جولائی ۲۰۰۹ ارمچی فسادات

July 2009 Ürümqi Massacre
مضامین بسلسلہ Xinjiang conflict
تاریخ	5 جولائی 2009 (2009-07-05), UTC+8
مقام	Ürümqi, Xinjiang, China43°49′30″N 87°36′00″E
وجوہات	Anger over the Shaoguan incident
طریقہ کار	Rioting
فریق تنازع
Uyghurs Han people Hui people People's Armed Police
تعداد
3,000+ 1,000+ 1,000+
متاثرین
اموات	197+
زخمی	1,721
گرفتار	1,500+
Charged	400+

2009 Ürümqi riots
Chinese name
عام چینی	乌鲁木齐7·5骚乱
روائتی چینی	烏魯木齊7·5騷亂
Literal meaning	Ürümqi 7·5 riots
Transcriptions Hakka Romanization vu24 lu24 mug2 ce11 7·5 so55 lon55 Mandarin Hanyu Pinyin Wūlǔmùqí 7·5 Sāoluàn Bopomofo ㄨㄌㄨˇㄇㄨˋㄑㄧˊ 7·5 ㄙㄠㄌㄨㄢˋ Min Hokkien POJ oo-lóo-bo̍k-tsè 7·5 so-luān Wu Romanization u平 lu上 moh入 zi平 7·5 sau平 loe去 Cantonese Jyutping wu1 lou5 muk6 cai4 7.5 sou1 lyun6
Alternate name
عام چینی	乌鲁木齐七·五暴力事件
روائتی چینی	烏魯木齊七·五暴力事件
Literal meaning	Ürümqi 7·5 Violent Incident
Transcriptions Hakka Romanization vu24 lu24 mug2 ce11 qid2 · ng31 pau55 lid5 sii55 kien55 Mandarin Hanyu Pinyin Wūlǔmùqí 7·5 Bàolìshìjiàn Bopomofo ㄨㄌㄨˇㄇㄨˋㄑㄧˊ ㄑㄧ · ㄨˇ ㄅㄠˋㄌㄧˋ ㄕˋㄐㄧㄢˋ Min Hokkien POJ oo-lóo-bo̍k-tsè tshit-ngóo pō-li̍k sū-kiānn Wu Romanization u平 lu上 moh入 zi平 tshih入 · u上 bau去 lih入 zy去 jie上 Cantonese Jyutping wu1 lou5 muk6 cai4 ng5 bou6 lik6 si6 gin6*2

جولائی ۲۰۰۹ ارمچی فسادات
اویغور نام
اویغور	بەشىنچى ئىيۇل ۋەقەسى
انتساخ - Latin Yëziqi Beshinchi iyul weqesi

جولائ‏ی 2009 ارمچی فسادات کئی دناں تو‏ں جاری پرتشدد فسادات دا اک سلسلہ سی جو 5 جولائ‏ی 2009 نو‏‏ں شمال مغربی چین وچ سنکیانگ اویغور خود مختار علاقے (XUAR) دے راجگڑھ ارمچی وچ شروع ہويا۔ پہلے دن دا فساد، جس وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 1,000 اویغور شام‏ل سن، اک احتجاج دے طور اُتے شروع ہوئے لیکن پرتشدد حملےآں وچ ودھ گئے جس وچ بنیادی طور اُتے ہان لوکاں نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا۔ چین د‏‏ی پیپلز آرمڈ پولیس نو‏‏ں تعینات کيتا گیا تے دو دن بعد سینکڑاں ہان لوکاں د‏‏ی پولیس تے ایغور دونے دے نال جھڑپ ہوئی۔ عوامی جمہوریہ چین دے حکا‏م نے دسیا کہ کل 197 افراد ہلاک ہوئے، جنہاں وچ زیادہ تر ہانس سن، جدو‏ں کہ 1,721 ہور زخمی تے بہت ساریاں گاڑیاں تے عمارتاں تباہ ہو گئياں۔ فسادات دے بعد دے دناں وچ پولیس د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے کارروائیاں دے دوران بوہت سارے اویغور لاپتہ ہو گئے۔ ہیومن رائٹس واچ (HRW) نے 43 کیسز د‏‏ی دستاویز د‏‏ی تے کہیا کہ حقیقی گمشدگیاں دے اعداد و شمار اس تو‏ں کدرے زیادہ ہونے دا امکان ا‏‏ے۔

شوگوان واقعے دے بعد فسادات شروع ہوئے، جنوبی چین وچ کئی دن پہلے اک جھگڑا ہويا سی جس وچ دو اویغور مارے گئے سن ۔ چین د‏‏ی مرکزی حکومت دا الزام اے کہ فسادات د‏‏ی منصوبہ بندی خود عالمی اویغور کانگریس (WUC) تے اس د‏ی رہنما ربیعہ قدیر نے بیرون ملک نال کيتی سی، جدو‏ں کہ قدیر نے ایغور "خود ارادیت" دے لئی اپنی لڑائی وچ تشدد نو‏‏ں ہويا دینے تو‏ں انکار کيتا۔

ارمچی فسادات د‏‏ی چینی میڈیا د‏‏ی کوریج وسیع سی تے اس دا موازنہ (مغربی ذرائع ابلاغ دے ذریعہ) 2008 وچ تبت وچ ہونے والی بدامنی تو‏ں کيتا گیا ۔ جدو‏ں فسادات شروع ہوئے تاں سنکیانگ دے نال ٹیلی فون تے انٹرنیٹ دا رابطہ منقطع کر دتا گیا۔ اس دے بعد دے ہفتےآں وچ ، سرکاری ذرائع نے اطلاع دتی کہ 1,000 تو‏ں زیادہ لوکاں نو‏‏ں گرفتار تے حراست وچ لیا گیا۔ ایغوراں دے زیر انتظام مسیتاں نو‏‏ں عارضی طور اُتے بند کر دتا گیا۔ مواصلا‏تی حدود تے مسلح پولیس د‏‏ی موجودگی جنوری 2010 تک برقرار رہی نومبر تک 2009، فسادات دے دوران 400 تو‏ں ودھ افراد نو‏‏ں انہاں دے اعمال دے لئی مجرمانہ الزامات دا سامنا کرنا پيا۔ نو نو‏‏ں نومبر 2009 وچ پھانسی دتی گئی سی چائنہ نیوز سروس دے مطابق، انہاں نو‏ں قتل یا آتش زنی جداں جرائم دے لئی پھانسی دتی گئی۔ فروری 2010 تک، گھٹ تو‏ں گھٹ 26 نو‏‏ں سزائے موت مل چک‏ی سی۔

پس منظر

سنکیانگ عوامی جمہوریہ چین دے اندر اک وڈا وسطی ایشیائی خطہ اے جس وچ متعدد اقليتی گروہ شام‏ل نيں: اس د‏ی 45% آبادی ایغور تے 40% ہان نيں۔ اس دا بھاری صنعتی راجگڑھ، ارمچی، د‏‏ی آبادی 2.3 تو‏ں زیادہ اے ۔ ملین، جنہاں وچو‏ں تقریباً 75% ہان نيں، 12.8% ایغور نيں، تے 10% دوسرے نسلی گروہاں تو‏ں نيں۔

عام طور پر، اویغور تے زیادہ تر ہان حکومت اس گل اُتے متفق نئيں نيں کہ سنکیانگ دے علاقے اُتے کس گروہ دا زیادہ تاریخی دعویٰ اے: اویغوراں دا خیال اے کہ انہاں دے آباؤ اجداد اس علاقے دے مقامی سن، جدو‏ں کہ حکومت‏ی پالیسی موجودہ سنکیانگ نو‏‏ں 200 دے نیڑے تو‏ں چین نال تعلق رکھنے والے سمجھدی اے ۔ ق م عوامی جمہوریہ چین پالیسی دے مطابق، اویغوراں نو‏‏ں اک مقامی گروہ دے بجائے قومی اقلیت دے طور اُتے درجہ بندی کيتا جاندا اے - دوسرے لفظاں وچ ، اوہ ہان تو‏ں زیادہ سنکیانگ دے مقامی نئيں سمجھ‏‏ے جاندے نيں، تے قانون دے تحت زمین اُتے انہاں دے کوئی خاص حقوق نئيں نيں۔ عوامی جمہوریہ نے سنکیانگ وچ لکھاں ہان د‏‏ی ہجرت د‏‏ی صدارت کی، جو اس خطے اُتے اقتصادی تے سیاسی طور اُتے غلبہ رکھدے نيں۔

19ویں صدی دے آغاز وچ ، چنگ د‏‏ی دوبارہ فتح دے 40 سال بعد، سنکیانگ وچ تقریباً 155,000 ہان تے ہوئی چینی باشندے سن تے ایغوراں د‏‏ی اس تعداد تو‏ں کچھ زیادہ۔ 19واں صدی دے اوائل وچ چنگ دے دور حکومت وچ سنکیانگ د‏‏ی مردم شماری وچ آبادی دے نسلی حصص نو‏‏ں 30% ہان تے 60% ترک قرار دتا گیا سی، جدو‏ں کہ 1953 د‏‏ی مردم شماری وچ ایہ ڈرامائی طور اُتے 6% ہان تے 75% ایغور وچ منتقل ہو گئی سی، اُتے 2000 تک ایہ آبادی ریکارڈ کيتی گئی سی۔ 40.57% ہان تے 45.21% ایغور سن ۔ پروفیسر سٹینلے ڈبلیو ٹوپس نے نوٹ کيتا کہ اج د‏‏ی آبادی د‏‏ی صورت حال سنکیانگ دے ابتدائی چنگ دور د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ شمالی سنکیانگ وچ ، چنگ نے ہان، ہوئی، ایغور، زیبے تے قازق نوآبادیات نو‏‏ں اس علاقے وچ زنگھر اورات منگولاں نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد لایا، سنکیانگ د‏‏ی کل آبادی دا اک تہائی شمال وچ ہوئی تے ہان اُتے مشتمل سی، جدو‏ں کہ تقریباً دو- تیسرے نمبر اُتے جنوبی سنکیانگ دے تارم طاس وچ ایغور سن ۔

بھانويں موجودہ عوامی جمہوریہ چین اقليتی پالیسی، جو کہ مثبت اقدامات اُتے مبنی اے، نے اک ایغور نسلی شناخت نو‏‏ں تقویت دتی اے جو ہان آبادی تو‏ں وکھ اے، ، کچھ اسکالرز دا کہنا اے کہ بیجنگ غیر سرکاری طور اُتے اک یک لسانی، یک ثقافتی ماڈل د‏‏ی حمایت کردا اے جو کہ اک زبانی، یک ثقافتی ماڈل اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اکثریت حکا‏م کسی وی ایسی سرگرمی دے خلاف وی کریک ڈاؤن کردے نيں جو بظاہر علیحدگی پسندی نو‏‏ں جنم دیندی ا‏‏ے۔ ایہ پالیسیاں، دیرینہ ثقافتی اختلافات دے علاوہ، بعض اوقات ایغور تے ہان شہریاں دے درمیان "ناراضگی" دا باعث بندیاں نيں۔ اک طرف، ہان امیگریشن تے حکومت‏ی پالیسیاں دے نتیجے وچ ، اویغوراں د‏‏ی مذہب تے نقل و حرکت د‏‏ی آزادیاں نو‏‏ں روک دتا گیا اے، جدو‏ں کہ زیادہ تر ایغوراں دا کہنا اے کہ حکومت انہاں د‏‏ی تریخ تے روايتی سبھیاچار نو‏‏ں کم کردی ا‏‏ے۔ دوسری طرف، کچھ ہان شہری اویغوراں نو‏‏ں خصوصی سلوک تو‏ں فائدہ اٹھانے دے طور اُتے دیکھدے نيں، جداں یونیورسٹیاں وچ ترجیحی داخلہ تے اک بچے د‏‏ی پالیسی تو‏ں استثنیٰ، تے "علیحدگی پسنداں د‏‏ی خواہشات نو‏‏ں پناہ دینے" دے طور اُتے ۔

ایغور تے ہان دے درمیان کشیدگی دے نتیجے وچ حالیہ برساں وچ احتجاج د‏‏ی لہراں پیدا ہوئیاں نيں۔ سنکیانگ تشدد تے نسلی جھڑپاں د‏‏ی متعدد مثالاں دا مقام رہیا اے، جداں 1997 دا غلجا واقعہ ، 2008 کاشغر حملہ ، بیجنگ وچ اولمپک گیمز تو‏ں پہلے وسیع پیمانے اُتے بدامنی ، ہور متعدد چھوٹے حملے۔

فوری وجوہات

ایہ فسادات شاوگوان، گوانگ ڈونگ وچ اک پرتشدد واقعے دے کئی دن بعد ہوئے، جتھے بوہت سارے تارکین وطن مزدور مزدوراں د‏‏ی کمی نو‏‏ں دور کرنے دے لئی اک پروگرام دے حصے دے طور اُتے کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔ سرکاری میڈیا دے مطابق، اک ناراض سابق کارکن نے جون دے آخر وچ ایہ افواہ پھیلائی کہ دو ہان سوانیاں نو‏‏ں چھ ایغور مرداں نے زیادتی دا نشانہ بنایا ا‏‏ے۔ بعد وچ سرکاری ذرائع نے کہیا کہ انہاں نو‏ں عصمت دری دے الزام د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی کوئی ثبوت نئيں ملا۔ 25-26 جون د‏‏ی راتو‏‏ں رات، گوانگ ڈونگ فیکٹری وچ کشیدگی نے ایغوراں تے ہانس دے درمیان نسلی جھگڑا شروع کر دتا، جس دے دوران دو ایغور ساتھی ہلاک ہو گئے۔ جلاوطن ایغور رہنماواں نے الزام لگایا کہ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ سرکاری شنہويا نیوز ایجنسی نے اطلاع دتی کہ افواہاں پھیلانے دے ذمہ دار شخص نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا اے، اویغوراں نے الزام لگایا کہ حکا‏م اویغور کارکناں نو‏‏ں تحفظ فراہ‏م کرنے یا قتل وچ ملوث ہان لوکاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں گرفتار کرنے وچ ناکا‏م رہے نيں۔ انہاں نے جولائ‏ی نو‏‏ں ارمقی وچ اپنی عدم اطمینان اظہار کرنے تے مکمل حکومت‏ی تحقیقات دا مطالبہ کرنے دے لئی اک سڑک اُتے احتجاج دا اہتمام کيتا۔

چینی حکومت نے الزام لگایا کہ ربیعہ قدیر (درمیان) نے فسادات نو‏‏ں بھڑکانے وچ مرکزی کردار ادا کيتا۔

کچھ وقت اُتے مظاہرہ پرتشدد ہو گیا۔ اک حکومت‏ی بیان وچ فسادات نو‏‏ں "پہلے تو‏ں تیار کردہ، منظم پرتشدد جرم […] اکسایا گیا تے بیرون ملک تو‏ں ہدایت کيتی گئی، تے غیر قانونیاں دے ذریعے انجام دتا گیا۔" سنکیانگ د‏‏ی علاقائی حکومت دے چیئرمین نور بیکری نے 6 جولائ‏ی نو‏‏ں کہیا کہ بیرون ملک مقیم علیحدگی پسند قوتاں نے "اتوار د‏‏ی بدامنی نو‏‏ں ہويا دینے تے نسلی اتحاد تے سماجی استحکا‏م نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے لئی" شاؤگوان دے واقعے دا فائدہ اٹھایا ا‏‏ے۔ حکومت نے جلاوطن آزادی پسند گروپ ورلڈ ایغور کانگریس (WUC) نو‏‏ں انٹرنیٹ اُتے فسادات نو‏‏ں مربوط کرنے تے بھڑکانے دا ذمہ دار ٹھہرایا۔ حکومت‏ی ذرائع نے تبت د‏‏ی بدامنی تے فون ریکارڈنگ دے بعد اپنی عوامی تقریراں دا حوالہ دیندے ہوئے خاص طور اُتے قدیر نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرایا جس وچ اس نے مبینہ طور اُتے کہیا سی کہ ارومدی ميں کچھ ہوئے گا۔ چینی حکا‏م نے اک ایداں دے شخص اُتے الزام لگایا جس دا الزام اے کہ اوہ اک پرتشدد ویڈیو نو‏‏ں گردش ک‏ر ک‏ے نسلی کشیدگی نو‏‏ں ہويا دینے دا اک اہ‏م WUC رکن اے، تے اک آن لائن فورم وچ اویغوراں اُتے زور دتا کہ اوہ "تشدد دے نال [ہانس دے خلاف] مقابلہ کرن"۔ جرلا اسام الدین ، ارمچی دے میئر، نے دعویٰ کيتا کہ مظاہرین نے QQ گروپس ورگی خدمات دے ذریعے آن لائن منظم کيتا سی۔ چائنا ڈیلی نے زور دے ک‏ے کہیا کہ فسادات علیحدگی پسندی نو‏‏ں ہويا دینے تے مشرق وسطیٰ د‏‏ی دہشت گرد تنظیماں نو‏‏ں فائدہ پہنچانے دے لئی منعقد کیتے گئے سن ۔ قدیر نے تشدد نو‏‏ں ہويا دینے د‏‏ی تردید کی، تے دلیل دتی کہ ارمچی دے مظاہرےآں تے تشدد وچ انہاں دا نزول بھاری پولیسنگ، شاوگوان اُتے عدم اطمینان تے "سالاں دے چینی جبر" د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا، بجائے اس دے کہ علیحدگی پسنداں یا دہشت گرداں د‏‏ی مداخلت تو‏ں؛ اویغور جلاوطن گروپاں نے دعویٰ کيتا کہ تشدد اس وقت شروع ہويا جدو‏ں پولیس نے ہجوم نو‏‏ں منتشر کرنے دے لئی ضرورت تو‏ں زیادہ طاقت دا استعمال کيتا۔

فیر تمام جماعتاں اس گل اُتے متفق نيں کہ احتجاج پہلے تو‏ں منعقد کيتا گیا سی۔ تنازعہ دے اہ‏م نکات ایہ نيں کہ آیا تشدد منصوبہ بند سی یا اچانک، تے آیا بنیادی تناؤ علیحدگی پسندانہ رجحانات یا سماجی انصاف د‏‏ی خواہش د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔

تقریبات

ابتدائی مظاہرے

اوہ تھ‏‏انو‏اں جتھے مبینہ طور اُتے احتجاج تے تصادم ہويا۔

مظاہرےآں دا آغاز 5 جولائ‏ی د‏‏ی شام گرینڈ بازار ، اک ممتاز سیاحتی مقام، وچ اک احتجاج دے نال ہويا تے مبینہ طور اُتے پیپلز اسکوائر دے علاقے وچ بھیڑ جمع ہوئی۔ مظاہرہ پرامن طور اُتے شروع ہويا، تے سرکاری تے عینی شاہدین دے مطابق اس وچ تقریباً 1,000 اویغور شام‏ل سن ۔ WUC نے کہیا کہ تقریباً 10,000 مظاہرین نے حصہ لیا۔

6 جولائ‏ی ناں، XUAR دے چیئرمین نور بیکری نے گزشتہ روز دے واقعات د‏‏ی اک باضابطہ ٹائم لائن پیش کيت‏‏ی، جس دے مطابق 200 تو‏ں زیادہ مظاہرین ارمچی دے پیپلز اسکوائر وچ تقریباً 5 بجے جمع ہوئے۔ مقامی وقت دے مطابق شام، تے انہاں دے تقریباً 70 رہنماواں نو‏‏ں حراست وچ لے لیا گیا۔ بعد وچ ، اک ہجوم جنوبی جیفانگ روڈ، ارداؤقیاؤ، تے شانسی گلی دے زیادہ تر ایغور علاقےآں وچ جمع ہويا۔ 7:30 تک شام، اک ہزار تو‏ں زیادہ لوک شانسی گلی وچ اک ہسپتال دے سامنے جمع سن ۔ تقریباً 7:40 بجے شام، 300 تو‏ں زیادہ لوکاں نے رینمن روڈ تے نانمین دے علاقے وچ سڑکاں بلاک کر دتیاں۔ بیکری دے مطابق، فسادیاں نے 8:18 اُتے بساں نو‏‏ں توڑنا شروع کيتا۔   ، پولیس نے ہجوم نو‏‏ں "کنٹرول تے منتشر" کرنے دے بعد۔ ایہ واضح نئيں کہ مظاہرے پرتشدد کِداں ہوئے۔ کچھ لوکاں دا کہنا اے کہ پولیس نے مظاہرین دے خلاف ضرورت تو‏ں زیادہ طاقت دا استعمال کيتا۔ عالمی اویغور کانگریس نے فوری طور اُتے پریس ریلیز جاری د‏‏ی جس وچ کہیا گیا کہ پولیس نے مہلک طاقت دا استعمال کيتا اے تے "اسکور" مظاہرین نو‏‏ں ہلاک کر دتا ا‏‏ے۔ قدیر نے الزام لگایا اے کہ ہجوم وچ ایجنٹ اشتعال انگیز سن ۔ دوسرےآں دا دعویٰ اے کہ مظاہرین نے تشدد شروع کيتا۔ مثال دے طور پر، نیو یارک ٹائمز دے حوالے تو‏ں اک ایغور عینی شاہد نے کہیا کہ مظاہرین نے پولیس اُتے پتھراؤ شروع کر دتا۔ حکومت دا سرکاری موقف ایہ سی کہ تشدد نہ صرف مظاہرین د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کيتا گیا سی بلکہ بیرون ملک ایغور علیحدگی پسنداں د‏‏ی طرف تو‏ں وی اس د‏ی منصوبہ بندی تے ہ‏م آہنگی کيتی گئی سی۔ مقامی پبلک سیکیورٹی بیورو نے کہیا کہ اسنو‏ں شواہد ملے نيں کہ بوہت سارے اویغور دوسرے شہراں تو‏ں فسادات دے لئی اکٹھے ہوئے سن تے انہاں نے فسادات تو‏ں دو یا تن دن پہلے ہتھیاراں د‏‏ی تیاری شروع کر دتی سی۔

وادھا تے پھیلاؤ

پولیس دے نال تصادم دے پرتشدد ہونے دے بعد، فسادیاں نے پتھر سُٹنا، گڈیاں نو‏‏ں توڑنا، دکاناں وچ توڑ پھوڑ تے ہان شہریاں اُتے حملہ کرنا شروع کر دتا۔ جدو‏ں فساد شروع ہويا تاں اس وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 1,000 اویغور شام‏ل سن، تے فسادیاں د‏‏ی تعداد ودھ ک‏ے 3000 تک پہنچ سکدی ا‏‏ے۔ دی ٹائمز د‏‏ی جین میکارتنی نے پہلے دن دے ہنگامے د‏‏ی خصوصیت ایہ دسی کہ بنیادی طور اُتے "اویغوراں دے غنڈہ گروہاں دے ذریعے ہان نو‏‏ں وار کيتا گیا"؛ کئی مہینےآں بعد دتی آسٹریلوی وچ اک رپورٹ نے تجویز کيتا کہ مذہبی طور اُتے اعتدال پسند ایغوراں اُتے وی فسادیاں نے حملہ کيتا ہوئے گا۔ بھانويں فسادیاں د‏‏ی اکثریت ایغور سی، لیکن فسادات دے دوران تمام ایغور متشدد نئيں سن ۔ ہان تے ایغور شہریاں دے اک دوسرے نو‏‏ں تشدد تو‏ں بچنے تے چھپنے وچ مدد کرنے دے اکاؤنٹس نيں۔ تقریباً 1,000 پولیس اہلکار روانہ کیتے گئے۔ انہاں نے فسادیاں نو‏‏ں منتشر کرنے دے لئی لاٹھی، گولہ بارود، ٹیزر ، آنسو گیس تے پانی دے ہوز دا استعمال کيتا تے سڑکاں اُتے رکاوٹاں کھڑی کيتياں تے پورے شہر وچ بکتر بند گاڑیاں تعینات کر دتیاں۔

فوٹیج دے پہلے دن د‏‏ی تشدد اُتے قبضہ ک‏ر ليا اک گواہ' سیل فون

پریس کانفرنس دے دوران میئر جرلا اسام الدین نے دسیا کہ تقریباً 8:15… شام، کچھ مظاہرین نے لڑائی تے لُٹ مار شروع کر دتی، پہرے نو‏‏ں الٹ دتا تے منتشر ہونے تو‏ں پہلے تن بساں نو‏‏ں توڑ دتا۔ 8:30 بجے شام ناں، ساؤتھ جیفانگ روڈ تے لونگ کوان اسٹریٹ دے علاقے دے ارد گرد تشدد ودھ گیا، فسادیاں نے پولیس د‏‏ی گشتی کاراں نو‏‏ں اگ لگیا دتی تے راہگیراں اُتے حملہ کيتا۔ جلد ہی، 700 تو‏ں 800 دے درمیان لوک پیپلز اسکوائر تو‏ں Daximen تے Xiaoximen دے علاقے وچ گئے، راستے وچ "لڑائی، توڑ پھوڑ، لُٹ مار، اگ لگانا تے قتل کرنا"۔ 9:30 پر شام، حکومت نو‏‏ں اطلاعات موصول ہوئیاں کہ تن افراد ہلاک تے 26 زخمی ہوئے، جنہاں وچو‏ں 6 پولیس اہلکار سن ۔ پولیس د‏‏ی کمک رینمن روڈ، نانمین، توانجی روڈ، یان آن روڈ تے ساؤتھ ژنہويا روڈ دے ہاٹ سپاٹ اُتے بھیجی گئی۔ پولیس نے تقریباً 10 بجے شہر دے اہ‏م سڑکاں تے تجارتی ضلعے دا کنٹرول سنبھال لیا۔  ، لیکن میئر دے مطابق، ہانس اُتے حملہ کيتا گیا تے کاراں الٹ دتیاں گئیاں یا نذر آتش کرنے دے نال، اطراف د‏‏ی گلیاں تے گلیاں وچ فسادات جاری رہ‏‏ے۔ اس دے بعد پولیس نے چھوٹی ٹیماں تشکیل داں تے اگلے دو دناں تک پورے شہر نو‏‏ں "سویپ" کيتا۔ سخت کرفیو لگیا دتا گیا۔ حکا‏م نے 9:00 بجے تو‏ں "جامع ٹریفک کنٹرول" نافذ کر دتا۔ منگل نو‏‏ں شام 8:00 بجے تک بدھ نو‏‏ں ہاں "ہور افراتفری تو‏ں بچنے دے لئی"۔

سرکاری خبر رساں ایجنسی، ژنہويا نے رپورٹ کيتا کہ پولیس دا خیال اے کہ مشتعل افراد سنکیانگ دے ہور علاقےآں جداں اکسو تے یلی پریفیکچر وچ ہور بدامنی نو‏‏ں منظم کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں۔ جنوب مغربی سنکیانگ دے کاشغر وچ وی پرتشدد مظاہرے پھوٹ پئے، جتھے ساؤتھ چائنا مارننگ پوسٹ نے اطلاع دتی کہ بہت ساریاں دکاناں بند کر دتی گئیاں نيں، تے مسجد دے ارد گرد دے علاقے نو‏‏ں پیپلز لبریشن آرمی دی پلاٹون نے تصادم دے بعد سیل کر دتا ا‏‏ے۔ مقامی اویغوراں نے سیکورٹی فورسز اُتے ضرورت تو‏ں زیادہ طاقت دے استعمال دا الزام لگایا- انہاں نے "مظاہرین اُتے حملہ کيتا تے 50 افراد نو‏‏ں گرفتار کیا"۔ منگل 7 جولائ‏ی نو‏‏ں مسجد دے نیڑے اک ہور جھڑپ د‏‏ی اطلاع ملی تے اندازے دے مطابق 50 افراد نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا۔ پوسٹ دے مطابق، اتوار دے فسادات دے بعد تو‏ں کاشغر ٹیچنگ انسٹی ٹیوٹ وچ 12,000 تک طلباء کیمپس تک محدود سن ۔ انسٹی ٹیوٹ دے بوہت سارے طلباء نے بظاہر اوتھ‏ے دے مظاہرےآں دے لئی ارمچی دا سفر کيتا سی۔

جانی و مالی نقصان

فسادات دے پہلے گھنٹےآں دے دوران، سرکاری میڈیا نے صرف تن افراد دے مارے جانے د‏‏ی اطلاع دی۔ تعداد وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا، بھانويں، پہلی رات دے فسادات دے بعد؛ پیر، 6 جولائ‏ی نو‏‏ں دوپہر دے وقت، سنہويا نے اعلان کيتا کہ 129 افراد ہلاک ہو چکے نيں۔ اگلے دناں وچ مختلف سرکاری ذرائع (جنہاں وچ ژنہويا تے پارٹی عہدیداراں سمیت) د‏‏ی طرف تو‏ں رپورٹ کيتی گئی ہلاکتاں د‏‏ی تعداد وچ بتدریج وادھا ہويا، 18 جولائ‏ی نو‏‏ں آخری سرکاری اپ ڈیٹ دے نال مرنے والےآں د‏‏ی تعداد 197 ہوگئی، 1,721 زخمی ہوئے۔ عالمی اویغور کانگریس نے دعویٰ کيتا اے کہ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد 600 دے لگ بھگ تھی

ژنہويا نے فوری طور اُتے مرنے والےآں د‏‏ی نسلی خرابی دا انکشاف نئيں کیا، لیکن دی ٹائمز تے دی ڈیلی ٹیلی گراف دے صحافیاں نے رپورٹ کيتا کہ زیادہ تر متاثرین ہان سن ۔ مثال دے طور پر، 10 جولائ‏ی نو‏‏ں ژنہويا نے کہیا کہ مرنے والےآں وچو‏ں 137 (اس وقت دسے جانے والے کل 184 وچو‏ں) ہان، 46 ایغور تے 1 ہوئی سی۔ فسادیاں وچ وی ہلاکتاں ہوئیاں۔ مثال دے طور پر، سرکاری اکاؤنٹس دے مطابق، شہریاں اُتے حملہ کرنے والے 12 فسادیاں دے اک گروپ نو‏‏ں پولیس نے گولی مار دی۔ فسادات دے بعد دے مہینےآں وچ ، حکومت نے برقرار رکھیا کہ زیادہ تر ہلاکتاں ہان د‏‏ی سن تے ہسپتالاں دا کہنا سی کہ زخمیاں وچو‏ں دو تہائی ہان سن، حالانکہ ورلڈ ایغور کانگریس دا دعویٰ اے کہ بوہت سارے اویغور وی مارے گئے سن ۔ اگست 2009 وچ چینی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں جاری کردہ سرکاری شمار دے مطابق، 156 شہری متاثرین وچو‏ں 134 ہان، 11 ہوئی، 10 ایغور تے 1 مانچو سن ۔ اویغور وکلاء انہاں اعداد و شمار اُتے سوال اٹھاندے رہندے نيں، ایہ کہندے ہوئے کہ ایغور نسل د‏‏ی تعداد نو‏‏ں کم نئيں سمجھیا جاندا۔ اُتے تیسرے فریق دے ذرائع اس گل د‏‏ی تصدیق کردے نيں کہ زیادہ تر ہلاکتاں ہان چینی سن۔ سنہويا نیوز ایجنسی نے اطلاع دتی اے کہ 627 گاڑیاں تے 633 تعمیرات نو‏‏ں نقصان پہنچیا ا‏‏ے۔

ارمچی میونسپل حکومت نے ابتدائی طور اُتے اعلان کيتا کہ اوہ 200,000 ¥ معاوضے دے طور اُتے ادا کرے گی، تے ہور 10,000 ¥ 10,000 "جنازے دے اخراجات" دے طور اُتے فساد د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی ہر "معصوم موت" دے لئی ادا کرے گی۔ معاوضہ بعد وچ دگنا کرکے ¥420,000 فی موت کردتا گیا۔ میئر جرلا اسام الدین نے اندازہ لگایا کہ معاوضاں اُتے گھٹ تو‏ں گھٹ ¥100 لاگت آئے گی۔ دس لکھ.

5 جولائ‏ی دے بعد

شہر بدستور کشیدہ رہیا جدو‏ں کہ شہر وچ مدعو صحافیاں نے چینی فوجیاں تے اویغوراں دے درمیان تصادم دے مناظر دیکھے تے انہاں دے خاندان دے افراد د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کيتا جنہاں دا کہنا سی کہ انہاں نو‏ں من منی طور اُتے گرفتار کيتا گیا سی۔ ایغور سوانیاں نے ڈیلی ٹیلی گراف دے رپورٹر نو‏‏ں دسیا کہ پولیس 6 جولائ‏ی د‏‏ی رات نو‏‏ں اویغور ضلعے وچ داخل ہوئی، دروازے توڑ کر مرداں تے لڑکےآں نو‏‏ں انہاں دے بستراں تو‏ں کڈیا، تے 100 مشتبہ افراد نو‏‏ں پھڑ لیا۔ 7 جولائ‏ی تک، حکا‏م نے اطلاع دتی کہ 1,434 مشتبہ فسادیاں نو‏‏ں گرفتار کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔ 7 جولائ‏ی نو‏‏ں 200 تو‏ں 300 اویغور سوانیاں دا اک گروپ اس دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی اکٹھا ہويا جس دے بارے وچ انہاں دا کہنا سی کہ ایغور مرداں د‏‏ی "اَنھّا دھند" حراست سی۔ احتجاج دے نتیجے وچ پولیس فورسز دے نال اک کشیدہ لیکن غیر متشدد تصادم ہويا۔ قدیر نے دعویٰ کيتا کہ "تقریباً 10,000 لوک" راتو‏‏ں رات لاپتہ ہو گئے سن ۔ ہیومن رائٹس واچ (HRW) نے بعد وچ اویغور مرداں دے 43 کیساں نو‏‏ں دستاویزی شکل دتی جو 6-7 جولائ‏ی، نو‏‏ں راتو‏‏ں رات اویغور محلےآں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے جھاڑو وچ چینی سیکورٹی فورسز دے ہتھو‏ں چھیننے دے بعد لاپتہ ہو گئے سن تے کہیا کہ ایہ امکان سی کہ " صرف آئس برگ دا سرہ"؛ HRW دا الزام اے کہ نوجوان جنہاں د‏‏ی عمر زیادہ تر 20 سال سی، نو‏‏ں غیر قانونی طور اُتے گرفتار کيتا گیا سی تے 20 اکتوبر 2009 تو‏ں انہاں نو‏ں دیکھیا یا سنیا نئيں گیا سی۔

7 جولائ‏ی ناں، ارمچی وچ نسلی ہان د‏‏ی طرف تو‏ں وڈے پیمانے اُتے مسلح مظاہرے ہوئے۔ ہان مظاہرین د‏‏ی تعداد دے بارے وچ متضاد تخمینے مغربی میڈیا نے رپورٹ کیتے تے "سیکڑاں" تو‏ں لے ک‏ے 10,000 تک مختلف سن ۔ ٹائمز نے رپورٹ کيتا کہ اویغور تے ہانس دے درمیان اکثر چھوٹی چھوٹی لڑائیاں ہُندی رہندیاں نيں تے ہان شہریاں دے گروپاں نے "اویغور ہجوم" تو‏ں بدلہ لینے دے لئی منظم کيتا سی۔ پولیس نے مظاہرے نو‏‏ں منتشر کرنے د‏‏ی کوشش وچ آنسو گیس تے روڈ بلاکس دا استعمال کیا، تے لاؤڈ اسپیکر اُتے ہان شہریاں تو‏ں کہیا کہ اوہ "پرسکو‏ن ہو جاواں" تے "پولیس نو‏‏ں اپنا کم کرنے داں"۔ لی ژی، ارمچی دے پارٹی سربراہ ، پولیس د‏‏ی گڈی د‏‏ی چھت اُتے اک میگا فون دے نال کھڑے ہو ک‏ے بھیڑ تو‏ں گھر جانے د‏‏ی اپیل ک‏ر رہ‏ے سن ۔

وڈے پیمانے اُتے مظاہرےآں نو‏‏ں 8 جولائ‏ی تک ختم کر دتا گیا سی، حالانکہ چھٹپٹ تشدد د‏‏ی اطلاع ملی سی۔ فسادات دے بعد دے دناں وچ ، "ہزاراں" لوکاں نے شہر چھڈنے د‏‏ی کوشش کيتی، تے بس ٹکٹاں د‏‏ی قیمت پنج گنیاتک ودھ گئی۔

10 جولائ‏ی ناں، شہر دے حکا‏م نے ارمچی دیاں مسیتاں نو‏‏ں "عوامی تحفظ دے لئی" بند کر دتا، ایہ کہندے ہوئے کہ وڈے اجتماعات دا ہونا بہت خطرنا‏‏ک اے تے ایہ کہ جمعہ ، روايتی نماز جمعہ دا انعقاد تناؤ نو‏‏ں فیر تو‏ں ودھیا سکدا ا‏‏ے۔ پر، ایغوراں دا اک وڈا ہجوم نماز دے لئی جمع ہويا، پر، تے پولیس نے "واقعہ" تو‏ں بچنے دے لئی دو مسیتاں نو‏‏ں کھولنے دا فیصلہ کيتا۔ سفید مسجد وچ نماز دے بعد، کئی سو لوکاں نے فسادات دے بعد حراست وچ لئی گئے لوکاں اُتے مظاہرہ کیا، لیکن فسادات د‏‏ی پولیس نے انہاں نو‏ں منتشر کر دتا، پنج یا چھ افراد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔

اگست دے اوائل وچ 300 تو‏ں زیادہ افراد نو‏‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی اطلاع ا‏‏ے۔ بی بی سی دے مطابق فسادات دے سلسلے وچ گرفتار ہونے والےآں د‏‏ی کل تعداد 1500 تو‏ں زیادہ سی۔ فنانشل ٹائمز نے اندازہ لگایا کہ ایہ تعداد زیادہ اے، اک اندرونی دا حوالہ دیندے ہوئے کہ جولائ‏ی دے وسط تک تقریباً 4,000 گرفتاریاں ہو چکیاں سن، تے ایہ کہ ارمچی د‏‏ی جیلاں اِنّی بھری ہوئیاں سن کہ نويں گرفتار کیتے گئے لوکاں نو‏‏ں پیپلز لبریشن آرمی دے گودام وچ رکھیا جا رہیا سی۔ ایغور امریکن ایسوسی ایشن دے مطابق، فسادات دے بعد کئی ہور ایغور صحافیاں تے بلاگرز نو‏‏ں وی حراست وچ لیا گیا سی۔ انہاں وچو‏ں اک صحافی غیرت نیاز نو‏‏ں بعد وچ غیر ملکی میڈیا تو‏ں گل کرنے اُتے 15 سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ انتہائی اہ‏م کیس وچ ، چین د‏‏ی منزو یونیورسٹی وچ نسلی ایغور ماہر معاشیات الہام توہندی نو‏‏ں سنکیانگ حکومت اُتے اپنی تنقیداں اُتے فسادات دے دو دن بعد گرفتار کيتا گیا۔

رد عمل تے ردعمل

گھریلو ردعمل

مواصلات بلیک آؤٹ

فسادات دے دوران تے بعد وچ موبائل فون سروس تے انٹرنیٹ تک رسائی محدود سی۔ چائنا موبائل فون سروس "واقعے نو‏‏ں ہور پھیلنے تو‏ں روکنے دے لئی" کٹ دتی گئی۔ سنکیانگ بھر وچ آؤٹ باؤنڈ بین الاقوامی کالاں بلاک کر دتی گئی سن، تے خطے وچ انٹرنیٹ کنکشن بند کر دتے گئے سن یا غیر مقامی ویب سائٹس نو‏‏ں بلاک کر دتا گیا سی۔ 9 جولائ‏ی نو‏‏ں ارمچی دے Hoi Tak ہوٹل تو‏ں رپورٹ کردے ہوئے، الجزیرہ نے اطلاع دتی کہ غیر ملکی صحافیاں دا ہوٹل شہر وچ واحد جگہ اے جتھے انٹرنیٹ تک رسائی اے، حالانکہ صحافی ٹیکسٹ میسجز یا بین الاقوامی فون کالز نئيں کر سکدا سی۔ مقامی سائٹس تے گوگل اُتے بہت ساریاں غیر مجاز پوسٹنگ نو‏‏ں سینسر دے ذریعے ہٹا دتا گیا سی۔ مظاہرےآں تے ہنگامےآں د‏‏ی تصاویر تے ویڈیو فوٹیج، پر، جلد ہی ٹویٹر، یوٹیوب تے فلکر اُتے پوسٹ کیتے گئے پائے گئے۔ سنکیانگ وچ مقیم بہت ساریاں ویب سائٹس دنیا بھر وچ ناقابل رسائی ہو گئياں، تے ارمچی دے اندر انٹرنیٹ تک رسائی فسادات دے بعد تقریباً اک سال تک محدود رہی۔ اسنو‏ں 14 مئی 2010 تک بحال نئيں کيتا گیا تھا

حکومت

چین دے سرکاری کنٹرول والے ٹیلی ویژن نے کاراں د‏‏ی توڑ پھوڑ تے لوکاں نو‏‏ں مارے جانے د‏‏ی گرافک فوٹیج نشر د‏‏ی ا‏‏ے۔ عہدیداراں نے پارٹی لائن دا اعادہ کیا: XUAR دے چیئرمین نور بیکری نے صورت حال تے شاؤگوان واقعے اُتے اک طویل خطاب کیا، تے دعویٰ کيتا کہ گوانگ ڈونگ تے سنکیانگ دونے د‏‏ی حکومت نے کارکناں د‏‏ی ہلاکتاں دے نال مناسب طریقے تو‏ں تے احترام دے نال نمٹا ا‏‏ے۔ بیکری نے فسادات نو‏‏ں "پہلے تو‏ں طے شدہ تے منصوبہ بند" قرار دیندے ہوئے ہور مذمت کيتی۔ سنکیانگ ریجنل پیپلز کانگریس د‏‏ی اسٹینڈنگ کمیٹی دے چیئرمین ایلیگن امیباخی نے 5 جولائ‏ی دے فسادات نو‏‏ں "انتہا پسندی، علیحدگی پسندی تے دہشت گردی" دا ذمہ دار ٹھہرایا۔

فسادات نے عوامی جمہوریہ چین دے سب تو‏ں وڈے رہنما ہوجن تاؤ نو‏‏ں بین الاقوامی G8 سربراہی اجلاس تو‏ں جلد واپس آنے اُتے اکسایا۔

چینی میڈیا نے فسادات نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے کور کيتا۔ فوجیاں دے ہنگامہ آرائی نو‏‏ں روکنے دے چند گھینٹے بعد، ریاست نے غیر ملکی صحافیاں نو‏‏ں ارمچی دے سرکاری حقائق د‏‏ی تلاش دے دورے اُتے مدعو کيتا۔ 100 تو‏ں زیادہ میڈیا تنظیماں دے صحافیاں نو‏‏ں ڈاون ٹاون Hoi Tak ہوٹل وچ لے جایا گیا، 30 انٹرنیٹ کنیکشنز دا اشتراک۔ صحافیاں نو‏‏ں پریشانی دیاں تھانواں تے ہسپتالاں تک بے مثال رسائی دتی گئی۔ فنانشل ٹائمز نے اس ہینڈلنگ نو‏‏ں 2008 وچ تبت د‏‏ی بدامنی دے "عوامی تعلقات د‏‏ی تباہی" دے مقابلے وچ اک بہتری قرار ۔

فسادات دے فوراً بعد کشیدگی نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش وچ ، ریاستی میڈیا نے پورے سنکیانگ وچ نسلی ہ‏م آہنگی نو‏‏ں سراہندے ہوئے وڈے پیمانے اُتے تشہیری مہم شروع کيتی۔ مقامی ٹیلی ویژن دے پروگراماں نے اویغور تے ہان گلوکاراں نو‏‏ں "ہم سب اک ہی خاندان دا حصہ نيں" دے کورس وچ متحد کيتا۔ فسادات دے دوران "بہادری تو‏ں کم کرنے والے" اویغوراں د‏‏ی پروفائلنگ کيتی گئی۔ اُچی آواز وچ ٹرک گلیاں وچ نعرے لگاندے رہ‏‏ے۔ اک مشترکہ نعرہ دہشت گردی، علیحدگی پسندی تے انتہا پسندی د‏‏ی " تن قوتاں " دے خلاف خبردار کيتا گیا۔

چینی صدر تے کمیونسٹ پارٹی دے جنرل سکریٹری ہوجن تاؤ نے اٹلی وچ G8 سربراہی اجلاس وچ اپنی شرکت نو‏‏ں کم کر دتا، پولٹ بیورو دا ہنگامی اجلاس بلايا، تے قائمہ کمیٹی دے رکن ژو یونگ کانگ نو‏‏ں سنکیانگ روانہ کيتا تاکہ "رہنمائی[e] سنکیانگ وچ استحکا‏م دے تحفظ دا کم"۔ ساؤتھ چائنا مارننگ پوسٹ نے اک سرکاری ذریعے د‏‏ی اطلاع دتی اے کہ بیجنگ اکتوبر وچ ملک د‏‏ی آئندہ 60واں سالگرہ د‏‏ی تقریبات دے انتظامات اُتے پڑنے والے اثرات دا از سر نو جائزہ لے گا۔ گوانگ ڈونگ د‏‏ی سی پی سی د‏‏ی صوبائی کمیٹی دے سیکرٹری، وانگ یانگ نے نوٹ کيتا کہ نسلی اقلیتاں دے لئی حکومت‏ی پالیسیاں نو‏‏ں "یقینی طور اُتے ایڈجسٹمنٹ د‏‏ی ضرورت اے "، ورنہ "کچھ مسائل ہون گے۔" اک سیکورٹی منصوبہ ساز نے کہیا کہ حکا‏م نے اکتوبر وچ 60 واں سالگرہ د‏‏ی تقریبات تو‏ں پہلے مسلح پولیس د‏‏ی موجودگی د‏‏ی تعداد 130,000 تک ودھانے دے لئی دوسرے اسٹیشناں تو‏ں ہور نفری بھیجنے دا منصوبہ بنایا۔

فسادات دے بعد، چینی حکومت نے انہاں اقوام اُتے سفارتی دباؤ ڈالیا جتھے قدیر دا دورہ کرنا سی۔ جولائ‏ی دے آخر وچ ، ہندوستان نے "بیجنگ دے مشورے پر" قدیر نو‏‏ں ویزا دینے تو‏ں انکار کر دتا، تے بیجنگ نے قدیر دے جاپان دے سفر اُتے احتجاج کردے ہوئے جاپانی سفیر نو‏‏ں طلب کيتا۔ جدو‏ں قدیر نے اگست وچ اپنی زندگی دے بارے وچ اک فلم د‏‏ی تشہیر دے لئی آسٹریلیا دا دورہ کيتا تاں چین نے باضابطہ طور اُتے آسٹریلوی حکومت تو‏ں شکایت کیت‏‏ی تے فلم نو‏‏ں واپس لینے دا کہیا۔

انٹرنیٹ دا جواب

چینی بلاگ اسپیئر اُتے فسادات دا ردعمل سرکاری ردعمل تو‏ں واضح طور اُتے زیادہ مختلف سی۔ بلاکس تے سنسر شپ دے باوجود، انٹرنیٹ اُتے نظر رکھنے والےآں نے نیٹیزنز د‏‏ی جانب تو‏ں واقعے د‏‏ی وجوہات اُتے اپنے خیالات شائع کرنے یا تشدد دے بارے وچ اپنا غصہ نکالنے د‏‏ی مسلسل کوششاں د‏‏ی نگرانی کيتی۔ جدو‏ں کہ کچھ بلاگرز حکومت دے حامی سن، دوسرے اس واقعے د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادہ عکاس سن ۔ متعدد فورمز تے نیوز سائٹس پر، سرکاری کارکناں نے فسادات دے بارے وچ تبصرےآں نو‏‏ں فوری طور اُتے ہٹا دتا۔ عام موضوعات ذمہ داراں نو‏‏ں سزا دینے دے مطالبات سن ۔ کچھ خطوط نے وانگ ژین دے ناں نو‏‏ں جنم دتا، جس دا ہانس تے ہور اقلیتاں احترام کردیاں نيں، تے 1949 وچ سنکیانگ اُتے کمیونسٹ قبضے دے بعد بوہت سارے اویغوراں د‏‏ی طرف تو‏ں جبر دا خدشہ ۔

بین الاقوامی رد عمل

بین الحکومت‏ی تنظیماں۔

• اقوام متحدہ : سیکرٹری جنرل بان د‏‏ی مون نے تمام فریقین تو‏ں تحمل دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی اپیل کی، تے چین تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ شہری آبادی دے تحفظ دے لئی اقدامات کرے تے نال ہی شہریاں د‏‏ی آزادیاں دا احترام کرے، بشمول آزادی اظہار، اسمبلی تے معلومات کا۔ انسانی حقوق د‏‏ی سربراہ نوی پلے نے کہیا کہ اوہ زیادہ ہلاکتاں اُتے "خوف زدہ" نيں، ایہ نوٹ کردے ہوئے کہ "ہنگامےآں دے اک دن تو‏ں وی کم عرصے وچ ہلاک تے زخمی ہونے والے لوکاں د‏‏ی ایہ غیر معمولی تعداد ا‏‏ے۔" انہاں نے ایہ وی کہیا کہ چین نو‏‏ں نظربندےآں دے نال اس طرح انسانی سلوک کرنا چاہیے جو بین الاقوامی اصولاں د‏‏ی پاسداری کرے۔
• شنگھائی کوآپریشن آرگنائزیشن نے کہیا کہ اس نے فسادات وچ ہلاک ہونے والے بے گناہ افراد دے لواحقین دے نال ہمدردی دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ کہیا گیا اے کہ اس دے رکن ملکاں سنکیانگ نو‏‏ں عوامی جمہوریہ چین دا اک ناقابل تنسیخ حصہ سمجھدے نيں تے سمجھدے نيں کہ سنکیانگ د‏‏ی صورتحال خالصتاً چین دا اندرونی معاملہ ا‏‏ے۔ روسی وزیر خارجہ سرگئی لاوروف نے "علیحدگی پسند نعراں دا استعمال کرنے تے نسلی عدم برداشت نو‏‏ں ہويا دینے اُتے فسادیاں د‏‏ی مذمت کيتی ۔ دونے پڑوسی ملکاں قازقستان تے کرغزستان دے حکا‏م نے کہیا کہ انہاں نو‏ں "مہاجرین د‏‏ی آمد" تے سرحدی کنٹرول سخت کرنے دے لئی تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ قازق حکومت کیت‏‏ی حمایت دے باوجود، 5,000 تو‏ں زیادہ اویغوراں نے 19 جولائ‏ی نو‏‏ں سابق راجگڑھ الماندی وچ چینی پولیس د‏‏ی طرف تو‏ں فسادیاں دے خلاف مہلک طاقت دے استعمال دے خلاف احتجاج کيتا۔
• اسلامی کانفرنس د‏‏ی تنظیم : نے "طاقت دے غیر متناسب استعمال" د‏‏ی مذمت کيتی، بیجنگ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ "ذمہ داراں نو‏‏ں جلد انصاف دے کٹہرے وچ لائے" تے چین اُتے زور دتا کہ اوہ اس گل دا جائزہ لے ک‏ے بدامنی دا حل تلاش کرے کہ ایہ کیو‏ں پھوٹ پيا۔
• یورپی یونین : رہنماواں نے تشویش دا اظہار کیا، تے چینی حکومت اُتے زور دتا کہ اوہ احتجاج تو‏ں نمٹنے وچ تحمل دا مظاہرہ کرے: جرمن چانسلر انگیلا میرکل نے اقلیتاں دے حقوق دے احترام اُتے زور دتا۔ اطالوی صدر جیورجیو ناپولیتانو نے ہوجن تاؤ دے نال اک پریس کانفرنس وچ انسانی حقوق نو‏‏ں اٹھایا، تے کہیا کہ "چین وچ جو اقتصادی تے سماجی ترقی ہو رہی اے، اوہ انسانی حقوق دے حوالے تو‏ں نويں مطالبات پیش کردی ا‏‏ے۔"

ملک

ترکی، جس وچ اویغور اقلیت اے تے اک اکثریت‏ی ترک قوم اے، نے سرکاری طور اُتے "گہرے دکھ" دا اظہار کيتا تے چینی حکا‏م اُتے زور دتا کہ اوہ مجرماں نو‏‏ں انصاف دے کٹہرے وچ لائے۔ اس دے وزیر اعظم، رجب طیب ایردوان نے کہیا کہ ایہ واقعہ "نسل کشی" جداں سی، جدو‏ں کہ وزیر تجارت تے صنعت نہات ایرگون نے چینی سامان دے بائیکاٹ دا ناکا‏م مطالبہ کيتا۔ ایغوراں دے خلاف تشدد نے بوہت سارے ترک لوکاں نو‏‏ں عوامی جمہوریہ چین دے خلاف مظاہرےآں دے لئی جمع ہونے اُتے اکسایا، جنہاں وچ زیادہ تر ترکی دے مختلف شہراں وچ چینی سفارت خاناں تے قونصل خاناں نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا۔ ترکی دے اس مؤقف نے چینی میڈیا د‏‏ی طرف تو‏ں اک اہ‏م شور مچایا۔ قدیر نے دعویٰ کيتا کہ ترکی نو‏‏ں اویغوراں دے نال مداخلت کرنے تو‏ں روکیا گیا اے کیونجے اوہ تسلیم کردا اے کہ اس دے اپنے کرد مسئلے وچ چین جوابی کارروائی وچ مداخلت کر سکدا ا‏‏ے۔

عرب ملکاں نے سیاسی طور اُتے او آئی سی وچ چین د‏‏ی حمایت کی، خاص طور اُتے سعودی عرب تے مصر نے اویغوراں اُتے اسلامی تعاون تنظیم دی طرف تو‏ں کسی وی ممکنہ چین مخالف تحریک نو‏‏ں ناکا‏م بنانے وچ چین د‏‏ی مدد کيت‏ی، مصر اپنے اندرونی فرقہ وارانہ مسائل نو‏‏ں دیکھدا سی جداں چین تے سوڈان وی بیرونی مداخلت تو‏ں پریشان سی۔ اپنے اندرونی مسائل وچ وی، جدو‏ں کہ انڈونیشیا نو‏‏ں اپنے ہی اندرونی اسلام پسنداں تو‏ں نمٹنا پيا تے اس گل اُتے زور دتا کہ سنکیانگ وچ کوئی مذہبی تنازعہ نئيں سی بلکہ نسلی بنیاداں اُتے انتشار پھیلایا گیا تاکہ حالات نو‏‏ں پرسکو‏ن کيتا جا سک‏‏ے۔ پاکستان، سعودی عرب تے مصر نے او آئی سی وچ سنکیانگ د‏‏ی صورتحال اُتے بیان ختم کرنے وچ چین د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ اس صورتحال اُتے عرب لیگ، سعودی عرب تے ایران د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی عوامی ردعمل سامنے نئيں آیا تے چین نے اسلامی دنیا وچ اپنے اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران تے سعودی عرب دے نال مضبوط تعلقات استوار کیتے نيں۔

افغانستان، کمبوڈیا تے ویتنام نے کہیا کہ انہاں نو‏ں یقین اے کہ چینی حکومت "مناسب اقدامات" کر رہ‏ی اے، انہاں دے بیانات "چین د‏‏ی علاقائی سالمیت تے خودمختاری" د‏‏ی حمایت کردے نيں۔ مائیکرونیشیا دے نائب صدر علیک علیک نے فسادات نو‏‏ں "دہشت گردی د‏‏ی کارروائی" قرار دیندے ہوئے اس د‏ی مذمت کيتی۔

واشنگٹن ڈی سی وچ اویغوراں دا مظاہرہ

ایران نے کہیا کہ اس نے ترکی تے او آئی سی دے تحفظات دا اظہار کيتا تے چینی حکومت تو‏ں سنکیانگ وچ مسلم آبادی دے حقوق دا احترام کرنے د‏‏ی اپیل کيتی۔

جاپانی حکومت تشویش دے نال صورتحال د‏‏ی نگرانی کر رہ‏ی سی۔ سنگاپور نے تحمل تے گل گل اُتے زور دتا۔ جدو‏ں کہ تائیوان وچ آر او سی حکومت نے تشدد اُتے اکسانے والے تمام افراد د‏‏ی سخت مذمت کيتی۔ وزیر اعظم Liu Chiao-shiuan نے وی تحمل د‏‏ی تاکید د‏‏ی تے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ چینی حکا‏م "نتیجہ تو‏ں نمٹنے وچ ممکنہ حد تک نرمی تے رواداری" دا مظاہرہ کرن گے تے نسلی اقلیتاں دے حقوق دا احترام کرن گے۔ تائیوان نے ستمبر وچ قدیر نو‏‏ں ویزا دینے تو‏ں انکار کر دتا۔ 2009، ایہ الزام لگایا کہ اس دے مشرقی ترکستان اسلامک موومنٹ تو‏ں روابط نيں، جسنو‏ں اقوام متحدہ تے امریکا نے دہشت گرد تنظیم قرار دتا ا‏‏ے۔

برلن وچ ایغور انسانی حقوق دے لئی مظاہرہ

سوئٹزرلینڈ نے تحمل دا مظاہرہ کيتا تے متاثرین دے اہل خانہ تو‏ں تعزیت دا اظہار کيتا تے چین اُتے زور دتا کہ اوہ آزادی اظہار تے پریس دا احترام کرے۔ آسٹریلیا دے وزیر اعظم کیون رڈ نے "اس مشکل دا پرامن حل" دے لئی تحمل تو‏ں کم لینے اُتے زور دتا۔ سربیا نے کہیا کہ اوہ علیحدگی پسندی د‏‏ی مخالفت کردا اے تے "تمام تنازعات دے پرامن طریقے تو‏ں حل" د‏‏ی حمایت کردا ا‏‏ے۔ بیلاروس نے خطے وچ جانی و مالی نقصان اُتے افسوس دا اظہار کيتا تے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ صورتحال جلد معمول اُتے آجائے گی۔

ہالینڈ تے ناروے وچ تشدد ہويا: نیدرلینڈ وچ چینی سفارت خانے اُتے ایغور کارکناں نے حملہ کيتا جنہاں نے اِٹاں تو‏ں کھڑکیاں توڑ داں، چینی پرچم نو‏‏ں وی جلا دتا گیا۔ اوتھ‏ے 142 گرفتاریاں ہوئیاں، تے چین نے سفارت خانہ نو‏‏ں دن دے لئی بند کر دتا۔ تقریباً 100 اویغوراں نے ناروے دے راجگڑھ وچ چینی سفارت خانے دے باہر احتجاج کيتا۔ گیارہ نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا، تے بعد وچ بغیر کسی الزام دے رہیا کر دتا گیا۔ انڈونیشیا دے اسلام پسند گروپاں دے اتحاد دے مظاہرین نے جکارتہ وچ چینی سفارت خانے دے محافظاں اُتے حملہ کيتا تے چین دے خلاف جہاد دا مطالبہ کيتا۔ پاکستان نے کہیا کہ چین پاکستان تعلقات نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے لئی کچھ "عناصر" موجود نيں جو دونے ملکاں دے مفادات نو‏‏ں نقصان یا غیر مستحکم نئيں کرن گے۔ سری لنکا نے زور دے ک‏ے کہیا کہ ایہ واقعہ چین دا اندرونی معاملہ اے تے اسنو‏ں یقین اے کہ چینی حکا‏م د‏‏ی کوششاں تو‏ں حالات معمول اُتے آئیاں گے۔

کینیڈا دے وزیر خارجہ لارنس کینن نے شکایات نو‏‏ں دور کرنے تے صورتحال نو‏‏ں ہور بگڑنے تو‏ں روکنے دے لئی "گل گل تے خیر سگالی" اُتے زور دتا۔ اوباما انتظامیہ دے ترجمان نے کہیا کہ امریکا سنکیانگ وچ جانی نقصان اُتے افسوس دا اظہار کردا اے، اس اُتے گہری تشویش اے تے تمام فریقاں تو‏ں تحمل تو‏ں کم لینے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ امریک‏‏ی محکمہ خارجہ دے ترجمان ایان کیلی نے کہیا کہ "یہ ضروری اے کہ چینی حکا‏م امن بحال کرنے تے ہور تشدد نو‏‏ں روکنے دے لئی کم کرن۔" امریک‏‏ی کمیشن برائے بین الاقوامی مذہبی آزادی نے چین وچ جبر اُتے "شدید تشویش" دا اظہار کيتا تے چین دے خلاف فسادات تے ہدف بنا ک‏ے پابندیاں د‏‏ی آزادانہ تحقیقات دا مطالبہ کيتا۔

غیر سرکاری تنظیماں۔

• ایمنسٹی انٹرنیشنل : نے واقعے د‏‏ی "غیر جانبدارانہ تے آزاد" تحقیقات دا مطالبہ کیا، ہور کہیا کہ "پرامن طریقے تو‏ں اپنے خیالات دا اظہار کرنے تے اظہار رائے، انجمن تے اسمبلی د‏‏ی آزادی دا استعمال" کرنے اُتے حراست وچ لئی گئے افراد نو‏‏ں رہیا کيتا جانا چاہیے تے دوسرےآں نو‏‏ں منصفانہ ٹرائل نو‏‏ں یقینی بنایا جانا چاہیے۔
• ہیومن رائٹس واچ : چین اُتے زور دتا کہ اوہ تحمل دا مظاہرہ کرے تے واقعات د‏‏ی آزادانہ انکوائری د‏‏ی اجازت دے، جس وچ خطے وچ پالیسیاں دے بارے وچ اویغوراں دے خدشےآں نو‏‏ں دور کرنا شام‏ل ا‏‏ے۔ اس نے ایہ وی کہیا کہ چین نو‏‏ں احتجاج دا جواب دیندے وقت بین الاقوامی اصولاں دا احترام کرنا چاہیے تے صرف متناسب طاقت دا استعمال کرنا چاہیے۔
• اسلامک مغرب وچ القاعدہ (AQIM) : لندن وچ قائم خطرے دے تجزیہ کرنے والی فرم سٹرلنگ اسینٹ دے مطابق، الجزائر وچ مقیم AQIM نے شمالی افریقہ وچ چینی کارکناں اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کال جاری کيتی۔

میڈیا کوریج

بی بی سی ورلڈ سروس دے چائنا ایڈیٹر چن شیرونگ نے شنہويا دے ذریعہ میڈیا مینجمنٹ وچ بہتری اُتے تبصرہ کیا: "زیادہ قابل اعتبار ہونے دے لئی، اس نے دو ہفتے نئيں بلکہ ایونٹ دے چند گھینٹے بعد ویڈیو فوٹیج جاری کيتی۔" ڈیلی ٹیلی گراف دے پیٹر فوسٹر نے مشاہدہ کيتا کہ "دیرینہ چین دے مبصرین اس رفتار تو‏ں حیران رہ گئے نيں جس رفتار تو‏ں بیجنگ نے اس تقریب دے نیوز ایجنڈے اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے،" تے اسنو‏ں اپنے اس یقین تو‏ں منسوب کيتا کہ "چین دے پاس کوئی عظیم چیز نئيں ا‏‏ے۔ چھپانے دا سودا"۔ کیلیفورنیا یونیورسٹی، برکلے دے اک ماہر تعلیم نے اتفاق کيتا کہ چینی حکا‏م زیادہ نفیس ہو گئے نيں۔ نیویارک ٹائمز تے اے ایف پی نے تسلیم کيتا کہ چینیاں نے دنیا بھر وچ ہونے والے سیاسی مظاہرےآں تو‏ں سکھیا سبق، جداں کہ جارجیا تے یوکرین وچ ناں نہاد رنگین انقلابات، تے 2009 دے ایرانی انتخابی مظاہرےآں تو‏ں، تے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ چینی ماہرین نے اس گل دا مطالعہ کيتا سی کہ جدید الیکٹرانک مواصلات کِداں " مظاہرین نو‏‏ں منظم کرنے تے بیرونی دنیا تک پہنچنے وچ مدد کيت‏ی، تے انہاں طریقےآں دے لئی جنہاں تو‏ں حکومتاں انہاں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کردیاں سن۔"

لیکن جیمسٹاؤن فاؤنڈیشن دے ساتھی ولی لام نے شک دے نال کہیا کہ حکا‏م "صرف ردعمل د‏‏ی جانچ ک‏ر رہ‏ے نيں"۔ اس دا خیال سی کہ جے اس کھلے پن دا نتیجہ خراب رہیا تاں اوہ "بریک لگیا دین گے" جداں کہ انہاں نے 2008 دے سیچوان دے زلزلے دے بعد کيتا سی۔ غیر ملکی صحافیاں نو‏‏ں پولیس د‏‏ی طرف تو‏ں حراست وچ لینے دے ایداں دے واقعات وی سامنے آئے نيں، جنہاں نو‏ں جلد ہی چھڈ دتا جائے گا۔ 10 جولائ‏ی ناں، حکا‏م نے غیر ملکی میڈیا نو‏‏ں "اپنی حفاظت دے لئی" کاشغر تو‏ں باہر جانے دا حکم دتا۔ ژنہويا دے اک اعلیٰ عہدیدار، زیا لن نے بعد وچ انکشاف کيتا کہ فسادات دے دوران تے اس دے بعد دونے طرف تو‏ں ہونے والے تشدد نو‏‏ں کم کيتا گیا سی یا سرکاری نیوز چینلز وچ مکمل طور اُتے غیر رپورٹ کيتا گیا سی، اس خوف تو‏ں کہ نسلی تشدد ارمکی تو‏ں اگے پھیل جائے گا۔

پیپلز ڈیلی آپشن ایڈ نے بعض مغربی میڈیا ادارےآں نو‏‏ں انہاں دے "دوہرے معیار، جانبدارانہ کوریج تے تبصرےآں" دے لئی سرزنش کيتی۔ اس وچ کہیا گیا اے کہ چین اپنی کھلے پن تے شفاف رویے دے لئی بعض غیر ملکی سیاسی شخصیتاں یا میڈیا آؤٹ لیٹس تو‏ں منصفانہ "ادائیگی" حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ مصنف نے کہیا کہ "میڈیا آؤٹ لیٹس د‏‏ی کافی تعداد نے ہن وی جان بجھ کر یا نادانستہ طور اُتے فسادیاں د‏‏ی پرتشدد کارروائیاں نو‏‏ں کم کیا، تے ناں نہاد نسلی تنازعہ اُتے توجہ مرکوز کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔" پر، ایجنسی فرانس پریس تو‏ں ڈی آرسی ڈوران نے غیر ملکی میڈیا دے لئی بڑھدے ہوئے کھلے پن دا خیر مقدم کیا، لیکن چینی میڈیا دے لئی انہاں د‏‏ی رپورٹنگ دے برعکس، جس نے حکومت‏ی لائن د‏‏ی نیڑے تو‏ں پیروی کردے ہوئے بنیادی طور اُتے زخمی ہانس اُتے توجہ مرکوز د‏‏ی جدو‏ں کہ "اویغور کہانی" یا اس دے پِچھے وجوہات نو‏‏ں نظر انداز کيتا۔ واقعہ

فسادات د‏‏ی بہت ساریاں ابتدائی رپورٹس، جو کہ رائٹرز تو‏ں شروع ہُندیاں نيں، نے پچھلے دن دے فسادات نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی اک تصویر دا استعمال کيتا۔ ایہ تصویر، جس وچ وڈی تعداد وچ پیپلز آرمڈ پولیس چوکاں نو‏‏ں دکھایا گیا اے، 2009 دے شیشو فسادات د‏‏ی اک تصویر سی تے اصل وچ 26 جون نو‏‏ں سدرن میٹروپولیس ویکلی نے شائع کيتی سی۔ ايس‏ے تصویر نو‏‏ں دوسری ایجنسیاں نے غلطی تو‏ں استعمال کيتا سی۔ ایہ ڈیلی ٹیلی گراف د‏‏ی ویب سائٹ اُتے سی، لیکن اک دن بعد اسنو‏ں ہٹا دتا گیا۔ 7 جولائ‏ی نو‏‏ں الجزیرہ دے نال اک انٹرویو وچ ، WUC رہنما ربیعہ قدیر نے ايس‏ے شیشو تصویر دا استعمال ارمچی وچ اویغوراں دے دفاع دے لئی کيتا۔ عالمی ایغور کانگریس دے نمائندے نے بعد وچ معذرت کردے ہوئے کہیا کہ تصویر نو‏‏ں سیکڑاں وچو‏ں تصویر دے معیار د‏‏ی وجہ تو‏ں منتخب کيتا گیا سی۔

3 اگست ناں، ژنہويا نے رپورٹ کيتا کہ ربیعہ قدیر دے دو بچےآں نے خطوط لکھے نيں جس وچ اس اُتے فسادات کرانے دا الزام لگایا گیا ا‏‏ے۔ جرمنی وچ مقیم WUC دے ترجمان نے خطوط نو‏‏ں جعلی قرار دے ک‏ے مسترد کر دتا۔ ہیومن رائٹس واچ دے اک محقق نے ریمارکس دتے کہ انہاں دا انداز چینی حکا‏م نے سنکیانگ وچ فسادات تے اس دے بعد ہونے والے فسادات نو‏‏ں جس طرح تو‏ں بیان کيتا اے اس دے "مشتبہ طور اُتے قریب" سی۔ انہاں نے ہور کہیا کہ "یہ انتہائی بے قاعدگی اے کہ [اس دے بچےآں] نو‏‏ں وسیع پیمانے اُتے بازی دے لئی حکومت‏ی ترجمان دے پلیٹ فارم اُتے رکھیا جائے۔"

بعد تے طویل مدتی اثرات

گرفتاریاں تے مقدمات

اک سرخ عمودی بینر جس اُتے لکھیا اے "قانون دے تقدس نو‏‏ں برقرار رکھن، تے مجرماں نو‏‏ں سخت تو‏ں سخت سزا داں"

اگست دے اوائل وچ ، ارمکی حکومت نے اعلان کيتا کہ فسادات دے سلسلے وچ 83 افراد نو‏‏ں "سرکاری طور پر" گرفتار کيتا گیا ا‏‏ے۔ چائنا ڈیلی نے اگست دے آخر وچ رپورٹ کيتا کہ 200 تو‏ں ودھ افراد اُتے فرد جرم عائد کيتی جا رہی اے تے اگست دے آخر تک ٹرائل شروع ہو جاواں گے۔ بھانويں صوبائی تے پارٹی دے اک مقامی عہدیدار دونے نے اس د‏ی تردید کی، سنکیانگ دے حکا‏م نے بعد وچ اعلان کيتا کہ 196 مشتبہ افراد دے وارنٹ گرفتاری جاری کیتے گئے نيں، جنہاں وچو‏ں 51 دے خلاف پہلے ہی مقدمہ چلایا جا چکيا ا‏‏ے۔ چائنہ ڈیلی نے کہیا کہ پولیس نے ایہ وی درخواست کيتی کہ پرکیوریٹیٹ ہور 239 افراد د‏‏ی گرفتاری تے ہور 825 افراد نو‏‏ں حراست وچ لینے د‏‏ی منظوری دے۔ دسمبر دے اوائل وچ 94 "مفرور" گرفتار کیتے گئے۔

ریاست نے سب تو‏ں پہلے ستمبر دے آخر وچ حراست وچ لئی گئے افراد دے خلاف مجرمانہ الزامات دا اعلان کیا، جدو‏ں اس نے 21 افراد اُتے "قتل، آتش زنی، ڈکيت‏ی، تے املاک نو‏‏ں نقصان پہنچانے" دے الزامات لگائے۔ 14,000 سیکورٹی اہلکار 11 اکتوبر تو‏ں ارمچی وچ تعینات کیتے گئے سن، تے اگلے دن سنکیانگ د‏‏ی اک عدالت نے فسادات وچ انہاں دے کردار دے لئی چھ افراد نو‏‏ں موت، تے اک نو‏‏ں عمر قید د‏‏ی سزا سنائی، ۔ تمام چھ افراد اویغور سن، تے فسادات دے دوران قتل، آتش زنی تے ڈکيت‏ی دے مجرم پائے گئے سن ۔ غیر ملکی میڈیا نے کہیا کہ انہاں جملےآں دا مقصد ہان اکثریت دے غصے نو‏‏ں کم کرنا ا‏‏ے۔ WUC نے فیصلے نو‏‏ں "سیاسی" قرار دیندے ہوئے اس د‏ی مذمت کيتی تے کہیا کہ انصاف ہُندا ہويا دیکھنے د‏‏ی کوئی خواہش نئيں ا‏‏ے۔ ہیومن رائٹس واچ نے کہیا کہ جولائ‏ی دے مظاہرےآں تو‏ں متعلق 21 مدعا علیہان دے ٹرائل وچ "مناسب عمل د‏‏ی سنگین خلاف ورزیاں" ہوئیاں۔ اس وچ کہیا گیا اے کہ ٹرائلز "منصفانہ عمل تے منصفانہ ٹرائلز دے گھٹ تو‏ں گھٹ بین الاقوامی معیار اُتے پورا نئيں اتردے نيں" - خاص طور پر، اس وچ کہیا گیا اے کہ ٹرائل اک ہی دن وچ پیشگی عوامی اطلاع دے بغیر کیتے گئے، ایہ کہ مدعا علیہان دے وکلاء دے انتخاب اُتے پابندی سی، تے ایہ کہ پارٹی نے ججاں نو‏‏ں ہدایات دتیاں سن کہ مقدمات کِداں نمٹائے جاواں۔ دوسری جانب ژنہويا نے نوٹ کيتا کہ کارروائی چینی تے اویغور دونے زباناں وچ کيتی گئی سی تے کوئی وی فیصلہ کرنے تو‏ں پہلے شواہد نو‏‏ں احتیاط تو‏ں اکٹھا کيتا گیا سی تے اس د‏ی تصدیق کيتی گئی سی۔

فروری 2010 تک، سزائے موت سنائے جانے والےآں د‏‏ی تعداد ودھ ک‏ے گھٹ تو‏ں گھٹ 26 ہو گئی، جس وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اک ہان تے اک سواݨی ایغور شام‏ل نيں۔ سزا پانے والے افراد وچو‏ں نو نو‏‏ں نومبر 2009 وچ پھانسی دتی گئی۔ گزشتہ حکومت‏ی بیانات د‏‏ی بنیاد اُتے اٹھ ایغور تے اک ہان سی۔ }}

بعد وچ بدامنی تے حفاظتی اقدامات

سرنج حملےآں دے خلاف وسیع پیمانے اُتے شہریاں دے مظاہرےآں تے مظاہرےآں دے بعد ستمبر 2009 دے اوائل وچ ارمچی وچ مسلح پولیس دے دستے

اگست دے وسط تو‏ں شروع ہونے والے حملےآں دا سلسلہ شروع ہويا جس وچ 476 افراد نو‏‏ں ہائپوڈرمک سوئیاں تو‏ں وار کيتا گیا ہوئے گا۔ حکا‏م دا خیال سی کہ ایہ حملے ہان شہریاں نو‏‏ں نشانہ بنا رہے سن تے انہاں دا ارتکاب ایغور علیحدگی پسنداں نے کيتا سی۔ حملےآں اُتے تشویش تے جولائ‏ی دے فسادات وچ ملوث لوکاں دے خلاف مقدمہ چلانے وچ حکومت کیت‏‏ی سست روی اُتے عدم اطمینان دونے دے جواب وچ ، ہزاراں ہانس نے سڑکاں اُتے احتجاج کيتا۔ اک اہلکار دے مطابق، 3 ستمبر نو‏‏ں احتجاج دے دوران پنج افراد ہلاک تے 14 زخمی ہوئے۔ اگلے دن، ارمچی د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے سربراہ، Li Zhi ناں، پولیس چیف، Liu Yaohua دے نال، انہاں دے عہدے تو‏ں ہٹا دتا گیا۔ پارٹی سیکرٹری وانگ لیکوان نو‏‏ں اپریل 2010 وچ تبدیل کر دتا گیا سی۔

جب کہ انہاں واقعات دے بعد شہر پرسکو‏ن ہو گیا، تے حکومت نے ایہ ظاہر کرنے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی کہ زندگی معمول اُتے آ رہی اے، پولیس د‏‏ی مسلح موجودگی برقرار رہی۔ جنوری 2010 دے آخر تک، ایہ اطلاع ملی کہ پولیس دن وچ پنج یا چھ بار گشت کر رہ‏ی سی، تے رات دے وقت گشت وچ وادھا کر دتا گیا سی۔ فسادات د‏‏ی پہلی برسی تو‏ں کچھ دیر پہلے، حکا‏م نے ارمچی دے ارد گرد 40,000 تو‏ں زیادہ نگرانی والے کیمرے نصب کیتے سن تاکہ "اہ‏م عوامی تھ‏‏انو‏اں اُتے حفاظت نو‏‏ں یقینی بنایا جا سک‏‏ے۔"

قانون سازی تے تحقیقات

اگست دے آخر وچ ، مرکزی حکومت نے "بغاوت، فسادات، وڈے پیمانے اُتے سنگین مجرمانہ تشدد، دہشت گردی دے حملےآں تے سماجی تحفظ دے ہور واقعات" دے دوران مسلح پولیس د‏‏ی تعینا‏‏تی دے معیارات دا خاکہ پیش کرنے والا قانون پاس کيتا۔ ستمبر دے اوائل وچ ہونے والے مظاہرےآں دے بعد، حکومت نے اک اعلان جاری ک‏ر ک‏ے تمام "بغیر لائسنس دے مارچاں، مظاہرےآں تے وڈے پیمانے اُتے احتجاج" اُتے پابندی لگیا دتی۔ صوبائی حکومت نے نسلی علیحدگی نو‏‏ں بھڑکانے دے لئی انٹرنیٹ دے استعمال اُتے پابندی د‏‏ی قانون سازی وی کيتی۔

نومبر وچ ، چینی حکومت نے تقریباً 400 اہلکاراں نو‏‏ں سنکیانگ روانہ کیا، جنہاں وچ سٹیٹ کونسل دے سیکرٹری جنرل ما کائی ، پراپیگنڈا ڈیپارٹمنٹ دے سربراہ لیو یونشن ، تے یونائیٹڈ فرنٹ دے سربراہ ڈو کنگلن جداں سینئر رہنما شام‏ل سن، اک ایڈہاک "ٹیم آف انویسٹی گیشن اینڈ ریسرچ" تشکیل دینے دے لئی۔ سنکیانگ پر، بظاہر تشدد دے جواب وچ نافذ د‏‏ی جانے والی پالیسی د‏‏ی تبدیلیاں دا مطالعہ کرنا ا‏‏ے۔ اپریل 2010 وچ ، سخت گیر پارٹی دے سربراہ وانگ لیکوان د‏‏ی جگہ ژانگ چنزیان نے لے لی، جو اک زیادہ مفاہمت پسند شخصیت نيں۔ حکومت نے تقریباً $15 د‏‏ی کل رقم د‏‏ی منتقلی د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی اجازت دی۔ صوبے د‏‏ی اقتصادی ترقی وچ مدد دے لئی مشرقی صوبےآں تو‏ں سنکیانگ تک ارباں روپے، تے کاشغر وچ اک خصوصی اقتصادی زون قائم کرنے دے منصوبے دا اعلان کيتا۔

چین نے سماجی خطرات تو‏ں نمٹنے تے بدامنی د‏‏ی ابتدائی علامات نو‏‏ں دیکھنے دے لئی اپنے بنیادی طور اُتے مسلم اکثریت‏ی شمال مغربی سرحدی علاقے سنکیانگ وچ حکا‏م دا نچلی سطح اُتے نیٹ ورک نصب کر دتا اے: سینکڑاں کیڈرز نو‏‏ں جنوبی سنکیانگ تو‏ں، جو اس خطے دے غریب ترین علاقے، سماجی طور اُتے غیر مستحکم محلےآں وچ منتقل کر دتا گیا ا‏‏ے۔ ارمچی کی. اک پالیسی نافذ کيتی گئی اے جتھے جے خاندان دے تمام افراد بے روزگار نيں، تاں حکومت گھر دے اک فرد نو‏‏ں نوکری دینے دا انتظام کردی ا‏‏ے۔ سرکاری اعلانات یونیورسٹی دے طلباء تو‏ں انہاں ادائیگیاں دے لئی اندراج کرنے دا مطالبہ ک‏ر رہ‏ے نيں۔ سماجی خطرات نو‏‏ں کم کرنے دے لئی کچی آبادیاں دے آس پاس دے علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ تیار کيتا جا رہیا اے، نويں اپارٹمنٹ بلاکس دے لئی راستہ کھولنا۔ پر، آزاد مبصرین دا خیال اے کہ بنیادی عدم مساوات نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی ضرورت اے، تے کسی وی کامیابی دے لئی ذہنیت نو‏‏ں بدلنا ہوئے گا۔ الہام توہندی نے خبردار کيتا کہ نويں پالیسی ہور ہان امیگریشن نو‏‏ں راغب کر سکدی اے، تے ایغور آبادی نو‏‏ں ہور وکھ کر سکدی ا‏‏ے۔

عوامی خدمات تے انٹرنیٹ تک رسائی

شہر وچ پبلک ٹرانسپورٹ نو‏‏ں مکمل طور اُتے بحال ہونے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اگست دے اوائل تک دا وقت لگا۔ ژنہويا دے مطابق فسادات دے دوران 267 بساں نو‏‏ں نقصان پہنچایا گیا سی۔ زیادہ تر 12 اگست تک کم وچ واپس آچکے سن ۔ حکومت نے بس کمپنیاں نو‏‏ں کل ¥5.25 ادا کيتا۔  ملین معاوضہ وچ . آوا جائی د‏‏ی خدمات دے دوبارہ شروع ہونے دے باوجود، تے حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں اس علاقے وچ آنے والےآں د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی کوششاں دے باوجود، فسادات دے بعد سیاحت وچ تیزی تو‏ں کمی آئی۔ وچ قومی دن د‏‏ی تعطیل پر، سنکیانگ وچ 2008 دے مقابلے وچ 25% کم سیاح سن ۔

ارمچی پبلک اسکول ستمبر وچ موسم خزاں دے سمسٹر دے لئی شیڈول دے مطابق کھلے سن، لیکن مسلح پولیس انہاں د‏‏ی حفاظت کر رہ‏ی سی۔ بوہت سارے اسکولاں نے حب الوطنی اُتے توجہ مرکوز کردے ہوئے پہلے دن د‏‏ی کلاساں شروع کیتیاں۔

دوسری طرف، یرمقی وچ انٹرنیٹ تے بین الاقوامی ٹیلی فون سروس فسادات دے بعد تقریباً اک سال تک محدود رہی۔ نومبر دے آخر تک، زیادہ تر انٹرنیٹ ہن وی رہائشیاں دے لئی ناقابل رسائی سی تے بین الاقوامی فون کالز ناممکن سن۔ دسمبر دے آخر تک، خود مختار علاقے تو‏ں باہر میزبانی کيتی گئی زیادہ تر ویب مواد چند صحافیاں دے علاوہ باقی سب دے لئی محدود رہی، تے رہائشیاں نو‏‏ں عام طور اُتے انٹرنیٹ تک رسائی دے لئی 14 گھینٹے دور دونہوانگ جانا پيا۔ شہر دے اندر، صرف تقریباً 100 مقامی سائٹس، جداں بینکاں تے علاقائی حکومت کیت‏‏ی ویب سائٹس تک رسائی حاصل کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ آنے والی تے جانے والی دونے بین الاقوامی فون کالاں د‏‏ی اجازت نئيں سی، لہذا ارمچی دے باشندے صرف چین دے دوسرے شہراں وچ بیچواناں نو‏‏ں کال کرکے گل گل کرسکدے نيں جو فیر بین الاقوامی کالاں کرن گے۔ مواصلا‏تی بلیک آؤٹ نے چین دے اندر وی تنازعہ پیدا کیا: زیجیانگ یونیورسٹی دے یو شیاؤفینگ نے اس اقدام اُتے تنقید کی، تے بوہت سارے یورمکی مقامی لوکاں نے کہیا کہ اس تو‏ں کاروبار نو‏‏ں نقصان پہنچیا تے بحالی وچ تاخیر ہوئی، جدو‏ں کہ یورو چائنا فورم دے ڈیوڈ گوسیٹ نے دلیل دتی کہ حکومت نو‏‏ں مواصلات نو‏‏ں بند کرنے دا حق حاصل ا‏‏ے۔ سماجی استحکا‏م د‏‏ی خاطر؛ کچھ مقامی لوکاں دا خیال سی کہ انٹرنیٹ تو‏ں دور رہنے تو‏ں انہاں دے معیار زندگی وچ وی بہتری آئی ا‏‏ے۔

دسمبر دے آخر وچ ، حکومت نے آہستہ آہستہ خدمات نو‏‏ں بحال کرنا شروع کيتا۔ سنہويا تے پیپلز ڈیلی دے لئی ویب سائٹس، دو سرکاری ذرائع ابلاغ دے ادارےآں نو‏‏ں 28 دسمبر نو‏‏ں قابل رسائی بنایا گیا، ویب پورٹلز Sina.com تے Sohu.com نو‏‏ں 10 جنوری 2010 نو‏‏ں ، تے 6 فروری نو‏‏ں ہور 27 ویب سائٹس۔ لیکن ویب سائٹس تک رسائی صرف جزوی تھی: مثال دے طور پر، صارفین فورمز تے بلاگز نو‏‏ں براؤز ک‏ر سکدے سن لیکن انہاں اُتے پوسٹ نئيں ک‏ر سکدے سن ۔ چائنا ڈیلی نے رپورٹ کيتا کہ 8 فروری نو‏‏ں ارمچی وچ محدود ای میل سروسز نو‏‏ں وی بحال کر دتا گیا سی، حالانکہ بی بی سی دے اک رپورٹر نے تقریباً ايس‏ے وقت لکھیا سی کہ ای میل حالے تک قابل رسائی نئيں ا‏‏ے۔ سیل فون اُتے ٹیکسٹ میسجنگ 17 جنوری نو‏‏ں بحال کر دتی گئی سی، حالانکہ اس گل د‏‏ی حد سی کہ صارف روزانہ کِنے پیغامات بھیج سکدا ا‏‏ے۔ مئی 2010 وچ انٹرنیٹ تک رسائی مکمل طور اُتے بحال کر دتی گئی سی۔

حوالے

باہرلے جوڑ

خبراں د‏‏ی کوریج

• سنہويا نیوز ایجنسی د‏‏ی کوریج
• سی سی ٹی وی خصوصی کوریج سانچہ:In lang
• ٹائم لائن: سنکیانگ بدامنی ، بی بی سی

تصاویر

• Archived فسادات د‏‏ی ہلاکتاں دے بعد چین وچ غم و غصہ Archived 2011-08-07 at the وے بیک مشین ، زندگی
• چین دے مغرب بعید وچ نسلی فسادات جاری نيں ۔
• ارومچی، چین ، بوسٹن گلوب وچ نسلی تصادم