خط ثلث
خط ثلث عربی زبان دا اک مشہور تے قدیمی خط اے جسنوں ابن مقلہ شیرازی نے فروغ دتا۔ خط ثلث تمام اسلامی خطوط وچ خوبصورت ترین خط اے ۔ایہ مشکل ترین خط اے تے جو شخص اس خط اُتے عبور حاصل کرلے اوہ باقی خطوط وی بآسانی لکھ سکدا اے گویا ایسا شخص اک تہائی خطاطی اُتے حاوی ہوجاندا اے۔
تریخ
[سودھو]خط کوفی دراصل خطِ جلیل سی تے جدوں خط جلیل توں لوکاں دا شغف بڑھدا گیا تے کاتباں نوں اِس وچ انہماک و دلچسپی پیدا ہوئی تاں اِس خط دے اندر اک نويں بناوٹ و تصنع دا ایجاد ہونا فطری گل سی۔ ابراہیم شجری نے جو اپنے عہد دا مشہور و معروف خطاط، ذہین طباع انسان سی، نے خط جلیل توں اک نواں خط ثلثین دے ناں توں کڈیا۔کچھ ہی عرصے دے بعد ہور طباعی دکھادی کہ اک ہور نواں خط ثلث دے ناں توں کڈیا۔ ابراہیم شجری دا اک لائق و فائق شاگرد ابوالعباس اَحول سجستانی سی جس نے محنت کرکے اِس خط نوں مہذب بنایا تے اِسنوں فروغ دِیا۔آغاز وچ تاں ایہ خط خط جلیل دا اک قلم و اندازِ نگارش سا معلوم ہُندا سی مگر متاخر ماہرین خطاط نے وڈی جانفشانی توں اِس خط نوں خط جلیل توں منفرد و مختلف بنا دتا جس توں ایہ اک نويں قسم دا خط وجود وچ آیا جو خط جلیل توں بالکل ہی جداگانہ خط قرار پایا۔
ثلث دی وجہ ٔ تسمیہ
[سودھو]
- ہور پڑھو: فرہنگ اصطلاحات فن خطاطی
ایداں دے تمام بیانات و اَقوال وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ اِس خط نوں ثلث کیوں کہندے نيں؟۔ مشہور رائے ایہی اے کہ خط جلیل یا خط طومار کاغذ دے اک پورے تختے اُتے موٹے قط توں لکھیا جاندا سی ۔ خط جلیل دے معنی ’’وڈے خط‘‘ دے نيں تے خط جلیل وچ قلم دا قط خچر دے 24 بالاں دے برابر ہويا کردا سی جو عرضاً برابر برابر رکھے ہوئے ہون۔ اِس رائے دے مطابق خط ثلثین اوہ سی جس وچ قلم دا قط دو تہائی یعنی 16 بالاں دے برابر ہُندا سی تے خط ثلث اوہ سی جس وچ قلم دا قط 8 بالاں دے برابر ہُندا سی ۔ اِس رائے دے مطابق طرزِ نگارش وچ کوئی خاص فرق تاں نئيں سی بلکہ فرق قلم دے موٹے ہونے یا پتلا ہونے توں ہی پیدا ہُندا سی ۔ ایہ مشہور رائے ماہرین خطاط و محققاں دے نزدیک قابل قبول نئيں اے۔[۱]
فن خطاطی دے امام ابن مقلہ (وزیر خلافت عباسیہ) نے اِس دے متعلق اپنی رائے ایہ بیان کيتی اے کہ: ’’خط کوفی وچ روزِ اول توں ہی دو طرزِ نگارش چلی آ رہیاں نيں۔ خط طومار (خط جلیل) تے خط غبار الحلبہ (یعنی میدان دی گرد)۔ خط طومار سارے دا سارا ہی بسط (پھیلاؤ یا کشادگی وچ ) اے، سطح اے تے اِس وچ دَور (محوری گردش) نئيں اے۔ (ایہی خط ترقی پاکر خط محقق بنا)۔ خط غبار وچ دَور ہی دَور اے (یعنی محوری گردش وچ اے )۔ تے ایہ بسط وسطح بالکل نئيں رکھدا۔ فن خطاطی وچ آئندہ جِنّے وی خطوط تے خط غبار دونے توں ترکیب پاکر وجود وچ آئے نيں۔ ہن جس خط وچ بسط دو تہائی اے تے دَور اک تہائی اے تاں اوہ ثلثین کہلاندا اے تے جس خط وچ بسط اک تہائی اے تے دَور دو تہائی اے تاں اوہ ثلث کہلاندا اے ۔‘‘ ایہ رائے حقیقت دے زیادہ نیڑے تر اے تے اہل فن نے اِسی رائے نوں قبول کیتا اے۔[۲]
مختلف خطوط لکھنے دے لئی کاغذ دے مختلف سائز مخصوص سن ۔ سب توں وڈے سائز دا کاغذ طومار کہلاندا سی جس دی چوڑائی گھوڑے دے چوبیس بالاں دے برابر سی۔ خط ثلث لکھنے دے لئی اس کاغذ دا اک تہائی کاغذ( یعنی اٹھ بالاں دی چوڑائی ) درکار سی۔ ايسے لئی اسنوں ثلث کہیا گیا۔ ثلث( تہائی )، نصف( ادھا )، ثلثين( دوتہائی ) مختلف خطوط دے ناں نيں۔ ایہ ناں ہر خط نوں لکھنے دے لئی درکار وقت دی بنا اُتے پئے۔
موجد تے وجہ ٔ شہرت
[سودھو]موجد اِس دا خواہ کوئی وی ہوئے مگر اِس خط دے قواعد و ضوابط دے تحت منضبط کرنے والا عباسی وزیر ابوعلی ابن مقلہ اے جس نے باقاعدہ اِس خط نوں تشکیل دتا۔ اِس دے بعد ایہ گل تسلیم کرلئی گئی اے کہ اِس خط نوں جانے بغیر کوئی خطاط نئيں بن سکدا۔ ہر ملک تے ہر دَور وچ ایہ خط نمایاں شہرت دا حامل رہیا اے تے اِس دے اُساتذہ پیدا ہُندے رہے نيں۔ خط نسخ نے فن خطاطی دے میدان وچ آکے ضرور اِس خط دی قابلیت و شہرت نوں کم تاں کیتا اے مگر اج تک کتبے تے عنوانات اِسی خط وچ لکھے جاندے نيں۔[۳]
خصوصیات
[سودھو]- اس خط وچ چھ حصےآں وچوں گردش دو حصے تے سطح چار حصے ہُندی اے۔ ايسے تناسب دی وجہ توں اسنوں ثلث کہندے نيں۔خط ثلث وچ دو دَانگ (ٹکڑے یا حصے) سطح دے ہُندے نيں تے چار دانگ دَور (محوری گولائی) دا ہُندا اے۔ یعنی سطح 1/3 اے تے دَور 2/3 اے۔
- خط محقق دی نسبت اِس خط دا دَور (محوری گولائی) زیادہ ہُندا اے۔
- اِس خط وچ قلم دا قط محرف ہُندا اے، یعنی قط ٹیڑھا رکھیا جاندا اے۔
- حروف تہجی ا، ب، د، ر، ک، ل، ن دے سر نوں بالکل نمایاں لکھیا جاندا اے۔ خواہ ایہ حروف مفرد ہاں یا ترکیب وچ حروفِ اول ہون۔ آغاز وچ تھوڑا سا شوشہ بنایا جاندا اے۔
- اِس خط وچ اک دشواری ایہ اے کہ نیڑے نیڑے سب حروف یکساں شکل اختیار کرلیندے نيں تے اِسی لئی اِنہاں نوں پڑھنے وچ دِقت پیش آندی اے۔
- ماہرین خط تے کاتب اِس خط نوں اُم الخطوط کہندے نيں جس توں مراد ایہ اے کہ جس شخص نے خط ثلث لکھنے وچ درجہ ٔ کمال حاصل کر ليا، اُس دے لئی فیر دوسرے تمام خطوط لکھنا سہل (آسان) ہوجاندا اے۔[۴]
