المستنصر باللہ

ابو جعفر المستنصر باللہ المنصور بن الظاہر
خلیفۃ الاسلام، خلافت عباسیہ، بغداد
خلافت عباسیہ کا چھتیسواں خلیفہ
راج ویلہ	10 جولائی 1226ء – 5 دسمبر 1242ء (16 سال 4 ماہ 25 دن شمسی)
پیشرو	ظاہر باللہ بن ناصر الدین
جانشین	مستعصم باللہ
ملکہ	شاہان
نسل	مستعصم باللہ
پیؤ	ظاہر باللہ بن ناصر الدین
جم	پیر یکم صفر 588ھ/17 فروری 1192ء بمقام بغداد، خلافت عباسیہ موجودہ عراق
موت	جمعہ 10 جمادی الثانی 640ھ/ 5 دسمبر 1242ء (عمر 50 سال) بغداد، خلافت عباسیہ موجودہ عراق
دفن	بمقام بغداد، خلافت عباسیہ موجودہ عراق
مذہب	سنی اسلام

المستنصر باللہ خلافت عباسیہ دا چھتیسواں خلیفہ سی جو 1226ء وچ تخت نشاں ہویا تے 1242ء تک خلیفہ رہیا۔ اوہ خلافت عباسیہ دے عہد زوال وچ دوسرا آخری خلیفہ سی۔

ناں و لقب

ولادت

مستنصر باللہ دی ولادت بغداد وچ بروز پیر یکم صفر 588ھ مطابق 17 فروری 1192ء وچ ہوئی ۔ مستنصر دی والدہ دا ناں ترکیہ سی جدونکہ والد ظاہر باللہ بن ناصر الدین سن۔

تخت نشینی

خلیفہ ظاہر باللہ بن ناصر الدین دی وفات دے بعد بروز جمعہ 13 رجب المرجب 623ھ مطابق 10 جولائی 1226ء نوں خلیفہ المستنصر باللہ دے لئی بیعت عامہ لی گئی۔ اِسی روز اُس دے سر اُتے تاج شاہی رکھیا گیا تے اہل حِل و عقد وچ عوام و خواص نے اُس دی بیعت کرلی۔ روز تختِ نشینی خلیفہ المستنصر باللہ دی عمر 35 سال 5 مہینے 11 دن سی۔ مستنصر باللہ دے والد ظاہر باللہ بن ناصر الدین دے زمانہ خلافت وچ جو لوک امیر سن، اوہی مستنصر باللہ دے عہد خلافت وچ وی امیر ای رہے۔

ابتدائے خلافت دے واقعات

مستنصر باللہ دے عہد خلافت دے ابتدائی واقعات نوں مورخ اسلام امام ابن کثیر الدمشقی نے اپنی تصنیف البدایۃ والنہایۃ المعروف التریخ ابن کثیر وچ تفصیلی بیان کیتا اے جن وچ چند واقعات ایوی‏‏ں‏ نیں :

بروز جمعہ 17 رجب 623ھ مطابق 17 جولائی 1226ء نوں منبراں اُتے امام امیر المومنین المستنصر باللہ بن ظاہر باللہ بن ناصر الدین دے ناں دا خطبہ پڑھیا گیا تے اُس دا ناں تے ذِکر آنے اُتے سونا تے چاندی نچھاور کیتا گیا۔ شعرا نے اُس دِن اُس دے مدائح تے مراثی پڑھے، اِس دے بدلے وچ اُنئی‏‏ں خلعت تے اِنعاماندا دتے گئے۔ مہینےِ شعبان المعظم 623ھ مطابق اگست 1226ء وچ شاہِ موصل ول توں وزیر ضیاء الدین ابو الفتح نصر اللہ بن الاثیر ول توں اک ایلچی بغداد آیا تے جس دے کول اک خط سی جس وچ فصیح و بلیغ عبارت وچ تہنیت برائے تخت نشینی تے تعزیت خلیفہ سابق مرحوم دی پیش کیتی گئی سی۔

عہد خلافت دے واقعات

مستنصر باللہ عہد عباسیہ دے آخری خلفاء وچوں اک سی جس نے 1226ء توں 1242ء تک خود مختار ریاست اُتے حکومت دی۔ اوہ آخری دور دے عباسی خلفاء وچ سب توں زيادہ نیک ناں تے مشہور اے۔ اس نے اپنے باپ الظاہر بامر اللہ دے بعد حکومت سنبھالی تے کل 17 سال حکومت دی تے اس دا دورِ حکومت عباسیاں دے آخری دور دا عہدِ زراں اے۔ اس دے عہد وچ بکثرت مساجد، خانقاہاں، مسافر خانے، سرائے تے شفا خانے تعمیر کیتے گئے۔ اس نے بغداد وچ اک ایسا مدرسہ بنایا جس دے اگے نظام الملک طوسی دا مدرسہ نظامیہ وی ماند پڑ گیا۔ اس مدرسے دا ناں خلیفہ دے ناں اُتے مدرسہ مستنصریہ سی۔ اس مدرسے دی عمارت ست سال وچ مکمل ہوئی۔ مدرسے دا کتب خانہ اتنا وڈا سی کہ اس دے لئی 60 اونٹوں اُتے کتاباں لد کر آئیاں۔ جدو‏‏ں ایہ مدرسہ کھلا تو اس وچ ڈھائی سو طالب علم داخل ہوئے۔ مدرسے دی خاص بات ایتھے تمام اشیاء تے ہر طالبعلم نوں ماہانہ وظیفے دی فراہمی سی۔ مدرسہ وچ اک شفا خانہ تے اک عمدہ حمام وی سی۔ اس مدرسے دی عمارت شکستہ حالت وچ اج وی بغداد وچ موجود اے۔ مستنصر نے رفاہ عام دے انہاں کاماں دے علاوہ سلطنت نوں وی وڈا مضبوط کیتا۔ اس دا زمانہ وڈا نازک سی۔ چنگیز خان دی تاتاری افواج ایران تے ماوراء النہر نوں تباہ کر چکی سن تے اس دی سرحد عباسی خلافت توں مل گئی سی۔ مستنصر نے اس خطرے دی روک تھام دے لئی اک لکھ سوار فوج تیار دی۔ پیادہ فوج اس دے علاوہ سن۔ اس دے بعد مستعصم باللہ نے حکومت سنبھالی جو عباسی خلافت دا آخری فرمانروا سی۔

عادات و خصائل

مستنصر باللہ شریعت اِسلامیہ نوں اُس دے اصل رنگ وچ دوبارہ نافذ العمل کرنا چاہدا سی جس دے لئی اُس نے کافی دا رہائے نمایاں سر انجام دتے۔ دین دے حوالہ توں اوہ خود سخت سی تے کوئی گستاخی سننا پسند نئی‏‏ں کردا سی۔ اک مرتبہ اک شاعر وجیہ قیروانی نے اُس دی مدح وچ کچھ اشعار قصیدہ دی شکل وچ نظم کیتے جس وچ ایہ شعر سی کہ :

"اگر تو سقیفہ دے روز ہُندا تو تینو‏‏ں ای پ رہی زگاراں دا پیشرو تے مقدم سمجھتے۔"

(اُس دا اشارہ اُس دن دی جانب سی جس روز حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ خلیفہ منتخب ہوئے سن) ایہ شعر اک شخص نے سُنیا تو کہیا: تو نے سخت غلطی کھادی، سقیفہ دے دِن امیر المومنین مستنصر باللہ دے جد اعلیٰ حضرت عباس رضی اللہ عنہ وی موجود سن جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے چچا سن تے اِس دے باوجود حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نوں پیشوا تے پیشرو تسلیم کیتا گیا۔ ایہ سن کر مستنصر باللہ نے اُس شخص دی تائید دی تے کہیا: " تمہارا ایہ شعر گستاخی اُتے مبنی اے۔" اُسنوں خلعت و انعام کچھ نئی‏‏ں دتا گیا تے اُس نوں شہر بدر کر دتا گیا۔ وجیہ قیروانی ایہ سن کر مصر چلا گیا۔ جتھے اوہ تا دم آخر مقیم رہیا۔

عہد خلافت وچ دا رہائے نمایاں

مستنصر باللہ نے اپنے عہد خلافت وچ خلافت عباسیہ نوں دوبارہ عروج اُتے قائم کرنے دی کوشش دی تے اِس سعی دی خاطر کئی بہترین بندوسبت کروائے جس توں خلافت عباسیہ دی رونق ہارون الرشید دے زمانہ جیسی دکھائی دینے لگی سی۔ مستنصر باللہ نے عوام وچ انصاف دی فراہمی آسان دی، رعایا وچ عدل پھیلیا دتا۔ مقدمات وچ فوری اِنصاف رائج العام کیتا۔ اہل علم و دِین نوں مقرب بنایا۔ بے شمار مساجد تعمیر کروائاں۔ شاہی سرائاں تعمیر کروائی گئاں تاکہ عوام دوران سفر پریشان نہ ہوں۔ شفاء خانے تے بیمارستان تعمیر ہوئے۔ اسلام دے دشمناں نوں غارت کیتا۔ سنت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم نوں مضبوط کیتا تے علما نوں سنت نبوی دی ترویج دے لئی زور دتا۔ لوگاں نوں سنت نبوی اُتے چلنے دی ہدایت دی۔ جہاد دا انتظام بوہت چنگا کر دتا گیا۔ مددِ اسلام دی خاطر افواج جمع کیتیاں گئیاں۔ عباسی سرحداں دا بندوبست کیتا گیا تے اُنئی‏‏ں دشمن دے حملاں توں محفوظ رکھنے دے لئی افواج دی کثیر تعداد سرحداں اُتے مقرر کیتی گئی۔ بیشتر قلعے فتح ہوئے۔ 632ھ مطابق 1235ء وچ مستنصر باللہ نے حکم جاری کیتا کہ چاندی دے درہم تیار کیتے جائاں تاکہ اوہ اُنہاں سونے دے چھوٹے ٹکڑاں دا بدل ہو جائاں جو اُس وقت رائج سن۔ چنانچہ چمڑے دے دستر خوان اُتے درہم پھیلیا دتے گئے تاکہ خلیفہ بغور ملاحظہ فرماسکے۔ عباسی وزیر نے حکام، تاجراں تے صرافاں نوں بلا کر کہیا: امیر المومنین نے تواڈے لئی ایہ چاندی دے درہم تیار کروائے نیں تاکہ سونے دے چھوٹے ٹکڑاں دی وجہ توں تو نوں جو تکلیف پہنچتی اے اوہ رفع ہو جائے تے اُنہاں دی وجہ توں جو تو حرام دے مرتکب ہُندے سن، اُس توں بچ سکو۔ ایہ سن کر لوگاں نے مستنصر باللہ نوں دعائاں دتیاں کیونجے درہم دے باعث اُنئی‏‏ں آسانی پیدا ہو گئی سی۔

مدرسہ مستنصریہ دا قیام

مورخ اسلام امام ذہبی بیان کر دے نیں کہ مدرسہ مستنصریہ دے وقف دا میزان ای صرف 70 ہزار مثقال توں ودھ سی۔ اِس مدرسہ دی بنیاد 625ھ مطابق 1228ء وچ رکھی گئی تے ایہ عمارت 631ھ مطابق 1234ء وچ مکمل ہوئی۔ تعمیر اُتے ست سال صرف ہوئے۔ اِس مدرسہ وچ اک کتب خانہ قائم کیتا گیا سی جس وچ 160 اونٹاں اُتے کتب لاد کر لیائی گئی سن جو نہایت نفیس و عمدہ سن۔ 248 فقہا چاراں مذاہب دے اِس مدرسہ وچ طالب علم سن تے اِس وچ 4 مدرس سن۔ حدیث، نحو تے طب، فرائض دے علاحدہ علاحدہ اُساتذہ مقرر سن۔ اِنہاں سب دے طعام و قیام اورخوراک اعلیٰ دا بندوبست دا پورا پورا اِنتظام کیتا جادا سی۔ 300 یتیم بچے اِس مدرسہ وچ تعلیم حاصل کیتا کر دے سن تے اُنہاں دی پرورش و تعلیم دی خاطر بے اِنتہاء مال وقف کیتا جادا سی۔ امام ذہبی نے اُنہاں گااں تے زمیناں دی فہرست وی دی اے جنہاں دی آمدن صرف اِس مدرسہ دے لئی وقف سی۔

خلیفہ مستنصر باللہ دے عہد خلافت 623ھ تا 640ھ مطابق 1226ء تا 1242ء وچ فوت ہونے والے اعیان

623ھ مطابق 1226ء/1227ء :

• یونس بن بدران بن فیروز جمال الدین المصری : مصر دے قاضی القضاۃ مقرر ہوئے تے علم وچ یگانہ روزگار سن۔ امام شافعی دی کتاب " الام " دا اختصار کیتا تے فرائض وچ اک طویل کتاب تصنیف دی۔ دمشق وچ بیت المال دا کم وی اِنئی‏‏ں سونپ دتا گیا سی۔ شاہان دمشق دی جانب توں خلفاء تے ملوک نوں مراسلے اِرسال وی تسی‏‏ں ای کیتا کر دے سن۔ حاکم دمشق المعظم نے الزکی ابن الزکی نوں معزول کر دتا تے اِنئی‏‏ں دمشق دا قاضی القضاۃ مقرر کر دتا۔ دمشق دے مدرسہ عادلہ کبیرہ وچ درس دینے والے پہلے امام نیں۔ تفسیر تے فقہ دا درس دتا کر دے سن۔ سامعین نوں روایت کرنے تے لکھ لینے دے متعلق دفتراں وچ نقل کرنے نوں چنگا خیال کیتا کر دے سن۔ ہر جمعہ تے منگل دے دن دی صبح نوں عدل و اِنصاف دے واسطے بیٹھا کر دے تے ایوان عادلیہ وچ شہر دے سارے گواہاں نوں بلوا لیا کر دے تے جس نے کوئی خط اِنصاف دے لئی لکھیا ہُندا، اوہ حاضر ہو جاندا تے اپنے گواہان نوں وی بلوا لیندا تے اوہ حاکم دے سامنے گواہی دیندے تے ایہ سب چھیندی وچ تحریر کر لیا جاندا۔ جمال الدین مصری ہر جمعہ نوں وقت عصر دے بعد مزار عثمان اُتے کمالی کھڑکی وچ نشست کر دے تے فیصلہ کر دے حتیٰ کہ نماز مغرب اداء کرلیندے۔ بسا اوقات عشاء دی نماز اداء کرنے تک اوتھے ای رکے رہندے۔ اِنہاں دا علم دا مذاکرہ بوہت خوب سی۔ اگر کسے شے نوں لے لیا کر دے تو لوک برا نئی‏‏ں مناندے سن۔ مہینےِ ربیع الاول 623ھ مطابق مارچ 1226ء وچ فوت ہوئے تے اِنئی‏‏ں جامع مسجد دمشق دے قریب دفن کیتا گیا۔
• ابو القاسم ھبۃ اللہ ابن الرواحہ : ایہ شخص مشہور مالدار تاجر تے دمشق دے معتبرین وچوں اک سی۔ دراز قد سی تے داڑھی ندارد سی۔ باب الفرادیس دمشق وچ اِس نے مدرسہ رواحیہ تعمیر کروایا تے مذہب شافعیہ دے لئی وقف کر دتا۔ اِس دی نگرانی تے تدریس دا فریضہ شیخ تقی الدین بن الصلاح الشہرزوری دے سپرد کیتا گیا۔ حلب وچ وی اِس دا اک مدرسہ سی تے اُسی مدرسہ وچ ابن الرواحہ آخری عمر وچ گوشہ نشاں ہو گیا سی۔ اِتوں دمشق وچ صوفیا دے قبرستان وچ دفن کیتا گیا۔ 623ھ مطابق 1226ء وچ فوت ہویا۔
• ابو محمد محمود بن مودود بن محمود البلاجی الحنفی الموصلی : موصل شہر وچ اِنہاں دا اک مدرسہ سی جو اِنہاں دے ناں توں مشہور سی۔ ایہ نسلاً ترک سن بعد ازاں علمائے مشائخ وچ شمار ہونے لگے۔ دین وچ راسخ الاعتقاد تے پختہ سن۔ 16 جمادی الثانی 623ھ مطابق 15 اپریل 1226ء نوں 80 سال دی عمر وچ موصل(شہر) وچ فوت ہوئے تے اوتھے ای دفن کیتے گئے۔
• نجیب الدین یاقوت یعقوب ابن عبد اللہ متولی شیخ تاج الدین الکندی : اِنئی‏‏ں ادب و شعر وچ خاصا کمال حاصل سی۔ جامع دمشق دے شمال مشرقی زاویہ دے کتب خانہ دی کتاباں اِنہاں دے لئی وقف کردتی گئی سن تے اوہ تعداد وچ 761 جلداں سن۔ اِنہاں دے بعد اِنہاں دے بیٹے نوں وقف کردتی گئاں۔ بعد ازاں اوہ کتب علما نوں وقف کیتیاں گئیاں تے سقوط بغداد وچ ایہ کتب ضائع ہوگئاں تے بیشتر فروخت کردتی گئاں۔ مہینے رجب 623ھ مطابق جولائی 1226ء وچ بغداد وچ فوت ہوئے تے امام ابوحنیفہ دے مزار دے کول مقبرہ خیزران والے قبرستان وچ دفن کیتے گئے۔
• چنگیز خان بن یسوکائی : تاتاریاں دا بادشاہِ اعظم، اِس دا اصل ناں تیموجین سی تے ایہ 1162ء وچ سلسلہ کوہ خینتی وچ واقع صحرائے گوبی وچ پیدا ہویا۔ موسم بہار 1206ء وچ دریائے اونون منگولیا دے قریب تاتاریاں دا بادشاہ بنا۔ بروز بدھ 4 رمضان 624ھ مطابق 18 اگست 1227ء نوں 65 سال دی عمر وچ فوت ہویا۔ اِس دے زمانہ حکومت وچ مسلم ریاستاں تے مسلم مقبوضات اُتے تاتاریاں نے خوب اودھم مچائی تے قتل عام کر دے رہے۔

وفات

المستنصر باللہ نے بروز جمعہ 10 جمادی الثانی 640ھ مطابق 5 دسمبر 1242ء نوں 52 سال قمری تے 50 سال شمسی دی عمر وچ وفات پائی۔

حوالے

خلافت عباسیہ Cadet branch of the بنو ہاشم جم: 17 فروری 1192ء موت: 5 دسمبر 1242ء
مناصبِ اہل سنت
پیشرو الظاہر باللہ	خلیفہ اسلام 10 جولائی 1226ء – 5 دسمبر 1242ء	جانشین المستعصم باللہ