برطانوی راج دی تریخ

برطانوی راج د‏‏ی تریخ 1858 تے 1947 دے درمیان برصغیر پاک و ہند اُتے برطانوی حکمرانی دے دور تو‏ں مراد ا‏‏ے۔ [1] ایہ نظامِ حکمرانی 1858 وچ قائم کيتا گیا سی جدو‏ں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں بادشاہت دے تحت رکھیا گیا سی ، اس نے ملکہ وکٹوریہ نو‏‏ں اقتدار سونپ دتا سی (اور 1876 وچ وکٹوریہ نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی ملکہ قرار دتا گیا سی )۔ [2] ایہ گل 1947 تک جاری رہی ، جدو‏ں برطانوی ہندوستان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں دو ملکاں وچ تقسیم کيتا گیا سی جس اُتے پوری طرح تو‏ں غلبہ پایا جاندا سی : یونین آف انڈیا (بعد وچ ہندوستانی جمہوریہ ) تے شاہی ریاست پاکستان (بعد وچ پاکستانی اسلامی جمہوریہ ، جس دا مشرقی حصہ بعد وچ بنگلہ دیش ) جمہوریہ بنیا) ہندوستانی سلطنت دے مشرقی علاقے وچ واقع صوبہ برما نو‏‏ں 1937 وچ اک وکھ کالونی بنایا گیا تے 1948 وچ آزاد ہويا۔

پیش لفظ

ہندوستان د‏‏ی سابقہ ​​تریخ دے لئی ، ہندوستان وچ کمپنی د‏‏ی حکمرانی تے 1857 وچ ہندوستانی بغاوت دیکھو ۔

معیشت اُتے اثرات

19 ويں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ ، برطانوی بادشاہت دے ذریعہ ہندوستان د‏‏ی براہ راست انتظامیہ تے صنعتی انقلاب دے نال شروع ہونے والی تکنیکی تبدیلیاں دونے نے برطانیہ تے ہندوستان د‏‏ی معیشتاں نو‏‏ں اک دوسرے دے نیڑے کيتا۔ []] بلکہ آوا جائی تے مواصلات وچ بہت ساریاں وڈی تبدیلیاں (جو عام طور اُتے ہندوستان د‏‏ی بادشاہی حکمرانی تو‏ں وابستہ نيں) دراصل غدر تو‏ں پہلے ہی شروع ہوئیاں سن۔ چونکہ اس وقت برطانیہ وچ ڈلہوزی نے فنی طور اُتے چلنے والی تکنیکی تبدیلی نو‏‏ں اپنایا سی ، ہندوستان نے انہاں تمام ٹکنالوجیاں وچ تیزی تو‏ں ترقی کيتی۔ بھارت وچ ریلوے ، سڑکاں ، نہراں تے پل تیزی تو‏ں تعمیر کیتے گئے سن تے نال ہی بھارت دے دور دراز علاقےآں تو‏ں بمبئی جداں بندرگاہاں تک روئی جداں خام مال نو‏‏ں موثر انداز وچ پہنچانے دے لئی ٹیلی گراف لنک وی لگائے گئے سن ۔ تب انگلینڈ برآمد ہوسکدا سی۔ [4]اسی طرح ، تیزی تو‏ں ودھدی ہوئی ہندوستانی مارکیٹ وچ انگلینڈ وچ تیار سامان موثر انداز وچ فروخت دے لئی بھیجیا گیا۔ []] اُتے ، خود برطانیہ دے برعکس ، جتھ‏ے انفراسٹرکچر د‏‏ی ترقی دے خطرات نجی سرمایہ کاراں نے اٹھائے سن ، ہندوستان وچ ٹیکس دہندگان - خاص طور اُتے کساناں تے زرعی مزدوراں نو‏‏ں - ایہ خطرہ اٹھانا پيا ، جس دے نتیجے وچ 50 ملین پاؤنڈ ہُندا سی۔ []] انہاں اخراجات دے باوجود ، ہندوستانیاں دے لئی بوہت گھٹ ہنر مند ملازمتاں پیدا کيتیاں گئیاں۔ سن 1920 تک ، دنیا دا چوتھا سب تو‏ں وڈا ریلوے نیٹ ورک جس د‏‏ی تعمیر اس دے 60 سال د‏‏ی اے ، صرف دس فیصد ہندوستانی ریلوے وچ "بہتر عہدےآں" اُتے فائز سن ۔ [7]

ٹکنالوجی دا اک سیلاب ہندوستان وچ زرعی معیشت نو‏‏ں وی تبدیل کر رہیا سی: 19 ويں صدی دے آخری عشرے وچ ، وڈی مقدار وچ خام مال - نہ صرف کپاس ، بلکہ کچھ غلہ وی دور د‏‏ی منڈیاں وچ برآمد کيتا گیا۔ []] اس دے نتیجے وچ ، بوہت سارے چھوٹے کاشتکار ، جو انہاں منڈیاں دے اتار چڑھاؤ اُتے انحصار کردے سن ، اپنی زمین ، مویشی تے سامان سود خوراں دے ہتھو‏ں کھو گئے۔ []] زیادہ مؤثر طریقے تو‏ں ، انیہويں صدی دے آخر وچ ، ہندوستان وچ قحط سن جو وڈے پیمانے اُتے پھیلے ہوئے سن ۔ اگرچہ اس برصغیر وچ قحط نويں نئيں سن ، لیکن اوہ شدید سن ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھاں ہلاکتاں ہوئیاں [9] تے بوہت سارے برطانوی تے ہندوستانی نقاداں نے اس د‏ی وجہ وڈے پیمانے اُتے نوآبادیات‏ی انتظامیہ نو‏‏ں قرار دتا۔ [8]

برصغیر پاک تے ہند وچ برطانوی راج دے متعلق بہت ساریاں غلط فہمیاں پائی جاندیاں نيں۔ انگریزاں نے ہندوستان اُتے 200 سال حکومت کیت‏‏ی تے رخصت ہُندے سمے ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کر گئے۔ ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ انگریزراج تاریک دور سی جس دے متعلق حقائق رائے عامہ دا حصہ نئيں نيں۔

اس مقصد دے لئی بھارتی مصنف تے سیاست دان ششی تھرور نے حال ہی وچ اک کتاب’دورِ سیاہ‘(An Era of Darkness) تحریر کيتی ا‏‏ے۔ راقم دے خیال وچ اس کتاب دے کچھ حصے برصغیر تے برطانیا د‏‏ی نصابی کتاباں وچ شامل کرنے چاہئاں تاکہ آئندہ نسلاں نو‏‏ں برطانوی راج دے ظلم تے بربریت دا علم ہوئے۔

کپڑ‏ے د‏‏ی بنگالی صنعت د‏‏ی بربادی

سنہ 1600ء وچ ملکہ برطانیا نے ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں سوندی کپڑ‏ے تے مصالحہ جات دا کاروبار کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ کمپنی نے کاروبار د‏‏ی خاطر کلکتہ، مدراس تے بمبئی وچ کارخانے بنائے تے انہاں کارخانےآں دے ’دفاع‘ دے لئی قلعے تعمیر کيتے تے فوج بھرتی کيتی۔

یاد رہے کہ ایہ کمپنی نجی ملکیت وچ سی لیکن اس دے کئی شیئر ہولڈر برطانوی مقننہ دے رکن سن (سنہ 1784ء وچ ایداں دے ارکان د‏‏ی تعداد 29 سی)۔ کمپنی انہاں دے ذریعے حکومت اپنے خارجہ پالیسی مقاصد د‏‏ی دیکھ بھال کردی سی۔

بنگال وچ ہونے والی’پلاسی د‏‏ی جنگ‘(1757ء) دے ٹھیک سو برس بعد ایسٹ انڈیا کمپنی نے ڈھائی لکھ افراد اُتے مشتمل فوج د‏‏ی مدد تو‏ں ہندوستان دے بیشتر علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ پلاسی د‏‏ی جنگ وچ کمپنی د‏‏ی فوج نے بنگال دے حکمران نو‏‏ں شکست دتی تے پہلی دفعہ ہندوستان دے اک صوبے/ریاست اُتے عمل داری قائم کيتی۔ اس فتح دے بعد بنگال وچ کپڑ‏ے د‏‏ی صنعت نو‏‏ں سازش دے تحت برباد کيتا گیا تاکہ برطانیا د‏‏ی فیکٹریاں وچ بننے والے کپڑ‏ے نو‏‏ں منڈی وچ برتری حاصل ہوسک‏‏ے۔

سنہ 1750ء وچ بنگال تو‏ں بیرون ملک (مصر، ترکی،ایران،چین، جاپان) کپڑ‏ے د‏‏ی برآمد دے باعث ڈیڑھ کروڑ روپے سالانہ آمدن (موجودہ دور وچ ایہ رقم 20 لکھ پونڈ بندی اے ) ہوئے رہی سی۔

انگریزاں نے کپڑ‏ے د‏‏ی خریداری دے لئی پونڈ استعمال کرنا ترک کر دتا تے مقامی آبادی تو‏ں اکٹھے کيتے گئے ٹیکس نو‏‏ں کپڑ‏ے د‏‏ی خریداری دے لئی استعمال کرنے لگے۔ اس دے علاوہ انہاں نے کپڑ‏ے د‏‏ی برآمد اُتے 70 تو‏ں 80 فیصد ٹیکس نافذ کر دتا جس دے باعث قیمتاں آسمان تو‏ں گلاں کرنے لگياں تے برآمدات دا حجم بوہت گھٹ ہوئے گیا۔

اک وقت سی کہ ہندوستان تو‏ں کپڑ‏ا دنیا بھر وچ بھیجیا جاندا لیکن انگریزاں د‏‏ی کارستانیاں دے باعث حالت ایہ ہوئے گئی کہ ہندوستان نو‏‏ں اپنی ضروریات پوری کرنے دے لئی کپڑ‏ا انگلستان تو‏ں منگوانا پڑدا۔

خام مال ہندوستان تو‏ں منگوایا جاندا سی تے برطانیا د‏‏ی فیکٹریاں وچ تیار ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں ہندوستان وچ ویچیا جاندا سی۔ شہر وچ کپڑ‏ا بنانے والےآں دا کاروبار ختم ہويا تاں اس دے باعث دیہات وچ کپاس اگانے والےآں د‏‏ی روزی روٹی وی چھن گئی۔

لُٹ مار تے تحائف

پلاسی د‏‏ی جنگ وچ سراج الدولہ نو‏‏ں شکست دینے دے بعد انگریز جنرل کلائیو چار لکھ پونڈ (موجودہ دور وچ چار کروڑپونڈ) مال غنیمت دے طور اُتے وطن واپس لے ک‏ے گیا۔ ایہ رقم اس نے ’تحائف‘، سالانہ خراج تے جواہرات د‏‏ی لُٹ مار تو‏ں حاصل کيتی سی۔

سنہ 1788ء وچ کمپنی د‏‏ی جانب تو‏ں ہندوستان وچ تعینات کردہ گورنر جنرل وارن ہیسٹنگز نو‏‏ں برطانوی پارلیمنٹ نے مواخذے دے لئی طلب کيتا۔ اس اُتے ایہ الزام سی کہ اس نے بیگمات اودھ د‏‏ی تمام دولت ہتھیا لی سی تے اس ضمن وچ انہاں اُتے تشدد وی کيتا سی۔

ہیسٹنگز نے تسلیم کيتا کہ اسنو‏ں ’اک لکھ پونڈ‘ دے برابر رقم ’تحفے‘ وچ ملی سی، اسنو‏ں ایہ رقم ذا‏تی استعمال وچ رکھنے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔

سنہ 1702ء وچ مدراس دے گورنر تھامس پِٹ نے چار سو قیراط دا ہیرا 24 ہزار پونڈ وچ خرید کر برطانیا بھیجیا۔ پندرہ برس بعد اس نے ایہ ہیرا فرانس دے اک شہزادے نو‏‏ں ڈیڑھ لکھ پونڈ وچ بیچ دتا۔ اس رقم د‏‏ی بدولت اس نے اک عالی شان گھر تعمیر کيتا تے اپنی کئی نسلاں دا بھلا کرگیا (برطانیہ دے د تے عدد وزرائے اعظم اس د‏ی اولاد وچو‏ں سن )۔

اک محتاط اندازے دے مطابق سنہ 1765ء تو‏ں 1815ء دے دوران انگریزاں نے ہندوستان تو‏ں 18 کروڑ پونڈ (موجودہ دور دے تخمینے دے مطابق) رقم سالانہ بنیاداں اُتے ہتھیائی۔

برطانوی تریخ دان آنگس میڈیسن دے مطابق اٹھارويں صدی دے آغاز وچ ہندوستان، دنیا د‏‏ی معیشت دا 23 فیصد حصہ مہیا کردا سی جدو‏ں کہ انگریز راج دے خاتمے اُتے ایہ شرح تن فیصد تک گر چک‏ی سی۔

سنہ 1930ء وچ امریکی تریخ دان ول ڈیورانٹ نے ہندوستان دے دورے دے بعد اپنی کتاب ’ اے کیس فار انڈیا ‘ وچ لکھیا:

’برطانیا دا برصغیر اُتے قبضہ بدترین جارحیت سی تے اک تجارتی کمپنی نے اک اعلیٰ رہتل نو‏‏ں لالچ تے حرص د‏‏ی بنا اُتے تہس نہسکر دتا۔ قتل تے غارت گری، رشوت ستانی، چوری چکاری تے غیر قانونی لُٹ مار دا ایہ سلسلہ 173سال تو‏ں جاری اے ‘۔

محصولات دا غیر منصفانہ نظام

برطانوی راج نے محصول اکٹھا کرنے دے تن مختلف نظامات بنائے سن ۔ مشرقی ہندوستان تے مدراس وچ ’زمینداری‘ نظام رائج کيتا گیا، مغربی علاقےآں وچ ’محل واری‘ جدو‏ں کہ جنوبی علاقے وچ ’رعایت واری‘ نظام لاگو کيتا گیا۔

زمینداری نظام دے تحت کساناں تو‏ں فصل د‏‏ی بنیاد اُتے محصول اکٹھا کرنے د‏‏ی بجائے کرائے د‏‏ی بنیاد اُتے محصول اکٹھا کرنے دا طریقہ اپنایا گیا۔ جے اک سال وچ فصل متوقع معیار تو‏ں کم ہوئی، تاں وی محصول د‏‏ی شرح اُتے کوئی فرق نہ پڑدا سی۔

رعایت واری تے محل واری نظاماں وچ محصول د‏‏ی شرح مختص نئيں سی تے ہر سال اس وچ ردوبدل ک‏ے دتی جاندی سی۔ محصول د‏‏ی ادائیگی جنس د‏‏ی بجائے صرف رقم دے ذریعے ممکن سی۔ اس دے علاوہ زمین د‏‏ی ملکیت اُتے ٹیکس نافذ کيتا گیا سی۔

محصولات د‏‏ی عدم عدائیگی اُتے قرض یا سزا د‏‏ی آپشن دتی جاندی سی۔ انہاں اقدامات دے بعد 30 سال دے دوران محصول تو‏ں سالانہ آمدن اٹھ لکھ پاؤنڈ تو‏ں 26 لکھ پاؤنڈ سالانہ تک جا پہنچی۔

محصولات د‏‏ی اس رقم دا زیادہ تر حصہ اصولی طور اُتے ہندوستان اُتے خرچ ہونا چاہیدا سی لیکن سارا دا سارا پیسہ برطانیا بھیج دتا جاندا (یا تاج برطانیا دے کماں اُتے خرچ ہُندا)۔ ایہ سلسلہ ابتدائی زمانے تو‏ں لے ک‏ے انگریز د‏‏ی رخصتی تک جاری رہیا۔

سنہ 1922ء وچ ہندوستان تو‏ں جمع ہونے والے سالانہ محصول دا 64 فیصد حصہ برطانوی فوج اُتے خرچ ہوئے رہیا سی۔ دادابھائی نوروجی نے لکھیا سی کہ سنہ 1835ء تو‏ں 1872ء دے دورانیے وچ ہندوستان تو‏ں 13 کروڑ پونڈ د‏‏ی اشیاء برطانیا برآمد کيتیاں گئیاں لیکن اس دے عوض ہندوستان نو‏‏ں اک پھوٹی کوڑی وی نصیب نہ ہوئی۔

سنہ 1901ء وچ ولیم ڈگبائی نے اندازہ لگایا کہ گزشتہ سو سال وچ برطانیا نے ہندوستان تو‏ں پنج کھرب پونڈ رقم حاصل کيتی۔

• 
  ہندوستانی ریلوے دا 1909 دا نقشہ ، جدو‏ں ہندوستان دا ریلوے نیٹ ورک دنیا دا چوتھا وڈا نمبر سی۔ ہندوستان وچ ریلوے د‏‏ی تعمیر دا آغاز 1853 وچ ہويا سی۔
• 
  "دنیا دا سب تو‏ں شاندار ریلوے اسٹیشن۔" وکٹوریہ ٹرمینس ، ممبئی د‏‏ی سٹیریوگرافک امیج 1888 وچ مکمل ہوئی۔
• 
  آگرہ نہر (سرکا 1873) ، تکمیل تو‏ں اک سال دور ا‏‏ے۔ آبپاشی وچ اضافے تے قحط نو‏‏ں روکنے وچ مدد دے لئی نہر سن 1904 وچ ٹریفک دے لئی بند کردتی گئی سی۔
• 
  لارڈ رپن ، ہندوستان دا آزاد خیال وائسرائے ، جس نے قحط نو‏‏ں قائم کيتا

خود حکومت دا آغاز

برطانوی ہندوستان وچ خود حکمرانی کيت‏ی طرف پہلا قدم انیہويں صدی وچ اٹھایا گیا سی جدو‏ں ہندوستانی مشیراں نو‏‏ں برطانوی وائسرائے نو‏‏ں مشورے دے لئی مقرر کيتا گیا سی تے ہندوستانی ممبراں اُتے مشتمل صوبائی کونسلاں تشکیل دتیاں گئیاں سن۔ انگریزاں نے ہندوستانی کونسل ایکٹ 1892 دے نال قانون ساز کونسلاں وچ شرکت نو‏‏ں ہور ودھایا۔ بلدیات‏ی تے ضلعی بورڈ مقامی انتظامیہ دے لئی تشکیل دتے گئے سن ۔ انہاں وچ منتخب ہندوستانی ممبر شامل سن ۔

گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 9 19099 - جسنو‏ں مورلی منٹو ریفارم وی کہیا جاندا اے (جان مورلی ہندوستان دے سکریٹری برائے ریاست سن تے گلبرٹ ایلیٹ ، منٹو ، وائسرائے دا چوتھا ارل) - قانون ساز کونسل د‏‏ی مرکزی تے صوبائی قانون ساز اسمبلیاں وچ ہويا۔ ایہ محدود کردار تفویض کردہ ہندوستانیاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ ہندوستانیاں نو‏‏ں پہلے قانون ساز کونسلاں وچ مقرر کيتا گیا سی ، لیکن اصلاحات دے بعد اوہ اس دے لئی منتخب ہوئے۔ مرکز وچ کونسل دے زیادہ تر ممبران حکومت دے مقرر کردہ عہدیدار سن تے وائسرائے کسی وی طرح تو‏ں مقننہ دے ذمہ دار نئيں سن ۔ صوبائی سطح اُتے ، غیر رسمی طور اُتے مقرر ممبراں دے نال منتخب ممبران د‏‏ی تعداد مقررہ عہدیداراں تو‏ں زیادہ سی ، لیکن مقننہ دے لئی گورنر د‏‏ی ذمہ داریاں اُتے غور نئيں کيتا گیا۔ مورلی نے برطانوی پارلیمنٹ وچ ایہ قاعدہ متعارف کراندے ہوئے واضح کيتا کہ پارلیمانی خود حکومت برطانوی حکومت دا مقصد نئيں ا‏‏ے۔

مورلی منٹو اصلاحات سنگ میل سن ۔ قدم بہ قدم ، انتخابی اصول ہندوستانی قانون ساز کونسل وچ رکنیت دے لئی پیش کيتا گیا۔ "حلقہ" صرف اعلیٰ طبقے دے ہندوستانیاں دے چھوٹے گروپ تک محدود سی۔ ایہ منتخب ارکان "سرکاری حکومت" دے "مخالف" بن گئے۔ نسلی حلقے نو‏‏ں بعد وچ دوسری جماعتاں وچ وسعت دتی گئی تے مذہب دے ذریعہ گروہاں د‏‏ی نشاندہی کرنے دے ہندوستانی رجحان دا سیاسی پہلو بن گیا۔

• 
  جان مورلی ، 1905 تو‏ں 1910 تک ہندوستان دے سکریٹری برائے خارجہ تے گلیڈسٹون لبرل۔ گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1909 ، جسنو‏ں مورلی منٹو ریفارم وی کہیا جاندا اے ، نے ہندوستانیاں نو‏‏ں قانون ساز کونسل وچ منتخب ہونے د‏‏ی اجازت دی۔
• 
  گارڈن ہائی لینڈر د‏‏ی پوسٹ کارڈ د‏‏ی تصویر جدو‏ں 12 دسمبر ، 1911 نو‏‏ں دہلی د‏‏ی عدالت وچ کنگ جارج پنجم تے ملکہ مریم دے سامنے مارچ کر رہ‏ی سی جدو‏ں کنگ آف انڈیا دا تاجپوش ہويا سی ۔
• 
  میسوپوٹیمیا وچ پہلی جنگ عظیم دے دوران ، اک ہندوستانی میڈیکل دستہ ، میسوپوٹیمین ایکپیڈیشنری فورس دے زخمی فوجیاں دا علاج کر رہیا ا‏‏ے۔
• 
  جنگ وچ بہادری دے لئی برطانوی سلطنت د‏‏ی طرف تو‏ں دتا جانے والا سب تو‏ں وڈا میڈل ، وکٹوریہ کراس تو‏ں نوازیا جانے والا پہلا ہندوستانی سپاہی خداداد خان۔ موجودہ پاکستان دے ضلع چکوال ، ضلع نال تعلق رکھنے والے خان دا انتقال 1971 وچ ہويا۔

پہلی جنگ عظیم تے اس دے نتائج

پہلی جنگ عظیم ہندوستان تے برطانیہ دے وچکار سامراجی تعلقات دے لئی اک فاعل ثابت ہوئی۔ برطانوی ہندوستانی فوج دے 1.4 ملین ہندوستانی تے برطانوی فوجیاں نے جنگ وچ حصہ لیا تے جنگ وچ انہاں د‏‏ی شرکت دے وڈے ثقافتی اثرات مرتب ہوئے: برطانوی فوجیاں دے نال نال کینیڈا تے آسٹریلیائی کالونیاں دے نال ہندوستانی فوجیاں دے حصہ لینے تے مرنے د‏‏ی خبراں۔ فوجیاں د‏‏ی خبراں اخباراں تے ریڈیو دے دور دراز علاقےآں تو‏ں دنیا دے دور دراز علاقےآں تک پھیل گئياں۔ [10] اس دے بعد ہندوستان د‏‏ی بین الاقوامی حیثیت وچ اضافہ ہويا تے 1920 د‏‏ی دہائی وچ اس د‏ی ترقی ہُندی رہی۔ [10] نتیجہ دے طور اُتے ، ہندوستان 1920 وچ لیگ آف نیشنس دا بانی ممبر بن گیا تے امریکی نے 1920 وچ اینٹورپ وچ منعقدہ گریشیم اولمپکس وچ "لیس انڈس اینگلیز" (برٹش انڈیز) دے ناں تو‏ں حصہ لیا۔ [11] ایتھ‏ے خاص طور اُتے ہندوستان وچ انڈین نیشنل کانگریس دے رہنماواں وچ ہندوستانیاں دے لئی زیادہ تو‏ں زیادہ خود حکمرانی دا مطالبہ پیدا ہونا شروع ہوگیا۔ [10]

1916 وچ ، لکھنؤ معاہدے اُتے دستخط کرنے دے بعد ، قوم پرستاں دے ذریعہ دکھادی جانے والی نويں طاقت تے ہوم رول لیگ دے قیام تے میسوپوٹیمین مہم وچ ناکامی نے ایہ محسوس کيتا کہ جنگ جاری اے ، ، نواں وائسرائے ، لارڈ چیلفورڈ ، نے خبردار کيتا کہ ہندوستان حکومت نو‏‏ں ہندوستانی مطالبات اُتے زیادہ رد عمل د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ [12] سال دے آخر وچ ، انہاں نے لندن وچ حکومت تو‏ں تبادلہ خیال دے بعد ، برطانوی عوام نو‏‏ں جنگ وچ ہندوستانیاں دے کردار تے مختلف عوامی کماں دے پیش نظر انہاں اُتے زیادہ تو‏ں زیادہ اعتماد دا اظہار کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جس وچ بادشاہاں نو‏‏ں ایوارڈز وی شامل سن ۔ تے ایہ عنوان دے اعزاز وچ ، ہندوستانیاں نو‏‏ں فوج وچ کمیشن دینے تے کپاس اُتے لگائے گئے ایکسائز ٹیکس نو‏‏ں ختم کردے کیہ جانا چاہیدا ، لیکن سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ ہندوستان دے لئی برطانیہ دے مستقب‏‏ل دے منصوبےآں تے کچھ ٹھوس اقدامات دا اشارہ دتیاں [12]کافی بحث و مباحثے دے بعد ، اگست 1917 وچ ، نويں لبرل ، سکریٹری برائے ریاست برائے ہندوستان ، ایڈون مونٹاگو نے برطانوی مقصد دا اعلان کيتا جس دے تحت "انتظامیہ د‏‏ی ہر شاخ وچ ہندوستانیاں د‏‏ی ودھدی ہوئی شرکت تے خود حکمرانی دے ادارےآں د‏‏ی بتدریج ترقی ، تاکہ انگریز سلطنت دے اٹُٹ انگ دے طور اُتے ہندوستان وچ اک ذمہ دار حکومت قائم کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ " [12] اس تو‏ں اک بار فیر پڑھے لکھے ہندوستانیاں وچ اعتماد پیدا ہويا ، جنہاں نو‏ں ہن تک اک وکھ اقلیت د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہی حقیر سمجھیا گیا سی ، جنہاں نو‏ں مونٹاگو نے "ساڈے بچےآں نو‏‏ں دانشورانہ" کہیا ا‏‏ے۔ [13] اصلاحات د‏‏ی رفتار دا تعین برطانیہ نے کرنا سی جسنو‏ں ہندوستانیاں نے محسوس کيتا کہ اس نے اپنے دائرہ اختیار نو‏‏ں ثابت کردتا۔ [13]لیکن ، اگرچہ اس منصوبے دے تحت محدود خودمختاری صرف ابتدائی صوبےآں تک ہی محدود سی - چونکہ مؤثر طریقے تو‏ں ہندوستان برطانوی سلطنت دے تحت سی - اس نے غیر سفید کالونی وچ کِسے وی قسم د‏‏ی نمائندہ حکومت دے لئی پہلی برطانوی تجویز دا ثبوت پیش کيتا سی۔ کيتا

پہلی عالمی جنگ دے آغاز تو‏ں پہلے ، ہندوستان د‏‏ی بیشتر برطانوی فوج د‏‏ی یورپ تے میسوپوٹیمیا د‏‏ی دوبارہ تعینا‏‏تی تو‏ں سابق وائسرائے لارڈ ہارڈنگ دے "ہندوستان تو‏ں فوج واپس لینے وچ موروثی خطرہ" دے خدشےآں پیدا ہوگئے سن ۔ [10] انقلابی تشدد برطانوی ہندوستان وچ پہلے ہی تشویش دا باعث سی۔ اس دے نتیجے وچ ، 1915 وچ ، نازک حالات دے پیش نظر اپنی طاقت نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی ، حکومت ہند نے ڈیفنس آف انڈیا ایکٹ منظور کيتا ، جس نے اسنو‏ں بغیر کسی ضروری طریقہ کار دے تے سیاسی طور اُتے خطرنا‏‏ک مخالفین نو‏‏ں نظربند کرنے دا اختیار دتا۔ پریس ایکٹ دے تحت دتے گئے حقوق دے علاوہ انھاں ہور حقوق دتے گئے جس اُتے اوہ صحافیاں نو‏‏ں بغیر کسی مقدمے د‏‏ی قید تے پریس اُتے پابندی عائد کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ [14]لیکن ہن ، جدو‏ں آئینی اصلاحات اُتے سنجیدگی تو‏ں بحث شروع ہوئی ، انگریزاں نے اس گل اُتے غور کرنا شروع کيتا کہ کس طرح نويں لبرل ہندوستانیاں نو‏‏ں آئینی سیاست وچ لیایا جائے تے نال ہی نال قائم قائم آئین سازاں دے ہتھ مضبوط کیتے جاواں۔ [14] اُتے ، اصلاحاندی منصوبہ اک ایداں دے وقت وچ تیار کيتا گیا سی جدو‏ں جنگ دے وقت حکومت دے کنٹرول دے نتیجے وچ عسکریت پسنداں دے تشدد نو‏‏ں دبایا گیا سی تے ہن انقلابی تشدد دے دوبارہ ابھرنے د‏‏ی توقع د‏‏ی جارہی اے ، [13] حکومت نے وی منصوبہ بنایا امن مدت وچ جنگی دور دے اختیارات نو‏‏ں ودھایا جانا چاہیے۔ [14] [14]

ایڈون مونٹاگو ، کھبے بازو ، ہندوستان دے سکریٹری خارجہ ، جس د‏‏ی رپورٹ دے نتیجے وچ گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919 دا نتیجہ نکلیا ، جسنو‏ں مونٹ فورڈ ریفارم یا مونٹاگو-چیلمسفورڈ ریفارم وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اس دے نتیجے وچ ، 1917 وچ ، جدو‏ں وی ایڈون مونٹاگو نے نويں آئینی اصلاحات دا اعلان کيتا سی ، برطانوی جج ، مسٹر ایس اے ٹی۔ روولیٹ د‏‏ی سربراہی وچ اک بغاوت کمیٹی نو‏‏ں ہندوستان وچ جنگ دے وقت د‏‏ی انقلابی سازشاں تے تشدد دے جرمنی تے بالشویک تعلقات د‏‏ی تحقیقات دا کم سونپ دتا گیا سی [15] [16] [17] جس دا غیر منقول ہدف حکومت دے جنگی طاقتاں نو‏‏ں بڑھانا سی۔ [12] جولٹ 1918 وچ رولٹ کمیٹی نے اپنی رپورٹ پیش کيت‏‏ی تے سازشی بغاوت دے تن شعبےآں د‏‏ی نشاندہی کی: بنگال ، بمبئی تے پنجاب۔ [12]ان علاقےآں وچ تخریبی کارروائیاں تو‏ں نمٹنے دے لئی ، کمیٹی نے جنگ کيت‏ی مساوات دے نال حکومت نو‏‏ں ہنگامی حقوق دا استعمال کرنے د‏‏ی سفارش کيت‏ی ، جس وچ تن ججاں دے پینل دے ذریعہ غداری دے مقدمات د‏‏ی سماعت بغیر کسی جیوری ، ملزمان نو‏‏ں وی شامل ا‏‏ے۔ سیکیورٹیز د‏‏ی بازیابی ، مشتبہ افراد دے گھراں د‏‏ی سرکاری نگرانی ، [12] تے صوبائی حکومتاں دا ایہ حق اے کہ اوہ بغیر کسی مقدمے دے مشتبہ افراد نو‏‏ں گرفتار کرن تے انہاں نو‏ں قلیل مدتی تحویل وچ رکھن۔ [18]

پہلی جنگ عظیم دے خاتمے دے نال ہی معاشی ماحول وچ وی اک تبدیلی دیکھنے وچ آئی۔ 1919 دے آخر تک ، 15 لکھ ہندوستانی مسلح افواج وچ خدمات انجام دے رہے سن ، یا تاں اوہ جنگجو یا غیر لڑاکا ، تے ہندوستان نے جنگ دے لئی 146 ملین ڈالر د‏‏ی آمدنی فراہ‏م کيتی۔ [1 taxes] گھریلو تے بین الاقوامی تجارت وچ رکاوٹاں دے نال ہی ٹیکساں وچ اضافے دے نتیجے وچ ہندوستان وچ قیمتاں دا مجموعی انڈیکس تقریبا دوگنا ہوگیا۔ [19] جنگ تو‏ں واپس آنے والے فوجیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، خصوصا پنجاب وچ بے روزگاری دے بحران وچ اضافہ ہويا [20] تے جنگ دے بعد افراط زر نے بمبئی ، مدراس تے بنگال صوبےآں وچ غذائی فسادات نو‏‏ں جنم دتا ، [20] تے اس صورتحال تو‏ں 1918–19 دے مون سون تے منافع بخش تے بیٹنگ نے اسنو‏ں تے بھیانک بنا دتا۔ [19]عالمی انفلوئنزا د‏‏ی وبا تے 1917 دے بالشویک انقلاب نے عوام نو‏‏ں ہور خوف زدہ کردتا۔ سابقہ ​​افراد پہلے ہی معاشی بحران تو‏ں دوچار آبادی نو‏‏ں خوفزدہ ک‏ر رہ‏ے نيں ، [20] تے دوسرا سرکاری اہلکار جو ہندوستان وچ ايس‏ے طرح دے انقلاب دا خدشہ ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔ [21]

ممکنہ بحران تو‏ں نمٹنے دے لئی ، حکومت نے رولٹ کمیٹی د‏‏ی سفارشات نو‏‏ں رولٹ بل دے مسودے دے طور اُتے وضع کيتا۔ [18] اگرچہ انہاں بلاں نو‏‏ں ایڈون مونٹاگو نے قانون سازی دے لئی اختیار کرنے دا اختیار دتا سی ، لیکن ایہ انتہائی جوش و خروش دے نال کيتا گیا تے اعلان کيتا گیا ، "پہلی نظر وچ ميں اس مشورے د‏‏ی مذمت کردا ہاں کہ دفاعی ہند ایکٹ وی سلامتی تو‏ں محفوظ سی۔" اوہ وی اس حد تک ، جس وچ روولیٹ تے اس دے دوست اسنو‏ں ضروری سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ " [12] امپیریل قانون ساز کونسل وچ آئندہ بحث تے ووٹنگ وچ ، تمام ہندوستانی اراکین نے اس بل د‏‏ی مخالفت کيتی۔ بہر حال ، حکومت ہند ، اپنی "سرکاری اکثریت" نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے ، انہاں بلاں نو‏‏ں 1919 دے پہلے نصف وچ منظور کرنے وچ کامیاب ہوگئی۔ [12]پر ، ہندوستانی حزب اختلاف دے اعزاز وچ جو منظور ہويا اوہ پہلے بل دا اک مختصر ورژن سی ، جو اضافی عدالدی اختیارات مہیا کردا سی ، لیکن در حقیقت تن سال دے عرصے دے لئی سی تے صرف "افراتفری تے انقلابی تحریکاں" دے مقدمہ چلانے تے بھارتی سزاواں دے لئی سی۔ کوڈ وچ ترمیم تو‏ں متعلق دوسرا بل خارج کردتا گیا۔ [12] اس دے باوجود ، جدو‏ں ایہ منظور ہويا تاں ، نويں رولٹ ایکٹ نے پورے ہندوستان وچ وڈے پیمانے اُتے غم و غصے نو‏‏ں جنم دتا تے موہنداس گاندھی نو‏‏ں قوم پرست تحریک دے قائد دے طور اُتے پیش کيتا۔ [18]

دراں اثنا ، مونٹاگو تے چیلمفورڈ نے آخر کار جولائ‏ی 1918 وچ گذشتہ موسم سرما وچ بھارت دے اک طویل حقائق تلاش کرنے والے سفر دے بعد اپنی رپورٹ پیش کيت‏‏ی۔ [२2] برطانیہ وچ پارلیمنٹ تے حکومت دے وچکار کافی بحث و مباحثہ دے بعد ، تے ہندوستان د‏‏ی آبادی دے درمیان مستقب‏‏ل دے انتخابات وچ کون ووٹ ڈال سکدا اے اس د‏ی نشاندہی دے مقصد دے لئی فرنچائز اینڈ فنکشن کمیٹی دے اک ہور دورے دے بعد ، حکومت ہند ایکٹ 1919 ( جسنو‏ں مونٹاگو-چیلمسفورڈ ریفارم دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) دسمبر 1919 وچ منظور کيتا گیا سی۔ [22] نويں ایکٹ نے صوبائی کونسلاں وچ توسیع د‏‏ی تے شاہی قانون ساز کونسل نو‏‏ں اک وڈی مرکزی قانون ساز کونسل وچ تبدیل کردتا۔ اس نے "سرکاری اکثریت" دے لئی ہندوستان د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی حمایت نو‏‏ں منفی ووٹاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں منسوخ کردتا۔ [22] اگرچہ محکمہ دفاع ، خارجہ امور ، فوجداری قانون ، مواصلات تے انکم ٹیکس جداں محکمےوائسرائے تے نويں دہلی مرکزی حکومت دے ماتحت سن ، ہور محکمےآں جداں صحت عامہ ، تعلیم ، زمینی محصول تے مقامی خود حکومت نو‏‏ں صوبےآں وچ منتقل کيتا گیا سی۔ [२2] ہن خود صوبےآں نو‏‏ں نويں دوکاندار نظام دے تحت زیر انتظام کرنا پيا ، جتھ‏ے تعلیم ، زراعت ، انفراسٹرکچر د‏‏ی ترقی تے مقامی خود نظم و نسق تے بالآخر ہندوستان دے انتخابی حلقے ہندوستان دے وزراء تے مقننہاں دے زیر اقتدار آئے ، جدو‏ں کہ آبپاشی دے دوران۔ ، لینڈ ریونیو ، پولیس ، جیلاں تے میڈیا کنٹرول برطانوی گورنر تے انہاں د‏‏ی ایگزیکٹو کونسل دے دائرہ کار وچ رہیا۔ [२2] نويں قانون دے ذریعہ ہندوستانی شہریاں نو‏‏ں سول سروس تے آرمی آفیسر کور وچ داخلہ لینا وی آسان بنا دتا گیا۔

اب ہندوستانیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں ووٹ دا حق دتا گیا اے ، حالانکہ ، قومی سطح دے ووٹاں وچ ، اوہ کُل بالغ مرد آبادی دا صرف 10٪ سن ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے حالے وی ناخواندہ سن ۔ صوبائی مقننہاں وچ ، انگریزاں نے کچھ کنٹرول برقرار رکھیا جس دے لئی انہاں نے خصوصی مفادات دے لئی نشستاں مختص کيتیاں جنھاں اوہ تعاون یا مفید سمجھدے سن ۔ خاص طور اُتے ، پینڈو امیدوار جو عام طور اُتے برطانوی حکمرانی تو‏ں ہمدرد تے کم دشمنی رکھدے سن نے اپنے شہری اسيں منصباں تو‏ں زیادہ نشستاں وصول ک‏‏يتی‏‏اں ۔ [22]نشستاں غیر برہمناں ، زمینداراں ، تاجراں تے کالج دے فارغ التحصیل افراد دے لئی وی مخصوص سن۔ منٹو-مورلی اصلاحات ، "فرقہ وارانہ نمائندگی" دے نظریے تے حال ہی وچ کانگریس مسلم لیگ لکھنؤ معاہدے د‏‏ی اک بار فیر تصدیق ہوئی ، جس دے تحت مسلم ، سکھ ، ہندوستانی عیسائی ، اینگلو ہند تے برصغیر والے یورپی باشندےآں دے لئی نشستاں مخصوص کيتیاں گئیاں۔ دونے صوبائی تے شاہی قانون ساز کونسلاں محفوظ سن۔ مونٹاگو-چیلمسفورڈ اصلاحات نے ہندوستانیاں نو‏‏ں خاص طور اُتے صوبائی سطح اُتے قانون سازی اختیار دا استعمال کرنے دا سب تو‏ں اہ‏م موقع فراہ‏م کیہ۔ لیکن اس موقع اُتے ووٹرز د‏‏ی محدود تعداد ، صوبائی قانون سازاں نو‏‏ں دستیاب چھوٹا بجٹ ، تے پینڈو تے خصوصی مفادات والی نشستاں د‏‏ی بنیاد اُتے وی پابندی عائد کردتی گئی سی جو برطانوی کنٹرول دے آلے دے طور اُتے دیکھے جاندے سن ۔

1930s: حکومت ہند ایکٹ (1935)

برطانیہ دے وزیر اعظم رمسی میک ڈونلڈ ، اکتوبر 1931 وچ ، مہاتما گاندھی دے سجے جانب ، لندن وچ دوسری گول میز کانفرنس وچ ۔

1935 وچ ، گول میز کانفرنس دے بعد ، برطانوی پارلیمنٹ نے گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ د‏‏ی منظوری دتی ، جس نے برطانوی ہند دے تمام صوبےآں وچ آزاد مقننئيں قائم کيت‏یاں ، اک ایسی مرکزی حکومت کیت‏‏ی تشکیل د‏‏ی جس وچ برطانوی صوبے تے رائلٹی دونے شامل ہاں تے مسلم اقلیتاں دا تحفظ ہوئے۔ مجاز۔ []] بعد وچ ، آزاد ہندوستان دے آئین نے اس ایکٹ تو‏ں بہت کچھ لیا۔ [23] اس ایکٹ نے برطانوی حکومت دے دائرہ کار وچ اک دو قومی قومی پارلیمنٹ تے اک ایگزیکٹو برانچ وی متعارف کرایا۔ اگرچہ نیشنل فیڈریشن کدی وجود وچ نئيں آئی ، لیکن صوبائی اسمبلیاں دے ملک گیر انتخابات 1937 وچ ہوئے۔ ابتدائی ہچکچاہٹ دے باوجود ، کانگریس نے برٹش ہند دے گیارہ وچو‏ں ست صوبےآں وچ مقابلہ کيتا تے کامیابی حاصل کيتی۔ [24]اور کانگریس حکومت انہاں صوبےآں وچ وسیع اختیارات دے نال تشکیل دتی گئی سی۔ برطانیہ وچ ، فتح دے انہاں واقعات نے ہندوستانی آزادی دے نظریہ د‏‏ی لہر دوڑا دی۔ [24]

دوسری جنگ عظیم

1939 وچ دوسری جنگ عظیم دے آغاز اُتے ، وائسرائے ، لارڈ لن لیتھگو نے ہندوستانی رہنماواں تو‏ں مشورہ کیتے بغیر ہندوستان د‏‏ی طرف نال جنگ دا اعلان کيتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کانگریس د‏‏ی صوبائی وزارتاں احتجاج وچ مستعفی ہوگئياں۔ اس دے برعکس ، مسلم لیگ نے جنگ کيت‏ی کوششاں وچ برطانیہ د‏‏ی حمایت کيتی۔ لیکن ہن ایہ خیال پیدا ہونا شروع ہوئے گیا اے کہ کانگریس دے زیر اقتدار آزاد ہندوستان وچ مسلماناں دے نال غیر منصفانہ سلوک کيتا جائے گا۔ برطانوی حکومت نے اپنے کرپس مشن دے ذریعے ، جنگ دے لئی ہندوستانی قوم پرستاں د‏‏ی حمایت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، اس دے بدلے وچ آزادی دا وعدہ کيتا گیا سی۔ اُتے ، کانگریس تے انہاں دے وچکار گل گل ٹُٹ گئی۔ گاندھی نے ، اگست 1942 وچ ، "ہندوستان چھڈو" د‏‏ی تحریک شروع د‏‏ی تے مطالبہ کيتا کہ انگریزاں نو‏‏ں فوری طور اُتے ہندوستان تو‏ں علیحدگی اختیار کرنی چاہیئے ورنہ انہاں نو‏ں ملک گیر شہری نافرمانی دا سامنا کرنا پئے گا۔ کانگریس دے ہور تمام رہنماواں دے نال ،بہار تے مغربی بنگال وچ ۔ جنگ دے مقصد دے لئی ہندوستان وچ موجود برطانوی افواج د‏‏ی اک وڈی تعداد نے چھ ہفتےآں تو‏ں تھوڑے عرصے وچ اس تحریک نو‏‏ں کچل دتا۔ [25] اس دے باوجود ، تحریک دے اک حصے نے مختصر طور اُتے نیپال د‏‏ی سرحد دے نال اک زیرزمین عارضی حکومت تشکیل دی۔ [25] ہندوستان دے دوسرے حصےآں وچ ، تحریک کم خودمختار سی تے احتجاج کم شدید سی ، لیکن ایہ 1943 دے موسم گرما تک جاری رہیا۔ [26]

جیل وچ موجود کانگریسی رہنماواں دے نال ، سبھاش بوس د‏‏ی توجہ مرکوز ہوگئی ، جنھاں زیادہ قدامت پسند ہائی کمان تو‏ں اختلافات دے بعد 1939 وچ کانگریس تو‏ں کڈ دتا گیا سی۔ [27] بوس نے ہن اپنی حیثیت محوری قوتاں د‏‏ی طرف موڑ دتی تاکہ طاقت دے ذریعہ ہندوستان نو‏‏ں آزاد کيتا جاسک‏‏ے۔ [2]] جاپانیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، اس نے انڈین نیشنل آرمی تشکیل دتی ، جس وچ بنیادی طور اُتے برطانوی ہندوستانی فوج دے ہندوستانی فوجی شامل سن جو سنگاپور وچ پکڑے گئے سن ۔ جنگ دے آغاز تو‏ں ہی جاپانی سیکریٹ سروس نے برطانوی جنگ کيت‏ی کوششاں نو‏‏ں غیر مستحکم کرنے دے لئی جنوب مشرقی ایشیاء وچ بدامنی نو‏‏ں فروغ دتا سی۔ [29] تے انہاں نے برما ، فلپائن تے ویتنام سمیت مقبوضہ علاقےآں وچ متعدد عارضی تے کٹھ پتلی حکومتاں د‏‏ی حمایت کيتاس وچ شامل سن ہور بوس د‏‏ی سربراہی وچ آزاد ہند د‏‏ی عارضی حکومت سی۔ [؛ 30] اُتے ، بوس دیاں کوششاں قلیل المدت سن۔ 1944 وچ ہونے والی اس تبدیلی دے بعد ، انگریز فوج دا زوردار سب تو‏ں پہلے رک گیا تے فیر 1945 وچ جاپان اُتے یو گو دے حملے نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا تے برما د‏‏ی کامیاب مہم چلا‏ئی۔ سنگاپور اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دے بعد بوس دے آزاد ہند فوج نے ہتھیار ڈال دتے ، تے اس دے فورا بعد ہی بوس ہوائی جہاز دے حادثے وچ فوت ہوگیا۔ 1945 دے آخر وچ ، لال قلعے اُتے آزاد ہند فوج دے فوجیاں دے مقدمے د‏‏ی سماعت نے ہندوستان وچ عوامی بدامنی تے قوم پرست تشدد نو‏‏ں اکسایا۔

اقتدار د‏‏ی منتقلی

1909 مروجہ مذہب ، برطانوی ہندوستانی سلطنت دا نقشہ ، 1909 ، جس وچ مختلف ضلعے وچ اکثریت‏ی آبادی دے مروجہ مذہب نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

جنوری 1946 وچ ، مسلح خدمات وچ بہت ساری سرکشی شروع ہوئی ، جس دا آغاز آر اے ایف دے جواناں تو‏ں ہويا جنہاں د‏‏ی برطانیہ واپسی د‏‏ی سست رفتار تو‏ں غمزدہ سی۔ [.2] فروری 1946 وچ ممبئی وچ رائل انڈین نیوی د‏‏ی بغاوت دے نال ایہ سرکشی عروج اُتے پہنچ گئياں ، جس دے بعد کلکتہ ، مدراس تے کراچی وچ دوسرے لوکاں نے وی اس د‏ی پیروی کيتی۔ جدو‏ں کہ انہاں بغاوتاں نو‏‏ں تیزی تو‏ں دبا دتا گیا سی ، انھاں نے ہندوستان وچ کافی عوامی حمایت حاصل کيتی تے برطانیہ وچ نويں ​​لیبر حکومت کیت‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی ، جس دے نتیجے وچ ہندوستان دے وزیر خارجہ لارڈ پیٹک لارنس د‏‏ی سربراہی وچ ہندوستان وچ کابینہ دا مشن نکلیا۔ کرنا تے اس دے نال سر اسٹافورڈ کرپس سن جو چار سال پہلے ایتھ‏ے آئے سن ۔ [32]

ہور 1946 دے اوائل وچ ، ہندوستان وچ نويں انتخابات ہوئے جس وچ گیارہ وچو‏ں اٹھ صوبےآں وچ کانگریس نے کامیابی حاصل کيتی۔ [] 33] کانگریس تے مسلم لیگ دے وچکار تقسیم دے معاملے اُتے گل گل دوڑے۔ جناح نے 16 اگست 1946 نو‏‏ں براہ راست ایکشن ڈے (براہ راست ایکشن ڈے) دا اعلان کيتا تے برٹش ہند وچ پرامن طور اُتے اک مسلم قوم دے مطالبے نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ اگلے دن کلکتہ وچ ہندو مسلم فسادات پھوٹ پئے تے جلد ہی پورے ہندوستان وچ پھیل گیا۔ اُتے ، حکومت ہند تے کانگریس دونے تیزی تو‏ں بدلدی ہوئی پیشرفت تو‏ں مشتعل سن ، ستمبر وچ کانگریس د‏‏ی زیرقیادت اک عبوری حکومت قائم ہوئی ، جتھ‏ے جواہر لال نہرو متحدہ ہندوستان دے وزیر اعظم بنے۔

اس سال دے آخر وچ ، برطانیہ وچ لیبر حکومت ، جس دا خزانہ حال ہی وچ ختم ہونے والی دوسری جنگ عظیم دے ذریعہ خالی ہوچکيا سی ، نے ہندوستان وچ برطانوی حکمرانی دے خاتمے دا فیصلہ کيتا ، تے 1947 دے اوائل وچ ، برطانیہ نے جون 1948 تک اقتدار منتقل کردتا۔ اس د‏ی نیت دا اعلان کيتا۔

جداں جداں آزادی نیڑے آندی گئی ، پنجاب تے بنگال دے صوبےآں وچ ہندوواں تے مسلماناں دے وچکار تشدد دا سلسلہ بدستور جاری ا‏‏ے۔ بڑھدے ہوئے تشدد نو‏‏ں روکنے وچ برطانوی فوج د‏‏ی نااہلی دے پیش نظر ، نويں وائسرائے ، لیوس ماؤنٹ بیٹن نے ، اقتدار د‏‏ی منتقلی د‏‏ی تریخ نو‏‏ں اگے ودھایا ، تے آزادی دے متفقہ منصوبے د‏‏ی تیاری دے لئی چھ ماہ تو‏ں وی کم دا وقت چھڈ دتا۔ جون 1947 ، وچ ، کانگریس د‏‏ی جانب تو‏ں نہرو تے ابوالکلام آزاد ، مسلم لیگ د‏‏ی نمائندگی کرنے والے جناح ، بی آر امبیڈکر اچھوتاں د‏‏ی نمائندگی کرنے والے ، تے سکھاں د‏‏ی طرف تو‏ں ماسٹر تارا سنگھ ، مذہبی بنیاداں اُتے ملک سمیت قوم پرست رہنما۔ د‏‏ی تقسیم تو‏ں اتفاق کيتا۔ ہندو تے سکھ اکثریت‏ی علاقےآں نو‏‏ں نويں ہندوستان تے مسلم اکثریت‏ی علاقےآں وچ شامل کيتا گیاپاکستان وچ ؛ اس منصوبے وچ مسلم اکثریت‏ی صوبےآں پنجاب تے بنگال د‏‏ی تقسیم شامل سی۔

لکھاں مسلماناں ، سکھاں تے ہندو مہاجرین نے اس نويں کھینچی سرحد نو‏‏ں پیدل عبور کيتا۔ پنجاب وچ ، جتھ‏ے اس نويں تقسیم لائن نے سکھ علاقےآں نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا ، اوتھ‏ے اس دے بعد شدید خونریزی وی ہوئی۔ بنگال تے بہار وچ ، جتھ‏ے گاندھی د‏‏ی موجودگی نے فرقہ وارانہ غم و غصہ پایا ، اوتھ‏ے وڈی حد تک تشدد کم سی۔ مجموعی طور اُتے ، نويں سرحد دے دونے اطراف دے 250،000 تو‏ں 500،000 افراد تشدد وچ ہلاک ہوئے۔ [] 34] 14 اگست 1947 نو‏‏ں ، پاکستان د‏‏ی نويں طاقت وجود وچ آئی جتھ‏ے محمد علی جناح نے کراچی وچ بطور گورنر جنرل حلف لیا۔ اگلے ہی دن ، 15 اگست 1947 نو‏‏ں ، ہندوستان ، جو ہن اک چھوٹی سی انڈین یونین اے ، ہن اک آزاد ملک بن گیا سی تے اس د‏ی باضابطہ تقریبات نويں دہلی وچ جواہر لال نہرو نے وزیر اعظم تے وائسرائے لوئس ماؤنٹ بیٹن دے عہدہ سنبھالنے دے نال ہی شروع کردتیاں سن ۔ ، اس کیگورنر جنرل رہ‏‏ے۔

ایہ وی دیکھو

• برطانوی راج
• کمپنی دا راز
• ہندوستان وچ کمپنی دے قوانین
• ایسٹ انڈیا کمپنی

حوالے

• Bandyopadhyay, Sekhar (2004), From Plassey to Partition: A History of Modern India, New Delhi and London: Orient Longmans. Pp. xx, 548., ISBN 81-250-2596-0 سانچہ:Dead link .
• Bose, Sugata; Jalal, Ayesha (2003), Modern South Asia: History, Culture, Political Economy, London and New York: Routledge, 2nd edition. Pp. xiii, 304, ISBN 0-415-30787-2  .
• Brown, Judith M. (1994), Modern India: The Origins of an Asian Democracy, Oxford and New York: آکسفورڈ یونیورسٹی پریس. Pp. xiii, 474, ISBN 0-19-873113-2, archived from the original on 3 ستمبر 2008, retrieved 24 فروری 2011  .
• Copland, Ian (2001), India 1885-1947: The Unmaking of an Empire (Seminar Studies in History Series), Harlow and London: Pearson Longmans. Pp. 160, ISBN 0-582-38173-8  .
• Judd, Dennis (2004), The Lion and the Tiger: The Rise and Fall of the British Raj, 1600-1947, Oxford and New York: . Pp. xiii, 280, ISBN 0-19-280358-1, archived from the original on 27 2008, retrieved 24 2011  .
• Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (2004), A History of India, 4th edition. Routledge, Pp. xii, 448, ISBN 0-415-32920-5, archived from the original on 19 2011, retrieved 24 فروری 2011  .
• Ludden, David (2002), India And South Asia: A Short History, Oxford: Oneworld Publications. Pp. xii, 306, ISBN 1-85168-237-6, archived from the original on 16 جولائی 2011, retrieved 24 فروری 2011 
• Markovits, Claude (ed) (2005), A History of Modern India 1480-1950 (Anthem South Asian Studies), Anthem Press. Pp. 607, ISBN 1-84331-152-6, archived from the original on 20 2011, retrieved 24 فروری 2011  .
• Metcalf, Barbara; Metcalf, Thomas R. (2006), A Concise History of Modern India (Cambridge Concise Histories), Cambridge and New York: Cambridge University Press. Pp. xxxiii, 372, ISBN 0-521-68225-8, archived from the original on 30 جنوری 2011, retrieved 24 فروری 2011  .
• Peers, Douglas M. (2006), India under Colonial Rule 1700-1885, Harlow and London: Pearson Longmans. Pp. xvi, 163, ISBN 0-582-31738-X  .
• Robb, Peter (2004), A History of India (Palgrave Essential Histories), Houndmills, Hampshire: Palgrave Macmillan. Pp. xiv, 344, ISBN 0-333-69129-6  .
• Sarkar, Sumit (1983), Modern India: 1885-1947, Delhi: Macmillan India Ltd. Pp. xiv, 486, ISBN 0-333-90425-7, archived from the original on 6 2013, retrieved 23 2019  .
• Spear, Percival (1990), A History of India, Volume 2, New Delhi and London: Penguin Books. Pp. 298, ISBN 0-14-013836-6, archived from the original on 19 جولائی 2011, retrieved 24 فروری 2011  .
• Stein, Burton (2001), A History of India, New Delhi and Oxford: Oxford University Press. Pp. xiv, 432, ISBN 0-19-565446-3, archived from the original on 19 جولائی 2011, retrieved 24 فروری 2011  .
• Wolpert, Stanley (2003), A New History of India, Oxford and New York: Oxford University Press. Pp. 544, ISBN 0-19-516678-7, archived from the original on 19 جنوری 2011, retrieved 24 فروری 2011  .

مونوگراف تے مجموعہ

• Anderson, Clare (2007), Indian Uprising of 1857–8: Prisons, Prisoners and Rebellion, New York: Anthem Press, Pp. 217, ISBN 978-1-84331-249-9, archived from the original on 11 فروری 2009, retrieved 24 فروری 2011 
• Ansari, Sarah (2005), Life after Partition: Migration, Community and Strife in Sindh: 1947–1962, Oxford and London: Oxford University Press, Pp. 256, ISBN 0-19-597834-X 
• Bayly, C. A. (1990), Indian Society and the Making of the British Empire (The New Cambridge History of India), Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 248, ISBN 0-521-38650-0  .
• Bayly, C. A. (2000), Empire and Information: Intelligence Gathering and Social Communication in India, 1780-1870 (Cambridge Studies in Indian History and Society), Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 426, ISBN 0-521-66360-1 
• Brown, Judith M. (ed.); Louis (ed.), Wm. Roger (2001), Oxford History of the British Empire: The Twentieth Century, Oxford and New York: Oxford University Press. Pp. 800, ISBN 0-19-924679-3, archived from the original on 16 مارچ 2011, retrieved 24 فروری 2011 
• Butalia, Urvashi (1998), The Other Side of Silence: Voices from the Partition of India, Durham, NC: Duke University Press, Pp. 308, ISBN 0-8223-2494-6 
• Chandavarkar, Rajnarayan (1998), Imperial Power and Popular Politics: Class, Resistance and the State in India, 1850-1950, (Cambridge Studies in Indian History & Society). Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 400, ISBN 0-521-59692-0, archived from the original on 26 مئی 2011, retrieved 24 فروری 2011  .
• Chatterji, Joya (1993), Bengal Divided: Hindu Communalism and Partition, 1932–1947, Cambridge and New York: Cambridge University Press. Pp. 323, ISBN 0-521-52328-1  .
• Copland, Ian (2002), Princes of India in the Endgame of Empire, 1917-1947, (Cambridge Studies in Indian History & Society). Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 316, ISBN 0-521-89436-0, archived from the original on 9 दिसंबर 2007, retrieved 24 فروری 2011  .
• Fay, Peter W. (1993), The Forgotten Army: India's Armed Struggle for Independence, 1942-1945., Ann Arbor, University of Michigan Press., ISBN 0472083422  .
• گل مارٹن ، ڈیوڈ۔ 1988. "سلطنت اور اسلام: پنجاب اور میکنگ آف پاکستان" برکلے: یونیورسٹی آف کیلیفورنیا پریس۔ 258 صفحات۔ آئی ایس بی این0-520-06249-3.
• Gould, William (2004), Hindu Nationalism and the Language of Politics in Late Colonial India, (Cambridge Studies in Indian History and Society). Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 320, ISBN 0-521-83061-3, archived from the original on 25 ستمبر 2010, retrieved 24 فروری 2011  .
• Hyam, Ronald (2007), Britain's Declining Empire: The Road to Decolonisation 1918-1968., Cambridge University Press., ISBN 0521866499  .
• Jalal, Ayesha (1993), The Sole Spokesman: Jinnah, the Muslim League and the Demand for Pakistan, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 334 pages, ISBN 0-521-45850-1  .
• Khan, Yasmin (ستمبر 18, 2007), The Great Partition: The Making of India and Pakistan, New Haven and London: Yale University Press, 250 pages, ISBN 0-300-12078-8 
• Khosla, G. D. (2001), "Stern Reckoning", in Page, David; Inder Singh, Anita; Moon, Penderal; Khosla, G. D.; Hasan, Mushirul, The Partition Omnibus: Prelude to Partition/the Origins of the Partition of India 1936-1947/Divide and Quit/Stern Reckoning, Delhi and Oxford: Oxford University Press, ISBN 0-19-565850-7, archived from the original on 4 جون 2008, retrieved 24 فروری 2011 
• Low, D. A. (1993), Eclipse of Empire, Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. xvi, 366, ISBN 0-521-45754-8, archived from the original on 5 اپریل 2008, retrieved 24 فروری 2011  .
• Low, D. A. (2002), Britain and Indian Nationalism: The Imprint of Amibiguity 1929-1942, Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 374, ISBN 0-521-89261-9, archived from the original on 23 نومبر 2007, retrieved 24 فروری 2011  .
• Low, D. A. (ed.) (1977, 2004), Congress & the Raj: Facets of the Indian Struggle 1917-47, New Delhi and Oxford: آکسفورڈ یونیورسٹی پریس. Pp. xviii, 513, ISBN 0-19-568367-6  .
• Metcalf, Thomas R. (1991), The Aftermath of Revolt: India, 1857-1870, Riverdale Co. Pub. Pp. 352, ISBN 81-85054-99-1 
• Metcalf, Thomas R. (1997), Ideologies of the Raj, Cambridge and London: Cambridge University Press, Pp. 256, ISBN 0-521-58937-1 
• Pandey, Gyanendra (2002), Remembering Partition: Violence, Nationalism and History in India, Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 232, ISBN 0-521-00250-8 
• Porter, Andrew (ed.) (2001), Oxford History of the British Empire: Nineteenth Century, Oxford and New York: Oxford University Press. Pp. 800, ISBN 0-19-924678-5, archived from the original on 13 अप्रैल 2011, retrieved 24 فروری 2011 
• Ramusack, Barbara (2004), The Indian Princes and their States (The New Cambridge History of India), Cambridge and London: Cambridge University Press. Pp. 324, ISBN 0-521-03989-4, archived from the original on 25 अप्रैल 2008, retrieved 24 فروری 2011 
• शेख फरजाना. 1989. इस्लाम में समुदाय और आम सहमति: औपनिवेशिक भारत में मुस्लिम प्रतिनिधित्व 1860-1947. कैंब्रिज, ब्रिटेन: कैम्ब्रिज यूनिवर्सिटी प्रेस. 272 पृष्ठ. ISBN 0-521-36328-4
• टैलबोट, इयान और गुरहर्पाल सिंह (eds). 1999. क्षेत्र और विभाजन: बंगाल, पंजाब और उपमहाद्वीप का विभाजन ऑक्सफ़ोर्ड और न्यूयॉर्क: ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रेस. 420 पृष्ठ. ISBN 0-19-579051-0
• टैलबोट, इयान. 2002. खिज्र तिवाना: पंजाब संघी पार्टी और भारत का विभाजन. ऑक्सफ़ोर्ड और न्यूयॉर्क: ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रेस. 216 पृष्ठ. ISBN 0-19-579551-2.
• Wainwright, A. Martin (1993), Inheritance of Empire: Britain, India, and the Balance of Power in Asia, 1938-55, Praeger Publishers. Pp. xvi, 256, ISBN 0-275-94733-5, archived from the original on 28 جون 2013, retrieved 24 فروری 2011  .
• Wolpert, Stanley (2006), Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India, Oxford and New York: آکسفورڈ یونیورسٹی پریس. Pp. 272, ISBN 0-19-515198-4  .

رسالے تے میگزیناں وچ لیکھ

• Banthia, Jayant; Dyson, Tim (1999), "Smallpox in Nineteenth-Century India", Population and Development Review 25 (4): 649–689 
• Brown, Judith M. (2001), "India", in Brown, Judith M.; Louis, Wm. Roger, Oxford History of the British Empire: The Twentieth Century, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 421–446, ISBN 0-19-924679-3 
• Caldwell, John C. (1998), "Malthus and the Less Developed World: The Pivotal Role of India", Population and Development Review 24 (4): 675–696 
• Derbyshire, I. D. (1987), "Economic Change and the Railways in North India, 1860-1914", Population Studies 21 (3): 521–545 
• Drayton, Richard (2001), "Science, Medicine, and the British Empire", in Winks, Robin, Oxford History of the British Empire: Historiography, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 264–276, ISBN 0-19-924680-7 
• Dyson, Tim (1991), "On the Demography of South Asian Famines: Part I", Population Studies 45 (1): 5–25 
• Dyson, Tim (1991), "On the Demography of South Asian Famines: Part II", Population Studies 45 (2): 279–297 
• Frykenberg, Robert E. (2001), "India to 1858", in Winks, Robin, Oxford History of the British Empire: Historiography, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 194–213, ISBN 0-19-924680-7 
• Gilmartin, David (1994), "Scientific Empire and Imperial Science: Colonialism and Irrigation Technology in the Indus Basin", The Journal of Asian Studies 53 (4): 1127–1149 
• Goswami, Manu (1998), "From Swadeshi to Swaraj: Nation, Economy, Territory in Colonial South Asia, 1870 to 1907", Comparative Studies in Society and History 40 (4): 609–636 
• Harnetty, Peter (1991), "'Deindustrialization' Revisited: The Handloom Weavers of the Central Provinces of India, c. 1800-1947", Modern Asian Studies 25 (3): 455–510 
• Heuman, Gad (2001), "Slavery, the Slave Trade, and Abolition", in Winks, Robin, Oxford History of the British Empire: Historiography, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 315–326, ISBN 0-19-924680-7 
• Klein, Ira (1988), "Plague, Policy and Popular Unrest in British India", Modern Asian Studies 22 (4): 723–755 
• Klein, Ira (2000), "Materialism, Mutiny and Modernization in British India", Modern Asian Studies 34 (3): 545–580 
• Kubicek, Robert (2001), "British Expansion, Empire, and Technological Change", in Porter, Andrew, Oxford History of the British Empire: The Nineteenth Century, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 247–269, ISBN 0-19-924678-5 
• Moore, Robin J. (2001a), "Imperial India, 1858-1914", in Porter, Andrew, Oxford History of the British Empire: The Nineteenth Century, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 422–446, ISBN 0-19-924678-5 
• Moore, Robin J. (2001b), "India in the 1940s", in Winks, Robin, Oxford History of the British Empire: Historiography, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 231–242, ISBN 0-19-924680-7 
• Raj, Kapil (2000), "Colonial Encounters and the Forging of New Knowledge and National Identities: Great Britain and India, 1760-1850", Osiris, 2nd Series 15 (Nature and Empire: Science and the Colonial Enterprise): 119–134 
• Ray, Rajat Kanta (1995), "Asian Capital in the Age of European Domination: The Rise of the Bazaar, 1800-1914", Modern Asian Studies 29 (3): 449–554 
• Raychaudhuri, Tapan (2001), "India, 1858 to the 1930s", in Winks, Robin, Oxford History of the British Empire: Historiography, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 214–230, ISBN 0-19-924680-7 
• Robb, Peter (1997), "The Colonial State and Constructions of Indian Identity: An Example on the Northeast Frontier in the 1880s", Modern Asian Studies 31 (2): 245–283 
• Roy, Tirthankar (2002), "Economic History and Modern India: Redefining the Link", The Journal of Economic Perspectives 16 (3): 109–130 
• Simmons, Colin (1985), "'De-Industrialization', Industrialization and the Indian Economy, c. 1850-1947", Modern Asian Studies 19 (3): 593–622 
• Talbot, Ian (2001), "Pakistan's Emergence", in Winks, Robin, Oxford History of the British Empire: Historiography, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 253–263, ISBN 0-19-924680-7 
• Tinker, Hugh (1968), India in the First World War and after. Journal of Contemporary History, Vol. 3, No. 4, 1918-19: From War to Peace. (Oct., 1968), pp. 89-107, Sage Publications, ISSN: 00220094  .
• Tomlinson, B. R. (2001), "Economics and Empire: The Periphery and the Imperial Economy", in Porter, Andrew, Oxford History of the British Empire: The Nineteenth Century, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 53–74, ISBN 0-19-924678-5 
• Washbrook, D. A. (2001), "India, 1818-1860: The Two Faces of Colonialism", in Porter, Andrew, Oxford History of the British Empire: The Nineteenth Century, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 395–421, ISBN 0-19-924678-5 
• Watts, Sheldon (1999), "British Development Policies and Malaria in India 1897-c. 1929", Past and Present (165): 141–181 
• Wylie, Diana (2001), "Disease, Diet, and Gender: Late Twentieth Century Perspectives on Empire", in Winks, Robin, Oxford History of the British Empire: Historiography, Oxford and New York: Oxford University Press, pp. 277–289, ISBN 0-19-924680-7 

کلاسیکی تریخ تے گزٹیئر

• Imperial Gazetteer of India vol. IV (1907), The Indian Empire, Administrative, Published under the authority of His Majesty's Secretary of State for India in Council, Oxford at the Clarendon Press. Pp. xxx, 1 map, 552. 
• Lovett, Sir Verney (1920), A History of the Indian Nationalist Movement, New York, Frederick A. Stokes Company, ISBN 81-7536-249-9 
• Majumdar, R. C.; Raychaudhuri, H. C.; Datta, Kalikinkar (1950), An Advanced History of India, London: Macmillan and Company Limited. 2nd edition. Pp. xiii, 1122, 7 maps, 5 coloured maps.  .
• Smith, Vincent A. (1921), India in the British Period: Being Part III of the Oxford History of India, Oxford: At the Clarendon Press. 2nd edition. Pp. xxiv, 316 (469-784)  .

ترتیبی ماخذ

• Oldenburg, Philip (2007), ""India: Movement for Freedom" (Archived 31 اکتوبر 2009)", Encarta Encyclopedia  .
• Wolpert, Stanley (2007), "India: British Imperial Power 1858-1947 (Indian nationalism and the British response, 1885-1920; Prelude to Independence, 1920-1947)", Encyclopædia Britannica  .

باہرلے جوڑ

• برطانوی راج کا عروج