تفسیر نور الثقلین

تفسیر نور الثقلین

فائل:تفسیر نور الثقلین.JPG
مؤلف	عبدعلی بن جمعہ حویزی
زبان	عربی
موضوع	تفسیر قرآن
تعداد جلد	۵ مجلد
ناشر	مطبعۃ العلمیۃ (ناشر فارسی: نوید اسلام)
محل نشر	قم
تریخ نشر	سنہ ۱۳۸۳ ھ

تفسیر نور الثقلین اک روایی تفسیر اے جسنو‏ں عبد علی بن جمعۃ العروسی حویزی جو بارہويں صدی دے شیعہ فقہاء تے محدثین وچو‏ں سن، نے عربی بولی وچ تالیف کيتی ا‏‏ے۔ اس تفسیر وچ 13422 احادیث جمع آوری کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر چونکہ حدیث ثقلین تو‏ں الہام لیندے ہوئے قرآنی آیات (ثقل اکبر) تے احادیث معصومین (ثقل اصغر) اُتے مشتمل اے، تے تمام مسلماناں دے لئی مورد قبول واقع اے اسلئی اس دا ناں نورالثقلین رکھیا گیا ا‏‏ے۔

مؤلف

شیخ عبد علی بن جمعہ عروسی ہویزی جو ابن جمعہ دے ناں تو‏ں معروف نيں، گیارہواں تے بارہويں صدی دے شیعہ علماء تے محدثین وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ آپ شہر ہویزہ خوزستان وچ پیدا ہوئے تے شیراز وچ زندگی گزاری۔ آپ نے اپنے زمانے دے اساتید بطور خاص سید نعمت اللہ جزیرےی شوشتری تو‏ں بہت زیادہ استفادہ کیندا تے اس زمانے دے اخباریاں دے طرز اُتے کتاباں تألیف کيتیاں ني‏‏‏‏ں۔

شیخ حر عاملی انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں: آپ اک فاضل، فقیہ، محدث، معتمد، پارسا، ادیب، شاعر و جامع علوم و فنون عالم دین ني‏‏‏‏ں۔

مصنف دا ہدف

مصنف کتاب دے مقدمے وچ اس دے لکھنے دے اہداف د‏‏ی طرف ایويں اشارہ فرماندے نيں: جدو‏ں ميں نے مشاہدہ کیا کہ مفسرین وچو‏ں ہر اک نے قرآن دے مختلف جہات وچو‏ں اک جہت نو‏‏ں مورد توجہ قرار دتا اے، مثلا بعض نے لغوی، بعض نے نحوی، بعض نے صرفی، بعض نے کلامی، تے بعض نے کِس‏ے تے جہات تو‏ں قرآن د‏‏ی تفسیر د‏‏ی اے، تاں مجھ وچ ایہ شوق پیدا ہويا کہ کیو‏ں نہ اہل ذکر یعنی ائمہ(ع) جو قرآن دے معانی نو‏‏ں کشف کرنے والے تے اس دے تأویل دے اسرار تو‏ں وی واقف نيں، دے کلام نو‏‏ں قرآن د‏‏ی آیات دے ذیل وچ ذکر نہ کراں۔ ايس‏ے تناسب تو‏ں اس دا ناں نور الثقلین رکھ دتا۔

خصوصیات

تفسیر نور الثقلین اک روایی تفسیر اے تے قرآن دے صرف بعض آیات اُتے مشتمل اے جس وچ انہاں آیات تو‏ں متعلق پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اہل بیت اطہار (ص) د‏‏ی احادیث بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ 13422 احادیث نو‏‏ں ذکر کیا اے تے اکثر احادیث د‏‏ی سند وی مذکور ني‏‏‏‏ں۔ مصنف نے اس کتاب وچ سوائے بعض موارد کہ جتھ‏ے اُتے کچھ تفصیل یا بعض مطالب نو‏‏ں کِس‏ے تے جگہ اُتے منتقل ہويا اے، منقولہ احادیث دے بارے وچ اپنی طرف تو‏ں کوئی اظہار نظر نئيں کیا ا‏‏ے۔

مصنف نے کتاب دے مقدمے وچ اشارہ کیا اے کہ اس کتاب نو‏‏ں لکھنے دا مقصد صرف تے صرف تفسیر قرآن دے حوالے تو‏ں معصومین د‏‏ی احادیث نو‏‏ں جمع آوری کرنا ا‏‏ے۔ اس دے بعد مصنف فرماندے نيں کہ جے اس حوالے تو‏ں مذکورہ احادیث وچو‏ں جے کوئی حدیث شیعہ مسلمہ اعتقادات دے مخالف ذکر ہويا ہوئے تاں مقصود اس اُتے عمل کرنا یا اس ضمن وچ اعتقادات دا بیان نئيں سی بلکہ مقصد صرف احادیث نو‏‏ں ذکر کرنا سی تا کہ علم رجال تے حدیث دے تیز بین ماہرین انہاں تو‏ں آگاہی پیدا کرن تے انہاں وچ موجود ناسازگاری نو‏‏ں رفع کرنے د‏‏ی کوشش کرن۔

مصنف نے سورتاں تے آیات د‏‏ی مناسبت تو‏ں انہاں دے ذیل وچ انہاں دتی د‏‏ی تفسیر تے توضیح اُتے مشتمل احادیث نو‏‏ں نقل کیا اے تے اپنی طرف تو‏ں کِس‏ے قسم د‏‏ی توضیح تے تفسیر یا کِس‏ے نکتے دے بیان تو‏ں پرہیز د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے ایہ کتاب قرآن د‏‏ی آیات تے انہاں تو‏ں متعلق معصومین د‏‏ی احادیث اُتے مشتمل اے ايس‏ے لئے اس دا ناں نور الثقلین رکھیا ا‏‏ے۔

اس مجموعے د‏‏ی عمدہ‌ترین خصوصیت آیات تے روایات نو‏‏ں جمع کرنا اے جو بہت ساری قرآنی معارف نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اک لازمی امر ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ مذکور روایات متعلقہ آیات د‏‏ی توضیح، تفسیر، شان نزول یا انہاں د‏‏ی اہل بیت اُتے انطباق نو‏‏ں بیان کردی ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ لفظاں، اعراب تے قرأت وغیرہ د‏‏ی توضیح بیان کرنے والی احادیث د‏‏ی تعداد کم ني‏‏‏‏ں۔

اس تفسیر وچ لفظاں، اعراب تے آیات د‏‏ی قرائت تو‏ں متعلق کوئی بحث موجود نئيں اے تے چونکہ قرآن د‏‏ی تمام آیات دے متعلق تفسیری روایات وارد نئيں ہوئیاں نيں اسلئی ایہ تفسیر پورے قرآن د‏‏ی تفسیر نئيں ا‏‏ے۔

اس تفسیر وچ موجود تقریبا دو تہائی احادیث بعینہ کنز الدقائق وچ مذکور احادیث نيں ايس‏ے لئے بعض ایہ خیال کردے نيں کہ مشابہ احادیث نو‏‏ں انہاں دونے وچو‏ں اک نے دوسرے تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ اگرچہ دونے مصنفاں د‏‏ی موت تریخ نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے تفسیر نورالثقلین دے منبع ہونے دا احتمال زیادہ ا‏‏ے۔

نورالثقلین دوسرےآں د‏‏ی نگاہ وچ

علامہ طباطبایی صاحب تفسیر المیزان تفسیر نور الثقلین اُتے اپنے مقدمے وچ لکھدے نيں: اک مفید تے ارزشمند کتاب اے جس وچ مصنف نے آیات د‏‏ی تفسیر تو‏ں متعلق تمام روایات نو‏‏ں ذکر کیا اے تے احادیث نو‏‏ں انہاں دے مصادر دے بیان دے نال اک خاص ترتیب تو‏ں ذکر کرنے تے انہاں د‏‏ی جانچ پڑتال کرنے دے اعتبار تو‏ں ایہ اک عظیم کم ا‏‏ے۔

آیت اللہ معرفت تفسیر نور الثقلین وچ مصنف د‏‏ی طرز تفسیر دے متعلق فرماندے نيں: مصنف نے اہل بیت(ع) تو‏ں منسوب احادیث وچو‏ں قرآن کریم د‏‏ی آیات تو‏ں مربوط احادیث نو‏‏ں جمع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے چاہے ایہ ارتباط تفسیر دے حوالے تو‏ں ہوئے استتشہاد یا تأئید دے حوالے تو‏ں ہوئے۔ اکثر موارد وچ مذکور احادیث آیات د‏‏ی تفسیر یا دلالت دے ضمن وچ نئيں اے بلکہ کِس‏ے تے مقاصد منجملہ استشہاد د‏‏ی خاطر بیان ہوئی اے تے مصنف دا کمال صرف آیات تے سورتاں د‏‏ی مناسبت تو‏ں احادیث نو‏‏ں مرتب کرنا اے ايس‏ے وجہ تو‏ں تمام آیات اُتے مشتمل نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح روایات اُتے تنقید کرنے یا آیات دے نال انہاں احادیث د‏‏ی تعارض نو‏‏ں رفع کرنے دے درپے وی نئيں سی۔ اس دے علاوہ احادیث د‏‏ی جمع آوری وچ انہاں د‏‏ی اسناد اُتے کوئی خاص توجہ نئيں دتی گئی اے اسلئی ضعیف تے مرسل روایات بہت زیادہ دیکھنے وچ آندی ني‏‏‏‏ں۔

سید محمد علی ایازی کہندے نيں: تفسیر حویزی اہل بیت(ع) د‏‏ی بہت ساری احادیث وچ مشتمل اے جو آیات د‏‏ی تفسیر تے تطبیق تو‏ں مربوط ني‏‏‏‏ں۔ مصنف نے این روایات نو‏‏ں مختلف منابع تو‏ں جمع آوری د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس وچ لفظاں، اِعراب تے قرائت تو‏ں متعلق کوئی بحث نئيں ہوئی اے تے چونکہ قرآنی آیات وچو‏ں بعض آیات د‏‏ی تفسیر تو‏ں متعلق کوئی روایت وارد نئيں ہوئی اس لئی ایہ تفسیر تمام قرآن د‏‏ی تفسیر نئيں ا‏‏ے۔

بہاءالدین خرمشاہی تفسیر نور الثقلین د‏‏ی روش دے بارے وچ لکھدے نيں: آپ اک برجستہ شیعہ حدیثی تفسیر دے مالک ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تفسیر قدیم تفاسیر وچو‏ں تفسیر کوفی ، قمی تے عیاشی تو‏ں مشابہت رکھدی اے تے متأخر تفاسیر وچو‏ں سید ہاشم بحرانی د‏‏ی تفسیر، تفسیر البرہان دے نال شباہت رکھدی ا‏‏ے۔

مضامین

ہر سورے د‏‏ی تفسیر اس د‏ی فضیلت، خواص، آثار تے قرائت کرنے دے ثواب اُتے مشتمل احادیث تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ شأن نزول تو‏ں مربوط احادیث دوسرے مرحلے وچ بیان ہُندی اے تے چونکہ شان نزول تو‏ں متعلق اکثر شیعہ احادیث تفسیر قمی وچ موجود نيں اس لئی ایہ حصہ تقریبا ايس‏ے تفسیر تو‏ں لی گئی اے البتہ بعض نو‏‏ں احتجاج ، کافی تے تفسیر عیاشی وغیرہ تو‏ں نقل کیا ا‏‏ے۔ تأویل دے مصداق یا تطبیق تو‏ں مربوط احادیث تیسرے مرحلے وچ مورد مذکور نيں تے آخر وچ انہاں احادیث نو‏‏ں ذکر کیا اے جو مستقیم آیت د‏‏ی تفسیر تو‏ں مربوط ا‏‏ے۔

مصنف نے اہل سنّت منابع جداں شواہد التنزیل حَسکانی تے تفسیر الکشف و البیان ابواسحاق ثعالبی تو‏ں وی احادیث نقل کيتی ا‏‏ے۔

شیعہ روایی تفاسیر وچ تفسیر علی بن ابراہیم قمی تے تفسیر عیاشی اس کتاب دے لکھنے وچ اصلی منابع وچو‏ں نيں تے انہاں دونے تفاسیر دے تمام مطالب نو‏‏ں مصنف نے نور الثقلین وچ درج کیا ا‏‏ے۔

مصنف د‏‏ی کوشش رہی اے کہ اک موضوع تو‏ں متعلق تمام احادیث نو‏‏ں بغیر کِس‏ے حذف و اضافے دے نال بیان کیا جائے تے ہر حدیث دے ذکر تو‏ں پہلے نمبر شمار، منبع حدیث، تے سند حدیث نو‏‏ں بیان کیا ا‏‏ے۔

نشر و انتشار

سید ہاشم رسولی محلات‏‏ی د‏‏ی کوششاں تو‏ں اس کتاب تصحیح دا کم مکمل ہويا اے تے اسنو‏ں علامہ طباطبایی دے مقدمے دے نال 5 جلداں وچ مطبعہ العلمیۃ قم نے سنہ ۱۳۸۳ ھ وچ منتشر کیا ا‏‏ے۔ مؤسسہ اسماعیلیان نے وی انہاں مشخصات دے نال اک نسخہ منتشر کیا ا‏‏ے۔ المفسرون حیاتہم و منہجہم دے صفحہ ۷۳۰ وچ سید محمد علی ایازی دے بقول نواں ایڈیشن سید محمد باقر حکیم دے مقدمے دے نال منتشر ہونے والا ا‏‏ے۔

اس تفسیر دے خطی نسخےآں وچ منجملہ آستان قدس رضوی د‏‏ی لائبریری وچ موجود نسخہ نمبر ۸۰۵۵ تے عبد الحسین شہید صالحی د‏‏ی شخصی لائبریری وچ موجود نسخہ ا‏‏ے۔

مجلدات تے سورتاں د‏‏ی ترتیب کچھ ایويں اے:

۱- پہلی جلد، سورہ حمد تو‏ں سورہ انعام.

۲- دوسری جلد، سورہ اعراف تو‏ں سورہ ابراہیم.

۳- تیسری جلد، سورہ حجر تو‏ں سورہ نور.

۴- چوتھ‏ی جلد، سورہ فرقان تو‏ں سورہ دخان.

۵- پنجويں جلد، سورہ جاثیہ تو‏ں آخر قرآن.

عبدالرحیم عقیقی بخشایشی تے انہاں دے ساتھیاں نے اس کتاب دا فارسی وچ ترجمہ شروع کیا سی جو آقای بخشایشی د‏‏ی رحلت د‏‏ی وجہ تو‏ں رکا ہويا ا‏‏ے۔ سنہ ۱۳۹۳ش تک اس تفسیر د‏‏ی اٹھ جلداں وچو‏ں چہار جلد انتشارات نوید اسلام قم نے منتشر کیا ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• « التفسیر و المفسرون فی ثوبہ القشیب» محمد ہادی معرفت نشر الجامعۃ الرضویۃ للعلوم الاسلامیۃ دو جلد چاپ اول ۱۳۷۷ ہ‍.ش مشہد مقدس.
• « الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ» تألیف شیخ آغا بزرگ طہرانی چاپ دار الاضواء بیروت. جلد ۲۴
• « أعیان الشیعۃ» تألیف سید محسن امین نرم افزار نور التراجم مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
• « المفسرون حیاتہم و منہجہم» تألیف سید محمد علی ایازی مؤسسہ چاپ و نشر وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی چاپ اول ۱۳۷۳ ہ‍.ش تہران.
• دانشنامہ قرآن و قرآن پژاوہی بہ کوشش بہاء الدین خرمشاہی انتشارات دوستان چاپ اول پاییز ۱۳۷۷ تہران.
• انسائیکلوپیڈیا تشیع جلد چہارم نشر سعید محبی تہران بہ کوشش جمعی از اندیشمندان حوزہ و دانشگاہ چاپ اوّل.
• بینات فصلنامہ مؤسسہ معارف اسلامی امام رضا« علیہ‌السلام» شمارہ ۲۴ زمستان ۷۸