حدیث ثقلین

حدیث ثقلین

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَأَهْلَ بَيْتِى عِتْرَتِى أَيُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَقَدْ بَلَّغْتُ إِنَّكُمْ سَتَرِدُونَ عَلَيَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلُكُمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِى الثَّقَلَيْنِ وَالثَّقَلَانِ كِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ وَأَهْلُ بَيْتِى فَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَهْلِكُوا وَلَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُمْ۔
ترجمہ: بے شک میں دو امانتاں تواڈے درمیان وچ چھڈے جارہیا ہاں، جے انہاں نو‏ں قبول کرو تو ہرگز گمراہ نہ ہوگے۔ 1۔ خدائے عز و جل دی کتاب (قرآن) تے 2۔ میرے اہل بیت تے میری عترت، اے لوگو! سنو! میں توانوں ایہ حقیقت پہنچا چکيا کہ توانوں میرے پاس حوض دے کنارے لوٹا دتا جائے گا تے میں انہاں دو بھاری تے گران بہا امانتاں دے نال تواڈے برتاؤ دے بارے وچ تساں تو‏ں بازخواست کراں گا تے ایہ دو بھاری امانتاں کتاب خدا تے میرے اہل بیت نيں۔ پس انہاں تو‏ں آگے ودھنے دی کوشش مت کرو تے انہاں نو‏ں کچھ سکھانے دی کوشش نہ کرو کیونکہ اوہ تساں تو‏ں زیادہ عالم و دانا نيں۔

اصول كافى ج2 ص54 ح3۔

حدیث ثقلین رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اک مشہور تے متواتر حدیث اے جو فرماندے نيں: "میں تواڈے درمیان اللہ دی کتاب (یعنی قرآن) تے عترت یا اہل بیت چھڈے جا رہیا واں۔ قرآن تے اہل بیت قیام قیامت تک اک دوسرے تو‏ں الگ نہ ہون گے"۔

ایہ حدیث تمام مسلماناں دے ہاں متفق علیہ اے تے شیعہ تے سنی کتب حدیث وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔

شیعہ اس حدیث دے سہارے لزوم امامت تے ائمہ دی عصمت تے تمام زمانےآں وچ امامت دے دوام تے تسلسل دا ثبوت دیندے نيں۔

متن حدیث

ایہ حدیث مختلف روایات وچ وکھ وکھ عبارتاں دے نال وارد ہوئی اے گوکہ اس دا مضمون اک ہی ا‏‏ے۔

اہل تشیع دی بنیادی چار کتاباں وچ شامل اصول کافی وچ ایہ حدیث اس صورت وچ وارد ہوئی اے:

"۔۔۔إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا، كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَأَهْلَ بَيْتِى عِتْرَتِى أَيُّهَا النَّاسُ اِسْمَعُوا وَقَدْ بَلَّغْتُ إِنَّكُمْ سَتَرِدُونَ عَلَيَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلُكُمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِى الثَّقَلَيْنِ وَالثَّقَلَانِ كِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ وَأَهْلُ بَيْتِى۔۔۔"۔

ترجمہ: میں تواڈے درمیان وچ دو امانتاں چھڈے جا رہیا ہاں، تساں انہاں دا دامن تھامے رکھوگے تو ہرگز گمراہ نہ ہوگے: کتاب خدا تے میری عترت جو اہل بیت علیہم السلام تے میرے خاندان والے نيں۔ اے لوگو! سنو، ميں توانوں ایہ پیغام پہنچا دتا کہ توانوں حوض دے کنارے میرے سامنے لیایا جائے گا؛ چنانچہ میں تساں تو‏ں پوچھاں گا کہ تساں نے انہاں دو امانتاں دے نال کیہ سلوک روا رکھیا؛ یعنی کتاب خدا تے میرے اہل بیت۔

احمد بن شعیب نسائی نے اپنی کتاب سنن نسائی ـ جو اہل سنت دی صحاح ستہ وچو‏ں اک اے ـ وچ اس حدیث نو‏‏ں اس صورت وچ نقل کردے نيں:

"۔۔۔كَأَنِّي قَدْ دُعِيتُ فَأَجَبْتُ، إِنِّي قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ: أَحَدُهُمَا أَكْبَرُ مِنَ الآخَرِ، كِتَابُ اللَّهِ تَعَالَى، وَعِتْرَتِي، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِي فِيهِمَا، فَإِنَّهُمَا لَنْ يَتَفَرَّقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ۔۔۔"

ترجمہ: گویا مینو‏ں خالق یکتا نے بلایا اے تے ميں نے وی ایہ دعوت قبول کرلی اے (تے میرا وقت وصال آن پہنچیا اے ) میں تواڈے درمیان وچ دو گراں بہا امانتاں چھڈے جا رہیا ہاں جنہاں وچو‏ں اک دوسری تو‏ں وڈی اے: کتاب خدا تے میری عترت ـ جو میرے اہل بیت ہی نيں ـ پس دیکھو کہ انہاں دے نال کیہ رویہ روا رکھدے ہو کیونکہ اوہ کدی جدا جدا نئيں ہُندیاں حتی کہ حوض دے کنارے میرے نال آ ملن۔

حدیث دے مآخذ تے سند

ایہ حدیث انہاں روایات وچو‏ں اے جو شیعہ تے اہل سنت دے علما دے نزدیک مقبول اے تے سند دے لحاظ تو‏ں اس دے صدور وچ اُتے کوئی اعتراض نئيں کیتا جاسکدا۔

سنی مآخذ

کتاب حدیث الثقلین ومقامات اہل البیت کتاب حدیث الثقلین و مقامات اہل البیت دے مطابق اصحاب محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم وچو‏ں 25 افراد نے ایہ حدیث نقل کيتی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض صحابیاں دے نام کچھ ایويں نيں:

1. زید بن ارقم ایہ حدیث نسائی دی سنن الکبری، طبرانی دی المعجم الکبیر، ترمذي دی سنن، حاکم نیشابوری دی مستندرک علی الصحیحین، احمد بن حنبل دی مسند تے ہور کتب وچ چھ واسطےآں تو‏ں، زید بن ارقم دے حوالے تو‏ں نقل ہوئی ا‏‏ے۔
2. زید بن ثابت تو‏ں مسند احمد تے طبرانی دی المعجم الکبیر وچ ۔
3. جابر بن عبدالله تو‏ں سنن (الجامع الصحيح) ترمذی، تے طبرانی دی المعجم الکبیر تے المعجم الاوسط’ وچ ۔
4. حذیفہ بن اسید تو‏ں طبرانی دی المعجم الکبیر وچ ۔
5. ابو سعید خدری تو‏ں مسند احمد وچ چار مقامات پر تے العقیلی دی ضعفاء الکبیر وچ ۔
6. علی بن ابی طالب دے حوالے تو‏ں دو واسطےآں تو‏ں البحر الزخار (یا مسند البزاز تے متقی ہندی دی کنز العمال وچ ۔
7. ابوذر غفاری تو‏ں دارقطنی دی المؤتلف والمختلف وچ ۔
8. ابوہریرہ تو‏ں کشف الاستار عن زوائد البزار وچ ۔
9. عبد اللہ بن حنطب تو‏ں ابن اثیر دی اسد الغابہ وچ ۔
10. جبیر بن مطعم تو‏ں ظلال الجنہ وچ ۔
11. بعض صحابہ تے انصار۔ منجملہ: خزیمہ بن ثابت، سہل بن سعد، عدی بن حاتم، عقبہ بن عامر، ابو ایوب انصاری، ابو سعید الخدری، ابو شریح الخزاعی، ابو قدامہ انصاری، ابو لیلی، ابوالہیثم بن التیہان تے بعض قریشی جنہاں نے علی بن ابی طالب دی درخواست اُتے اٹھ کر اس حدیث نو‏‏ں نقل کیتا۔ ایہ حدیث متعدد کتب وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔

کتاب غایة المرام و حجة الخصام جناب بحرانی نے ایہ حدیث 39 واسطےآں تو‏ں کتب اہل سنت تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔

مذکورہ کتاب دے مطابق ایہ حدیث اہل سنت دی مشہور تے معتبر کتب ـ مسند احمد، صحیح مسلم، مناقب ابن المغازلی، سنن ترمذی"، ثعلبی دی کتاب "العمدہ" "مسند ابی یعلی"، طبرانی دی المعجم الاوسط ابن البطریق دی العمدہ، قندوزی دی کتاب ینابیع المودہ، ابن المعازلی دی کتباب الطرائف حموینی جوینی دی فرائد السمطين في سيرة المرتضي والبتول والسبطين تے ابن ابی الحدید دی شرح نہج البلاغہ ـ وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔

شیعہ مآخذ

غایة المرام و حجة الخصام دے مطابق شیعہ مآخذ وچ منقولہ 82 احادیث "حدیث ثقلین دے مضمون و مفہوم دی حامل نيں جو کلینی دی الکافی، شیخ صدوق دی کمال الدین، انہاں ہی دی الامالی تے عیون اخبار الرضا، شیخ مفید دی الامالی، شیخ طوسی دی الامالی، نعمانی دی الغیبۃ نعمانی، محمد بن حسن صفار دی بصائر الدرجات تے متعدد ہور علما دی کتب وچ نقل ہوئیاں نيں۔

یک موضوعی کاوشاں

علمائے شیعہ نے اپنی کتب تے مکتوبات وچ حدیث ثقلین نقل کرنے دے علاوہ اس موضوع اُتے مستقل کتب وی تالیف کيتیاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض حسب ذیل نيں:

• حدیث الثقلین مؤلف: قوام الدین محمد وشنوی قمی؛ (بولی: عربی)؛
• سعادة الدارین فی شرح حدیث الثقلین مؤلف: عبد العزیز دہلوی (بولی: فارسی)؛
• حدیث الثقلین مؤلف: نجم الدین عسکری (بولی: عربی)؛
• حديث الثقلين تواتره وفقهه مؤلف: سید علی میلانی (بولی: عربی)؛
• حدیث الثقلین و مقامات اهل البیت مؤلف: احمد الماحوزی، (بولی: عربی) وغیرہ ۔

کدوں تے کتھے؟

پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حدیث ثقلین کب تے کتھے بیان کيتی اے ؟ اس وچ اختلاف ا‏‏ے۔ ابن حجر ہیتمی کہندے نيں: رسول اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ حدیث فتح مکہ تو‏ں واپسی دے وقت طائف دے راستے وچ بیان فرمائی اے ؛ جدو‏ں کہ دوسرےآں نے کہیا اے:

• ترمذی دے مطابق پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے روز عرفہ اونٹھ دی پیٹ اُتے بیٹھ کے ایہ حدیث بیان فرمائی؛ جدو‏ں کہ امین الاسلام طبرسی دا کہنا اے کہ آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ حدیث حجۃ الوداع دے موقع اُتے بیان کيتی ا‏‏ے۔
• احمد بن حنبل تے مسلم بن حجاج نیشابوری دا کہنا اے کہ پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس حدیث نو‏‏ں (تالاب خم دے کنارے، حجاج دے منتشر ہونے تو‏ں پہلے بیان فرمایا ا‏‏ے۔۔۔ تے حدیث غدیر اس دے تسلسل وچ بیان ہوئی ا‏‏ے۔
• عیاشی دا کہنا اے کہ آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مذکورہ حدیث جمعہ دے روز حدیث غدیر دے نال ہی بیان فرمائی۔
• صفار قمی نے لکھیا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایام تشریق (تے قیام مِنٰی) دے دوران وچ مسجد خَیف وچ نماز جماعت دے موقع اُتے ایہ حدیث بیان کيتی۔
• شیخ صدوق تے جوینی خراسانی دا کہنا اے کہ آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ حدیث منبر دے اوپر تو‏ں بیان فرمائی۔۔
• عیاشی نے دوسری روایت وچ ہور طبرسی نے کہیا اے کہ آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ حدیث مسلماناں تو‏ں اپنے آخری خطبے وچ بیان فرمائی۔۔
• دیلمی دی روایت دے مطابق آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس حدیث نو‏‏ں اپنی آخری نماز جماعت دے بعد لوگاں نو‏‏ں خطبہ دیندے ہوئے بیان فرمایا۔
• ہیتمی دا کہنا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بیماری دے بستر اُتے اس حدیث نو‏‏ں اس وقت بیان کیتا جدو‏ں اصحاب آپ دی بالین اُتے حاضر سن ۔

انہاں روایات دے متن وچ غور کردے معلوم ہُندا اے کہ انہاں وچو‏ں بعض روایات دا تعلق اک ہی واقعے تو‏ں اے لیکن تمام دا تعلق اک واقعے تو‏ں قرار نئيں دتا جاسکدا کیونکہ انہاں تو‏ں صراحت دے نال ظاہر ہُندا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس حدیث نو‏‏ں مختلف مواقع تے مختلف مقامات اُتے متعدد بار ایہ حدیث بیان فرمائی اے ؛ تے بطور خاص اپنی حیات طیبہ دے آخری ایام وچ انہاں دو الہی امانتاں (یعنی قرآن تے اہل بیت) نو‏‏ں خاص طور اُتے توجہ دتی ا‏‏ے۔۔۔

سنت یا عترت؟

اہل سنت دے بعض مصادر حدیث وچ حدیث ثقلین وچ "عترتی" دی بجائے لفظ "سندی" بیان ہويا اے اُتے اس طرح دی حدیثاں بہت شاذ و نادر نيں تے اہل سنت دے علما نے وی انہاں نو‏‏ں لائق اعتنا نئيں سمجھیا اے ؛ کیونکہ ایہ حدیث اس عبارت دے نال مصادر اولیہ وچ نقل نئيں ہوئی اے تے اہل سنت دے متکلمین نے مذاہب دے درمیان وچ کلامی تنازعے دے حوالے تو‏ں اسنو‏ں توجہ نئيں دی ا‏‏ے۔ تے پھر اس عبارت دے نال منقولہ چار واسطے ضعیف تے ناقابل اعتناء تے انہاں دی سند وچ آنے والے افراد اہل سنت دے علمائے رجال دے نزدیک، ضعیف، جھوٹے تے ناقابل اعتماد نيں۔

عترت دا تعارف

حدیث دی عبارت وچ لفظ "اہل بیت" "عترت" دی تشریح دے عنوان تو‏ں آیا اے لیکن بعض روایات وچ صرف لفظ "عترت" آیا ا‏‏ے۔۔۔۔ تے بعض روایات وچ صرف لفظ "اہل بیت"۔ آیا اے تے بعض عبارتاں وچ اہل بیت دی سفارش دہرائی گئی ا‏‏ے۔

حدیث ثقلین دے سلسلے وچ بعض شیعہ شیعہ روایات وچ لفظ اہل بیت دی وضاحت کردے ہوئے ائمۂ اثنا عشر نو‏‏ں مصداق اہل بیتقرار دتا گیا ا‏‏ے۔۔۔

حدیث ثقلین دی اہمیت و دلالت

علمائے شیعہ نے حدیث ثقلین نو‏‏ں اپنی بہت ساریاں کتب وچ نقل کیتا اے تے اس تو‏ں استفادہ کردے ہوئے شیعہ عقائد دی تقویت دا اہتمام کیتا ا‏‏ے۔ میر حامد حسین موسوی (ہندی متوفٰی 1306ہجری) نے اپنی مشہور زمانہ کاوش عبقات الانوار وچ اک جامع فصل نو‏‏ں اس حدیث تے اوہدی نقل دے واسطےآں دے لیے مختص کررکھی اے جو پہلے جلد تو‏ں تیسری جلد تک دا احاطہ کیتے ہوئے اے تے اہل سنت دے مآخذ و مصادر تو‏ں استناد کردے ہوئے اس حدیث دی اہمیت بیان کيتی ا‏‏ے۔ انھاں نے امامت دی بحث وچ حدیث ثقلین نو‏‏ں دوسری احادیث اُتے مقدم رکھیا ا‏‏ے۔

اس حدیث تو‏ں چند اہ‏م نکات ثابت کیتے جاسکدے نيں جو درحقیقت شیعہ اعتقادت وچ شمار ہُندے نيں:

اہل بیت دی پیروی دا لازم ہونا

اس حدیث وچ اہل بیت نو‏‏ں قرآن دے برابر تے عِدل و معادل قرار دتا گیا اے چنانچہ جس طرح کہ مسلماناں اُتے قرآن دی پیروی لازمی قرار دتی گئی اے، اہل بیت دی پیروی وی لازمی تے ضروری قرار دتی گئی ا‏‏ے۔

عصمت اہل بیت

حدیث وچ واضح کیتا گیا اے کہ ایہ قرآن تے اہل بیت ہمیشہ نال رہن گے تے انہاں وچو‏ں اک چھڈ دے دوسرے دی پیروی کرنا نجات و فلاح و سعالت دی ضمانت فراہ‏م نئيں کردا۔ چنانچہ اس وچ دو نکتے اہل بیت دی عصمت دی دلیل نيں:

1. حدیث وچ اس گل اُتے حدیث دی تاکید فرمائی گئی اے کہ قرآن تے اہل بیت دی پیروی کروگے تو کدی گمراہ نہ ہوگے؛ تے ایہ اس نکتے دا ثبوت اے جس طرح کہ قرآن وچ کوئی خطا نئيں اے اہل بیت دی تعلیمات وچ وی کسی خطا دا احتمال نئيں دتا جاسکدا۔
2. حدیث وچ اہل بیت نو‏‏ں قرآن دے ہمراہ تے معادل قرار دتا گیا اے ؛ تے مسلماناں دا اجماع عام اے کہ قرآن وچ کسی اشتباہ دی گنجایش نئيں اے چنانچہ ثقل ثانی (یعنیاہل بیت) وچ وی کسی قسم دے اشتباہ دی گنجائش نئيں ا‏‏ے۔

بعض سنی محققین نے وی اس حقیقت دی تصدیق دی اے کہ حدیث ثقلین اہل بیت دی آلودگی تے طہارت اُتے دلالت کردی ا‏‏ے۔۔۔

سلسلہ امامت دا دوام تے ضرورت

حدیث دے متن وچ بعض نکات پائے جاندے نيں جنہاں دی رو تو‏ں ایہ حقیقت وی واضح ہوجاندی اے کہ سلسلۂ امامت دا جاری تے دائم ہونا ضروری اے:

• پہلا نکتہ اہل بیت دی قرآن دے نال معیت و ہمراہی اے تے امر مسلم اے کہ قرآن اسلام وچ دائمی تے ابدی منبع ہدایت اے تے قرآن و اہل بیت نو‏‏ں روز قیامت تک نال رہنا اے، چنانچہ قیامت تک اہل بیت دا اک فرد قرآن دی معیت وچ ہوئے گا جس دی طرف رجوع کیتا جاندا رہے گا۔
• دوسرا نکتہ ایہ اے کہ ایہ دونے حوض کوثر تک اک دوسرے تو‏ں جدا نہ ہون گے۔
• تیسرا نکتہ ایہ کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ انہاں دو بھاری ورثاں نو‏‏ں سہارا قرار دو گے تو ابد تک گمراہی تو‏ں محفوظ رہو گے۔

علمائے اہل سنت وچو‏ں امام زرقانی المالکی اپنی کتاب شرح المواہب وچ ، علامہ سمہودی تو‏ں نقل کردے نيں کہ "اس حدیث تو‏ں واضح ہُندا اے کہ عترت وچو‏ں کوئی اک فرد ـ جو تمسک تے رجوع دا اہل ہوئے گا ـ قیام قیامت تک موجود ہوئے گا، تا کہ اس حدیث وچ موجودہ ترغیب اس اُتے دلالت کرے، جداں کہ کتاب (یعنی قرآن دا حال وی ایہی اے ؛ چنانچہ ایہ (یعنی عترت و اہل بیت) زمین والےآں دی امان نيں تے جدو‏ں ایہ چلے جان گے زمین والےآں نو‏‏ں وی جانا پڑے گا۔

اہل بیت دی دینی مرجعیت

چونکہ قرآن تمام مسلماناں دے عقائد تے عملی احکم دا اصل تے بنیادی ماخذ اے تے ایہ حدیث وی تاکید کردی اے کہ اہل بیت قرآن دے دائمی تے جداناپزیر اسيں نشین نيں لہذا بآسانی نتیجہ لیا جاسکدا اے کہ اہل بیت وی تمام اسلامی علوم وچ خطا ناپزیر علمی مرجع و منبع نيں۔

سید عبد الحسین شرف الدین نے اپنی کتاب المراجعات وچ شیخ سلیم بُشری دے نال بحث و مناظرہ کردے ہوئے اہل بیت دی علمی مرجعیت نو‏‏ں بخوبی ثابت کیتا اے تے ثابت کیتا اے کہ انہاں دا اتباع واجب و لازم ا‏‏ے۔

حدیث ثقلین تے اتحاد مسلمین

جداں کہ اوپر کہیا گیا حدیث ثقلین شیعہ تے سنی دے ہاں متفق علیہ ا‏‏ے۔ اج تک اس حدیث دے موضوع اُتے ایسے مذاکرے تے مباحثے ہوئے نيں جو اتحاد مسلمین تے تقریب مذاہب اسلامیہ دا باعث ہوئے نيں۔ المراجعات وچ سید عبد الحسین شرف الدین تے اہل سنت دے عالم دین شیخ سلیم بُشری دے درمیان وچ ہونے والی گفتگو اس اتحاد تے مفاہمت دا نمونہ ا‏‏ے۔ اس حدیث شریف دی طرف آیت اللہ بروجردی دی خاص توجہ وی درحقیقت اسی سلسلے دا تسلسل سی جس دا آغاز شرف الدین نے کیتا سی ۔

مآخذ

• ابن‌اثیر، علی بن‌ابی‌الکرم، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق۔
• احمد بن‌حنبل، مسند الامام احمد بن‌حنبل، قاهره [ 1313، چاپ افست بیروت ] بی‌تا۔
• امینی (علامه)، عبد الحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم: مرکز الغدیر للدراست الاسلامیة، 1416ق۔
• البانی، ناصرالدین، ظلال الجنة، حدیث 1465.
• بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، غایة المرام و حجة الخصام، ج2 ص320-367
• البزاز، احمد بن عمرو، البحر الزخار(معروف به مسند بزاز)۔ مکتبه العلوم و الحکم۔
• ترمذی، محمدبن عیسی، سنن الترمذی، استانبول 1401/1981؛
• جوینی خراسانی، ابراهیم بن محمد، فرائدالسمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الائمة من ذریتهم علیهم السلام، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت 1398ـ1400/ 1978ـ1980؛
• حاکم نیشابوری، محمدبن عبد اللّه، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، ] بی‌تا۔ [؛
• حسینی میلانی، سیدعلی، نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، تهران 1405؛
• دارقطنی، علی بن عمر، المؤتلف و المختلف، دار المغرب الاسلامی، بیروت۔
• دارمی، عبد اللّه بن عبد الرحمان، سنن الدارمی، استانبول 1401/ 1981؛
• دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، قم 1368ش؛
• الزرقانی، محمد بن عبد الباقی، شرح المواهب اللدنیه، دار الکتب العلمیه، بیروت۔
• سخاوی، شمس الدین، استجلاب ارتقا الغرف، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1421ق۔
• سمهودی، علی بن عبد اللّه، جواهرالعقدین فی فضل الشرفین، چاپ مصطفیٰ عبد القادر عطا، بیروت 1415/1995؛
• شرف الدین، سید عبد الحسین، المراجعات، چاپ حسین راضی، بیروت 1402/1982؛
• صدوق، محمد بن علی، الامالی، بیروت، 1400.
• صدوق، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، قم: چاپ مهدی لاجوردی، 1363ش۔
• صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، قم: چاپ علی اکبر غفاری، 1363ش۔
• صفار قمی، محمدبن حسن، بصائرالدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم 1404؛
• طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبد المجید سلفی، چاپ افست بیروت 1404.
• طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط’، دار الحرمین، 1415 ه‍۔ ش۔
• طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف 1386/1966؛
• عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج7، ص274-245 ہور به آن اشاره شده است
• العقیلی، محمد بن عمرو، الضعفاء الکبیر۔ دار الکتب العلمیه، بیروت، لبنان، 1418 ه‍۔ ق۔
• عیاشی، محمدبن مسعود، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاندی، قم 1380ـ1381، چاپ افست تهران ] بی‌تا۔ [؛
• قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموَدَّةِ لِذَوی القُربی، چاپ علی جمال اشرف حسینی، قم 1416؛
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران۔
• متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة السقّا، بیروت 1409/1989؛
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار۔ موسسه الوفاء، بیروت۔
• معین، محمد بن محمد، دراست اللبیب، بجنه احیاء الادب السندی، کراچی، 1957 م۔
• مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، قم 1413؛
• مناوی، محمد عبد الرووف بن تاج العارفین، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر، ] بیروت [ 1391/1972؛
• نسائی، أحمد بن شعيب بن على بن بحر النسائي، السنن الکبری، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1411 ه‍۔ ق۔
• النیسابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، استانبول 1401/1981؛
• واعظ زاده خراسانی، محمد، حدیث الثقلین، در قوام الدین محمد وشنوی، حدیث الثقلین، ] تهران [ 1416/1995؛
• الهیتمی، ابن حجر، الصواعق المحرقة فی الرد علی اهل البدع و الزندقة، چاپ عبد الوهاب عبد اللطیف، قاهره 1385/1965؛
• الهیثمی، علی بن ابی بکر، کشف الاستار عن زوائد البزار، موسسه الرسالة، بیروت، 1979 م۔
• حدیث الثقلین و مقامات اهل البیت، ط مدینة العلم بستانی (14 بهمن، 1385هجری شمسی۔

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: حدیث ثقلین۔
• ثقلین کتاب الله و عترتی یا سنتی
• حدیث ثقلین در منابع روایی اهل سنت Archived 2018-02-13 at the وے بیک مشین
• دانشنامه جهان اسلام Archived 2010-11-22 at the وے بیک مشین