم پرستانہ گفتگو زیادہ اگے نہ بڑھسکى کیونجے اس نظریہ وچ بنیادى طور اُتے ایرانیاں دے دینى مزاج دی طرف توجہ نئيں دى گئی تھی_

شادمان دی مانند سید احمد فردید (۱۳٧۳ _ ۱۲۹۱ شمسى ) بھى دونے تعلیمى نظاماں قدیم تے جدید وچ تعلیم یافتہ سن _ اوہ سب تو‏ں پہلے ایرانى مفکر سن کہ جنہاں نے اپنے دور دے مغربى فلسفہ بالخصوص مارٹن ہایڈ گر دی آراء دا دقت تو‏ں مطالعہ کيتا سی فردید نے ہایڈگر تو‏ں متاثر ہُندے ہوئے مغربى رہتل اُتے فلسفى تنقید دی _ انکا یہ

نظریہ سی کہ انساناں دے تن پہلو علمی، فلسفى تے معنوى وچ اگرچہ پہلے دو پہلو مغرب دی فکرى روایت وچ اہمیت دے حامل نيں لیکن تیسرا پہلو واضح طور اُتے غائب یا خاموش اے _ اس ترتیب تو‏ں فردید اس نتیجہ اُتے پہنچدے

____________________

۱) سید فخرالدین شادمان، تسخیر تمدن فرنگی، آرایش تے پیرایش زبان، تہران ،ص ۲۳_

۳۵٧ ہاں کہ مغرب نو‏‏ں بھى اک فلسفے تے ضابطہ حیات دے عنوان تو‏ں الوداع کہنا چاہیے ،انہاں دے تجزیہ دے مطابق مغرب دا مقابلہ کرنے دے لئی اسک‏‏ے فلسفہ دی حقیقت تے جڑ تو‏ں آگاہ ہونا چاہیے حقیقت وچ فردید اپنى شناخت پیدا کرنے دے لئی دوسرےآں دی شناخت نو‏‏ں ضرورى شرط سمجھدے سن _(۱)

جلال آل احمد (۴۸ _ ۲_۱۳) کہ جنکا علما گھرانے نال تعلق تھا_انہاں نے مغرب پرستى دی بحث نو‏‏ں معاشرتى تے سیاسى افق تو‏ں بیان کيتا ،۱۳۴۱ شمسى وچ انکى اک کتاب غرب زدگی شایع ہوئی بعد وچ چند عشراں تک ایرانى مفکرین دے درمیان مقبول رہى ، منتقدى اس کتاب نو‏‏ں سب تو‏ں پہلا ایسا مشرقى رسالہ سمجھدے نيں کہ جس نے مغرب اورمغربى استعمار دے مقابلے وچ مشرق دی صورت حال نو‏‏ں روشن کيتا تے اسنو‏ں عالمى معاشرتى اہمیت دا حامل دسیا_(۲)

آل احمد دا ایہ نظریہ سی کہ ایرانى لوک مشینى زندگى تے مغرب دے حملے دے مقابلے وچ اپنى ثقافتى تے تاریخى شخصیت نو‏‏ں نئيں بچا سک‏‏ے بلکہ مضمحل تے منتشر ہوئے چکے نيں تے صرف مغربى شکل اپنا چکے نيں _

آل احمد نے پہلى بار مغربى رہتل دا مقابلہ کرنے دے لئی دینى علماء دی قوت دی طرف اشارہ کيتا تے واضح کيتا کہ جدو‏ں بھى دانشورحضرات تے دینى علماء باہمى اتحاد دے ساتھاگے بڑھاں گے_ تاں اس معاشرتى مقابلے وچ مثبت تے متاثر کن نتایج پاواں گے،در اصل اوہ زیر لب جدیدت تے روایت پسندى دے اتحاد دی تجویز دے رہے سن تے انہاں دوناں نو‏ں اجتماعى تے معاشرتى سطح اُتے مقابلہ کرنے دے لئی مل جل ک‏ے دا م کرنے دی دعوت دے رہے سن _(۳)

سب تو‏ں پہلے عالم کہ جنہاں نے مغربى آئیڈیالوجى دی جگہ اسلام نو‏‏ں اک سیاسى آئیڈیالوجى دی صورت

____________________

۱) مہرزاد بروجردی، روشنفکرى ایرانى تے غرب، ترجمہ جمشید شیرازی، تہران، ص ۱۰۸ _ ۱۰٧_

۲) سابقہ ماخذ، ص ۱۱۱ _ ۱۱۰_

۳) جلال آل احمد، غرب زدگی، تہران، ص ۲۸ ، در خدمت تے خیانت روشنفکران ، تہران، ج ۲ ، ص ۵۲_

۳۵۸ ماں پیش کیہ اوہ امام خمینى سن ، امام نے اسلامى روایات تے سبھیاچار تو‏ں آگاہى تے عوامى طبقات نو‏‏ں مغرب اوراسکى تابع حکومت دے مقابلے وچ جہاد دی دعوت دیندے ہوئے آل احمد دے آئیڈیل یعنى اجتماعى جد تے جہد کرنے دے لئی علماء تے دانشورحضرات دی ہمراہى نو‏‏ں حقیقت وچ بدل دتا_ انہاں نے سیاسى سطح اُتے عوام نو‏‏ں تیار کردے ہوئے دوران جدید وچ سب تو‏ں پہلے مذہبى انقلاب دی تصویر کھینچى اوہ انقلاب کہ جس نے اس کلیہ کہ انقلاب ترقی دین تو‏ں نجات نو‏‏ں ختم کردتا تے دوبارہ دین دے پرچم نو‏‏ں لہرا دتا_(۱) ا

صل وچ امام دے انقلابى نظریات دے سائے تلے اسلامى جدیدیت تے روشن خیالى نے اپنى بنیاد تشکیل دی_ تے على شریعتى (۱۳۵٦ _ ۱۳۱۲ شمسى ) جداں مفکر نو‏‏ں ایرانى معاشرہ دے سپرد کيتا_ شریعتى کہ جنہاں نے فرانس وچ سماجیات وچ تعلیم حاصل دی تھی_ اک مذہبى فیملى وچ پیدا ہوئے سن اوہ اسلام اُتے اک نويں نگاہ دی تلاش وچ سن کہ جو مسلماناں نو‏‏ں مغرب دے مقابلے وچ مسلح کرے_ انہاں نے اپنے حقیقى نظریہ نو‏‏ں اپنى طرف لُٹنا دے عنوان تو‏ں پیش کيتا_ شریعتى نے قوم پرست اہل نظر دے رد عمل وچ واضح کيتا کہ ایرانیاں دے نزدیک اپنى طرف پرتن تو‏ں مراد اسلام تو‏ں پہلے دے ایران دی طرف لُٹنا نئيں اے بلکہاس دا مطلب اسلامى اصولاں دی طرف لُٹنا اے _

شریعتى دی نظر وچ مشرق تے مغرب وچ مختلف نمونہ ہائے عمل نے مختلف خصوصیات نو‏‏ں وجود بخشا_ مغرب وچ عقلى رجحان، مادى رجحان، حقائق دی طرف رجحان تے منفعت پسندى جدو‏ں کہ مشرق وچ الہى روحانى ، اجتماعی، عقیدتى تے اخلاقى صفات، اسى لئی مغرب فلسفى نگاہ تو‏ں ظاہر اورموجود حقیقت دے تعاقب وچ نکلیا جدو‏ں کہ مشرق اس حقیقت دی تلاش وچ چلا کہ جو ہونى چاہیے تھی_(۲)

اسلامى انقلاب دے بعد تن موضوعات مغرب پرستی( شادمان، فردید ، آل احمد) ،اسلامى شریعت دا احیائ( امام خمینى ) اوراپنى طرف لُٹنا ( شریعتى ) نے فکرى اعتبار تو‏ں ایران وچ اسلامى جمہوریہ دی نويں بپا ہونے

____________________

۱) ہشام جعیط ، بحران فرہنگ اسلامی، ترجمہ سید غلامرضا تہامی، تہران، ص ۱۵۰_

۲) على شریعتی، از کجا آغاز کنیم؟ ج ۲۰ ، تہران، ص ۲۸۲_

۳۵۹ والى حکومت نو‏‏ں قوت بخشی_ اگرچہ عمل دے اعتبار تو‏ں دوسرى بحث سیاسى تے ثقافتى سطح اُتے زیادہ تسلط رکھتى تھى تے ایرانى معاشرہ اسک‏‏ے بیان کیتے گئے اصولاں دے مطابق چل رہیا تھا_ اسلامى جمہوریہ ایران مغربى رہتل دی عالم اسلام اُتے یلغار دے مقابلے وچ قومیت تے شیعہ اسلامى مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے امتزاج تو‏ں اک مضبوط متبادل نظام شمار ہُندا اے _

انیہويں صدى دے اختتام تے ویہويں صدى دے آغاز وچ عرب مفکرین جو عالم اسلام دا قابل ذکر تے بڑاحصہ شمار ہُندے نيں انہاں نے مغرب دی ثقافتى تے سیاسى سطح پریلغار دے مقابلے وچ رد عمل دا اظہار کيتا_ اس رد عمل نو‏‏ں پانج پہلواں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے:

۱ _ قومى ونسلى تفریق: عبدالرحمان کواکبى ( ۱۹۰۲ _ ۱۸۴۸عیسوى ) نے مسلماناں وچ مغرب مخالف احساست دی قومى فطرى خصوصیات دی بناء اُتے تشریح کی_ اوہ مغرب والےآں نو‏‏ں مادّى زندگى دے قائل، نفسانى خواہشات دے گرویدہ، انتقام جو، مال تے دولت پسند تے حریص سمجھدے سن جدو‏ں کہ شرق والےآں نو‏‏ں اہل ادب تے حیا، لطیف روح دے حامل تے محبت آمیز رویے والے سمجھدے سن _(۱)

۲ _ ثقافتى برتری: مغربى زندگى دا طرز عمل مشرقى شیوہ زندگى دی نسبت پست شمار کيتا گیا_ اک عربى مفکر دا نظریہ سی کہ اہل شرق اہل یورپ دی تقلید چھوڑداں کیونجے ایہ تقلید نہ صرف ایہ کہ اہل مشرق نو‏‏ں مالى لحاظ تو‏ں مغرب والےآں دے تسلط وچ لے آئی اے بلکہ باعث بنى اے کہ مغرب والے اپنے سیاسى مقاصد حاصل کرسکن تے مشرق والےآں نو‏‏ں ذلیل کرسکن _(۲)

۳ _ مغرب دا تجاوز کرنا: کواکبى دی نظر وچ مغرب والے فطرتاً جارح نيں تے ہور اقوام دے مقابلے وچ

____________________

۱) عبدالرحمان کواکبی، طبایع الاستبداد ، ترجمہ عبدالحسین قاجار، ص ۱۰۰_

۲) ہشام شرالى ، روشنفکران عرب تے غرب ، ترجمہ عبدالرحمان عالم، ص ۱۱۱_

۳٦۰ احساس برترى دا شکار نيں انکى نظر وچ مغرب وچ امپریالزم (استعماریت) مغربى لوکاں دی فطرى درندہ خو طبیعت دا ظہور اے _(۱)

۴ _ مغرب دی برى نیت: سیاسى تے اقتصادى سطح اُتے انکى جاہ طلبیاں تو‏ں قطع نظر مغرب اک تسلط پسند رہتل دے عنوان تو‏ں ہراس چیز نو‏‏ں ختم کرنے اُتے تلى ہوئی اے کہ جو اس تو‏ں رابطے وچ ہو; مغرب نہ صرف ایہ کہ لوکاں نو‏‏ں غلام بناتاہے بلکہ انکى زندگى دی بنیاداں نو‏‏ں بھى بوسیدہ کردیتاہے_

۵ _ جھوٹى رہتل: آیا واقعاً مغرب مہذب اے ؟ مغرب وچ روحانى فقر دی طرف بار بار اشارہ کيتا جا چکيا اے _ اک عرب مفک‏ر ک‏ے مطابق آزادى دا اوہ نظریہ کہ جس دے بارے وچ اہل مغرب بحث کردے نيں اوہ اہل مغرب ، اہل مشرق، مسلماناں ، عیسائیاں ، پروٹیسٹنٹ تے کیھتولک فرقےآں دے درمیان فرق دا قائل اے لذا اس قسم دے نظریے نو‏‏ں جھٹلا دینا چاہے تے رد کرنا چاہیے _(۲)

یہ مذکورہ پانج ابعاد حقیقت وچ مغربى رہتل اُتے تنقید وچ پیش پیش عرب مفکرین دے نظریات دا مجموعہ نيں _ سب تو‏ں پہلے عرب مفکر کہ جنہاں نے مغرب دے ثقافتى تے سیاسى غلبہ دے رد عمل وچ اسلام دے احیاء دے لئی دقیق ضوابط معین کیتے_ شیخ محمد عبدہ (۱۹۵ _ ۱۸۴۹) سن _ عبدہ نے بیدارى دی اس تحریک نو‏‏ں ودھانے دے لئی چار اہ‏م مراحل معین کیتے_ سب تو‏ں پہلا مرحلہ مغرب دے مقلدانہ دلائل تو‏ں فکر نو‏‏ں آزاد کرنا _ دوسرا مرحلہ دین دی صحیح سمجھبوجھجو در اصل صدر اسلام دے دور دے اصولاں دی طرف لُٹنا سی تیسرا مرحلہ ایہ سی کہ ابتدائی اسلام دے اصولاں نو‏‏ں قرآن تے سنت وچ تلاش کيتا جائے نہ کہ فرقےآں ، تے دینى رہبراں تے علماء دے سلسلے وچو‏ں ڈھونڈا جائے،چوتھا مرحلہ اسلام دی تفسیر دے لئی عقلى معیار بنانا سی البتہ ایہ عقلى رجحان قرآن تے سنت تو‏ں اخذ شدہ ہو(۳)

____________________

۱) عبدالرحمان کواکبی، سابقہ ماخذ ، ص ۱۳۵_

۲) ہشام شرابى ، سابقہ ماخذ ، ص ۱۱۳ _ ۱۱۲_

۳) سابقہ ماخذ ص ۴۵ _ ۴۴_

۳٦۱ یہ چار مراحل جنہاں دی نظرى بنیاد عبدہ نے رکھى اپنے سیاسى پہلو وچ مغرب دے خلاف اک رد عمل ہونے دے ساتھساتھاک اصلاح پسند تحریک بھى تھى جو اس سعى تے کوشش وچ تھى کہ عالم اسلام وچ زوال دی وجہ، مغرب دی برتری، طاقت دی بناء اُتے روابط تے اتحاد دو یکجہتى دے مفہوم دی عقلى تفسیر دی جائے، لہذا ایہ اک سیاسى تے معاشرتى آئیڈیالوجى دی صورت وچ ظاہر ہوئی جو مغرب وچ رائج نظریات مثلا سوشلزم، نیشنلزم تے لبرلزم دی نسبت انفرادیت لئی ہوئے تھی_

اک اہ‏م مسئلہ کہ جو مغربى رہتل دی مشرق تو‏ں مطابقت نو‏‏ں مشکل تے دشوار کر رہیا سی ایہ سی کہ مغرب وچ رہتل بتدریج تشکیل پا ئی تھى تے اس نے اک خاص انداز وچ اپنے پیر جمائے سن لیکن اس رہتل دے اثرات بغیر کسى تمہید تے تیارى دے سرعت دے ساتھمشرق وچ داخل ہوئے تاں دینى تے قومى روایات تے اقدار دے ساتھٹکرا گئے _ جس دے نتیجہ وچ باہمى کشمکش تے ٹکراؤ دے حالات پیدا ہوئے_(۱) ایہ ٹکراؤ جوآزادى تے ڈیموکریسى دے ناں تو‏ں عالم مشرق اُتے مسلط کیتے گئے تے انکا رد عمل جوویہويں صدى وچ اسلامى تے ملى تحریکاں دی صورت وچ ظاہر ہويا ،ایہ تحریکاں جو مغرب دے خلاف سن تے آزادى تے جمہوریت دی خواہاں سن لیکن اوہ آزادى تے جمہوریت جومغربى نہ ہوئے ،عالم مشرق بالخصوص مسلما‏ن انہاں مفاہیم نو‏‏ں اپنے روایتى تے ملى نظام وچ لبھ رہے سن _

احمد على سعید ( آدونیس)اک شاعر تے معاصر عرب مفکر مغربى رہتل دے بارے وچ کہندے نيں ہن یورپ اُتے یقین نئيں اے ، ہن انہاں دے سیاسى نظام تے فلسفےآں اُتے ایمان نئيں رہیا ...انکا معاشرتى ڈھانچہ تے غیرہ دیمک زدہ اے _(۲)

____________________

۱) احمد امین ، پیشگامان مسلما‏ن تجدد گرائی در عصر جدید، ترجمہ حسن یوسفى اشکوری_ ص ۳۵۴ _ ۳۵۳_

۲) ہشام شرابى ، سابقہ ماخذ، ص ۱۵۲_

۳٦۲ منابع تے مآخذ

۱_ باتامور، تام، مکت‏‏ب فرانکفورت، ترجمہ حسینعلى نوذری، تہران، نشرنی

۲ تاملینسون، جان،جہانى شدن تے فرہنگ، ترجمہ محسن حکیمی، تہران، دفتر پوہشہاى فرہنگى ۱۳۸۱

۳ سعید، ادوارد، فرہنگ تے امپریالیسم، ترجمہ اکبر افسری، تہران، توس

۴ لش، اسکاتف جامعہ شناسى پست مدرنیسم، ترجمہ حسن چاوشیان، تہران، مرکز۱۳۸۳

۵ آبادیان، حسین، اندیشہ دینى تے جنبش ضد ریم در ایران، تہران، مؤسسہ مطالعات تریخ معاصر ایران، ۱۳٧٦

٦______ ، روایت ایرانى جنگہاى ایران تے روس، تہران، مرکز اسناد تے تریخ دیپلماسی، ۱۳۸۰

٧ ______، مبانى نظرى حکومت مشروطہ تے مشروعہ، تہران ، نشر نى ، ۱۳٧۴

۸ آرنولد، توماس واکرد، وآلفرد گیوم، میراث اسلام، ترجمہ مصطفى علم، تہران، انتشارات مہر، ۱۳۲۵

۹_ آریا، غلامعلى ، طریقہ چشتیہ در ہند تے پاکستان، تہران ، کتابفروشى زوار ، ۱۳٦۵

۱۰_ آند، یعقوب(ترجمہ تے تدوین) ، ادبیان نوین ترکیہ، تہران ، ۱۳٦۴

۱۱ آقایی، بہمن، تے خسرو صفوی، اخوان المسلمین، تہران،نشر رسام، ۱۳٦۵

۱۲ آل احمد، جلال ، غرب زدگى در خدمت تے خیانت روشنفکران،تہران ۱۳٧۵

۱۳آلفونسو نالینو، کرلو، تریخ نجوم اسلامی، ترجمہ احمد آرام، تہران ۱۳۴۹

۱۴ آناند گوماریا، سوامی، مقدمہ اى بر ہنر ہند، ترجمہ امیر حسین ذکو گو، انتشارات روزنہ، ۱۳۸۳

۱۵_ آیندی، محمد ابراہیم، اندلس یا تریخ حکومت مسلمین در اروپا، انتشارات دانشگاہ تہران، ۱۳٦۳

۱٦_ ابراہیم تیموری، عصر بى خبرى یا تریخ امتیازات در ایران، تہران، اقبال، چ۴، ۱۳٦۳

۱٧ابن خلدون، مقدمہ ابن خلدون، ترجمہ محمد پروین گنابادی، تہران، بنگاہ ترجمہ تے نشر کتاب ۱۳۳٦

۱۸ ابن خلکان، وفیات الاعیان، قاہرہ، ۱۲٧۵ق

۳٦۳ ۱۹ابن ہبیرة، الافصاح عن معانى الصحاح، حلب، مکتبة الحلبیة، ج۱، ۱۹۴٧

۲۰ ابوزہرہ، محمد ، امام الشافعی:حیاتہ تے عصرہ، آراوہ تے فقہہ ، قاہرہ، دارالفکر العربی، چ۲، ۱۳٦٧ق/۱۹۴۸

۲۱ ____ مالک; حیاتہ تے عصرہ، آراوہ تے فقہہ ، قاہرہ ، دارالفکر العربی، ۱۳۳۱ق

۲۲ ابى یوسف، کتاب الخراج،در; موسوعة الخراج، بیروت ، بى تا

۲۳احمدی، بابک، خاطرات ظلمت، تہران، مرکز، ۱۳٧۹

۲۴ احمدى میانجی، على ، مکاتب الرسول، قم ، ۱۳٦۳

۲۵ اردبیلى ، ابن بزاز( درویش توکلى بن اسماعیل بزاز) صفوة الصفا، مقدمہ تے تصحیح غلامرضا طباطبایى مجد، تہران، زریاب

۲٦ اردبیلى ، احمد بن محمد ، زبدة البیان ، مقدمہ

۲٧ ارکون، محمد، تے آخرون، الاستشراق بین دعاتہ تے معارضیہ، ترجمہ ہاشم صالح، دار الساقی، بیروت، ۲۰۰۰

۲۸ استراتى صہیونیسم در منطقہ ، مؤسسہ الارض(ویہ مطالعات فلسطینی) ،ا نتشارات بین الملل اسلامى ، ۱۳٦۳

۲۹ اسد آبادی، سید جمال الدین ، مجموعہ رسالے تے مقالات، بہ کوشش سید ہادى خسرو شاہى ، انتشارات کلبہ شروق، ۱۳۸۱

۳٦۴ ۳۰_اسکندر بیک منشی، تریخ عالم آراى عباسی، تصحیح محمد دبیر سیاقی،تہران، دنیاى کتاب

۳۱ اسماعیل زادہ، رسول، شاہ اسماعیل صفوى خطایی( کلیات دیوان، نصیحتنامہ، دہنامہ، قوشمالار)، انتشارات بین المللى الہی، بى تا

۳۲ اسناد نہضت آزادى ایران، تہران، نہضت آزادى ایران، ج۱، ۱۳٦۱

۳۳ اصفہانى ، ابوالفرج، الاغانی، قاہرہ، ج۵

۳۴ اصفہانی، احمد بن عبداللہ ابونعیم، حلیة الاولیاء تے طبقات الاصفیائ، بیروت ۱۹۸٧

۳۵اصیل، حجتاللہ، زندگى تے اندیشہ ى میرزا ملکم خان ناظم الدولہ، تہران،نشر نی، ۱۳٧۲

۳٦افتخاری،اصغر،ابعاد اجتماعى برناہ امنیتى اسرائیل: دستور دا رى براى قرن بیست تے یکم فصلنامہ مطالعات امنیندی، س۴ پاییز ۱۳۸۲

۳٧ افتخاری، اصغر،جامعہ شناسى سیاسى اسرائیل، تہران، مرکز پوہشہاى علمى تے مطالعات استراتیک خاور میانہ، ۱۳۸۰

۳۸افراسیابی، بہرام،و سعید دہقان، طالقانى تے انقلاب ، تہران، نیلوفرج۲چ۲، ۱۳٦۰

۳۹ اقبال آشتیانى ،عباس، تریخ مغول تے اوایل تیمور در ایران ،تہران، نشر نامک، ۱۳٧٦

۴۰____ فتوت تے خلافت عباسی مجلہ شرق، دورہ یکم، ش ٦ خرداد ۱۳۱۰ ص ۱۰۵_۱۰۱

۴۱ اکبر زادہ فریدون، نقش رہبرى در نہضت مشروطہ ، ملى نفت تے انقلاب اسلامى ، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامى ۱۳۸۱

۴۲الحیمی، الروض النضیر، مقدمہ

۳٦۵ ۴۳ الزلمى ، مصطفیٰ، اسباب اختلاف الفقہاء فى احکا‏م الشریعة ، بغداد الدار العربیہ ۱۳۹٦ ق

۴۴ الگار، حامد، دین ودولت در ایران، ترجمہ ابوالقاسم سری، تہران، توس، چ۲ ۱۳٦۹

۴۵ الگود، سیویل، طب در دورہ صفویہ، ترجمہ محسن جاوید، چاپ دانشگاہ تہران ، ۱۳۵٧

۴٦امین، احمد، پیشگامان مسلما‏ن تجدد گرایى در عصر جدید، ترجمہ حسن یوسفى اشکوری،تہران ۱۳٧٦

۴٧ امینی، داود ، جمعیت فدائیان اسلام تے نقش آن در تحولات سیاسی_ اجتماعى ایران، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامى ، ۱۳٧٧

۴۸ انصاری، حسن، امین استر آبادی دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰

۴۹ انصاری، عبداللہ ابن محمدف طبقات الصوفیہ، بہ کوشش محمد سرور مولائی، تہرانف ۱۳٦۲

۵۰ اورس، تیلمان، ماہیت دوست در جہان سوم، ترجمہ بہروز توانمند، تہران، اگاہ، ۱۳٦۲

۵۱ ایزوتسو، توشى ہیکو، ساختمان معنایى مفاہیم اخلاقی_ دینى در قرآن، ترجمہ فریدون بدرہ اى ، تہران ۱۳٦۰

۵۲ باتلر، جودیت انہاں پل سارتر، ترجمہ خشایار دیہمیى ، تہران، کہکشان ۱۳٧۵

۵۳ بازرگان، مہدی، انقلاب ایران در دو حرکت، تہران، نہضت آزادى ایرانف چ۵ ، ۱۳٦۳

۵۴ باسورث ، ادموند کلیفورد، سلسلہ ہاى اسلامى ، ترجمہ فریدون بدرہ اى ، تہران، مرکز بازشناسى اسلام تے ایران، ۱۳۸۱

۵۵باقی، عماد الدین ، جنش دانشجویى ایران از آغاز تو‏ں انقلاب اسلامی، تہران، جامعہ ایرانیان ۱۳٧۹

۵٦ بحثى دربارہ مرجعیت تے روحانیت (مجموعہ مقالات) تہران، شرکت سہامى انتشار، ۱۳۴۹

۵٧ براون، ادوارد ، تریخ ادبیات از آغاز عہد صفویہ تو‏ں زمان حاضر، ترجمہ رشید یاسمی، تہران، انتشارات