امام بی
امام بی بی | |
---|---|
تاریخ پیدائش |
|
وفات | 9 نومبر 1914
|
قومیت | برطانوی ہند |
مذہب | اسلام |
شریک حیات | شیخ نور محمد |
اولاد | محمد اقبال تے شیخ عطا محمد |
ترمیم |
امام بی بی شیخ نور محمد دی زوجہ تے حکیم الامت شاعر مشرق علامہ محمد اقبال دی والدہ ماجدہ نيں۔
ابتدائی حالات
[سودھو]آپ دا ناں گرامی 'امام بی بی اے۔ آپ دے والدین دا تعلق سمبڑیال ضلع سیالکوٹ اک کشمیری گھرانے توں سی۔ آپ دی مشہوری دی وجہ ڈاکٹر علامہ محمد اقبال دی والدہ دی حثیت توں اے۔ آپ نوں آپ دی اولاد دے علاوہ رشتے دار تے چھوٹی عمر سب لوک بے جی بلاندے سن ۔ بے جی دے زمانے وچ خواتین (بالخصوص دیہات دیاں عورتاں) وچ لکھنے پڑھنے دا رواج بالکل نہ ہونے دے برابر سی۔ اس لئی بے جی لکھنا پڑھنا نئيں جاندی سی البتہ نماز انہاں نوں ازبر سی تے اوہ اسنوں پابندی توں ادا کيتا کردی سی۔ ناخوند ہونے دے باوجود آپ حلم تے وقار ، خوش خلقی ، سمجھ بجھ ، معاملہ فہمی ، خانہ داری ، دریا دلی تے صالحیت یا تدین دے اعتبار توں اک مثالی خاتون سن۔
شادی
[سودھو]آپ دی شادی شیخ نور محمد نال ہوئی۔ آپ دی شادی دے کچھ عرصہ بعد آپ دے گھر والے (شیخ نور محمد دے سسرال والے) سیالکوٹ وچ آ کے آباد ہوئے گئے۔
صفات
[سودھو]بے جی برادری دے باہمی جگھڑے نہایت عمدگی توں سلجھا لیدیاں سن تے اک دوسرے توں ناراض عناصر نوں باہم گلے ملوا دیدیاں سن۔ اپنی خوش خلقی تے درد مندی دے باعث محلے دیاں عورتاں وچ بے حد ہر دلعزیز سن۔ انہاں نوں بے جی اُتے اس قدر اعتماد سی کہ جدوں کدی ضرورت پڑدی اوہ اپنے زیورات یا روپیہ پیسہ انہاں دے پاس امانت رکھوا دیدیاں سن۔ بے جی ایسی تمام امانتاں وڈی احتیاط دے نال علاحدہ علاحدہ سرخ کپڑے دی پوٹلیاں وچ بنھ کر اپنے پاس محفوظ کر لیدیاں سن۔ بے جی دی زندگی دا سب توں تابناک پہلو انہاں دا جذبہ خیر سی۔ آپ غریباں تے حاجت منداں دی اس طرح مدد کردیاں سن کہ کسی نوں کاناں کان خبر نہ ہُندی سی۔ کئی حاجت مند خواتین نوں انہاں دے دست فیض رساں توں پوشیدہ طور اُتے نقد رقوم ملدی رہدیاں سن۔ پوشیدہ طور اُتے اس لئی کہ اوہ کم ناں تے نمود دے لئی نئيں بلکہ صرف اللہ دی رضا دی خاصر کردیاں سن۔ آپ دے وڈے فرزند شیخ عطا محمد بے جی دی ایسی خیرات نوں گپت دان کہیا کردے سن ۔ جدوں اوہ رخصت اُتے سیالکوٹ آندے تاں بے جی نوں اس گپت دان دے لئی خصوصی رقم دتا کردے سن ۔ اس طرح بے جی دا دریائے فیض برابر جاری رہندا سی۔ اوہ اک ہور اندازے توں وی غریباں دی مدد کيتا کردیاں سن۔ اوہ ایويں کہ نادار گھراناں دی تن چار لڑکیاں اپنے پاس لے آندی تے انہاں دی کفالت اپنے ذمہ لے لیدیاں سن۔ انہاں بچیاں نوں اپنی بیٹیاں دی طرح سمجھدیاں سن تے انہاں توں بہت پیار کردیاں سن۔ ایہ بچیاں گھر دے کم کاج وچ ہتھ بٹادیاں سن لیکن ملازماں دی طرح نئيں بلکہ دوسرے اہل خانہ دی طرح اوہ اسنوں اپنے گھر دا کم سمجھ کر کردیاں سن۔ بے جی دی بہو بیٹیاں انہاں بچیاں نوں بے جی دی ہدایت دے مطابق قرآن مجید پڑھاندی ، نماز سکھاندی ، معمولی دینی تعلیم دیتاں اس دے علاوہ اردو لکھنا پڑھنا ، کھانا پکانا تے سینا پرونا وی سکھادیاں سن۔ کچھ مدت دے بعد مناسب رشتہ تلاش کر کے انہاں دی شادی کر دیتاں تے انہاں دی رخصتی اپنی بیٹیاں دی طرح کردیاں۔ ایہ لڑکیاں عمر بھر بے جی نوں اپنی حقیقی ماں دا درجہ دیدیاں سن تے انہاں دے پاس اپنے سسرال توں اس طرح آتاں جس طرح بیٹیاں اپنے میکے آندیاں نيں۔ [۱][۲][۳] بے جی دے جذبہ ایثار دا اک واقعہ شیخ احمد دے بقول ایہ اے کہ
- میاں جی (شیخ نور محمد) دے چھوٹے بھائی شیخ غلام محمد دے لڑکیاں ہی ہودیاں سن۔ انہاں دی بیوی نوں بیٹے دی خواہش سی۔ دونے بھائی اکھٹے رہندے سن ۔ اک بار دونے دی بیویاں امید توں سن۔ اس مرتبہ بے جی نوں اللہ نے لڑکا دتا تے دیور دی بیوی دے ہاں فیر توں لڑکی ہوئی۔ انہاں دی افسردگی نوں محسوس کردے ہوئے بے جی نے انہاں توں کہیا کہ لڑکا تسيں لے لو تے لڑکی مینوں دے دو۔ چنانچہ بچےآں دا تبادلہ ہوئے گیا۔ بے جی نے لڑکی پالنا شروع کر دتی تے انہاں دی دیورانی نے لڑکے نوں۔ چند ماہ بعد اک دن صبح دے وقت دونے گھر دے کم کاج وچ مصروف سن ، بے جی نے لڑکے دے متعلق پُچھیا تاں انہاں دی دیورانی نے کہیا کہ دُدھ پی کر سو گیا اے۔ جدوں خاصی دیر ہوئے گئی تے بچہ بیدار نہ ہويا تاں جا کے دیکھنے اُتے معلوم ہويا کہ بچہ مر چکيا اے۔ اس دے ہونٹاں اُتے دُدھ لگیا ہويا سی۔ اس دے بعد بے جی نے لڑکی دیورانی نوں واپس کر دتی۔ [۴][۵]
اولاد دی تربیت
[سودھو]بے جی نہایت اعلیٰ درجے دی منتظم سن۔ آپ اپنی اولاد دی تربیت اُتے خاص توجہ دیدیاں سن تے ہر وقت انہاں نوں ادب تے تمیز سکھانے وچ کوشاں رہدیاں سن۔ علامہ محمد اقبال نے انہاں دے حسن تربیت تے حسن عمل نوں انہاں لفظاں وچ خراج تحسین ادا کيتا:
- تربیت توں ميں تری انجم دا اسيں قسمت ہويا
گھر میرے اجداد دا سرمایہ عزت ہويا
- دفتر ہستی وچ سی زريں ورق تیری حیات
تھی سراپا دین دنیا دا سبق تیری حیات
اقبال تے بے جی دا انس تے محبت
[سودھو]علامہ محمد اقبال بے جی توں بہت محبت کردے سن ۔ جدوں تک بے جی حیات رہیاں لاہور دے قیام دے دوران علامہ اقبال دا ایہ معمول رہیا کہ اوہ گرمیاں دی تعطیلات وچ یا جدوں وی انہاں نوں فرصت ملدی سیالکوٹ والدہ دی خدمت وچ پہنچ جاندے۔ بے جی نوں وی اقبال توں والہانہ محبت سی۔ جدوں اوہ یورپ وچ تعلیم حاصل کر رہے سن تاں دوپہر وچ انہاں دے خطوط دے انتظار وچ بیٹھی رہدیاں سن۔ اقبال جدوں گھر ہُندے بے جی دے پاس تاں دوپہر نوں کھانے توں پہلے یا کھانے دے بعد روزانہ زنان خانے وچ محفل جمتی جس وچ بے جی ، اقبال دی بہناں تے بے جی دی بہوئیاں شریک ہُندیاں۔ اس محفل وچ برادری تے محلے دے واقعات تے تنازعات دا ذکر ہُندا سی جنہاں نوں اقبال وڈی دلچسپی توں سندے سن ۔ اس وقت مسکراہٹ انہاں دے لباں اُتے کھیل رہی ہُندی تے بعض اوقات اوہ تفننِ طبع دے طور اُتے بے جی توں پُچھدے چنگا "بے جی فلاں بہو تے ساس دے جھگڑے دا فیصلہ کس طرح ہويا تے آپ نے انہاں دے درمیان آپ نے کِداں صلح کرائی؟" [۶] شیخ عطا محمد دی دوسری شادی دے وقت اقبال پنجويں جماعت وچ پڑھدے سن ۔ آپ دی بھاوج بیان کردی اے کہ اقبال نوں شعراں توں وڈی مناسبت سی۔ انہاں دی آواز وی نہایت شیريں سی۔ اوہ بازار توں منظوم قصے خرید لاندے سن تے گھر دی عورتاں نوں خوش الحانی توں پڑھ کر سناتے۔ ايسے طرح انہاں دا بیان اے کہ اقبال چھوٹی عمر ہی توں بے حد ذہین سن ، پڑھائی دا وڈا شوق سی تے سخت محنت کردے سن ، ایتھے تک کہ رات گئے تک پڑھدے رہندے۔
- اک دفعہ نصف شب دے نیڑے بے جی دی اکھ کھل گئی تے دیکھیا کہ اقبال لیمپ دے پاس بیٹھے اسکول دا کم کر رہے نيں۔ بے جی نے انہاں نوں دو تن مرتبہ پکاریا لیکن کوئی جواب نہ آیا۔ فیر انہاں نے بیٹے نوں جھنجھوڑدے ہوئے کہیا کہ اس وقت ادھی رات نوں کيتا پڑھ رہے ہو؟ اقبال نے اونگھدے ہوئے جواب دتا: بے جی! سویا ہويا ہی تاں ہون۔ اوہ پڑھدے پڑھدے سو گئے سن ۔
اقبال دے لڑکپن دے زمانے وچ انہاں دے وڈے بھائی شیخ عطا محمد سیالکوٹ توں باہر تعینات سن تے انہاں دی اہلیہ سیالکوٹ وچ ہی رہندی سی۔ گھر وچ زیادہ تعداد عورتاں دی سی۔ اقبال اس دور وچ اپنے والدین دی توجہ دا مرکز سن ۔ اوہ ماں توں بے حد محبت کردے سن تے باپ توں انہاں نوں جس قسم دی تربیت ملی اس دے متعلق علامہ اقبال خود بیان کردے نيں کہ
- جدوں میری عمر کوئی گیارہ سال سی ، اک رات اپنے گھر وچ کِسے آہٹ دے باعث سوندے توں بیدار ہوئے گیا۔ ميں نے دیکھیا کہ میری والدہ کمرے دی سیڑھیاں توں تھلے اتر رہیاں نيں۔ وچ فوراً اپنے بستر توں اٹھا تے اپنی والدہ دے پِچھے چلدے چلدے سامنے دے دروازے دے پاس پہنچیا ، جو ادھا کھلا سی تے اس وچوں روشنی اندر آ رہی سی۔ والدہ اس دروازے توں باہر جھانک رہیاں سن۔ ميں نے اگے ودھ کے دیکھیا کہ والد کھلے صحن وچ بیٹھے نيں تے اک نور دا حلقہ انہاں دا احاطہ کیتے ہوئے اے۔ ميں نے والد دے پاس جانا چاہیا لیکن والدہ نے مینوں روکیا تے سمجھیا بجھا کر سلا دتا۔ صبح ہوئی تاں وچ سب توں پہلے اپنے والد دے پاس پہنچیا توں کہ انہاں توں رات دا ماجرا دریافت کراں۔ والدہ صاحبہ پہلے ہی اوتھے موجود سن تے والد صاحب انہاں نوں اپنا اک رویا سنیا رہے سن جو رات انہاں نے بحالت بیداری دیکھیا سی۔ والد صاحب نے دسیا کہ کابل توں اک قافلہ آیا اے جو مجبوراً ساڈے شہر توں پچیہہ میل دے فاصلے اُتے مقیم ہويا اے۔ اس قافلے وچ اک شخص بے حد بیمار اے تے اس دی نازک حالت دی وجہ توں قافلہ ٹھہر گیا اے لہذا مینوں انہاں لوکاں دی مدد دے لئی فوراً پہنچنا چاہیے۔ والد نے کچھ ضروری چیزاں فراہم کر کے تانگہ منگایا۔ مینوں وی نال بٹھایا تے چل دیے۔ چند گھنٹےآں وچ تانگہ اس مقام اُتے پہنچ گیا جتھے قافلہ ٹھہرا ہويا سی۔ اساں دیکھیا کہ اوہ قافلہ اک دولت مند تے بااثر خاندان اُتے مشتمل اے جس دے افراد اپنے اک فرد دے علاج دے لئی پنجاب آئے سن ۔ والد نے تانگے توں اتردے ہی دریافت کيتا کہ اس قافلے دا سالار کون اے ؟ جدوں اوہ صاحب سامنے آئے تاں والد نے کہیا مینوں فوراً مریض دے پاس لے چلو۔ سالار بے حد متعجب ہويا کہ ایہ کون شخص اے جو ساڈے مریض دی بیماری توں مطلع اے تے فوراً اس دے پاس وی پہنچنا چاہندا اے ، توں اسيں اوہ مرعونیت دے عالم وچ انہاں نوں اپنے نال لے گیا۔ جدوں والد صاحب مریض دے بستر دے پاس پہنچے تاں دیکھیا کہ اس دی حالت بہت خراب اے تے اس دے بعض اعضا اس مرض دی وجہ توں ہولناک طور اُتے متاثرہو چکے نيں۔ والد صاحب نے اک چیز کڈی جو بظاہر راکھ نظر آندی سی۔ اوہ راکھ مریض دے گلے سڑے اعضا اُتے مل دتی تے کہیا اللہ دے فضل توں اسنوں شفا حاصل ہوئے گی۔ اس وقت نہ مینوں یقین آیا تے نہ مریض دے لواحقین نے اس پیش گوئی نوں اہمیت دتی لیکن چوویہہ ہی گھینٹے گزرے سن کہ مریض نوں نمایاں افاقہ ہوئے گیا تے لواحقین نوں یقین ہونے لگیا کہ ایہ صحیت یاب ہوئے جائے گا۔ انہاں لوکاں نے والد صاحب دی خدمت وچ اک اچھی خاصی رقم پیش کيتی جسنوں والد صاحب نے قبول نہ کيتا تے اسيں لوک سیالکوٹ آ گئے۔ چند روز بعد اوہ قافلہ سیالکوٹ وچ وارد ہوئے گیا تے معلوم ہويا کہ اوہ مایوس العلاج مریض شفایاب ہوئے چکيا اے۔ [۷]
وصال
[سودھو]آپ دی وفات اُتے علامہ اقبال نے اک نظم ’’والدۂ مرحومہ دی یاد وچ ‘‘ لکھی جو بعد وچ بانگِ درا دی زینت بنی۔ آپ دا انتقال 9 نومبر 1914ء نوں سیالکوٹ وچ ہويا تے آپ نوں درگاہ امام علی الحق توں ملحقہ قبرستان وچ سپردِ خاک کيتا گیا۔ اس نظم دا آخری شعر اس قدر مقبولِ عام اے کہ پاکستان وچ قبور دے کتبےآں اُتے سب توں زیادہ جو شعر لکھوایا جاندا اے اوہ ایہی اے:
آسماں تیری لحد اُتے شبنم افشانی کرے
سبزۂ نورستہ اس گھر دی نگہبانی کرے
اقبال اُتے شدت غم دا اثر
[سودھو]اقبال نوں بے جی دی وفات توں شدید صدمہ پہنچیا تے بہت دناں تک انہاں اُتے یاس دی کفیت طاری رہی۔
- مولانا عبد المجید سالک دا بیان اے کہ وچ تعزیت دے علامہ اقبال دی خدمت وچ حاضر ہويا تاں اوہ دیر تک والدہ مرحومہ دے اوصاف تے محاسن بیان کر کے آبدیدہ ہُندے رہے۔ کہندے سن کہ جدوں سیالکوٹ جاندا سی تاں والدہ مرحومہ شگفتہ ہوئے کے فرماتاں میرا بالی آ گیا اس وقت وچ اپنے آپ نوں اک ننھا سا بچہ سمجھنے لگدا۔
علامہ اقبال نے (آنجہانی) مہاراجا سرکشن پرشاد (صدراعظم حید آباد دکن) دے ناں اک خط وچ اپنی والدہ مرحومہ دے حوالے توں انہاں جذبات دا ذکر کيتا
- انسان اپنی کمزوری نوں چھپانے وچ کس قدر تاک اے ، بے بسی دا ناں صبر رکھدا اے تے فیر اس صبر نوں ہمت تے استقلال دی طرف منسوب کردا اے ، مگر اس حادثے نے میرے دل تے دماغ وچ اک شدید تغیر پیدا کر دتا اے۔ میرے لئی دنیا دے معاملات وچ دلچسپی لینا تے دنیا وچ اگے ودھنے دی خواہش کرنا صرف مرحومہ دے دم توں وابستہ سی۔ ہن ایہ حالت اے کہ موت دا انتظار اے۔ دنیا وچ موت سب انساناں تک پہنچکی اے تے کدی انسان وی موت تک پہنچ جاندا اے۔ میرے قلب دی موجودہ کفیت ایہ اے کہ اوہ تاں مجھ تک پہنچکی نئيں کسی طرح وچ انہاں تک پہنچ جاؤں۔
تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: والدہ مرحومہ دی یاد وچ
بے جی دی وفات اُتے علامہ محمد اقبال نے اپنے دلی جذبات دا اظہار اپنی بے مثل نظم والدہ مرحومہ دی یاد وچ وچ کیہ۔ [۹][۱۰]
شیخ نور محمد دی کفیت
[سودھو]بے جی دی وفات دا صدمہ شیخ نور محمد دی قوت برداشت توں باہر سی۔ اوہ شاعر نہ سن مگر صدمے دے زیر اثر انہاں نے اک دن اعجاز احمد توں کاغذ تے قلم دوات لیانے دے لئی کہیا۔ اعجاز احمد سمجھے کہ شاید اقبال نوں خط لکھواواں گے ، فرمایا کہ جو کچھ بولدا ہاں لکھدا جاؤ تے فیر اس کاغذ نوں اپنے چچا دے پاس بھیج دو۔ میاں جی سوچ سوچ کر شعر لکھواندے جاندے سن تے دو تن نشستاں وچ دس بارہ اشعار قلم بند کرائے۔ انہاں اشعار وچوں اک شعر شیخ اعجاز احمد نے نقل کرایا اے۔
- ایہ تنہا زندگی پیری وچ نصف الموت ہُندی اے
- نہ کوئی اسيں سخن اپنا ، نہ کوئی راز داں اپنا
اشعار اقبال نوں بھیج دتے گئے جنہاں نے کچھ عرصہ بعد اپنی نظم والدہ مرحومہ دی یاد وچ کاتب توں خوش خط لکھوا کر میاں جی نوں ارسال کر دتی۔
مرثیہ
[سودھو]اکبر الہ آبادی نے تعزیت کردے ہوئے فرمایا
- حضرت اقبال وچ جو خوبیاں پیدا ہوئیاں
قوم دی نظراں جو انہاں دے طرز دی شیدا ہوئیاں
- ایہ حق آگاہی ، ایہ خوشی گوئی ، ایہ ذوق معرفت
یہ طریق دوستی ، خود داری با تمکنت
- اس دی شاہد نيں کہ انہاں دے والدین ابرار سن
با خدا سن ، اہل دل سن ، صاحب اسرار سن
- جلوہ گر انہاں وچ انہاں نوں دا اے ایہ فیض تربیت
ہے ثمر اس باغ دا ایہ طبع عالی منزلت
- مادر مرحومہ اقبال جنت نوں گئياں !
چشم تر اے آنسوواں توں قلب اے اندوہ گاں
- رکنا مشکل اے آہ تے زاری تے فریاد کو
نعمت عظمی اے ماں دی زندگی اولاد کو
- اکبر اس غم وچ شریک حضرت اقبال
سال رحلت دا ایتھے منظور اسنوں فی الحال
- واقعی مخدومہ ملت سن اوہ نیکو صفات
رحلت مخدومہ توں پیدا اے موت تریخ
- 1333ھ
اکبر الہ آبادی نے مندرجہ ذیل قطعہ موت تریخ لکھیا جو اج وی بے جی دی لوح مزار اُتے کندہ اے
- مادر مرحومہ اقبال حضرت
سوئے جنت زاں جتھے بے ثبات
- گفت اکبر با دل اُتے درد تے غم
رحلت مخدومہ موت تریخ [۱۰]
اولاد
[سودھو]شیخ نور محمد تے امام بی دی اولاد دی کل تعداد ست سی۔
- شیخ عطا محمد
- فاطمہ بی
- طالع بی
- اک لڑکا جو چند ماہ دی عمر وچ وفات پاگیا
- محمد اقبال
- کریم بی
- زینب بی [۱۱]
حوالے
[سودھو]- ↑ زندہ رود علامہ اقبال دی مکمل سوانح حیات از ڈاکٹر جاوید اقبال جلد اول صفحہ 44 تے 45
- ↑ مشہور لوکاں دی عظیم ماواں مولف مقبول ارشد صفحہ 45 اور46
- ↑ تذکار صالحات مولف طالب ہاشمی صفحہ 209 تے 210
- ↑ زندہ رود علامہ اقبال دی مکمل سوانح حیات از ڈاکٹر جاوید اقبال جلد اول صفحہ 45 تے 46
- ↑ مشہور لوکاں دی عظیم ماواں مولف مقبول ارشد صفحہ 46
- ↑ تذکار صالحات مولف طالب ہاشمی صفحہ 210
- ↑ مشہور لوکاں دی عظیم ماواں مولف مقبول ارشد صفحہ 47 توں 49
- ↑ تحریر تے تحقیق: میاں ساجد علی‘ علامہ اقبال سٹمپ سوسائٹی)
- ↑ تذکار صالحات مولف طالب ہاشمی صفحہ 210 تے 211
- ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ مشہور لوکاں دی عظیم ماواں مولف مقبول ارشد صفحہ 50 تے 51
- ↑ مشہور لوکاں دی عظیم ماواں مولف مقبول ارشد صفحہ 47