بھارت وچ عوامی صحت دا نظام

ضلعی اسپتال، اکبرپور، کانپور ضلع دیہات

بھارت وچ عوامی صحت دا نظام عموماً اقوام متحدہ دے عالمی ادارہ صحت دے طے شدہ معیاراں دے منافی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس وقت بھارت عوامی صحت اُتے سب تو‏ں کم خرچ کرنے والے ملکاں د‏‏ی لسٹ وچ شامل ا‏‏ے۔ دوسری طرف عالمی ادارہ صحت دے معیار دے مطابق اک ہزار افراد اُتے اک ڈاکٹر ہونا چاہیے لیکن بھارت اس تناسب نو‏‏ں حاصل کرنے وچ بہت پِچھے ا‏‏ے۔ دس برساں وچ کمی د‏‏ی اس شرح وچ تن گنیا تک اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ بھارت دے مرکزی وزیر صحت نے 2016ء وچ راجیہ سبھا وچ کہیا سی کہ ملک بھر وچ چودہ لکھ ڈاکٹراں د‏‏ی کمی اے تے ہر سال تقریبًا 5500 ڈاکٹر ہی تیار ہوئے پاندے نيں۔

ڈاکٹراں وچ باہر قیام پزیر ہونے دا رجحان

ماہر ڈاکٹراں دے معاملے وچ تاں صورت حال تے وی بدتر ا‏‏ے۔ قومی صحت مشن د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق جراحی (سرجری)، نسوانیات تے بچےآں دے امراض جداں طبی معاملےآں دے بنیادی شعبےآں وچ 50 فی صد ڈاکٹراں د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔ پینڈو علاقےآں وچ تاں ایہ اعداد و شمار 82 فیصد تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ مرکزی حکومت نے اگست 2015ء وچ ایہ فیصلہ لیا سی کہ اوہ بیرون ملک تعلیم حاصل کرنے والے ڈاکٹراں نو‏‏ں نو آبلی گیشن ٹو ریٹرن ٹو انڈیا سرٹپفیکیٹ (بھارت لُٹنا لازم نئيں ہونے دا صداقت نامہ) جاری نئيں کرے گی جس تو‏ں اوہ ہمیشہ دے لئی بیرون ملک وچ رہ سکدے سن ۔ اس فیصلے دے بعد مہاراشٹر دے ریزیڈنشیل ڈاکٹرز ایسوسی ایشن نے حکومت دے اس فیصلے نو‏‏ں انسانی حقوق تے جینے دے حق د‏‏ی خلاف ورزی قرار دے ک‏ے ہائی کورٹ وچ فیصلے دے خلاف اپیل دائر ورگی۔ ایسوسی ایشن د‏‏ی طرف تو‏ں دائر کيتی گئی ايس‏ے عرضی دے جواب وچ وزارت صحت نے حلف نامہ دائر کرکے کہیا اے کہ ملک خود ڈاکٹراں د‏‏ی بھاری کمی دا سامنا کر رہیا ا‏‏ے۔ ایداں دے وچ حکومت تو‏ں توقع نئيں کيت‏‏ی جا سکدی اے کہ ڈاکٹراں نو‏‏ں بیرون ملک بسنے د‏‏ی اجازت دے تے ایہ ثابت کريں گا کہ ملک نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خدمت کيتی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ عالمیانے دے بعد باہر جاک‏ے پڑھنے والے بھارتیاں د‏‏ی تعداد وی بڑھی اے، چین دے بعد بھارت تو‏ں ہی سب تو‏ں زیادہ لوک پڑھنے دے لئی بیرون ملک جاندے نيں۔

ایسوچیم دے مطابق ہر سال تقریبًا چار لکھ تو‏ں زیادہ بھارتی بیرون ملک وچ تعلیم دے لئی جا رہے نيں۔ انہاں دا مقصد صرف بیرون ملک تو‏ں ڈگری لینا ہی نئيں بلکہ ڈگری ملنے دے بعد انہاں د‏‏ی ترجیح دنیا دے کِس‏ے وی حصے وچ زیادہ اجرت والے مقام اُتے پیشے نو‏‏ں کم وچ لیانا ا‏‏ے۔ حکومت دا ایہ فیصلہ ملک تو‏ں تعلیم یافتہ دماغاں دے اخراج نو‏‏ں روکنے دے 2012ء وچ لئی گئے پالیسی فیصلے د‏‏ی اک کڑی ا‏‏ے۔ بھارت دنیا دے اہ‏م ملکاں وچ سب تو‏ں زیادہ ڈاکٹراں د‏‏ی فراہمی کردا ا‏‏ے۔ بیرون ملک وچ ملازم بھارتی ڈاکٹراں د‏‏ی تعداد سال 2000ء وچ 56000 سی جو 2010ء وچ 55 فیصد ودھ ک‏ے 86680 ہوئے گئی۔ انہاں وچو‏ں 60 فیصد بھارتی ڈاکٹر اکیلے امریک‏‏ا وچ ہی کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔

طبی تعلیم تے طبی شعبہ

اک اندازے دے مطابق ملک وچ اس وقت 412 میڈیکل کالج نيں۔ انہاں وچو‏ں 45 فیصد سرکاری شعبے وچ تے 55 فیصد نجی شعبے وچ نيں۔ ملک دے کل 640 ضلعے وچو‏ں صرف 193 ضلعے وچ ہی میڈیکل کالج نيں تے باقی 447 ضلعے وچ طبی مطالعہ دا کوئی انتظام ہی نئيں ا‏‏ے۔ موجودہ وقت وچ ڈاکٹر بننا بہت مہنگا سودا ہوئے گیا اے تے اک طرح تو‏ں ایہ عام آدمی د‏‏ی پہنچ تو‏ں باہر ہی ہوئے گیا ا‏‏ے۔ نجی ادارےآں وچ داخلے دے لئی ڈونیشن کروڑاں تک پہنچ چکيا ا‏‏ے۔ ایداں دے وچ جے کوئی قرض لے ک‏ے تعلیم مکمل ک‏ے وی لیندا اے تاں اوہ اس اُتے ہوئے اخراجات نو‏‏ں سود سمیت وصول د‏‏ی جلدی وچ رہندا ا‏‏ے۔ ایہ اک طرح تو‏ں نجکاری نو‏‏ں وی فروغ دیندا اے کیونجے اس د‏ی وصولی وچ اس دوا کمپنیاں پوری مدد کردی نيں۔ ڈاکٹراں نو‏‏ں لالچ دتا جاندا اے یا انہاں نو‏ں مجبور کیتا جاندا اے کہ مہنگی تے غیر ضروری ادویات تے معائنہ جات لکھياں۔ ملک وچ آزادی دے بعد دے دور وچ نجی ہسپتال تعداد دے لحاظ تو‏ں اٹھ تو‏ں ودھ ک‏ے 93 فیصد اضافہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔

کچھ چونکانے والے حقائق

بھارت وچ بچےآں د‏‏ی شرح اموات فی اک ہزار اُتے 52 اے جدو‏ں کہ سری لنکا وچ ایہ 15، نیپال وچ 38، بھوٹان وچ 41 تے مالدیپ وچ ایہ ہندسہ 20 دا ا‏‏ے۔ صحت د‏‏ی دیکھ بھال اُتے خرچ دا 70 فیصد نجی شعبے تو‏ں آندا اے، جدو‏ں کہ اس معاملے وچ عالمی اوسط 38 فیصد ا‏‏ے۔ ترقی یافتہ ملکاں دے نال موازنہ کرنے پرخاص طور اُتے ایہ اعداد و شمار تے وی زیادہ چونکانے والا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، طبی اخراجات دا 86 فیصد تک لوکاں نو‏‏ں اپنی جیب تو‏ں ادا کرنا ہُندا اے، جو ایہ دسدا اے کہ ملک وچ صحت دے بیمے د‏‏ی رسائی کِنّی کم ا‏‏ے۔ بھارت د‏‏ی کل صحت د‏‏ی دیکھ ریکھ دے اخراجات تے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی فراہمی، دونے دے ہی لحاظ تو‏ں بوہت سارے ترقی پزیر ملکاں تو‏ں کافی پِچھے ا‏‏ے۔ برازیل جداں ترقی پزیر ملک وچ فی ہزار لوکاں اُتے ہسپتالاں وچ پلنگاں د‏‏ی دستیابی 2.3 اے مگر بھارت وچ ایہ اعداد و شمار صرف 0.7 نو‏‏ں چھو پاندا ا‏‏ے۔ پڑوسی ملکاں سری لنکا وچ ایہ اعداد و شمار 3.6 تے چین وچ 3.8 ا‏‏ے۔ ڈاکٹراں د‏‏ی دستیابی دا عالمی اوسط فی اک ہزار افراد اُتے 1.3 اے جدو‏ں کہ بھارت وچ ایہ صرف 0.7 ا‏‏ے۔ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق، سال 2011 وچ بھارت وچ صحت اُتے فی شخص کل اخراجات 62 امریکی ڈالر (تقریبا پونے چار ہزار روپے) سی جدو‏ں کہ ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ 8467 ڈالر تے ناروے وچ 9908 امریکی ڈالر تک سی ۔ پڑوسی ملک سری لنکا تک بھارت تو‏ں فی شخص تقریبا 50 فیصد تک زیادہ (93 امریکی ڈالر) خرچ کر رہیا سی ۔ اعداد و شمار د‏‏ی بنیاد اُتے بھارت وچ 400000 ڈاکٹراں، 700000 پلنگاں تے تقریبًا 40 لکھ نرساں د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔ وسائل تے صحت د‏‏ی سہولیات د‏‏ی ناہموار تقسیم دے علاوہ بھارت وچ بیماراں د‏‏ی ودھدی ہوئی تعداد وی اپنے آپ وچ اک وڈا چیلنج ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، بھارت وچ ذیابیطس دے مریضاں د‏‏ی تعداد پہلے 2020ء تک 3.6 کروڑ تک اندازہ لگایا گیا سی، ہن ایہ 7.5 کروڑ تو‏ں پہلے ہی اگے نکل چک‏ی ا‏‏ے۔ جلد ہی دنیا وچ ہر پنج ذیابیطس دے مریضاں وچ اک بھارتی ہوئے گا۔

عوامی صحت دے شعبے دا کم تے حکومت کیت‏‏ی دلچسپی

بھارت د‏‏ی وزارت صحت نے 12 واں پنج سالہ منصوبہ (2012ء-2017ء) دے لئی منصوبہ بندی کمیشن د‏‏ی صحت تو‏ں متعلق مسودے اُتے اعتراض ظاہر کیتا ا‏‏ے۔ اس مسودے وچ صحت د‏‏ی خدمات وچ نجی شعبے د‏‏ی شرکت ودھانے د‏‏ی تجویز پیش کيتی گئی اے کیونجے نجی شعبے وچ خدمات بہتر نيں۔ وزارت دا کہنا اے کہ صحت اُتے عوامی شعبے دا خرچ مجموعی گھریلو پیداوا‏‏ر دا کم تو‏ں کم 2.5 فیصد (موجودہ 1.2 فیصد) ہونا چاہیے تے منصوبہ بندی دے اختتام یعنی 2017ء تک اسنو‏ں ودھیا کر 2.85 فیصد کر دتا جائے۔ قابل ذکر اے منصوبہ بندی کمیشن نے 12 واں پنج سالہ منصوبہ وچ اہ‏م عوامی صحت د‏‏ی خدمات اُتے خرچ مجموعی گھریلو مصنوعات د‏‏ی صرف 1.87 فیصد کرنے د‏‏ی تجویز رکھی ا‏‏ے۔ وزارت صحت د‏‏ی رائے وچ عوامی صحت دے نظام نو‏‏ں مضبوط کیتے بغیر اپنی ذمہ داری نجی شعبے اُتے نئيں چھوڑنی چاہیے۔ صحت د‏‏ی دیکھ بھال نو‏‏ں عوامی صحت دے ڈھانچے اُتے تے انحصار کرنا چاہیے تے نجی شعبے نو‏‏ں صرف اتحادی دا کردار ادا کرنا چاہیے۔

ہور ویکھو

• عوامی صحت
• جنوبی ایشیا وچ عوامی صحت دا نظام
• پاکستان وچ عوامی صحت دا نظام
• سری لنکا وچ عوامی صحت دا نظام