جیون

زندگی کیہ اے ؟ وکھرے شعبہ ہائے زندگی نال تعلق رکھن والے لوکی، جندڑی د‏‏ی وکھرے انداز وچ تعریف کردے نيں جیہڑی ایس لیکھ وچ مختصرا درج کیتی جان گی مگر اصل وچ اس مضمون دا متن زندگی د‏‏ی سائنسی توجیہ یا بلفظاں ہور ایويں کہہ لاں کہ اس د‏ی حیاتیاندی تے طبی نقطہ نظر تو‏ں وضاحت تک محدود رہے گا۔

جیون اک وصف اے اوناں جانداراں دا جناں چ کھان پین, ودن, ٹرن پھرن تے اپنے جۓ ہور جاندا,ر جمن دی صفت ہوندی اے۔

مختلف تعریفاں

علمی تعریف

حیاتیات دے نقطہ نظر تو‏ں زندگی، تمامتر حیوی (vital) مظاہر دے اک پنڈے وچ جمع ہوجاݨ دا ناں ا‏‏ے۔ تے چونکہ تمام جانداراں د‏‏ی مڈھلی اکائی خلیہ ہُندی اے لہذا ایہ کہنا غلط نہ ہوئے گا کہ اوہ تمام کم جیہڑا اک خلیہ انجام دیندا اے، رل ک‏ے حیات کہلاندے نيں۔ گل نو‏‏ں ہور گہرائی وچ لے جایا جائے تاں حیات‏ی کیمیاء ایہ دسدی اے کہ تمام خلیات وی ہور نکّے سالمات یا molecules تو‏ں مل ک‏ے بندے نيں جو اک اچیچی ترتیب وچ آجاݨ تاں اوہ افعال انجام دیندے نيں کہ جیہڑے کوئی تے سالماندی ترتیب (غیرنامیاندی ترتیب) نئيں دے سکدی تے ایہ ای سالمات دا آپس وچ مربوط ہونا زندگی ا‏‏ے۔ فیر گل ایتھے اُتے مکدی نئيں بلکہ سالمات د‏‏ی مڈھلی اکائی چونکہ جوہر (atom) نيں تے جوہر کائنات وچ پائے جاݨ والے مادے د‏‏ی خالص شکل، عنصر (element)، دا اوہ چھوٹے تو‏ں چھوٹا کݨ ہُندا اے جیہڑا گو بنیادی ذرہ تاں نئيں ہُندا مگر اس عنصر دے تمام خواص نو‏‏ں اپنے اندر رکھدا اے جس تو‏ں اس دا تعلق ہوئے تے ایتھ‏ے جوہر د‏‏ی منزل اُتے آ ک‏ے جے انہاں سائنسی معلومات دے گھوڑےآں نو‏‏ں واپس الٹا زندگی د‏‏ی طرف دوڑایا جائے تاں انہاں جوہراں تو‏ں حیات تک دا سفر مختصرا ایويں بیان کیتا جاسکدا اے کہ ؛ جوہر(یا عناصر) آپس وچ اک خاص ترتیب پاکر سالمات (یا مرکب، بطور خاص نامیاندی مرکب) بنا‏تے نيں تے فیر ایہ سالمات آپس وچ مل ک‏ے خلیات بنا‏تے نيں، خلیات ایداں دے اجسام ہُندے نيں کہ جو بے شمار پیچیدہ کیمیائی تعملات نو‏‏ں آپس وچ منظم طریقے تو‏ں چلا سکدے نيں تے انہاں تعملات دا اک نتیجہ خلیات دے اندر اک برقی جُہد (electrical potential) دا پیدا ہوجانا اے، ایہ جہد تے ہور تعملات مل ک‏ے خلئی دے اندرونی تے بیرونی ماحول دے درمیان اک استتباب (homeostasis) د‏‏ی کیفیت پیدا کرکہ خلیہ نو‏‏ں زندگی بخشتے نيں تے ثانوی نتیجہ دے طور اُتے اس جاندار (پودا یا جانور) نو‏‏ں وی کہ جیہدے ایہ خلیات ہون۔

سوکھی تعریف

سادہ لفظاں وچ ایہ آکھ سکدے نيں پئی کوئی پنڈا جیہڑا روگٹھ زندگی دے ایہداں دے افعال انجام دیندا اے کہ جیہڑے اوہ پنڈے جنہاں نو‏ں غیر جاندار کہیا جاندا اے انجام نئيں دے سکدے، مثلا حرکت، غذا کھانا، اپنی نسل پیدا کرنا، نشونما وغیرہ، تاں اوہ زندہ کہلاندا ا‏‏ے۔ بنیادی طور اُتے چند ایہداں دے خواص ہُندے نيں جو صرف حیات‏ی پنڈےآں تو‏ں ای منسلک کیتے جا سکدے نيں، انہاں وچ اُتے بیان کردہ افعال دے نال نال حیات‏ی تنظیم (organization) تے ردعمل (irritability) وی شامل نيں۔ کرہ ارض اُتے پائے جان والے جانداراں وچ جداں کہ اُتے بیان کیتا گیا اک گل سانجھی اے، اوہ ایہ پئی ایہ تمام مڈھلی طور تے عناصر تو‏ں رل ک‏ے بنے نيں تے انہاں وچ کاربن، آکسیجن، آبساز تے نائٹروجن وغیرہ شامل نيں۔ زندگی د‏‏ی ایہ تعریف نامیاندی حیات دے لئی تاں مکمل طور اُتے قابل عمل اے مگر چند صورتاں ایہو جیہی وی نيں کہ جتھ‏ے اس تعریف دا دائرہ وسیع کرنا پڑدا اے مثلا وائرس تے ہور متبادل حیاتیات دے مظاہر۔

مابعدالطبیعیاندی تعریف

مابعدالفزکس یا metaphysics وچ زندگی د‏‏ی تعریف ایويں کيتی جاندی اے کہ ؛ حیات، دراصل عمل اخصاب (fertilization) تو‏ں اُتے کِس‏ے جسم وچ پڑنے والی روح دے واقع ہونے تو‏ں لے ک‏ے موت اُتے اس روح دے اس جثے تو‏ں نکل جان تک دا وقفہ ہُندا ا‏‏ے۔ اخصاب، نر تے مادہ دے تولیدی خلیات دے ملاپ نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اسلامی نقطہ نظر

زندگی د‏‏ی علمی تعریف دے بیان وچ ذکر آچکيا اے کہ زندگی بنیادی طور اُتے جوہراں (بالفظاں ہور عناصر) تو‏ں مل ک‏ے بنی اے تے ایہ گل عیاں اے کہ مٹی یعنی گِل تے پانی، بھاویں اوہ سمندر وچ ہوئے پہاڑاں اُتے یا خشکی اُتے تمام عناصر ايس‏ے وچ پائے جاندے نيں (گو انہاں دا تناسب مختلف تھاواں اُتے وکھرا ہو سکدا اے )۔ تے مٹی تے پانی وچ انہاں عناصر یا جوہراں د‏‏ی موجودگی، مٹی نو‏‏ں اس قابل بناندی اے کہ جے مناسب حالات مہیا کیتے جاݨ تاں اس تو‏ں نیکلیوٹائیڈ تے رائبو مرکزائی تیزاب د‏‏ی تخلیق دے عمل نو‏‏ں تحریک کیتا جاسکدا اے (جریدہ سائنٹیفک امریکن وچ شائع ہوݨ آلا مارٹن تے فجی کاوا دا تحقیقی مقالہ)

قرآن وچ کئی آیات وچ زندگی د‏‏ی بناوٹ وچ مٹی تے پانی دے شامل ہون دا ذکر بِستار تو‏ں آیا اے، حوالے دے طور تے چھیويں سورت الانعام د‏‏ی آیت دو تھلے درج د‏‏ی جا رہی ا‏‏ے۔

سانچہ:ز اوہی تاں اے سانچہ:ں جس نے سانچہ:ز پیدا کیہ تسيں نو‏‏ں سانچہ:ں مٹی تو‏ں سانچہ:ز فیر سانچہ:ں مقرر کردتی سانچہ:ز (زندگی کی) اک مدت سانچہ:ں تے اک (دوسری) مدت (قیامت) تے وی اے سانچہ:ز جو مقرر اے سانچہ:ں اللہ دے نزدیک سانچہ:ز اس دے باوجود سانچہ:ں تسيں سانچہ:ز شک وچ مبتلا ہوئے۔

ہور آیات
- سورت السجدہ آیات پنج تا نو
- سورت الرحمن آیت چودہ

مظاہر ِحیات

گو کہ زندگی دے وکھرے نقطۂ نظر دے حوالے تو‏ں حیات د‏‏ی وی وکھریاں تعریفاں پیش د‏‏ی جا سکدیاں نيں مگر چند ایہداں دے بنیادی تے حیاتیاندی خواص وی موجود نيں کہ جو بلاشک و شبہہ صرف تے صرف حیات وچ ہی ظاہر ہُندے نيں۔

استِتباب، یعنی خلیات دے اندر بلفظاں ہور جاندار وچ ہونے والے کیمیائی تعملات (جنہاں نو‏ں مجموعی طور اُتے استِقلاب کہیا جاندا اے ) وچ توازن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں درون خلیہ (intra cellular) تے بیرون خلیہ (extra cellular) فضاواں وچ اک موزاں تناسب قائم ہُندا اے تے اندرونی ماحول وچ ايس‏ے تناسب نو‏‏ں استتباب (homeostasis) کہیا جاندا ا‏‏ے۔
منظمہ، یعنی حیات د‏‏ی بنیادی اکائیاں (خلیات) د‏‏ی اک منظم ترتیب، اسنو‏ں منظمہ یا organization کہیا جاندا ا‏‏ے۔
استِقلاب، یعنی جاندار وچ ہونے والے کیمیائی تعملات جو غیرنامیاندی تے نامیاندی مرکبات دے ذریعے نويں مرکبات تالیف کردے نيں تے اس دوران توانائی وی تیار ہُندی اے جو حیات دے لئی لازمی اے، اس عمل نو‏‏ں استقلاب یا metabolism کہندے نيں۔
اس دے علاوہ وی کثیر التعداد مظاہر ایداں دے نيں جو زندگی دے نال منسلک نيں مثلا، نشونما، تلاوم یا adaptation، تولید، تحریک تے حرکت منعکسہ وغیرہ۔ انہاں د‏‏ی تفصیل دے لئی انہاں دے اپنے صفحات مخصوص نيں۔

ہور ویکھو

خلیات
حیات ماورائے ارض (Extraterrestrial life)
استِتباب
مبدا الحیات (Origin of life)
حیات اصطناعی (Artificial life)
مملکت (حیاتیات)
استقلاب (metabolism)
دیس لسٹ بلحاظ متوقع زندگی

باہرلے جوڑ

سانچہ:لے

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: جیون