تفسیر جلالین

تفسیر جلالین

مصنف	جلال الدین سیوطی
زبان	عربی زبان
موضوع	تفسیر قرآن
ناشر	مکتبۃ لبنان ناشرون، بیروت، لبنان
صفحات	664
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|تفسیر جلالین]] ویکی ماخذ اُتے

تفسیر جلالین عربی زبان وچ نہایت مختصرتفسیر قرآن اے جسنوں دو مشہور مفسرین امام جلال الدین محلی (791ھ–864ھ) تے جلال الدین سیوطی (849ھ– 911ھ) نے تصنیف کیتا اے۔ تقریباً پنج صدیاں توں تفسیر جلالین متداول و مقبول اے۔ امام جلال الدین سیوطی دی شاہکار لکھتاں وچ تفسیر جلالین نوں نمایاں تے خصوصی اہمیت حاصل اے۔ ایہ تفسیر اِختصار و جامعیت، صحت و مفہوم تے توضیح مطالب دی وجہ توں علما و طلبہ دی مرکزِ توجہ رہی اے۔ علما تے اہل علم نوں استحضارِ مضامین دی خاطر اِس توں خاص اعتناء اے تے کثرت توں اِس دا مطالعہ کیتا جاندا اے۔ ہور تفسیراں دی نسبت ایہ قرآن کریم دی مختصر تفسیر تے مختصر ترجمہ اے۔

تفسیر جلالین دے اولین مطبوعہ نسخہ دا صفحہ اول– 1278ھ/ 1862ء، قاہرہ، مصر

وجہ تالیف

مصنف جلال الدین سیوطی دے تفسیر دے مقدمہ وچ اِس دی وجہ تصنیف و تالیف ایوی‏‏ں‏ بیان کردتی اے کہ:

ھذا ما اشتدت الیہ حاجۃ الراغبین فی تکملۃ تفسیر القرآن الکریم الذی الفہ الامام العلامۃ المحقق جلال الدین محمد بن احمد المحلی الشافعی رحمۃ اللہ و تتمیم ما فاتہ وھو من اول سورۃ البقرۃ الی آخر سورۃ الاسراء بتتمۃ علی نمطہ من ذکر ما یفھم بہ کلام اللہ تعالی والاعتماد علی ارجح الاقوال و اعراب ما یحتاج الیہ و تنبیہ علی القراءات المختلفۃ المشہورۃ علی وجہ لطیف و تعبیر وجیز و ترک التطویل بذکر اقوال غیر مرضیۃ و اعاریب محلھا کتب العربیۃ واسال اللہ النفع بہ فی الدنیا و احسن الجزاءِ علیہ فی العُقبیٰ بِمَنّہ و کَرَمِہ۔

بعد از حمد و صلٰوۃ و سلام دے، ایہ اک کتاب اے کہ امام علامہ، محقق مدقق جلال الدین محمد بن احمد محلی الشافعی دی کتاب تفسیر القرآن دا تکملہ اے جو تفسیر اُنہاں توں باقی رہ گئی سی، اُس دی تتمیم اے جس دی شدید ضرورت اے۔ جو اول سورہ بقرہ توں شروع ہوکر آخر سورہ الاسراء تک اے تے علامہ محلی دے طرز اُتے مندرجہ ذیل خصوصیات دی حامل اے:

• اِس وچ ایسی چیزاں دا ذِکر اے جن توں کلامِ الہی سمجھنے وچ مدد ملے۔
• تمام اقوال وچ سب توں زیادہ راجح قول اُتے اعتماد کیتا گیا اے۔
• ضروری اعراب تے مختلف و مشہور قراءات اُتے لطیف طریقہ تے مختصر عبارت دے نال تنبیہ کیتی گئی اے۔
• ناپسندیدہ اقوال تے (غیر ضروری) اعراب نوں ذِکر کرکے جنہاں دا اصل محل علوم عربیہ دی کتاباں نیں، تطویل نئی‏‏ں کیتی گئی اے۔ اللہ تعالیٰ دے فضل و کرم توں میری درخواست ایہ اے کہ دنیا وچ اِس کتاب توں نفع پہنچائے تے آخرت وچ بہترین بدلہ مرحمت فرمائے۔

تریخ تصنیف

دوسری تفسیراں دی نسبت تفسیر جلالین دا نصفِ ثانی پہلے لکھیا گیا اے جدونکہ نصفِ اول بعد وچ ترتیب دتا گیا اے۔ امام جلال الدین محلی (متوفی 864ھ/ 1459ء) نے پہلے سورہ الکہف توں سورہ الناس تک تفسیر لکھی سی۔ غالباً امام موصوف نے ایہ حصہ اِس لئی پہلے مرتب کیتا ایہ حصہ نصفِ اول دی بہ نسبت زیادہ آسان اے، اِس دے بعد نصفِ اول دی تفسیر لکھنے دا آغاز کیدا سی تے محض سورہ الفاتحہ دی تفسیر ای لکھی سی کہ 15 رمضان 864ھ/ 5 جولائی 1460ء نوں انتقال کر گئے تے ایہ تفسیر نامکمل رہ گئی۔

امام جلال الدین محلی دی وفات دے بعد اِس نامکمل تفسیر نوں امام جلال الدین سیوطی نے مکمل کرنے دا ارادہ کیتا تے صرف 40 دن دی گھٹ مدت وچ اِس مختصر تفسیر نوں مکمل کر لیا۔ خود مصنف نے اِس بات دا تذکرہ کیتا اے کہ: الفقۃ فی مدۃ میعاد الکلیم وچ نے اِس نوں مدتِ میعادِ کلیم (یعنی 40 روز) وچ مرتب کیتا اے۔ تفسیر توں فراغت دی جو تریخ اے، اوہ خود مصنف نے تحریر دی اے کہ: فرغ من تالیفہ یوم الاحد عاشر شوال سنۃ سبعین و ثمانمائۃ و (کن) الابتداء فیہ یوم الاربعاء مستھل رمضان من السنۃ المذکورہ و فرغ من تبیضیۃ یوم الاربعاء سادس صفر سنۃ احدی و سبعین و ثمانمائۃ۔

وچ اِس دی تالیف توں بروز اتوار 10 شوال 870ھ نوں فارغ ہویا تے اِس دا آغاز بروز بدھ یکم رمضان سالِ مذکورہ نوں ہویا تے اِس مسودہ نوں بدھ 6 صفر 871ھ نوں صاف کیتا۔

امام جلال الدین سیوطی دے اِس قول توں معلوم ہُندا اے کہ اِس تفسیر دا آغاز بروز بدھ یکم رمضان 870ھ/ 16 اپریل 1466ء نوں ہویا تے 40 روز دی مدت دے بعد بروز اتوار 10 شوال 870ھ/ 25 مئی 1466ء نوں ایہ تفسیر مکمل ہو گئی۔ اُس وقت امام جلال الدین سیوطی دی عمر محض 21 سال 3 مہینے بحسابِ قمری سی تے ایہ تکملہ تفسیر امام جلال الدین محلی دی وفات دے تقریباً 6 سال بعد مکمل ہویا۔۔ تکمیل دے بعد اِس تفسیر اُتے نظر ثانی کر دے رہے تے اِس نظر ثانی توں بروز بدھ 6 صفر 871ھ/ 17 ستمبر 1466ء نوں فراغت پائی۔

مواد

عموماً تفسیر جلالین نوں تفسیر قرآن سمجھیا جاندا اے حالانکہ ایہ تفسیر کم تے مختصر عربی ترجمہ زیادہ اے۔ جابجاء تفسیری کلمات آیاتِ قرآنی دے کلمات دے برابر نیں، کدرے کدرے چند الفاظ جاں جملے ودھ نیں۔ سورہ المزمل تک آیات قرآنی دے نال تفسیری کلمات دی ایہ تطبیق قائم اے جدونکہ سورہ المدثر توں تفسیری کلمات آیاتِ قرآنی دے کلمات توں ودھدے چلے گئے نیں جس توں ایہ تفسیری تطبیق سورہ الناس تک مختلف نوعیت دی اے۔ حاجی خلیفہ کاتب چلبی (متوفی 26 ستمبر 1657ء) نے کشف الظنون وچ لکھیا اے کہ:

قال بعض علما الیمن عددت حروف القرآن و تفسیرہ للجلالین فوجدتھما متساویین الی سورۃ المزمل، ومن سورۃ المدثر، التفسیر ودھ علی القرآن فعلی ھذا لا یجوز حملہ بغیر الوضوء۔

بعض علما یمن دا بیان اے کہ وچ نے قرآن تے تفسیر جلالین دے حروف نوں شمار تو دوناں دے حرود نوں سورہ مزمل تک برابر پایا تے سورہ مدثر توں تفسیر دے حروف قرآن دے حروف توں ودھ گئے، اِس وجہ توں اِس دا بغیر وضو دے چھونا ناجائز اے۔

جامعیت و شہرت

حاجی خلیفہ کاتب چلبی (متوفی 26 ستمبر 1657ء) نے اِس تفسیر دی جامعیت توں متعلق لکھیا اے کہ: وھو مع کونہ صغیر الحجم، کبیر المعنی لانہ لب لباب التفاسیر۔(تفسیر جلالین حجم دے اعتبار توں چھوٹی اے لیکن معانی و مطالب دے اعتبار توں بوہت اہم اے کیونجے ایہ تفسیراں دا لب لباب اے)۔

مشہور محقق عالم نواب صدیق حسن خان (متوفی 26 مئی 1890ء) نے تفسیر جلالین دے متعلق لکھیا اے کہ: شہرت و قبول اِین تفسیر مبارک مستغنی است از بیان فضائل و شرح فواضل دے، نزد علما ہند در کتب درسیہ است، و مصداق این مثل سائر است کہ ہر کہ بقامت کہتر بقیمت بہتر۔

اِس مبارک تفسیر دی شہرت و قبولیت اِس دے فضائل بیان کرنے تے اِس دی خوبیان بتانے توں مستغنی اے،  ایہ ہند دے علما دے ایتھے نصابی کتب وچ داخل اے تے مشہور مثل دا مصداق اے کہ جو قامت (ضخامت) وچ چھوٹی ہُندی اے، اوہ قیمت وچ بہتر ہُندی اے۔

حواشی و شروحات

• حاشیۃ الصاوی علی تفسیر الجلالین
• ہور پڑھیے: شروح و حواشی تفسیر جلالین

تفسیر جلالین دے متعدد حواشی تے شروح لکھی گئی نیں جن وچ مشہور ایہ نیں:

• قبس النیرین علی تفسیر الجلالین:  شیخ شمس الدین محمد بن ابراہیم علقمی مصری الشافعی (متوفی 963ھ/1556ء) 
• مجمع البحرین و مطلع البدرین:  بدر الدین محمد بن محمد الکرخی البکری (متوفی 1006ھ/ 1598ء) 
• جمالین حاشیۃ تفسیر الجلالین: نور الدین علی بن سلطان محمد القاری المعروف بہ ملا علی قاری (متوفی 1014ھ/ 1605ء)
• الکوکبین النیرین فی حل الالفاظ الجلالین: الشیخ عطیہ بن عطیہ اجہوری الشافعی (متوفی 1190ھ/ 1776ء) 
• الفتوحات الالھیۃ بتوضیح تفسیر الجلالین الدقائق الخفیہ:  شیخ سلیمان بن عمر عجیلی الشافعی  (متوفی 1204ھ/ 1790ء)
• حاشیۃ الصاوی علی تفسیر الجلالین: شیخ احمد الصاوی المالکی (1175ھ/1761ء– 1241ھ/1825ء)
• قرۃ العین و تنزیہہ الفواد: شیخ عبد اللہ بن محمد البزاوی الشافعی
• ضوء النیرین لفھم القرآن: شیخ علی شبینی الشافعی الاشعری
• فتوح الرحمن بتوضیح القرآن: شیخ مصطفیٰ بن شعبان
• کشف المحجوبین عن خدی تفسیر الجلالین: شیخ سعد اللہ قندھاری
• کمالین علیٰ تفسیر الجلالین: شیخ سلام اللہ بن شیخ الاسلام محمد دہلوی (متوفی 1229ھ/ 1814ء) 
• نامعلوم الاسم حاشیہ: مولانا فیض الحسن سہارنپوری (متوفی 1302ھ/1885ء) 
• زلالین حاشیۃ تفسیر الجلالین: محمد ریاست علی حنفی
• ترویح الارواح شرح تفسیر الجلالین: روح اللہ حنفی نقشبندی (متوفی 1314ھ/1896ء)
• تحشیۃ الہلالین تفسیر الجزء عم یتساء لون: مولانا تراب علی لکھنوی (متوفی 1281ھ/1864ء) 

اشاعت

تفسیر جلالین کلکتہ توں پہلی بار 1257ھ/ 1841ء وچ، بمبئی تے لکھنؤ توں 1286ھ/1869ء وچ، دہلی توں 1301ھ/ 1884ء وچ، بولاق، مصر توں 1280ھ/1864ء وچ، قاہرہ، مصر توں 1300ھ/1883ء، 1301ھ/1884ء (مطبعہ البہیۃ)، 1305ھ/1888ء، 1308ھ/1891ء، 1313ھ/1896ء (مطبعہ المیمنیۃ)، 1328ھ/1910ء وچ شائع ہوئی۔

حوالے