برہمنی مذہب دا عروج
رہمناں نوں ہندوواں دے قدیم شاستراں مثلاً منو تے رزمیہ نظماں انہاں نوں راجاواں تے امرا دے مقابلے وچ نیچ ذات دسیا گیا اے ۔ برہمناں دے پوتر و مقدس تے اعلیٰ نسل دا ہونے دے دعوے نوں شمالی ہند دے علاقہ وچ تسلیم نئيں کیتا جاندا سی تے بدھ مت توں پہلے لکھی گئياں شاستراں وی اس دا واضح اشارہ کردیاں نيں ۔ انہاں شاستراں دے مطابق شمالی مغربی ہند دے علاقےآں دے لوک مشرقی علاقہ دے لوکاں دی نسبت قدیم رسوم اُتے نہایت سختی توں کار بند سن ۔ انہاں دے مطابق بہترین کامل علاقہ کوراں تے پنجالےآں دا اے نہ کہ کاسیاں تے کوسلاں دا تے نہ ہی ابتدائی کتاباں وچ کشتریاں دے مقابلے وچ برہمناں دی مقدس و برتر نسل دے اوہ دعوے ملدے نيں بعد جس توں بعد دیاں کتاباں بھری ہوئیاں نيں اے ۔ کھشتری تے والیاں ریاست تے انہاں دے مربی تے محسن سن ۔ انعام و اکرام دے لئی برہمن ہمیشہ انہاں توں ہی وابستہ رہندے سن ۔ بعد وچ جدوں برہمناں نے مقدس و برتر ذات ہونے دا دعویٰ پیش کیہ تاں کشتریاں نے مخالفت کيتی سی ۔ اسيں دیکھدے نيں کہ جینیاں دی تمام کتاباں وچ برہمناں نوں امرا توں کمتر پیش کیتا گیا اے ۔ بعض مذہبی رہمنا جو معاشرے تقدس تے اعلیٰ مقام رکھدے سن اوہ کسی نہ کسی راجا دے درباراں توں وابستہ رہے تے اوہ انہاں راجاواں توں پست شمار کیتے جاندے سن ۔ بدھ مت دے عروج دے زمانے دیاں کتاباں توں اندازہ ہُندا اے کہ تمام لوک جنہاں وچ راجا ، امیر عہدہ دار ، سودجے ، کاری گر تے کسان وی برہمن نوں اپنے برابر دا سمجھدے سن ۔
بدھ دے بعد دا دور[سودھو]
پروفیسر بھنڈارکر دا کہنا اے کہ برہمناں نوں اراضی دے عطیہ دا ذکر دوسری صدی پہلے عیسوی دے کتبات وچ ملنا شروع ہُندا تے ایہ سلسلہ چوتھی صدی عیسوی تک اس وچ اضافہ ہُندا رہندا رہیا ۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ برہمناں دا اثر و رسوخ ودھ رہیا سی ۔ اس دے بعد دے کتبات وچ گپت خاندان دے دور وچ اس وچ ہور ترقی ہُندی رہندی اے ۔ کیوں کہ کتبات دے مطابق انہاں نے اشو مید تے قربانی دے ستون دی تعمیر تے سورج مندر وچ روشنی دے لئی تے قربانی دی رسوم دے لئی برہمناں نوں وسیع اراضی انہاں دے زیر نگرانی مندراں نوں دتے جانے دا ذکر اے ۔ لیکن اس توں پہلے چار صدیاں تک (200 ق م توں 100 عیسواں ) تک کسی مندر یا دیوتا یا یگیہ دی ادائیگی دے لئی برہمناں نوں کسی عطیہ دینے دا ذکر کسی کتبہ وچ نئيں ملدا اے ۔ اگرچہ ایداں بوہت سارے داناں دا ذکر ملدا اے جو راجاواں ، سرداراں ، سوداگراں ، سناراں ، صناعاں تے عام لوکاں نے برہمناں نوں دتے سن ۔ لیکن کسی دیوتا دی بھینٹ یا کسی یگیہ دے لئی کسی دان برہمناں دتے جانے والے دان دا ذکر نئيں ملدا اے ۔ ابتدا وچ انہاں کتبےآں دی بولی اک قسم دی پالی سی جو دیسی بھاکا سی اس وچ کتبہ ملے نيں ۔ ایہ بولی اس وقت علمی بولی سی تے بعد وچ ملنے والے کتبےآں دی بولی سنسکرت ہو گئی سی ۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ وقت علمی کماں وچ سنسکرت استعمال کیتی جانے لگی سی ۔ بدھاں دے دور وچ برہمنی مذہب برابر موجود رہیا ۔ لیکن اوہدی کوئی اہمیت نئيں رہی سی تے نہ ہی ابتدائی کتبات وچ برہمناں دا ذکر احترام و تقدس دے نال ملدا اے ۔ بقول پروفیسر ہاپکنس دے برہمنی مذہب سمندر دے وچکار اک جزیرے دی طرح رہیا مگر ایہ اک چھوٹے جہے گروہ دا مذہب سی ۔ برہمناں دی آبادیاں اگرچہ جگہ جگہ پھیلی ہوئیاں سن ۔ مگر برہمنی مذہب نوں دوبارہ عروج حاصل کرنے وچ بہت عرصہ لگیا ۔
بدھ مت نوں موریہ خاندان دے اشوک نے پھیلایا تے اسنوں وسعت دتی ۔ اشوک بھارت دا سب توں برا سمراج سی تے اس نے دنیا بھر وچ بدھ مت نوں پھیلانے دی کوشش کيتی ۔ گو ایہ خود بدھ مت نوں مندا سی لیکن اس نے برہمناں نوں وی عطیات دتے ۔ موریہ خاندان دا خاتمہ آخری راجا بریہدر نوں اس دے سپہ سلار پشیامترا قتل کرکے تخت اُتے قبضہ کرکے سنگ خاندان دی 581 ق م وچ بنیاد رکھی ۔ پشیامترا نے بدھاں دے خلاف کارروائیاں کيتیاں تے اس نے بدھاں دی خانقاہاں نوں جلایا تے راہباں دا قتل عام کیتا ۔ اس دے بعد کنوایا تے اندھرا خاندان تخت اُتے بیٹھے جو ہندو سن ۔ لہذا اس دور وچ برہمنی اثر و رسوخ وچ اضافہ ہويا ۔ کیوں کہ انہاں نے ہندو مذہب دے احیاء دیاں کوششاں کيتیاں ۔ انہاں دے دور وچ ہی یون (یونانیاں ، ساکا (سیتھی) ، پلو (پاتھی) ، کشان تے ہوناں (ہناں ) دے حملے شروع ہو گئے تے آنے والی کئی صدیاں تک جاری رہے ۔ ایہ حملے برہمنی مذہب دے تقویت دا باعث بنے ۔ انہاں حملہ آورں نے رفتہ رفتہ ہندو مذہب قبول کرکے براہمناں دی بالادستی قبول کرلئی ۔ اگرچہ انہاں وچوں بعد بدھ مت رکھدے سن تے کچھ مثلاً کنشک تے ہرش ورگے راجاواں دا مذہب بدھ مت سی ۔ مگر اس دے باوجود برہمنی اثر و رسوخ برابر ودھدا رہیا ۔ ایہ طاقت ور سمراج ہونے دے باوجود برہمنی اثر و رسوخ نوں ختم کرنے وچ ناکام رہے ۔ ایتھے تک انہاں دی بعد دی پیڑیاں نے ہندو مت قبول کر ليا ۔ بقول جواہر لال نہرو دے انہاں حملہ آوراں دے ناں غیر ملکی ہُندے سن بیٹا یا بیٹے دا ناں ہندو ہُندا سی ۔
گپتا دور[سودھو]
چوتھی صدی عیسوی وچ وسط ہند وچ گپت خاندان تخت اُتے بیٹھا ۔ اس خاندان نے سب پہلے سنسکرت نوں علمی تے درباری بولی دے لئی استعمال کیتا سی ۔ ایہ دور اس لئی وی ممتاز اے کہ انہاں دور وچ سنسکرت نوں ادبی بولی دے طور اُتے استعمال کیتا گیا تے سنسکرت دے ادبی شہکار لکھتاں کیتے گئے ۔ سنسکرت ویدی بولی نئيں سی ۔ البتہ ایہ وید توں ہی نکلی سی ویدی بولی وچ مقامی زباناں دے الفاظاں دے خزانے توں فائدہ اٹھایا تے اس طرح اس وچ وسعت پیدا ہوئی تاں سنسکرت وجود وچ آئی سی تے ایہ اس قابل ہوئی کہ علمی تے درباری بولی بن سکے ۔ گپت ہندو سن تے انہاں نے ہندو مذہب دی ترقی و ترویح دے لئی بہت کوششاں کيتیاں ۔ اس لئی انہاں نے برہمناں تے انہاں دے مندراں دے لئی وڈے وڈے عطیات دتے ۔ جنہاں دا ذکر مختلف کتبات وچ ملدا اے ۔ گپت دور ہندو مذہب تے ادب دی تریخ دا سنہرا دور اے ۔ اُتے اس وقت وی برہمناں نوں مقدس و برتر تے اعلیٰ نسل منیا جاندا سی تے راجاواں دے محتاج رہے ۔
وسط ایشیا دے حملہ آور[سودھو]
برصغیر وچ سیاسی طاقت دے مرکز بدلدا رہیا اے ۔ پہلے ایہ مرکز پنجاب ، فیر کوسلہ ، فیر ایہ مگدھ ہو گیا سی ۔ بدھ مت جدوں زوال پزیر ہويا تاں برہمنیت نوں نئيں بلکہ جین مت نوں عروج حاصل ہويا سی تے اس نے جنوبی تے وسط ہند وچ زیادہ ترقی دی ۔ شاید جین برہمنیت نوں زیر کر دیندا مگر برہمناں دی خوش قسمتی سی کہ اس وقت وسط ایشیا دے قبیلے دے حملے برصغیر اُتے ہو رہے سن ۔ انہاں غیر ملکیوں نے مقامی حکومتاں نوں تہ بالیا کے دتا تے اپنی حکومتاں قائم کر لین سن ۔ انہاں غیر ملکیوں نے جلد ہی نے برہمنی مذہب قبول کر ليا تے برہمناں دی بالادستی نوں وی مان لیا ۔ برہمناں نے اس دے بدلے انہاں نوں گوتراں داں تے انہاں دا شجرہ نسب دیومالائی شخصیتاں توں جوڑ دتا تے ایہ راجپوت اکھوائے ۔ کشتریاں نے انہاں دے اختیار کيتی مخالفت کيتی سی اس لئی مہابھارت دے اک قصہ دی رو توں لوکاں نوں بتے کرایا گیا کہ کشتریاں نوں انہاں دے ظلم و ستم دی وجہ توں پرسورام نے اکیس حملےآں وچ قتل کر دتا سی تے موجودہ کھشتری انہاں دی بیویاں تے برہمناں دے ملاپ توں پیدا ہوئے نيں اس لئی ہن کھشتری باقی نہ رہے ۔ کشترویاں وچ دم و خم نئيں رہیا سی اس لئی انہاں نے وی ہتھیار ڈل دتے ۔ کھشتریاں دی جگہ انہاں نے راجپوتاں نوں جنہاں نے انہاں دی بالادستی نوں قبول کر ليا سی انہاں دی ذات بالا مگر برہمناں دے بعد دا درجہ دے دتا ۔
بدھ مت تے جین مت دا زوال[سودھو]
چوتھی تے پنجويں صدی عیسوی دے درمیان براہمنی مذہب وچ تیزی توں ترقی ہوئی تے ایہ شمالی ہند وچ پھیل نے دے بعد وسط ہند تے جنوب دی طرف ودھیا ۔ اوتھے وی اسنوں ترقی نصیب ہوئی ۔ کیوں کہ اوتھے وی راجپوتاں نے اپنی حکومتاں قائم کر لین سن ۔ لہذا اسنوں اس قدر عروج حاصل ہويا کہ اس نے پلٹ کر شمال سختی توں اپنے پنجے گاڑھ دتے ۔ مگر اسنوں حقیقی فتح دلانے وچ کمارل بھٹ تے شنکر اچاریہ (700 تا 839ء) دی کوششاں توں حاصل ہوئی ۔ ایہ دونے جنوب وچ پیدا ہوئے سن تے جین مت تے بدھ دے سخت خلاف سن تے انہاں دی مورتیاں مندراں نوں تباہ تے راہباں نوں قتل کروانے وچ انہاں دا پورا ہتھ رہیا ۔ انہاں دونے نے شمال وچ وی ہندو مت نوں ترقی دینے وچ وی اہم تے فیصلہ کن کردار ادا کیتا تے انہاں دی کوششاں توں مقامی لوکاں نے پرہمنی مذہب نوں قبول کر ليا ۔ بآثر طبقہ یعنی دولت مند تے علما پہلے پہلے بدھی یا جینی مذہب رکھدے سن ۔ گو انہاں نے پرہمنی مذہب دے دوبارہ احیا وچ ہندو مت اختیار کر ليا سی ۔
ویدک دیوتا[سودھو]
مذہبی کشمکش وچ ویدی دیوتا ، ویدی بولی تے ویدی الہیات تے ویدی حقوق پس پشت چلے گئے تے عوام دی خوشنودی تے حمایت حاصل کرنے دے لئی جو ویدی دیوی دیوتاواں دی پرستش نئيں کردے سن دی جگہ عوام دے نويں دیوتاواں دی پوجا پاٹ ہونے لگی ۔ ابتدا وچ خونی یگیہ گاہے بگاہے ہن وی جاری سی مگر ایہ مہنگا عمل سی تے عام شخص اس دا خرچہ برداشت نئيں کرسکدا سی تے اس دے لئی برہمناں نوں راجاواں دے دربار توں وابستہ رہنا پیندا سی تے یگیہ دی رسم دی وجہ توں عوام وچ برہمناں دی اجارداری خطرے وچ سی ۔ اس لئی خونی یگیہ ختم کرکے دیوتاواں اُتے چڑھاوے دا دستور جاری کیتا ۔ جو ہن نويں دیوتاواں دے لئی کیتا جانے لگیا ۔ لہذا اس لئی نويں پوجا پاٹ دے لئی برہمناں دے لٹریچر نوں نويں سانچاں وچ لکھنا پيا ۔ پرانے قصےآں وچ تخریب کرکے انہاں دی روایات دے مطابق ڈھالیا گیا تے اس طرح اوہ مقبول عام دیوتاواں دے حامی تے محافظ بن گئے ۔ اس دے لئی انہاں نے مختلف گرنتھ تے پران لکھے گئے ۔ قدیم گرنتھاں وچ ترمیم یا اضافہ کیتا ۔ اس دا اندازہ اس لگایا جاسکدا اے کہ مہابھارت جدوں پہلے پہل لکھی گئی تاں اس وچ اٹھ ہزار اشلوک سن ۔ دوبارہ نظر ثانی وچ ایہ تعداد چوبیس ہزار ہوئی تے ہن اس وچ دو لکھ اشلوک نيں ۔ نويں دیوتا جنہاں دی ہن پوجا اوہ کر رہے انہاں نوں مستحکم کرنے دے لئی انہاں نے پران تصنیف کیتے ۔ جنہاں کہ ذریعہ انہاں دیوی تے دیوتاواں دے پوجا نوں مستحکم کیتا ۔ تقریباً 1300ء وچ ایہ پران لکھنے شروع ہوئے تے ایہ سلسلہ 1500ء تک جاری رہیا ۔ اس دوران بے شمار پران تصنیف کیتے گئے ۔ جنہاں وچ وشنو پران ، شیو پران ، گنش پران ، بھاگوت پران ، اسکندر پران ، مارکنڈے پران ، بہوشٹ پران ، برہم پتی ورنگ پران ، کورم پران ، پدم پران ، برہم پران ، بایو پران ، گڑر پران ، یتسہ پران ، اگن پران ، بارہ پران ، نارہ پران تے مچھ پران زیادہ اہم نيں ۔
ہندو دھرم[سودھو]
اب ویدی دھرم نئيں بلکہ نواں دھرم ہندو مت سی جس دا انحصار ویداں اُتے نئيں بلکہ مہابھارت ، رامائن تے بالا الذکر اٹھارہ پراناں اُتے اے ۔ برہمناں انہاں کتاباں وچ کثرت توں مبالغہ تے غلط بیانی توں کم لیا تے اس طرح انہاں نے معاشرے تے اپنی حثیت نوں بالکل غلط انداز وچ پیش کیتا ۔ انہاں دیاں کتاباں وچ جس مذہب تے رسوم دا ذکر اے اوہ کسی وی زمانے وچ ہندوستان دی مختلف اقوام دا واحد مذہب نئيں سی ۔ بدھ مت توں پہلے جو عقلی تے غیر مذہبی تحریک سی پنڈتاں تے برہمناں نے اسنوں بالائے طاق رکھ دتا سی ۔ ایہ پران نوں مختلف دیوتاواں دے پجاریاں تے پنڈتاں نے اپنے دیوتا دی برتری تے دوسرے دیوتاواں پست ظاہر کرنے دے لئی لکھے نيں ۔ لیکن ہندو انہاں تمام پراناں دے دیوتاواں نوں مندے سن تے پوجتے نيں ۔ برہمناں نے اپنے آبا د اجداد دے دیوتاواں تے عقائد نوں چھڈ کے مقامی عقائد و مذہب اختیار کر ليا سی ۔ انہاں نوں ویدی دیوتاواں پروا نئيں رہی تے نہ انہاں نے صرف ایہ خیال رہیا کہ لوک کس دیوتا دی پیروی کردے نيں تے کس دیوتا نئيں ۔ ہمہ اوست (وحدت الوجود) دے سوا ہر قسم دا فلسفہ مذہب توں خارج کر دتا گیا ۔ جس دے مطابق مختلف دیوی دیوتا سب اک ہستی دے مختلف روپ بن گئے ۔ اس طرح برہمنیت نوں برصغیر وچ عروج حاصل ہو گیا سی ۔
فتح[سودھو]
برہمنیت نوں فیصلہ کن فتح ہوچکی سی تے برہمناں دا قانون ، معاشرتی ادارےآں وچ انہاں دا حکم ، ذات پات دے اصول نوں تسلیم کر ليا گیا تے خود انہاں دی ذات مسلمہ عزت و تقدس مل گیا ۔ درس و تدیس تے ادب دا حق انہاں دی ذات دے لئی مخصوص کر دتا گیا ۔ ذاتاں دی سختی توں انہاں نے حدوداں قائم کیتیاں ۔ جس وچ بیٹی تے روٹی دے اصول قائم کیتا کہ ہر ذات نوں کس ذات نوں کس ذات توں رشتہ تے روٹی کھانا اے تے اسنوں ٹورنے والا ذات توں باہر ہوجاندا سی ۔ مگر برہمناں دے اک قلیل تے تنزیل پزیر گروہ نے ویدی علوم دے ٹمٹماندے ہوئے دتے نوں روشن رکھیا ۔ ایہی وجہ اے ویداں ہن محفوظ نيں تے انہاں دا تقدس قائم اے ۔ اُتے ہن ایہ لوکاں دے فہم توں بالاتر نيں ۔[۱][۲][۳][۴]