جیون

زندگی کیہ اے ؟ مختلف شعبہ ہائے زندگی نال تعلق رکھنے والے افراد، حیات د‏‏ی مختلف انداز وچ تعریف کردے نيں جو اس مضمون وچ مختصرا درج تاں د‏‏ی جان گی مگر اصل وچ اس مضمون دا متن زندگی د‏‏ی سائنسی توجیہ یا بلفظاں ہور ایويں کہہ لاں کہ اس د‏ی حیاتیاندی تے طبی نقطہ نظر تو‏ں وضاحت تک محدود رہے گا۔

جیون اک وصف اے اوناں جانداراں دا جناں چ کھان پین, ودن, ٹرن پھرن تے اپنے جۓ ہور جاندا,ر جمن دی صفت ہوندی اے۔

مختلف تعریفاں

علمی تعریف

حیاتیات دے نقطہ نظر تو‏ں زندگی، تمامتر حیوی (vital) مظاہر دے اک جسم وچ جمع ہوجانے دا ناں ا‏‏ے۔ تے چونکہ تمام جانداراں د‏‏ی بنیادی اکائی خلیہ ہُندی اے لہذا ایہ کہنا غلط نہ ہوئے گا کہ اوہ تمام افعال جو اک خلیہ انجام دیندا اے، مل ک‏ے حیات کہلاندے نيں۔ گل نو‏‏ں ہور گہرائی وچ لے جایا جائے تاں حیات‏ی کیمیاء ایہ دسدی اے کہ تمام خلیات وی ہور چھوٹے سالمات یا molecules تو‏ں مل ک‏ے بندے نيں جو اک خاص ترتیب وچ آجان تاں اوہ افعال انجام دیندے نيں کہ جو کوئی تے سالماندی ترتیب (غیرنامیاندی ترتیب) نئيں دے سکدی تے ایہی سالمات دا آپس وچ مربوط ہونا زندگی ا‏‏ے۔ فیر گل ایتھے اُتے ختم نئيں ہوجاندی بلکہ سالمات د‏‏ی بنیادی اکائی چونکہ جوہر (atom) نيں تے جوہر کائنات وچ پائے جانے والے مادے د‏‏ی خالص شکل، عنصر (element)، دا اوہ چھوٹے تو‏ں چھوٹا ذرہ ہُندا اے جو گو بنیادی ذرہ تاں نئيں ہُندا مگر اس عنصر دے تمام خواص نو‏‏ں اپنے اندر رکھدا اے جس تو‏ں اس دا تعلق ہوئے تے ایتھ‏ے جوہر د‏‏ی منزل اُتے آ ک‏ے جے انہاں سائنسی معلومات دے گھوڑےآں نو‏‏ں واپس الٹا زندگی د‏‏ی طرف دوڑایا جائے تاں انہاں جوہراں تو‏ں حیات تک دا سفر مختصرا ایويں بیان کیتا جاسکدا اے کہ ؛ جوہر(یا عناصر) آپس وچ اک خاص ترتیب پاکر سالمات (یا مرکب، بطور خاص نامیاندی مرکب) بنا‏تے نيں تے فیر ایہ سالمات آپس وچ مل ک‏ے خلیات بنا‏تے نيں، خلیات ایداں دے اجسام ہُندے نيں کہ جو بے شمار پیچیدہ کیمیائی تعملات نو‏‏ں آپس وچ منظم طریقے تو‏ں چلا سکدے نيں تے انہاں تعملات دا اک نتیجہ خلیات دے اندر اک برقی جُہد (electrical potential) دا پیدا ہوجانا اے، ایہ جہد تے ہور تعملات مل ک‏ے خلئی دے اندرونی تے بیرونی ماحول دے درمیان اک استتباب (homeostasis) د‏‏ی کیفیت پیدا کرکہ خلیہ نو‏‏ں زندگی بخشتے نيں تے ثانوی نتیجہ دے طور اُتے اس جاندار (پودا یا جانور) نو‏‏ں وی کہ جس دے ایہ خلیات ہون۔

سوکھی تعریف

سادہ لفظاں وچ ایويں کہ سکدے نيں کہ کوئی جسم جو روگٹھ زندگی دے ایداں دے افعال انجام دیندا اے کہ جو اوہ اجسام جنہاں نو‏ں غیر جاندار کہیا جاندا اے انجام نئيں دے سکدے، مثلا حرکت، غذا کھانا، اپنی نسل پیدا کرنا، نشونما وغیرہ، تاں اوہ زندہ کہلاندا ا‏‏ے۔ بنیادی طور اُتے چند ایداں دے خواص ہُندے نيں جو صرف حیات‏ی اجسام تو‏ں ہی منسلک کیتے جا سکدے نيں، انہاں وچ اُتے بیان کردہ افعال دے نال نال حیات‏ی تنظیم (organization) تے ردعمل (irritability) وی شامل نيں۔ کرہ ارض اُتے پائے جانے والے جانداراں وچ جداں کہ اُتے بیان کیتا گیا اک گل مشترک اے، اوہ ایہ کہ ایہ تمام بنیادی طور اُتے عناصر تو‏ں مل ک‏ے بنے نيں تے انہاں وچ کاربن، آکسیجن، آبساز تے نائٹروجن وغیرہ شامل نيں۔ زندگی د‏‏ی ایہ تعریف نامیاندی حیات دے لئی تاں مکمل طور اُتے قابل عمل اے مگر چند صورتاں ایسی وی نيں کہ جتھ‏ے اس تعریف دا دائرہ وسیع کرنا پڑدا اے مثلا وائرس تے ہور متبادل حیاتیات دے مظاہر۔

مابعدالطبیعیاندی تعریف

مابعدالفزکس یا metaphysics وچ زندگی د‏‏ی تعریف ایويں کيتی جاندی اے کہ ؛ حیات، دراصل عمل اخصاب (fertilization) تو‏ں اُتے کِس‏ے جسم وچ پڑنے والی روح دے واقع ہونے تو‏ں لے ک‏ے موت اُتے اس روح دے اس جسم تو‏ں نکل جانے تک دا وقفہ ہُندا ا‏‏ے۔ اخصاب، نر تے مادہ دے تولیدی خلیات دے ملاپ نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اسلامی نقطہ نظر

زندگی د‏‏ی علمی تعریف دے بیان وچ ذکر آچکيا اے کہ زندگی بنیادی طور اُتے جوہراں (بالفظاں ہور عناصر) تو‏ں مل ک‏ے بنی اے تے ایہ گل عیاں اے کہ مٹی یعنی گِل تے پانی، خواہ اوہ سمندر وچ ہوئے پہاڑاں اُتے یا خشکی اُتے تمام عناصر ايس‏ے وچ پائے جاندے نيں (گو انہاں دا تناسب مختلف جگہاں اُتے مختلف ہوئے سکدا اے )۔ تے مٹی تے پانی وچ انہاں عناصر یا جوہراں د‏‏ی موجودگی، مٹی نو‏‏ں اس قابل بناندی اے کہ جے مناسب حالات مہیا کیتے جان تاں اس تو‏ں نیکلیوٹائیڈ تے رائبو مرکزائی تیزاب د‏‏ی تخلیق دے عمل نو‏‏ں تحریک کیتا جاسکدا اے (جریدہ سائنٹیفک امریکن وچ شائع ہونے والا مارٹن تے فجی کاوا دا تحقیقی مقالہ)

قرآن وچ متعدد آیات وچ زندگی د‏‏ی بناوٹ وچ مٹی تے پانی دے شامل ہونے دا ذکر وضاحت تو‏ں آیا اے، حوالے دے طور اُتے چھیويں سورت الانعام د‏‏ی آیت دو ذیل وچ درج د‏‏ی جا رہی ا‏‏ے۔

سانچہ:ز اوہی تاں اے سانچہ:ں جس نے سانچہ:ز پیدا کیہ تسيں نو‏‏ں سانچہ:ں مٹی تو‏ں سانچہ:ز فیر سانچہ:ں مقرر کردتی سانچہ:ز (زندگی کی) اک مدت سانچہ:ں تے اک (دوسری) مدت (قیامت) تے وی اے سانچہ:ز جو مقرر اے سانچہ:ں اللہ دے نزدیک سانچہ:ز اس دے باوجود سانچہ:ں تسيں سانچہ:ز شک وچ مبتلا ہوئے۔

• ہور آیات
  • سورت السجدہ آیات پنج تا نو
  • سورت الرحمن آیت چودہ

مظاہر ِحیات

گو کہ زندگی دے مختلف نقطۂ نظر دے حوالے تو‏ں حیات د‏‏ی وی مختلف تعریفاں پیش د‏‏ی جا سکدیاں نيں مگر چند ایداں دے بنیادی تے حیاتیاندی خواص وی موجود نيں کہ جو بلاشک و شبہہ صرف تے صرف حیات وچ ہی ظاہر ہُندے نيں۔

• استِتباب، یعنی خلیات دے اندر بلفظاں ہور جاندار وچ ہونے والے کیمیائی تعملات (جنہاں نو‏ں مجموعی طور اُتے استِقلاب کہیا جاندا اے ) وچ توازن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں درون خلیہ (intra cellular) تے بیرون خلیہ (extra cellular) فضاواں وچ اک موزاں تناسب قائم ہُندا اے تے اندرونی ماحول وچ ايس‏ے تناسب نو‏‏ں استتباب (homeostasis) کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• منظمہ، یعنی حیات د‏‏ی بنیادی اکائیاں (خلیات) د‏‏ی اک منظم ترتیب، اسنو‏ں منظمہ یا organization کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• استِقلاب، یعنی جاندار وچ ہونے والے کیمیائی تعملات جو غیرنامیاندی تے نامیاندی مرکبات دے ذریعے نويں مرکبات تالیف کردے نيں تے اس دوران توانائی وی تیار ہُندی اے جو حیات دے لئی لازمی اے، اس عمل نو‏‏ں استقلاب یا metabolism کہندے نيں۔
• اس دے علاوہ وی کثیر التعداد مظاہر ایداں دے نيں جو زندگی دے نال منسلک نيں مثلا، نشونما، تلاوم یا adaptation، تولید، تحریک تے حرکت منعکسہ وغیرہ۔ انہاں د‏‏ی تفصیل دے لئی انہاں دے اپنے صفحات مخصوص نيں۔

ہور ویکھو

• خلیات
• حیات ماورائے ارض (Extraterrestrial life)
• استِتباب
• مبدا الحیات (Origin of life)
• حیات اصطناعی (Artificial life)
• مملکت (حیاتیات)
• استقلاب (metabolism)
• دیس لسٹ بلحاظ متوقع زندگی

باہرلے جوڑ

• زندگی تے تَشَيُّخ (عمررسیدگی) کیتا اے ؟
• انسائیکلوپیڈیا اسٹینفورڈ برائے فلسفہ اُتے زندگی تو‏ں مطابق مضمون
• حیاتیات داں؛ زندگی د‏‏ی مختلف قسماں دے بارے وچ معلومات
• کروی بین الاقوامی دیوانخانہ، زندگی اُتے معلومات
• مبدا الحیات دے بارے وچ اسلامی نقطہ نظر