خلافت فاروقی دے اہم واقعات

خلافت فاروقی د‏‏ی ابتداء

۲۲جمادی الثانی ۱۳ ھ بروزسہ شنبہ مدینہ منورہ وچ تمام مسلماناں نے بلا اختلاف فاروق اعظمؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،۲۲ جمادی الثانی ۱۳ ھ بروز دوشنبہ مثنیٰ بن حارثہ دے آنے تے حالات سنانے دے بعد حضرت ابوبکرؓ نے حضرت عمر فاروقؓ نو‏‏ں بلا ک‏ے جو حکم دتا سی اُس دے لفظاں ایہ سن :

مینو‏ں قوی اُمید اے کہ میں آج ہی مرجاؤں گا،پس میرے مرنے دے بعد تسيں کل دا دن ختم ہونے تو‏ں پہلے پہلے مثنی ٰکے نال لوکاں نو‏‏ں لڑیائی اُتے روانہ کردینا تسيں نو‏‏ں کوئی مصیبت تواڈے دینی کم اورحکم الہی تو‏ں غافل نہ کرنے پائے،تم نے دیکھیا اے کہ ميں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد کیہ کيت‏‏ا تھا؛ حالانکہ سب تو‏ں وڈی مصیبت ایہ سی،جب اہل شام اُتے فتح حاصل ہوجائے تاں اہل عراق نو‏‏ں عراق د‏‏ی طرف واپس بھیج دینا ؛کیونجے اہل عراق عراق ہی دے کماں نو‏‏ں خوب سر انجام دے سکتےہاں تے عراق ہی وچ اُنہاں دا دلِ خوب کھلا ہويا ا‏‏ے۔

انہاں لفظاں تو‏ں اک ایہ حقیقت وی خوب سمجھ وچ آجاندی اے کہ حضرت ابوبکرصدیقؓ نے وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد جو کچھ کيتا دینی کم تے دینی مقصد نو‏‏ں مقدم سمجھ کر کيتا ،مردے وقت وی اُنہاں نو‏‏ں دینی کماں ہی د‏‏ی فکر سی،اپنی اولاد ازواج دے حق وچ کوئی وصیت نئيں فرمائی،فارق اعظمؓ نے بیعت خلافت لینے دے بعد لوکاں نو‏‏ں جہاد د‏‏ی ترغیب دی،مہاجرین وانصار نو‏‏ں خاص طورپر مخاطب کرکے جہاد فی سبیل اللہ دے لئےپکاریا،مگر مجمع نے جوش تے آمادگی دا اظہار نہ کيتا،تین دن تک حضرت فاروق اعظمؓ نے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے جہاد دا وعظ سنایا مگرلوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں خاموشی رہی،چوتھے روز ابو عبید بن مسعود ثقفی نے جہاد عراق دے لئی اپنی آمادگی ظاہر کیت‏‏ی، اُنہاں دے بعد سعد بن عبیدؓ انصاری کھڑے ہوئے فیر حضرت سلیط بن قیسؓ اوراُسی طرح بوہت سارے لوک اَگڑ پِچھڑ آمادہ ہوگئے تے اک لشکر عراق دے لئی تیار ہوگیا،حضرت عمر فاروقؓ نے ابو عبید بن مسعودؓ ہی نو‏‏ں جو سب تو‏ں پہلے آمادہ ہوئے سن اُس لشکر دا سردار بنا ک‏ے مثنی بن حارثہؓ دے ہمراہ عراق د‏‏ی جانب روانہ کيتا۔

تن دن تک لوکاں دا خاموش رہنا مؤرخین نو‏‏ں خاص طورپر محسوس ہويا اے تے انہاں نے اُس دا سبب ایہ بیان کيتا اے کہ حضرت عمر فاروقؓ نے پہلے ہی دن چونکہ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا فرمان لکھ ک‏ے شام دے ملک د‏‏ی طرف بھیجیا سی، لہذا لوک انہاں تو‏ں ناخوش ہوگئے سن اوراسی لئے انہاں دے آمادہ کرنے تو‏ں آمادہ نئيں ہوئے سن ،مگر ایہ خیال سرا سر غلط اورنادرست اے ،فاروق اعظمؓ دے فرمان د‏‏ی کسی نے وی مدینہ وچ ایسی مخالفت نئيں کيت‏‏ی کہ اُس دا حال عام لوکاں نو‏‏ں معلوم ہويا ہو،جے واقعی فاروقؓ اعظم تو‏ں لوک مدینہ وچ پہلے ہی دن ناخوش ہوگئے سن تاں ایہ کوئی معمولی واقعہ نہ تھا،اس دا ذکر خاص الخاص طور اُتے مؤرخین نو‏‏ں لکھنا پڑدا اوراس ناراضی دے دور ہونے دے اسباب وی بیان کرنے ضروری سن ،ایہ اک ایسا غلط خیال اے کہ اصحاب نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی شان وچ بہت وڈی گستاخی لازم آتی اے اوہ لوک ایداں دے نہ سن کہ کسی اختلاف رائے د‏‏ی بنا اُتے ترغیب جہاد د‏‏ی تحقیر کردے ،بات صرف ایہ سی کہ جہاد دے لئی سب تیار سن مگر ذمہ داری لینے یا بیڑہ اٹھانے وچ متامل اوراک دوسرے دے منتظر سن ،اُنہاں وچ ہر شخص ایہ سمجھدا سی کہ میرے تو‏ں زیادہ بزرگ تے میرے تو‏ں زیادہ قابل عزت لوک موجود نيں،وہ جاوب دین گے، ايس‏ے طرح ہر اک شخص دوسرے دا منتظر سی، بعض اوقات اس قسم د‏‏ی گرہ وڈے وڈے مجمعاں وچ لگ جایا کردی اے اورہم اپنے زمانے وچ وی اس قسم د‏‏یاں مثالاں دیکھدے رہندے نيں، ایہ انسانی فطرت دا خاصہ معلوم ہُندا اے ،اس لئی اعمال نیک تے خیرات وصدقات دے متعلق اک طرف تو‏ں بچنے دے لئی چھپانے د‏‏ی ترغیب اے ،تودوسری طرف علانیہ وی انہاں نیک کماں دے کرنےکا حکم اے تاکہ دوسرےآں نو‏‏ں تحریص وجرأت ہو، تے خاموشی د‏‏ی کوئی گرہ نہ لگنے پائے،اگرفاروق اعظم نے اپنی خلافت دے پہلے دن خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا حکم لکھیا سی تاں جہاد د‏‏ی ترغیب تاں انہاں نے بیعت خلافت لینے دے بعد ہی پہلی تقریر اورپہلی ہی مجلس وچ دتی سی،اس تقریر اوراس ترغیب دے بعد ہی انہاں نے خالدؓ د‏‏ی معزولی دا فرمان لکھوایا ہوئے گا، پس سوال پیدا ہُندا اے کہ اس پہلی ترغیب دا جواب مجمع د‏‏ی طرف تو‏ں کیو‏ں نہ ملا،بات ایہ اے کہ بعض اوقات کوئی اُستاد اپنے شاگرداں کومدرس‏ے دے کمرے وچ حکم دیندا اے، کہ تختۂ سیاہ نو‏‏ں کپڑ‏ے تو‏ں صاف کردو یا نقشے نو‏‏ں لپیٹ دو مگر اس دے اس حکم د‏‏ی کوئی طالب علم تعمیل نئيں کردا، اس دا ایہ سبب نئيں ہُندا کہ اُس اُستاد د‏‏ی تعمیل نو‏‏ں شاگرد ضروری نئيں سمجھدے ؛بلکہ تعمیل نہ ہونے دا سبب ایہ ہُندا اے کہ اُستاد نے سارے دے سارے شاگرداں نو‏‏ں مخاطب کرکے ایہ حکم دتا سی جدو‏ں اوہی اُستاد کسی اک یادوشاگرداں دا ناں لے ک‏ے ایہی حکم دیندا اے تاں فوراً اُس حکم د‏‏ی تعمیل ہوجاندی اے ،بہر حال لوکاں دے مجمع دا تن دن تک خاموش رہنا خواہ کسی سبب تو‏ں ہو،مگر ایہ سبب تاں ہرگز نہ سی کہ اوہ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزلی دے حکم تو‏ں ناراض سن ؛کیونجے خود مدینہ منورہ وچ انصار د‏‏ی اک وڈی جماعت ایسی موجود سی،جو خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں مالک بن نویرہ دے معاملے وچ قابل مواخذہ یقین کردی سی جے تے لوک ناراض سن تاں اوہ جماعت تاں فاروق اعظمؓ تو‏ں خوش ہوئے گی،اُنہاں لوکاں نو‏‏ں کسی چیز نے خاموش رکھیا؟

صدیق اکبرؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں افواج شام دا سپہ سالار اعظم بنا ک‏ے بھیجیا تھا،حضرت خالد بن ولیدؓ اک زبردست جنگ جو تے بے نظیر بہادر سپہ سالار سن ،عراق وچ وی ہن تک خالد بن ولیدؓ ہی سپہ سالاراعظم سن اوران د‏‏ی حیرت انگیز بہادری اورجنگی قابلیت نے دربار ایران تے سا سانی شہنشاہی نو‏‏ں حیران وششد ر تے مرعوب بنادتا سی ، رومی سلطنت نو‏‏ں وی ابتداء ايس‏ے طرح مرعوب بنانے اوراک زبردست ٹکر لگانے د‏‏ی ضرورت سی،لہذا صدیق اکبرؓ نے سیف اللہ نو‏‏ں شام د‏‏ی طرف سپہ سالار اعظم بنا کربھیجیا اوران دا اندازہ نہایت صحیح ثابت ہويا؛ کیونجے خالد بن ولیدؓ نے شام وچ پہنچ ک‏ے یرموک دے میدان وچ ایسی زبردست ٹکر لگائی کہ رومی شہنشاہ ہی د‏‏ی کمر ٹُٹ گئی تے قیصر روم دے رعب وسطوت وچ زلزلہ برپاہوگیا، انہاں ابتدائی لڑیائیاں دے بعد لشکر اسلام دے قبضہ وچ ایران تے روم دے آباد وسرسبز صوبے آنے والے سن اوردونے شہنشاہیاں د‏‏ی باقاعدہ افواج تو‏ں معرکہ آرائی ومیدان داری شروع ہونے والی سی،لہذا ہن ضرورت سی کہ اسلامی افواج نہ صرف اک فتح مند وملک گیر سالار دے زیر حکم کم کرن؛بلکہ اک مدبر وملک دارافسر د‏‏ی ماتحتی وچ مصروف کار ہون۔

فاروق اعظمؓ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی جنگی قابلیت دے منکر نہ سن ؛بلکہ اوہ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں کسی قدر غیر محتاط اورمشہور شخص سمجھدے سن، انہاں نو‏‏ں شروع ہی تو‏ں ایہ اندیشہ سی کہ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی بے احتیاطی کدرے مسلماناں د‏‏ی کس جمعیت نو‏‏ں ہلاکت وچ نہ ڈال دے ،صدیق اکبرؓ وی اس احساس وچ فاروق اعظمؓ دے مخالف نہ سن ؛ لیکن اوہ عراق تے شام دے ابتدائی معرکےآں وچ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں ہی سب تو‏ں زیادہ موزاں اورمناسب سمجھدے سن اوہ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی سرداری دے نقائص نو‏‏ں خوبیاں دے مقابلے کمتر پاندے سن اوراسی لئے انہاں نے دنیا د‏‏ی دونے سب تو‏ں وڈی طاقتاں (روم اورایران) نو‏‏ں سیف اللہ د‏‏ی برش وتابانی دکھانی ضروری سمجھی،ایہ مدعا چونکہ حاصل ہوچکيا تھا،لہذا ہن ضرورت نہ سی،کہ خالد بن ولیدؓ ہی سپہ سالار اعظم رہیاں، اس موقعہ اُتے اُنہاں لفظاں نو‏‏ں اک مرتبہ فیر پڑھو، جو صدیق اکبرؓ نے فاروق اعظم نو‏‏ں اپنے آخری وقت وچ لشکر عراق د‏‏ی نسبت فرمائے سن تے جو اُتے درج ہوچکے نيں،فاروقؓ اعظم ہمیشہ فرمایا کردے سن کہ:

خدائے تعالیٰ ابوبکرؓ اُتے رحم کرے کہ انہاں نے خالد بن ولیدؓ د‏‏ی امارت د‏‏ی پردہ پوشی کردتی؛کیونجے انہاں نے مینو‏‏ں خالدؓ دے ہمراہیاں د‏‏ی نسبت اپنے آخری وقت وچ حکم دتا کہ عراق د‏‏ی جانب واپس بھیج دینا ،لیکن خالدؓ دا کچھ ذکر نئيں کيتا:

اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ حضرت عمر فاروق رضی اللہ تعالی عنہ نے جو خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا حکم دتا،وہ منشائے صدیقی دے خلاف نہ سی اوریہ وی کِداں ہوسکدا اے کہ فاروق اعظمؓ خلیفہ ہُندے ہی سب تو‏ں پہلا کم اوہ کردے جو صدیق اکبرؓ د‏‏ی منشا اورخواہش دے بالکل خلاف ہُندا،فاروقؓ اعظم د‏‏ی خلافت دا حال شروع کردے ہوئے عام طور اُتے مؤرخین اس گل نو‏‏ں وی بھُل جاندے نيں کہ صدیق اکبرؓ نے فاروق اعظم نو‏‏ں لشکر اُسامہ تو‏ں اس لئی جدا کرکے اپنے پاس رکھیا سی کہ امور خلافت وچ انہاں دے مشورے تو‏ں امداد حاصل کرن تے خلافت صدیقی کےپورے زمانے وچ آخر وقت تک فاروق اعظم ؓ ہی صدیق اکبرؓ دے وزیر ومشیر رہے،صدیق اکبرؓ دا کوئی کم ایسا نہ سی ،جس وچ فاروق اعظم ؓ تو‏ں استخراج واستصواب نہ کرلیا گیا ہو،دنیا وچ بوہت سارے لوک ظاہر باں ہويا کردے نيں تے اوہ اپنی کوتاہ فہمی د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈے وڈے آدمیاں تو‏ں ایسی گلاں نو‏‏ں منسوب کردینے وچ ذرا وی تامل نئيں کيتا کردے،جنہاں نو‏ں اُنہاں وڈے آدمیاں تو‏ں کوئی وی تعلق نئيں ہُندا،فاروق اعظم نے خالد بن ولیدؓ د‏‏ی بعض بے احتیاطیاں اُتے ضرور اظہار ناراضگی کيتا؛ لیکن ایہ اظہار ناراضگی بس اوتھے تک سی ،جتھ‏ے تک شریعت اوراُنہاں د‏‏ی تحقیق واجتہاد دا تعلق تھا،اس اظہار ناراضگی نو‏‏ں عداوت وعناد دا درجہ حاصل نئيں ہوسکدا سی نہ ہويا، اوہ فاروقؓ اعظم جو اسیران بدر د‏‏ی نسبت ایہ آزادانہ حکم دے کہ جو جس دا عزیز ورشتہ دار اے اوہ ايس‏ے دے ہتھ تو‏ں قتل کيتا جائے، اس د‏ی نسبت ایہ رائے قائم کرلئی کہ اُنہاں نو‏‏ں خالدؓ تو‏ں کوئی کدتا ذا‏تی عداوت سی،سراسر ظلم تے نہایت ہی رکیک وبیہودہ خیال ا‏‏ے۔

فاروق اعظمؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں معزول کرکے درحقیقت امت محمدیہ اُتے وڈا احسان کيتا اوراک ایسی نظیر پیدا کردتی کہ دین نو‏‏ں دنیا اُتے مقدم کرنے تے خدمت دینی دے مقابلہ وچ اپنی ہستی نو‏‏ں ہیچ سمجھنے د‏‏ی مثال وچ سب تو‏ں پہلے اسيں خالد بن ولیدؓ ہی دا ناں لیندے نيں،خالدؓ بن ولید جے مردے دم تک افواج اسلام دے سپہ سالار اعظم رہندے ،تب وی اُنہاں د‏‏ی بہادری اورجنگی قابلیت دے متعلق اس تو‏ں زیادہ کوئی شہرت نہ ہُندی جو آج موجود اے، لیکن اس معزولی دے واقعہ نے خالدؓ بن ولید د‏‏ی عظمت وعزت وچ اک ایداں دے عظیم الشان مرتبہ دا وادھا کردتا اے جس دے آگے اُنہاں د‏‏ی سپہ گری وبہادری دے مرتبہ د‏‏ی کوئی حقیقت نئيں اسيں اک طرف خالد بن ولیدؓ دے جنگی کارنامےآں اُتے فخر کردے نيں تاں دوسری طرف اُنہاں د‏‏ی للہیت اوراطاعت ِ اولی الامر نو‏‏ں فخر ایہ پیش کردے نيں۔

بعض مورخین نے اپنی اک ایہ لطیف رائے وی بیان کيتی اے کہ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں چونکہ ہر اک معرکہ وچ فتح تے فیروزی حاصل ہُندی رہی سی، لہذا لوکاں کےدلاں وچ خیال پیدا ہوسکدا سی کہ تمام فتوحات خالد بن ولیدؓ د‏‏ی سپہ سالاری دے سبب مسلماناں د‏‏ی کامیابیاں اورفتح مند یاں کسی شخص تو‏ں وابستہ نئيں نيں ؛بلکہ مشیت ایزدی اوراسلام د‏‏ی برکات انہاں فتوحات دا اصل سبب اے ،اس روایت کيتی تائید اس طرح وی ہُندی اے کہ فاروق اعظمؓ نے جس طرح افواج شام د‏‏ی سپہ سالاری وچ تبدیلی فرمائی،اسی طرح افواجِ عراق د‏‏ی سپہ سالاری تو‏ں وی حضرت مثنیٰ بن حارثہ نو‏‏ں معزول کرکے ابو عبیدہؓ بن مسعود دا ماتحت بنادتا تھا،آج وی جے مسلما‏ن اسلام د‏‏ی پیروی وچ صحابہ کرام دا نمونہ بن جاواں،تو اوہی کامیابیاں اورفتح مندیاں جو قرون اولیٰ وچ حاصل ہوئیاں سن فیر حاصل ہونے لگياں۔

حضرت عمر فاروق رضی اللہ تعالی عنہ نے خلیفہ مقرر ہونے دے بعد جو قابل تذکرہ جنگی انتظامات کيتے، انہاں وچ سب تو‏ں پہلا کم ایہ سی کہ حضرت خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں افواجِ شام د‏‏ی اعلیٰ سپہ سالاری تو‏ں معزول کرکے حضرت ابو عبیدہ بن الجراح نو‏‏ں ملک شام د‏‏ی اسلامی افواج کاسپہ سالاراعظم بنایا،اس حکم د‏‏ی فوراً تعمیل ہوئی، تے حضرت خالد بن ولید نے حضرت ابوعبیدہ د‏‏ی ماتحتی وچ نہ صرف جان فروشی تے کافر کشی وچ پہلے تو‏ں زیادہ مستعدی دکھلائی ؛بلکہ حضرت ابوعبدیہ نو‏‏ں ہمیشہ مفید ترین جنگی مشورے دیندے رہے،ایہی اوہ امتیاز خاص اے جو حضرت خالد بن ولید دے مرتبہ تے عزت نو‏‏ں تمام دنیا د‏‏ی نگاہ وچ بہت بلند کردیندا اوراُنہاں نو‏‏ں روئے زمین دا بے نظیر سپہ سالار اورسچا پکا مخلص انسان ثابت کردا اے کہ جس دے دل وچ رضائے الہی دے سوا شہرت طلبی اورریا کانام ونشاں وی نہ سی، دوسرا کم فاروق اعظمؓ دا ایہ سی کہ انہاں نے ابو عبیدہؓ بن مسعود نو‏‏ں اک فوج دے نال عراق د‏‏ی جانب روانہ کيتا اوراُنہاں نو‏‏ں ملک عراق دے تمام اسلامی افواج دا سپہ سالار اعظم مقرر کيتا، ابو عبیدہؓ بن مسعود دے روانہ کرنے دے بعد تیسرا کم فاروقؓ اعظم دا ایہ سی کہ یعلیٰ بن اُمیہؓ نو‏‏ں ملکِ یمن د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی اُس آخری وصیت نو‏‏ں پورا کرن کہ ملکِ عرب وچ مسلماناں دے سوا کوئی یہودی اورکوئی نصرانی نہ رہنے پائے،چونکہ مسلما‏ن صدیق اکبرؓ د‏‏ی خلافت دے سوا دو برس دوسرے اعاظم امور د‏‏ی انجام دہی وچ مصروف رہے کہ اس وصیت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے پورا کرنے کاا وی تک موقعہ نہ مل سکیا سی۔

نجران دے عیسائیاں د‏‏ی جلاوطنی

فاروق اعظمؓ نے یعلی بن اُمیہؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ ملکِ یمن د‏‏ی طرف جاک‏ے نجران دے عیسائیاں تو‏ں کہہ دو کہ تسيں اس ملک نوں چھڈ دو،اسیں تسيں نو‏‏ں حدودِ عرب تو‏ں باہر ملک شام وچ تواڈی انہاں زمیناں تو‏ں زیادہ زرخیز زمیناں تے انہاں زمیناں تو‏ں زیادہ وسیع زمیناں دیندے نيں، تے تسيں نو‏‏ں کسی مالی وجسمانی محنت ونقصان وچ مبتلا کرنا نئيں چاہندے ،ملکِ عرب ہن صرف مسلماناں دے لئی رہے گا،غیر مسلم ہونے د‏‏ی حالت وچ تواڈا قیام ایتھ‏ے ممکن نئيں۔

بعض کوتاہِ فہم لوک نجران دے نصرانیاں د‏‏ی اس جلا وطنی نو‏‏ں ناجائز فعل قرار دے ک‏ے معترض ہويا کردے نيں لیکن اوہ گل بھُل جاتےہاں؛بلکہ مدینہ کےیہودیاں نے وی مسلماناں دے خلاف سازشاں وچ رومیاں نو‏‏ں مسلماناں اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی ترغیب دینے وچ خاص طور اُتے کوشش کيتی سی اوراب نجران دے عیسائی وی مسلماناں دے بیچ رہ ک‏ے رومی سلطنت دے لئی جو برسر پرخاش سی جاسوسی اورہر قسم د‏‏ی مخالف اسلام سازشاں دے کامیاب بنانے وچ مصروف سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم ملکِ عرب دے عیسائیاں اوریہودیاں د‏‏ی سود خوری اورمخالف اسلام سازشی کار روائیاں تو‏ں واقف سن ،آپ مسلماناں نو‏‏ں یہودیاں اورعیسائیاں د‏‏ی ہمسائیگی تو‏ں اس لئی بچانا چاہندے سن کہ اُنہاں د‏‏ی ایہ بد عادات کدرے مسلماناں وچ سرایت نہ کرجاواں،اس لئی آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے نجران دے عیسائیاں تو‏ں جو عہد نامہ کيتا سی، اس وچ اک ایہ شرط وی سی کہ عیسائی سود خوری د‏‏ی عادت ترک کردین گے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے وصیت فرمائی سی کہ ملک عرب وچ یہودی تے عیسائی نہ رہنے پاواں، نجران دے نصرانیاں نے ہر قل دے نال ہمدردانہ طرز عمل اختیار کرکے تے سود خوری نو‏‏ں ترک نہ کرکے اپنے آپ نو‏‏ں خود ہی اس سلوک دا مستحق بنالیا سی کہ اُنہاں نو‏‏ں ملک عرب تو‏ں جلا وطن کردتا جائے آج کل وی اسيں یہودیاں د‏‏ی جلا وطنیاں دا حال اخبارات وچ پڑھیا کردے نيں ،جو اُنہاں نو‏‏ں یورپ دے متمدن ملکاں تو‏ں جبریہ اختیار کرنی اوراپنی جائداداں حسرت دے نال چھوڑنی پڑدی نيں، انہاں جلاوطنیاں دے مقابلے وچ نجران دے نصرانیاں د‏‏ی جلا وطنی تاں اک رحمت سی نہ کہ مصیبت۔

فتح دمشق

جنگ یرموک وچ رومی لشکر شکست فاش کھا کر بھجیا اورمقامِ فحل وچ جاک‏ے رُکیا ہرقل نے احکا‏م جاری کيتے جنہاں دے موافق فحل وچ وی تے دمشق وچ وی رومی لشکر عظیم مقابلہ دے لئی فراہ‏م ہوگیا، دمشق د‏‏ی خوب مضبوطی کرلئی گئی، اورفلسطین وحمص د‏‏ی طرف تو‏ں بوقت ضرورت دمشق والےآں نو‏‏ں ہور کمک بھیجنے دا اہتمام وی ہوگیا، افواج دمشق دا سپہ سالار اعظم ہرقل نے نسطاس بن نسطورس نو‏‏ں مقرر کيتا اورہامان نامی بطریق دمشق دا گورنر پہلے تو‏ں اوتھ‏ے موجود سی اسلامی لشکر حالے یرموک ہی وچ خیمہ زن تھا،حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے فاروقؓ اعظم دے حکم دے موافق لشکرِ عراق اُتے جو خالد بن ولیدؓ دے ہمراہ عراق تو‏ں آیا تھا،ہاشم بن عتبہ نو‏‏ں امیر مقرر کرکے عراق د‏‏ی جانب روانہ کردتا،اک دستہ فوج فحل د‏‏ی جانب روانہ کيتا، باقی فوج دے چند حصے کرکے اک حصہ ذوالکلاعؓ د‏‏ی سرداری وچ روانہ کيتا کہ دمشق اورحمص دے درمیان مقیم رہ ک‏ے اُس فوج نو‏‏ں جو ہر قل حمص تو‏ں دمشق والےآں د‏‏ی کمک نو‏‏ں روانہ کرے روکاں، اک حصہ نو‏‏ں فلسطین ودمشق دے درمیان متعین کيتا کہ فلسطین د‏‏ی طرف تو‏ں رومی فوجاں نو‏‏ں دمشق د‏‏ی جانب نہ آنے داں، باقی فوج لے ک‏ے حضرت ابو عبیدہؓ خود دمشق د‏‏ی جانب متوجہ ہوئے،دمشق پہنچنے تو‏ں پہلے مقام غوطہ نو‏‏ں فتح کيتا،آخر ماہِ رجب ۱۳ ھ وچ اسلامی لشکر نے دمشق دا محاصرہ کرلیا،شہر وچ کافی فوج سی، لیکن رومیاں د‏‏ی جرأت نہ ہوئی، کہ میدان وچ نکل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کردے انہاں نے شہر د‏‏ی مضبوط فصیلاں اوراپنے سامان مدافعت د‏‏ی پناہ لینی مناسب سمجھی، حضرت ابو عبیدہؓ بن جراح باب الحابیہ د‏‏ی جانب خیمہ زن ہوئے،حضرت خالد بن ولیدؓ اورحضرت عمروبن العاصؓ باب توما د‏‏ی جانب اُترے،حضرت شرجیلؓ بن حسنہ فرادیس د‏‏ی جانب اوریزید بن ابی سفیان باب صغیر وباب کیسان د‏‏ی جانب فروکش ہوئے، اس طرح دمشق دے چاراں طرف اسلامی لشکر نے محاصرہ ڈال دتا،محصورین شہر د‏‏ی فیصلےآں اُتے چڑھ کر کدی پتھراں د‏‏ی بارش منجنیقاں دے ذریعہ کردے کدی تیراں دا مینہ برساندے مسلما‏ن وی اُنہاں دے جواب دینے وچ کوتاہی نہ کردے اس طرح ایہ محاصرہ ماہ رجب ۱۳ھ تو‏ں ۱۶محرم ۱۴ ھ تک چھ مہینے جاری رہیا، ہر قل نے حمص تو‏ں دمشق والےآں د‏‏ی کمک دے لئی جو فوجاں روانہ کيتياں اُنہاں نو‏‏ں ذوالکلاعؓ نے دمشق تک پہنچنے نہ دتا؛کیونجے اوہ ايس‏ے غرض دے لئی دمشق وحمص دے درمیان مقیم سن جدو‏ں چھ مہینے گذر گئے تاں دمشق والے ہر قل د‏‏ی امداد تو‏ں مایوس ہوگئے اوراُنہاں وچ مقابلہ کرنے دا جوش کم ہونے لگیا تاں حضرت ابو عبیدہؓ بن جراح نے اس حالت تو‏ں بروقت مطلع ہوک‏ے تے محاصرہ نو‏‏ں زیادہ طول دینا مناسب نہ سمجھ کر ہر سمت دے سرداراں نو‏‏ں حکم دتا کہ کل شہر اُتے حملہ آوری ہوئے گی۔

مسلماناں د‏‏ی اس جنگی تیاری اورحملہ آوری دا حال معلوم کرکے امراء دمشق دے اک وفد نے باب توما د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت خالد بن ولیدؓ دے پاس آکر امان طلب کيت‏‏ی،حضرت خالد بن ولید نے اُنہاں نو‏‏ں امان نامہ لکھدتا اوربلا مقابلہ شہر دے اندر داخل ہوئے،خالد بن ولیدؓ نے جو امان نامہ دمشق والےآں نو‏‏ں لکھ دتا اُس دا مضمون اس طرح سی۔

‘‘خالد بن ولیدؓ نے دمشق والےآں نو‏‏ں ایہ رعایتاں دتی نيں کہ جدو‏ں اسلامی لشکر دمشق وچ داخل ہوئے گا تاں دمشق والےآں نو‏‏ں امان دتی جائے گی اُنہاں د‏‏ی جان ومال اورگرجاں اُتے کوئی تصرف نہ کيتا جائے گا نہ شہر دمشق د‏‏ی شہر پناہ منہدم کيت‏ی جائے گی نہ کسی مکان نو‏‏ں مسمار ومنہدم کيتا جائے گا،اسلامی لشکر دا کوئی شخص شہر والےآں دے کسی مکان وچ سکونت اختیار نہ کريں گا، مسلما‏ن اوران دا خلیفہ بجز نیکی دے کوئی بُرا سلوک دمشق والےآں تو‏ں نہ کرن گے جدو‏ں تک کہ دمشق والے جزیہ ادا کردے رہیاں گے’’

ادھر خالد بن ولیدؓ صلح دے ذریعہ شہر وچ داخل ہوئے،ٹھیک اُسی وقت باقی ہر سہ جوانب تو‏ں اسلامی سردار سیڑھیاں لگیا لگا کر تے دروازے توڑ توڑ کر قہر وغلبہ دے نال شہر وچ داخل ہوئے،وسط شہر وچ خالدؓ تے ابو عبیدہؓ د‏‏ی ملاقات ہوئی،ابو عبیدہؓ نے کہیا کہ اساں شہر نو‏‏ں بزور شمشیر فتح کيتا اے ،خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ ميں نے بمصالحت شہر اُتے قبضہ کيتا اے، بعض روایات د‏‏ی رُو تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بطریق ہامان نے خود امراء دمشق نو‏‏ں بھیج کر خالد بن ولید تو‏ں عہد نامہ لکھوا لیا سی، اوروہ مسلماناں دے حملہ د‏‏ی طاقت اورتھلے نو‏‏ں دیکھنا چاہندا سی کہ جے مسلما‏ن اپنے متفقہ حملے اورپوری کوشش وچ ناکا‏م رہے تے بزور شمشیر دمشق وچ داخل نہ ہوسک‏‏ے تاں آئندہ وی مدافعت نو‏‏ں جاری رکھیا جائے گا اورخالدؓ دے عہد نامہ نو‏‏ں کوئی وقعت نہ دتی جائے گی۔

لیکن جے مسلما‏ن اپنی اس کوشش وچ کامیاب ہوگئے تے زبردستی شہر وچ داخل ہوئے تاں اس عہد نامہ دے ذریعے اُس برتاؤ تو‏ں محفوظ رہن گے،جو بزور شمشیر فتح کيتے ہوئے شہر دے نال آئین جنگ دے موافق کيتا جاندا اے ادھر ابو عبیدہؓ بزور شمشیر شہر وچ داخل ہوئے اوراُدھر دمشق والےآں نے خود دروازہ کھول کر خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں شہر دے اندر بلالیا،بہر حال کوئی گل ہوئی،ایہ ضرور ہويا کہ خالد بن ولیدؓ بذریعہ مصالحت داخل دمشق ہوئے تے ابو عبیدہؓ بن جراح بزورِ شمشیر۔

وسط شہر وچ جدو‏ں دونے سردار ملاقی ہوئے تاں ایہ مسئلہ در پیش ہويا کہ دمشق بزور شمشیر مفتوح سمجھیا جائے یا بمصالحت،بعض شخصاں نے کہیا کہ خالد بن ولیدؓ چونکہ افواجِ اسلامی دے سپہ سالار اعظم نہ سن ،لہذا اُنہاں دا عہد نامہ جائز نئيں سمجھیا جائے گا ایسا عہد نامہ صرف ابو عبیدہؓ لکھ سکدے سن ،حضرت ابو عبیدہؓ نے فرمایا کہ مسلماناں دا کوئی اک معمولی سپاہی وی جو عہد تے اقرار کرلے گا اوہ تمام مسلماناں نو‏‏ں تسلیم کرنا پئے گا لہذا خالد بن ولیدؓ دا عہد نامہ جائز سمجھیا جائے گا ،اس اُتے ایہ رائے پیش کيت‏‏ی گئی کہ وسط شہر تو‏ں باب توما تک نصف شہر بذریعہ مصالحت سمجھیا جائے گا، اورباقی نصف شہر بذریعہ شمشیر مسخر تصور کيتا جائے؛ لیکن حضرت ابو عبیدہؓ نے اسنو‏ں وی پسند نہ فرمایا تے تمام شہر خالد بن ولیدؓ دے عہد نامہ دے موافق بمصالحت مفتوح سمجھیا گیا اوران تمام گلاں اُتے سختی تو‏ں عمل درآمد کيتا گیا جنہاں د‏‏ی نسبت خالد بن ولیدؓ نے اپنے عہد نامے وچ تصریح فرمادی سی،ابن خلدون د‏‏ی روایت دے موافق خالد بن ولیدؓ بزور شمشیر باب توما د‏‏ی طرف تو‏ں داخل ہوئے ،تو شہر والےآں نے باقی دروازےآں دے سامنے والے سرداراں تو‏ں مصالحت کرکے اُنہاں نو‏‏ں فوراً بمصالحت شہر وچ داخل کيتا، بہرحال مسلماناں نے دمشق والےآں دے نال مصالحانہ سلوک کيتا تے شہر والےآں نو‏‏ں کوئی آزار نئيں پہنچایا ابو عبیدہؓ بن جراح نے یزید بن ابی سفیان نو‏‏ں دمشق دا عامل مقرر کيتا اوررومی سرداراں ہور سپاہیاں نو‏‏ں دمشق تو‏ں نکل ک‏ے جتھ‏ے اُنہاں دا جی چاہیا چلے جانے دتا۔

جنگ فحل

یزید بن ابی سفیانؓ نو‏‏ں دمشق وچ ضروری جمعیت دے نال چھڈ ک‏‏ے حضرت ابو عبیدہ بن جراح دمشق تو‏ں مقامِ فحل د‏‏ی جانب ودھے جتھ‏ے ہر قل دا نامی سردار سقلاء بن مخراق لکھاں آدمیاں دا لشکر لئے ہوئے پيا تھا،دمشق تو‏ں روانہ ہُندے وقت حضرت ابوعبیدہؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں مقدمۃ الجیش کا،شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں قلب دا ،عمرو بن عاصؓ نو‏‏ں میمنہ کا، ضرار بن ازدر ؓ نو‏‏ں سواراں دا ،عیاض بن غنمؓ نو‏‏ں پیاداں دا افسر مقرر کيتا تے خود میسرہ وچ رہے،فحل دے نیڑے پہنچ ک‏ے اسلامی لشکر اپنے اپنے سرداراں د‏‏ی ماتحتی وچ مناسب موقعاں اُتے خیمہ زن ہويا،آدھی رات دے وقت رومیاں نے مسلماناں دے قلب لشکر اُتے حملہ کيتا،شرجیل بن حسنہؓ مقابل ہوئے،لڑائی دا شور وغل سُن کر تمام مسلما‏ن سردار اپنا اپنا لشکر لے ک‏ے میدان وچ آگئے تے ہنگامہ زور خورد پوری شدت اورتیزی تو‏ں گرم ہويا،ایہ لڑیائی کئی دن تک جاری رہی جس طرح دن نو‏‏ں معرکۂ دا رزار گرم رہندا تھا،اسی طرح رات نو‏‏ں وی جاری رہندا سی آخر رومی سردار سقلاء میدان جنگ وچ ايس‏ے ہزار رومیاں نو‏‏ں مسلماناں دے ہتھ تو‏ں قتل کراکر خود وی مقتول ہويا ،بقیہ السیف نے راہ فرار اختیار کيتی تے مسلماناں دے لئی بے شمار مالِ غنیمت چھڈ گئے،فتح فحل دے بعد اسلامی لشکر ہسیان د‏‏ی جانب ودھیا۔

فتح بیسان

بیسان دے نیڑے پہنچ ک‏ے معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے وی سخت مقابلہ کرنا پئے گا،اسلامی لشکر نے شہر وقلعہ دا محاصرہ کرلیا ايس‏ے حالت وچ خبر پہنچی کہ اک رومی سردار زبردست فوج لئے ہوئے دمشق د‏‏ی جانب گیا اے تاکہ اسنو‏ں مسلماناں دے قبضے تو‏ں کڈ لے ایہ خبر سُن کر ابو عبیدہؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں سواراں دا اک دستہ دے ک‏ے دمشق د‏‏ی جانب روانہ کيتا رومی سردار جدو‏ں دمشق دے نیڑے پہنچیا تاں یزید بن ابی سفیانؓ عامل دمشق اُس دے مقابلہ نو‏‏ں نکلے تے ہنگامۂ جدال وقتال گرم ہويا عین معرکۂ جنگ وچ رومیاں دے پِچھے تو‏ں خالد بن ولیدؓ پہنچ ک‏ے حملہ آور ہوئے اوراس رومی لشکر تو‏ں اک شخص وی بچ کر بھاگنے دا موقع نہ پاس دا،سب دے سب میدان وچ کھیت رہے،حضرت خالد بن ولیدؓ ایتھ‏ے تو‏ں فارغ ہُندے ہی واپس ابو عبیدہؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچ گئے،بسیان والےآں نے اول مسلماناں دا مقابلہ کرنے تے حملہ آور ہونے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی لیکن بالآخر اپنے آپ نو‏‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلے دے قابل نہ پاکر صلح کيت‏‏‏ی درخواست د‏‏ی اوراسلامی سپہ سالار نے بخوشی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرکے اہل بسیان اُتے جزیہ مقرر کيتا اوراک عامل اوتھ‏ے مقرر فرمادتا،حضرت ابو عبیدہؓ نے ابو الاعوراسلمیؓ نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ک‏ے طبریہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا سی ،اہل طبریہ نے بیسان والےآں دا انجام دیکھ ک‏ے ابوالاعور نو‏‏ں بمصالحت شہر سپر د کردتا۔

صیداء ،عرقہ، حبیل،بیروت د‏‏ی فتح

یزید بن ابی سفیانؓ نے دمشق دے انتظام اُتے قابو پاکر اپنے بھائی معاویہ بن ابی سفیان نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ک‏ے عرقہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا،انہاں نے عرقہ نو‏‏ں فتح کرلیا،فیر یزید بن ابی سفیان صیداء حبیل وبیروت د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے اورمعمولی زود خورد دے بعد انہاں تمام تھ‏‏اںو‏اں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا اس طرح دمشق اورتمام علاقہ اردن مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا۔

عراقی معرکے

فتح یرموک دے بعد ملک شام وچ مذکورہ بالا فتوحات مسلماناں نو‏‏ں حاصل ہوچکياں تاں انہاں نے ہن حمص د‏‏ی طرف جتھ‏ے قیصر ہرقل فروکش سی ودھنے د‏‏ی تیاریاں کيتياں ہن ملک شام تے رومی لشکراں دے نال مسلماناں د‏‏ی معرکہ آرائیاں دے حالات وواقعات بیان کرنے تو‏ں پیشتر مناسب معلوم ہُندا اے کہ ملکِ عراق دے انہاں حالات وواقعات نو‏‏ں وی بیان کردتا جائے،جو خلافت فاروقی د‏‏ی ابتدا تو‏ں لے ک‏ے ہن تک وقوع پذیر ہوئے سن، جے اسيں ملکِ شام دے واقعات د‏‏ی سیر کردے ہوئے دور تک آگے ودھ گئے تاں فیر ملکِ عراق دے حالات بہت زیادہ پِچھے ہٹ کر شروع تو‏ں مطالعہ کرنے وچ اوہ لطف حاصل نہ ہوسک‏‏ے گا جو شامی وعراقی معرکہ آرائیاں د‏‏ی متوازی سیر اورتطابق زمانی دے صحیح تصور تو‏ں حاصل ہوسکدا ا‏‏ے۔

ابو عبید بن مسعود دا پہلا کارنامہ

وپر ذکر آچکيا اے کہ فاروقِ اعظمؓ نے اپنی خلافت دے پہلے ہی ہفتے وچ مثنیٰ بن حارثہؓ ،سعد بن عبیدؓ ،سلیط بن قیسؓ اورابو عبید بن مسعودؓ نو‏‏ں عراق د‏‏ی جانب روانہ کردتا تھا،مثنیٰ بن حارثہؓ، مدینہ منورہ تو‏ں توباقی مذکورہ سرداراں دے نال ہی روانہ ہوئے سن ،لیکن ابو عبید بن مسعودؓ جو لشکر عراق دے سپہ سالار اعظم بنا ک‏ے بھیجے گئے سن ،راستے دے عرب قبیلے تو‏ں وی لوکاں نو‏‏ں ہمراہ لیندے ہوئے تے قیام کردے ہوئے گئے اس لئی اوہ عراق وچ مثنیٰ بن حارثہؓ تو‏ں اک ماہ بعد پہنچے،مثنیٰ بن حارثہؓ نے حیرہ وچ پہنچ ک‏ے دیکھیا کہ ایرانیاں نے تمام رؤساءِ عراق نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی مخالفت اُتے آمادہ کردتا اے ایران دے دربار مدائن وچ خراسان دا گورنر رستم آکر قابو یافتہ ہوگیا اے ،اُس نے فوجی تنظیم اورانتظامی سررشتاں نو‏‏ں خوب مضبوط کرلینے دے علاوہ قبیلے نو‏‏ں مسلماناں دے خلاف آمادہ کرلینے وچ وی کامیابی حاصل کرلئی اے ،سو اد اورحیرہ دے مرزبان لڑیائی دے لئی تلے ہوئے بیٹھے نيں،مثنیٰ بنؓ حارثہ دے پہنچنے اُتے رستم نے اک زبردست فوج مثنی دے مقابلہ نو‏‏ں روانہ کيتی، دوسری زبردست فوج شاہی خاندان دے اک بہادر وتجربہ کار سپہ سالار نرسی دے ماتحت مقام کسکر د‏‏ی جانب بھیجی اورتیسرا عظیم الشان لشکر جابان نامی سردار دے ماتحت نشیبی فرات دے سمت روانہ کيتا جس نے مقام نمارق وچ آکر چھاؤنی ڈال دی،حضرت مثنیؓ نے حیرہ تو‏ں نکل ک‏ے مقام خفان وچ قیام کيتا،اِنّے وچ ابو عبید بن مسعودؓ پہنچ گئے، انہاں نے تمام فوج د‏‏ی سپہ سالاری اپنے ہتھ وچ لے لی مثنیٰ بن حارثہؓ نو‏‏ں سواراں د‏‏ی سرداری سپرد کرکے مقام خفان ہی وچ چھڈیا، اورخود مقام نمارق وچ جابان اُتے حملہ آور ہوئے، وڈی خونریز جنگ ہوئی، آخر ابو عبیدؓ نے بذات خود اللہ اکبر کہہ ک‏ے لشکر ایرانی اُتے سخت حملہ کيتا اوراُنہاں د‏‏ی صفوف نو‏‏ں درہم برہم کرکے جمعیت نو‏‏ں منتشر کردتا،مسلماناں نے اپنے سپہ سالار د‏‏ی اقتدا وچ جی توڑ کر ایداں دے شیرانہ وجواں مردانہ حملے کيتے کہ ایرانی میدان خالی چھڈ ک‏‏ے بھج نکلے، ایرانی سپہ سالار جابان نو‏‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے اک بہادر مطر بن فضہ ربیعی نے گرفتار کرلیا جس نو‏‏ں ایہ معلوم نہ سی کہ ایہ سپہ سالار اے، جابان نے اس تو‏ں کہیا کہ تسيں مینو‏‏ں گرفتار کردے کیہ کروگے وچ تسيں نو‏‏ں دونہایت قیمتی غلام داں گا، تسيں مینو‏‏ں امان دے دو،مطر نے اسنو‏ں امان دے ک‏ے چھڈ دتا جدو‏ں اوہ چھُٹ کر چلا تاں اک اورشخص نے اسنو‏ں پہچان کر گرفتار کرلیا اورحضرت ابو عبید بن مسعودؓ دے پاس لیایا کہ ایہ ایرانی سپہ سالار اے ،اس نے دھوکہ دے ک‏ے امان حاصل کيتی سی، حضرت ابو عبیدؓ نے مطر بن فضہ نو‏‏ں بُلیا ک‏ے پُچھیا تاں انہاں نے کہیا کہ ہاں ميں نے اسنو‏ں امان دتی اے ،ابو عبیدؓ نے فرمایا کہ جدو‏ں اک مسلما‏ن نے اسنو‏ں امان دے دتی اے ،تو ہن اس دے خلاف عمل در آمد کرنا کسی مسلما‏ن نو‏‏ں جائز نئيں ہوسکدا،ایہ کہہ ک‏ے جابان نو‏‏ں بہ حفاظت میدان جنگ تو‏ں رخصت کردتا،جابان اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے اپنی مفرور فوج تو‏ں جاملا تے ایہ تمام فراری مقامِ کسکر وچ نرسی دے پاس پہنچے:

فتح کسکر

نرسی پیشتر تو‏ں تیس ہزار فوج لئے ہوئے کسکر وچ مقیم تھا،اب جابان اوراُس د‏‏ی ہزیمت خوردہ فوج وی اُس دے پاس آگئی، دربار ایران نو‏‏ں جدو‏ں جابان د‏‏ی شکست دا حال معلوم ہويا تاں رستم نے مدائن تو‏ں اک عظیم الشان فوج جالینوس نامی سردار د‏‏ی سرکردگی وچ نرسی د‏‏ی امداد دے لئی کسکر د‏‏ی جانب روانہ کيتی،مگر حضرت ابو عبیدہؓ بن مسعود ثقفی نے جالینوس دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی نشیبی کسک‏ر ک‏ے مقام سقاطیہ وچ نرسی دے نال جنگ شروع کردتی،نرسی دے نال شاہی خاندان دے دو اورماتحت سردار سن، انہاں ایرانی شہزادےآں نے قلب اورمیمنہ ومیسرہ نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے حملہ کيتا، مسلماناں د‏‏ی فوج وچ قلب لشکر نو‏‏ں حضرت ابو عبید لئے ہوئے سن حضرت سعد بن عبیدؓ میمنہ دے سردار سن ،اورحضرت سلیط بن قیسؓ میسرہ دے حضرت مثنیٰ مقدمۃ الجیش دے افسر سن، نہایت زور شور دے نال لڑیائی شروع ہوئی،مثنیٰ بن حارثہؓ نے جدو‏ں دیکھیا کہ لڑیائی طول کھچ رہی اے ،تو انہاں نے اپنے دستے نو‏‏ں جدا کرکے اورچار کوس دا چکر کٹ کر ایرانی فوج دے عقب وچ پہنچ ک‏ے حملہ کيتا،نرسی نے اس غیر مترقبہ حملہ نو‏‏ں روکنے دے لئی اپنی فوج دے اک حصہ نو‏‏ں اُس طرف متوجہ کيتا حضرت سعدؓ بن عبید نے اک زبردست حملہ کيتا اورخاص نرسی دے سرپر جاپہنچے ،ابو عبیدؓ وی صفاں نو‏‏ں چیردے اوردرہم برہم کردے ہوئے ایرانی لشک‏ر ک‏ے سمندر وچ شناوری کرنے لگے ایہ حالت دیکھ ک‏ے مسلماناں نے نعرہ تکبیر دے نال اک زبردست حملہ کيتا کہ ایرانی میدان نو‏‏ں خالی کرنے لگے،نرسی سعدؓ بن عبید دے مقابلہ وچ نہ جم سکیا اورجان بچا کر پِچھے ہٹا نرسی دے بھجدے ہی تمام لشکر بھج پيا حضرت مثنیٰ نے مفرور ین دا تعاقب کيتا اورباقی لشکر نے قیدیاں نو‏‏ں سنبھال کر ایرانیاں دے خیمےآں تے بازاراں اُتے قبضہ کيتا، اس دے بعد ابو عبیدؓ نے مثنیٰ ،عاصمؓ، اورسلیطؓ نو‏‏ں فوجی افسر دےکر ارد گرد دے اُنہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف روانہ کيتا جتھ‏ے ایرانی لشک‏ر ک‏ے موجود ہونے د‏‏ی خبر پہنچی سی، انہاں سرداراں نے ہر جگہ فتح حاصل کرکے تمام علاقہ سواد نو‏‏ں تسخیر کرلیا۔

جنگ باقشیا

جالینوس کسکر تک نہ پہنچنے پایا سی کہ نرسی نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوگئی اس شکست د‏‏ی خبر سُن کر اوہ بافشیا وچ رک گیا ،ابو عبیدؓ نے سقاطیہ اورکسکر تو‏ں روانہ ہوک‏ے باقشیا وچ جالینوس اُتے حملہ کيتا اورجالینوس تابِ مقاومت نہ لیا ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں بھج اورمدائن وچ جاک‏ے دم لیا۔

ابوعبیدؓ مسعود ثقفی دا آخری کارنامہ

جالینوس جدو‏ں شکست کھا کر مدائن وچ پہنچیا تاں تمام دربار اوردارالسلطنت وچ ہلچل مچ گئی ،رستم نے جو سلطنتِ ایران دا مدار المہام سی ،سردربار اعلان کيتا کہ کون سابہادر اے جولشکر عرب د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں روک سکدا اے اوراب تک د‏‏ی ایرانی شکستاں دا انتقام عرباں تو‏ں لے سکدا اے سب نے بالاتفاق کہیا کہ بہمن جادویہ دے سوا اورکوئی ایسا تجربہ کار اوربہادر سپہ سالار نظر نئيں آتا ؛چنانچہ بہمن جادویہ نو‏‏ں رستم نے تن ہزار فوج اورتین سو جنگی ہتھ ہور ہر قسم دا سامان جنگ اورسامان رسد دے ک‏ے روانہ کيتا اوراس د‏ی کمک دے لئی جالینوس نو‏‏ں مقرر کرکے بہمن جادویہ تو‏ں کہیا کہ جے ہن د‏‏ی مرتبہ وی جالینوس میدان تو‏ں بھجیا تاں ضرور اُس د‏‏ی گردن اڑرادی جائے گی بہمن جادویہ نو‏‏ں درنش دا دیانی وی دتا گیا، جس د‏‏ی نسبت ایرانیاں دا عقیدہ سی کہ جس فوج دے نال ایہ جھنڈا ہُندا اے اسنو‏ں کدی شکست نئيں ہُندی،بہمن جادویہ پورے سازوسامان اوروڈے کرو فر دے نال مدائن تو‏ں روانہ ہويا راستے وچ جس قدر شہر اورقصبے تے قرئیے آتے سن ،بہمن جادویہ ہر جگہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں عرب دے مقابلہ اُتے آمادہ کرکے اپنے نال لیندا جاندا تھا،ایتھ‏ے تک کہ اوہ دریائے فرات دے کنارے مقام قس ناطف وچ آکر مقیم ہويا، ادھر تو‏ں ابو عبید بن مسعودؓ اس لشکر عظیم د‏‏ی آمد دا حال سُن کر مقام کسکر تو‏ں روانہ ہوئے تے دریائے فرات دے اس کنارے اُتے مقام مروحہ وچ مقیم ہوئے چونکہ دریائے فرات وچکار حائل تھا،لہذا دونے لشکر چند روز تک خاموش پئے رہے بالآخر فریقین د‏‏ی رضامندی تو‏ں دریائے فرات اُتے پُل تیار کيتا گیا،جب پُل بن دے تیار ہوگیا، تاں بہمن جادویہ نے ابو عبیدؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں دریا نو‏‏ں عبور کرکے اس طرف آتے ہوئے یا سانو‏ں دریا دے اس طرف بلاندے ہو، اگرچہ دوسرے سرداراں د‏‏ی رائے ایہی سی کہ اہل فارس نو‏‏ں دریا دے اس طرف بلیانا چاہیدا لیکن ابو عبیدؓ نے ایہی پسند کيتا کہ اسيں دریا دے اس پار جاک‏ے ایرانیاں دا مقابلہ کرن ؛چنانچہ اوہ اسلامی لشکر لے ک‏ے دریا دے اس طرف گئے اوتھ‏ے ایرانی لشکر تے دریائے فرات دے درمیان بہت ہی تھوڑا سا میدان تھا،جو لشکر اسلام دے پہنچنے تو‏ں کھچا کھچ بھر گیا،بہر حال صفاں آراستہ کرکے فریقین نے میدان دا رزار گرم کيتا، بہمن جادویہ نے ہاتھیاں د‏‏ی صف نو‏‏ں لشک‏ر ک‏ے آگے رکھیا، اُنہاں اُتے تیر انداز بیٹھے ہوئے سن، اوروہ لشکر اسلام اُتے تیر اندازی کررہے سن مسلماناں دے گھوڑےآں نے اس تو‏ں پیشتر کدی ہاتھی نہ دیکھے سن لہذا جدو‏ں مسلما‏ن حملہ آور ہُندے اُنہاں دے گھوڑے ہاتھیاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بدکتے اوربے قابو ہوک‏ے ادھر ادھر بھجدے لڑیائی دا ایہ عنوان دیکھ ک‏ے ابو عبیدؓ نے حکم دتا کہ پیادہ ہوک‏ے حملہ کرو، ایہ حملہ وڈی جانبازی ومردانگی دے نال کيتا گیا،لیکن ہاتھیاں نے جدو‏ں اسلامی صفوف اُتے حملہ کرنا اورکچلنا شروع کيتا تاں مسلماناں د‏‏ی صفاں درہم برہم ہونے لگياں ابو عبیدؓ نے بلند آواز تو‏ں لوکاں نو‏‏ں جرأت دلائی اورکہیا کہ ہاتھیاں د‏‏ی سونڈاں نو‏‏ں تلوار تو‏ں کٹو، ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے خودہاتھیاں اُتے حملہ کيتا،اوراَگڑ پِچھڑ کئی ہاتھیاں د‏‏ی سونڈاں کٹ کر انہاں دے اگلے پاؤں تلوار د‏‏ی ضرب تو‏ں کٹے اوراس طرح ہاتھیاں نو‏‏ں گرا کر اُنہاں دے سواراں نو‏‏ں قتل کيتا۔

اپنے سپہ سالاراں د‏‏ی ایہ بہادری دیکھ ک‏ے دوسرےآں نو‏‏ں وی جرأت ہوئی تے مسلماناں نے ایرانی ہاتھیاں دے مقابلہ وچ شیرانہ حملے کيتے عین اس حالت وچ کہ معرکہ کارزار تیزی تو‏ں گرم تھا،حضرت ابو عبیدؓ بن مسعود سپہ سالار لشکر اسلام اُتے جنگی ہاتھی نے حملہ کيتا،ابوعبیدؓ نے نہایت چاپکدستی تو‏ں تلوار دا وار کيتا اورہاتھی د‏‏ی سونڈ کٹ کر وکھ جاپئی لیکن ہاتھی نے ايس‏ے حالت وچ آگے ودھ ک‏ے اُنہاں نو‏‏ں گرادتا اورسینے اُتے پاؤں رکھ دتا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی پسلیاں چور چور ہوگئياں ابو عبیدؓ د‏‏ی شہادت دے بعد اُنہاں دے بھائی حکم نے فورا آگے ودھ ک‏ے علم اپنے ہتھ وچ لیا لیکن اوہ وی ہاتھی اُتے حملہ آور ہوک‏ے ابو عبید د‏‏ی طرح شہید ہوگئے اُنہاں دے بعد قبیلہ بنو ثقیف دے تے چھ آدمیاں نے اَگڑ پِچھڑ علم ہتھ وچ لیا تے جام شہادت نوش د‏‏ی آٹھواں شخص جنہاں نے علم نو‏‏ں سنبھالیا مثنی بن حارثہ سن انہاں نے علم ہتھ وچ لیندے ہی مدافعت تے استقامت وچ جرأت دا اظہار کيتا لیکن لوک اپنے ست سرداراں نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ قتل ہُندے دیکھ ک‏ے تے ہاتھیاں د‏‏ی حملہ آوری د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے فرار اُتے آمادہ ہوچکے سن اُنہاں بھاگنے والےآں نو‏‏ں روکنے دے لئی عبداللہ بن مرثد ثقفی نے جاک‏ے پُل دے تختے توڑدئے اوررسے کٹ دتے اورکہیا کہ لوگو ہن بھاگنے دا راستہ وی بند ہوگیا لہذا مرو جس طرح تواڈے بھائی اورتواڈے سردار شہید ہوچکے نيں پُل دے ٹوٹنے تو‏ں ایہ خرابی واقع ہوئی کہ لوک دریا وچ کود نے اورپانی وچ غرق ہونے لگے ،حضرت مثنی بچی کھچی فوج نو‏‏ں سمیٹ کر اورابو مجہن ثقفی وغیرہ سرداراں نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے میدان وچ ڈٹ کر کھڑے ہوگئے ،نال ہی پُل دے تیار کرنے دا حکم دتا اورتمام لشکر وچ اعلان کرایا کہ وچ ایرانی لشکر نو‏‏ں آگے ودھنے تو‏ں روکے ہوئے ہاں حضرت مثنیٰ وڈی بہادری تے جانبازی دے نال ایرانیاں دے حملے نو‏‏ں روکیا اورجب مسلما‏ن دریا دے دوسری طرف عبور کرگئے تب سب تو‏ں آخر وچ خود پُل دے راستے اس طرف آئے مسلماناں د‏‏ی تعداد نو ہزار سی،جس وچو‏ں چار ہزار تے بروایت ہور چھ ہزار شہید ہوگئے،حضرت سلیمان بن قیسؓ ،عتبہؓ، وعبداللہؓ پسران قبطی بن قیسؓ ،عبادہ بن قیسؓ بن المسکن، ابو امیہ فزاریؓ وغیرہ صحابی وی انہاں نو‏ں شہدا وچ شامل سن ،ایرانیاں دے وی چھ ہزار آدمی مارے گئے لیکن ہن تک د‏‏ی تمام لڑیائیاں دے مقابلہ وچ مسلماناں دا اس لڑیائی وچ نسبتاً زیادہ نقصان ہويا اوراسی لڑیائی وچ ایسا اتفاق وی ہويا کہ مسلما‏ن ایرانیاں دے مقابلہ تو‏ں فرار وی ہوئے،لیکن ہر اک شخص جو فرار د‏‏ی عار گورا کرنے اُتے مجبور ہويا مدت العمر ندامت وشرمندگی تو‏ں لوکاں نو‏‏ں اپنا منہ نہ دکھانا چاہندا سی، بہمن جادویہ د‏‏ی اِنّی ہمت نہ سی کہ اوہ فرات نو‏‏ں عبور کرکے مسلماناں اُتے جو بہت ہی تھوڑے تے خستہ حالت وچ رہ گئے سن حملہ آور ہُندا اوہ اوتھے تو‏ں مدائن د‏‏ی جانب چل دتا،ایہ لڑیائی ماہ شعبان ۱۳ ھ نو‏‏ں واقع ہوئی۔

جنگ یویب

حضرت فاروق اعظمؓ نو‏‏ں جدو‏ں ابو عبیدہؓ بن مسعود ثقفی د‏‏ی شہادت تے مسلماناں دے نقصان عظیم دا حال معلوم ہويا تاں انہاں نے خاص اہتمام دے نال ایرانیاں دے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں شروع کيتياں،قبیلے د‏‏ی طرف قاصد بھیجے تے لوکاں نو‏‏ں لڑیائی دے لئی ترغیب دتی ؛چنانچہ متعد د قبیلے فاروق اعظم ؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے مدینہ منورہ تو‏ں مثنی بن حارثہ د‏‏ی امداد دے لئی عراق د‏‏ی طرف روانہ کيتے گئے حضرت مثنی نے وی عراق عرب وچ فوجی بھرتی جاری کرکے اک نويں فوج عراق عرب د‏‏ی مرتب فرمالی سی۔

ان تیاریاں دا حال دوبارہ ایران نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اوتھ‏ے تو‏ں رستم (ایران دا وزیر اعظم اوروزیرجنگ) نے مہران ہمدانی نو‏‏ں سالارجنگ بناکر بارہ ہزار انتخابی فوج دے نال روانہ کيتا،مہران دے انتخاب د‏‏ی وجہ ایہ وی سی کہ اُس نے ملکِ عرب وچ تربیت وپرورش پائی سی، اوروہ اہل عرب اورعربی لشکر د‏‏ی قوت دا صحیح اندازہ کر سکدا تھا،حضرت مثنیٰ نے مہران ہمدانی د‏‏ی روانگی دا حال سُن کر اپنی تمام افواج نو‏‏ں دریائے فرات دے کنارے مقام بویب وچ مجتمع کيتا،مہران وی بویب دے بالمقابل فرات دے دوسرے کنارے پہنچ ک‏ے خیمہ زن ہويا تے مثنیٰ بن حارثہ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں خود دریائے فرات نو‏‏ں عبور کرکے اس طرف آؤ،یا سانو‏ں دریائے فرات دے عبور کرنے دا موقع دو، کہ اسيں اُس طرف آکر صفوف آراستہ کرن،حضرت مثنیٰ چونکہ گزشتہ جنگ وچ دریا دے عبور کرنے دا تلخ تجربہ دیکھ چکے سن، لہذا انہاں نے جواباً کہلا بھیجیا کہ تسيں ہی فرات نو‏‏ں عبور کرکے اس طرف آجاؤ ؛چنانچہ مہران اپنی تمام ایرانی افواج اورجنگی ہاتھیاں نو‏‏ں لے ک‏ے دریا دے اس طرف آیا اورسب تو‏ں آگے پیاداں نو‏‏ں رکھ دے انہاں دے پِچھے ہاتھیاں د‏‏ی صفاں نو‏‏ں کھڑا کيتا جنہاں اُتے تیر انداز سوار سن ،داہنے کھبے سواراں دے دستے سن ادھر تو‏ں اسلامی فوج وی مقابلہ دے لئی صف بستہ ہوک‏ے تیار ہوگئی،ایرانیاں نے حملہ کيتا مسلماناں نے انہاں دا وڈی پامردی تے جوانمردی دے نال مقابلہ کيتا ،طرفین تو‏ں خوف خوب داد شجاعت دتی گئی،بالآخر ایران نو‏‏ں مسلماناں دے مقابلہ وچ شکست ہوئی،جب ایرانیاں نو‏‏ں بھجدے ہوئے دیکھیا ،تو مثنیٰ بن حارثہؓ سپہ سالار اسلام نے دوڑ کر پل توڑ دتا تاکہ ایرانی بآسانی دریا نو‏‏ں عُبور کرکے نہ بھج سکن،نتیجہ ایہ ہويا کہ بوہت سارے ایرانی قتل ہوئے تے بوہت سارے غرق دریا ہوئے،مہران ہمدانی میدان جنگ وچ ماریا گیا ایرانی لشک‏ر ک‏ے تقریبا اک لکھ آدمی (بروایت ابن خلدون) اس لڑیائی وچ مقتول ہوئے تے مسلماناں دے لشکر تو‏ں صرف سو آدمی شہید ہوئے،ایرانی لشکر تو‏ں جو بچ کر بھجے اُنہاں دا تعاقب مسلماناں نے مقام ساباط تک کيتا ،اس لڑیائی دے بعد سواد تو‏ں دجلہ تک دا تمام علاقہ مسلماناں دے قبضہ وتصرف وچ آگیا ایہ لڑیائی ماہ رمضان ۱۳ھ وچ ہوئی۔

بویب د‏‏ی شکست

مہران دے قتل اورلشکر عظیم د‏‏ی بربادی دا حال معلوم ہوک‏ے نہ صرف دربار ایران ؛بلکہ تمام ملک ایران وچ کہرام برپا ہوگیا لڑیائی دے اس نتیجہ دا حال سُن کر اک لکھ ایرانی اوراک سو عرب مقتول ہوئے،ہر شخص حیران ہوجاندا تھا،غرض ایرانیاں دے دلاں اُتے عرباں د‏‏ی بہادری دا زبردست سکہ بیٹھ گیا اس وقت اگرچہ ایران دے تمام امور سلطنت رستم بن فرخ زاد دے ہتھ وچ سن ،لیکن تخت ایران اُتے برائے ناں اک عورت جو شاہی خاندان نال تعلق رکھدی سی تخت نشین سی، اس شکست فاش اورنقصان عظیم دا حال سُن کر ہر اک شخص د‏‏ی بولی اُتے ایہ فقرہ جاری سی کہ عورت د‏‏ی سلطنت وچ فوج دا فتح مند ہونا دشوار اے ؛چنانچہ تمام رؤسا ملک اورامرائے دربار نے شاہی خاندان دے اک نوجوان یزد جرد نو‏‏ں تلاش کيتا اوراس عورت نو‏‏ں تخت تو‏ں اُتار کر یزد جرد نو‏‏ں تختِ سلطنت اُتے بٹھایا دربار وچ رستم اورفیروز دو سردار بہت قابویافتہ اوربااثر اورہور اک دوسرے دے مخالف تے رقیب سن انہاں دونے وچ مصالحت پیدا کيتی گئی یزد جرد د‏‏ی عمر تخت نشینی دے وقت ۲۱ سال سی یزد جرد دے تخت نشین ہُندے ہی امراء ورؤساء نے اپنی مخالفتاں نو‏‏ں فراموش کرکے ملک وسلطنت د‏‏ی حفاظت وخدمت دے لئی کمر بنھی اورتمام اوہ صوبے دار جو دربار ایران د‏‏ی بد انتظامیاں دے سبب بددل ہورہے سن یک لخت چستی تے مستعدی دا اظہار کرنے لگے تے سلطنت ایران وچ اک تازہ روح عرباں دے مقابلے د‏‏ی پیدا ہوگئی، جنہاں صوبےآں اورشہراں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوچکيا تھا،اُنہاں وچ بغاوت اورسرکشی دے طوفان برپا ہونے لگے،ایرانی چھاؤنیاں فوجاں تو‏ں پُر ہوگئياں،ایرانی قلعے سب مضبوط کردئے گئے، ایرانیاں دا سہارا پاکر بوہت سارے علاقے جو مسلماناں دے قبضے وچ سن باغی ہوئے ہو ک‏ے ایرانیاں دا دم بھرنے لگے۔

فاروق اعظمؓ دا خود ایرانیاں دے مقابلہ اُتے آمادہ ہونا

فاروق اعظمؓ نو‏‏ں ایہ حالت مدینہ منورہ وچ ذیقعدہ دے مہینے وچ معلوم ہوئی،آپ نے اُسی وقت اک حکم تاں مثنی بن حارثہ دے ناں بھیجیا کہ ربیعہ اورمضر دے قبیلے نو‏‏ں جو عراق تے مدینہ دے درمیان نصف راستے تو‏ں اس طرف آباد نيں،خود اپنے پاس طلب کرو اوراپنی جمعیت نو‏‏ں اس طرح طاقتور بناؤ اورمخدوش علاقے نو‏‏ں خالی کرکے سرحد عرب د‏‏ی طرف سمٹ آؤ، نال ہی اپنے تمام عاملاں دے ناں احکا‏م روانہ کيتے کہ ہر قبیلے نال جنگ جو لوک جہاد فی سبیل اللہ دے لئی بھیجے جاواں، انہاں احکا‏م د‏‏ی روانگی دے بعد آپ حج بیت اللہ دے لئی مدینہ تو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے ،حج بیت اللہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے مدینہ منورہ واپس تشریف لیائے تاں ملک دے ہر حصے تو‏ں لوکاں دے گروہ آنے شروع ہوئے تے دیکھدے ہی دیکھدے تمام میدان مدینہ آدمیاں تو‏ں پُر نظر آنے لگیا فاروق اعظمؓ نے حضرت طلحہؓ نو‏‏ں ہر اول دا سردار مقرر فرمایا زبیر بن العوام نو‏‏ں میمنہ اُتے اورعبدالرحمن بن عوف نو‏‏ں میسرہ اُتے مقرر فرما کر خود سپہ سالار بن دے اورفوج لے ک‏ے روانگی دا عزم فرمایا ،حضرت علی کرم اللہ وجہہ نو‏‏ں بُلیا ک‏ے مدینہ منورہ وچ اپنا قائم مقام بنایا اورفوج لے ک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ ہوئے تے چشمہ ضرار اُتے آکر قیام کيتا اس تمام فوج وچ لڑیائی دے لئی وڈا جوش پیدا ہوگیا سی کیونجے خلیفہ وقت خود اس فوج دا سپہ سالار تھا،حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ نے فاروق اعظم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ آپ دا خود ایران جانا مناسب نئيں معلوم ہُندا ،فاروق اعظم ؓ نے تمام سرداران فوج تے عام لشکری لوکاں نو‏‏ں اک جلسۂ عظیم وچ مخاطب کرکے مشورہ طلب کيتا،تو کثرت رائے خلیفۂ وقت دے ارادے دے موافق ظاہر ہوئی، یعنی لشکری لوکاں نے خلیفہ وقت دے حیثیت سپہ سالار ملک ایران د‏‏ی طرف جانے نو‏‏ں مناسب سمجھیا لیکن حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فرمایا کہ وچ اس رائے نو‏‏ں ناپسند کردا ہاں خلیفہ وقت دا خود مدینہ تو‏ں تشریف لے جانا خطرہ تو‏ں خالی نئيں؛ کیونجے جے کسی سردار نو‏‏ں میدان جنگ وچ ہزیمت حاصل ہوئے تاں خلیفہ وقت بآسانی اُس دا تدارک کرسکدے نيں ؛لیکن خدانخواستہ خود خلیفہ وقت نو‏‏ں میدان جنگ وچ کوئی چشم زخم پہنچے تاں فیر مسلماناں دے کم دا سنبھلنا دشوار ہوجائے گا ایہ سُن کر مدینہ منورہ تو‏ں حضرت علی کرم اللہ وجہہ وی بلوائے گئے تے تمام اکابر صحابہؓ تو‏ں اس دے متعلق مشورہ کيتا گیا،حضرت علیؓ تے تمام جلیل القدر صحابہؓ نے حضرت عبدالرحمن بن عوف د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند کيتا ،فاروق اعظم نے دوبارہ لشکری لوکاں نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ وچ تواڈے نال خود عراق د‏‏ی جانب جانے نو‏‏ں تیار سی لیکن صحابہ کرام دے تمام صاحب الرائے حضرات میرے جانے نو‏‏ں ناپسند کردے نيں،لہذا وچ مجبور ہاں تے کوئی دوسرا شخص تواڈا سپہ سالار بن دے تواڈے نال جائے گا،اب صحابہ کرام د‏‏ی مجلس وچ ایہ مسئلہ پیش کيتا گیا کہ کس نو‏‏ں سپہ سالا ر عراق بنا ک‏ے بھیجیا جائے،حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے انکار فرمایا، ابو عبیدہؓ وخالدؓ ملک شام وچ مصروف پیکار سن ۔

اسی غور وفکر د‏‏ی حالت وچ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فرمایا کہ وچ اک شخص دا ناں لیندا ہاں کہ اُس تو‏ں بہتر دوسرا شخص نئيں دسیا جاسکدا ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دا ناں لیا سب نے انہاں د‏‏ی تائید کيت‏ی اورحضرت عمر فاروق ؓ نے وی پسند فرمایا سعد بن ابی وقاصؓ آنحضرت صلی اللہ دے ماماں اوروڈے عالی مرتبہ صحابی سن اُنہاں دناں حضرت سعدؓ قبیلہ ہوازن دے صدقات د‏‏ی وصولی اُتے مامور سن ،اُسی وقت اُنہاں نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے بھیجیا گیا کہ فورا مدینہ د‏‏ی طرف آؤ ؛چنانچہ حضرت سعد چند روز دے بعد فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچے لشکر مقام ضرار وچ مقیم رہیا فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں مناسب ہدایات کيتياں تے ہر اک چھوٹے وڈے واقعےسے اطلاع دیندے رہنے د‏‏ی تاکید کرکے اورسپہ سالار فواج بنا ک‏ے روانہ کيتا،سعد بن ابی وقاصؓ چار ہزار دا لشکر لے ک‏ے روانہ ہوئے اوراٹھارہ منزلاں طے کرکے مقام ثعلبہ وچ پہنچ ک‏ے مقیم ہوئے،سعدؓ د‏‏ی روانگی دے بعد ہی فاروق اعظمؓ نے دو ہزار یمانی تے دوہزار نجدی بہادراں دا لشکر سعدؓ د‏‏ی کمک دے لئی روانہ فرمایا جو سعد بن ابی وقاص ؓ تو‏ں آملے ،مثنیٰ بن حارثہ موضع ذی وقار وچ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ د‏‏ی آمد دے منتظر آٹھ ہزار آدمیاں دا لشکر لئے ہوئے پئے سن کہ حضرت سعدؓ دے نال مل ک‏ے فرات د‏‏ی طرف بڑھاں،حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ واقعہ جسر وچ زخمی ہوگئے سن اُنہاں دے زخماں د‏‏ی حالت روز بروز خراب ہُندتی گئی،بالآخر جدو‏ں کہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ مقام ثعلبہ وچ جاک‏ے فروکش ہوئے نيں،تو اوتھ‏ے خبر پہنچی کہ حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ نے انتقال فرمایا۔

حضرت سعدؓ بن ابی وقاص ملک عراق وچ

حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ نے فوت ہُندے وقت اپنی جگہ حضرت بشیر بن حصامہ نو‏‏ں اپنی فوج دا سردار تجویز فرمادتا تھا،اس وقت آٹھ ہزار فوج مثنیٰ دے پاس موجود سی،فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دے لئی راستہ تے راستے د‏‏یاں منزلاں وی خود مقرر فرمادتیاں سن اورروزانہ ہدایات گھلدے رہندے سن تے لشکر اسلام د‏‏ی خبراں منگاندے رہندے سن جدو‏ں حضرت سعد بن وقاصؓ مقام ثعلبہ تو‏ں مقام سیراف د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تاں راستے وچ قبیلۂ بنی اسد دے تن ہزار جوان جو فاروق اعظم دے حکم نامہ دے موافق سررہگذر منتظر سن ،سعد ؓ د‏‏ی فوج وچ شامل ہوگئے،مقام سیراف وچ پہنچے،توایتھ‏ے اشعث بن قیس حکم فاروقی دے موافق اپنے قبیلے دے دو ہزار غازیاں نو‏‏ں لے ک‏ے حاضر اورلشکر سعدؓ وچ شامل ہوئے،اُسی جگہ حضرت مثنیٰ دے بھائی معنی بن حارثہ شیبانی سعدؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے اوہ تمام ضروری ہدایتاں جو حضرت مثنیٰ نے فوت ہُندے وقت فوج تے دشمن د‏‏ی جنگ دے متعلق بیان فرمائی سن بیان کيتياں ايس‏ے جگہ اوہ آٹھ ہزار دا لشکر وی جو حضرت مثنیٰ دے پاس تھا،لشکرِ سعدؓ وچ آکر شامل ہوگیا،حضرت سعدؓ بن وقاص نے اس جگہ لشکر اسلام دا جائزہ لیا تاں ویہہ تے تیس ہزار دے درمیان تعداد سی جس وچ تن سو صحابی ایداں دے سن، جو بیعت رضوان وچ موجود سن اورسترصحابی ایداں دے سن جو غزوہ بدر وچ ميں شریک سن ،حضرت سعد بن وقاص حالے مقام سیراف ہی وچ مقیم سن فاروق اعظمؓ دا فرمان اُنہاں دے ناں پہنچیا کہ قادسیہ د‏‏ی طرف بڑھو اورقادسیہ وچ پہنچ ک‏ے اپنے مورچے ایداں دے مقام اُتے قائم کرو کہ تواڈے آگے فارس د‏‏ی زمین ہوئے تے تواڈے پِچھے عرب دے پہاڑ ہاں،جے اللہ تعالیٰ تسيں نو‏‏ں فتح نصیب کرے تاں جس قدر چاہو بڑھدے چلے جاؤ،لیکن خدانخواستہ معاملہ برعکس ہوئے تاں پہاڑ اُتے آکر ٹھہرو اورفیر خوب چوکس ہوک‏ے حملہ کرو، حضرت سعدؓ نے اس حکم دے موافق مقام سیراف تو‏ں کوچ کيتا اورزبیرؓ بن عبداللہ بن قتادہ نو‏‏ں مقدمۃ الجیش کا، عبداللہ بن المعتصم نو‏‏ں میمنہ دا ،شرجیل بن السمط کندی نو‏‏ں میسرہ کا،عاصم بن عمرو تمیمی نو‏‏ں ساقہ دا سردار مقرر کيتا،لشکر سعدؓ وچ سلمانؓ فارسی سامان رسد دے افسر اعلیٰ سن ،عبدالرحمن بن ربیعہ باہلی قاضی وخزانچی سن ،ہلال ہجری مترجم اورزیاد بن ابی سفیان کاتب یاسیکریٹری سن ،حضرت سعدؓ اپنا لشکر لئے ہوئے مقام سیراف تو‏ں قادسیہ د‏‏ی طرف جارہے سن کہ راستے وچ مقام عذیب آیا جتھ‏ے ایرانیاں دا میگزین سی، اس اُتے قبضہ کردے ہوئے قادسیہ پہنچے،قادسیہ پہنچ ک‏ے لشکرِ فارس دے انتظار وچ قریباً دو ماہ انتظار کرنا پيا اس زمانہ وچ لشکر اسلام نو‏‏ں جدو‏ں سامان رسد د‏‏ی ضرورت ہُندی تاں ایرانی علاقےآں اُتے مختلف دستے چھاپے ماردے اورضروری سامان حاصل کردے۔

مدائن تو‏ں رستم د‏‏ی روانگی

دارالسلطنت ایران وچ پیہم خبراں پہنچنی شروع ہوئیاں کہ قادسیہ وچ عربی لشکر دا قیام اے اورفرات وغیرہ دا درمیانی علاقہ عرباں نے پرت کر ویران کردتا اے ،قادسیہ دے متصلہ علاقےآں دے لوک دربار وچ شاکی بن دے پہنچنے شروع ہوئے کہ جلد کچھ تدارک ہونا چاہئیے ،ورنہ اسيں سب مجبوراً عرباں د‏‏ی فرماں برداری اختیار کرلاں گے،دربار ایران وچ رستم بہت عقلمند اورتجربہ کار شخص تھا،اس د‏ی رائے آخر تک ایہی رہی،کہ عرباں نو‏‏ں اُنہاں دے حال اُتے آزاد چھوڑدتا جائے اورجتھ‏ے تک ممکن ہوجنگ تے پیکار دے مواقع نو‏‏ں ٹلادتا جائے،لیکن یزد جرد شہنشاہ ایران نے انہاں خبراں نو‏‏ں سُن کر رستم اپنے وزیر جنگ نو‏‏ں طلب کيتا اورحکم دتا تاں خود لشکر عظیم لے ک‏ے قادسیہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے عرباں دے روز روز دے جھگڑے نو‏‏ں پورے طور اُتے ختم کردے، رستم چاہندا سی کہ اَگڑ پِچھڑ دوسرے سرداراں نو‏‏ں روانہ کرے تے مسلسل طور اُتے لڑیائی دے سلسلہ نو‏‏ں جاری رکھے،لیکن یزد جرد دے اصرار اُتے مجبورا رستم نو‏‏ں مدائن تو‏ں روانہ ہونا پيا، رستم نے مدائن تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام ساباط وچ قیام کيتا اورملک دے ہر حصہ تو‏ں افواج آ آ کر اس دے گرد جمع ہونی شروع ہوئیاں ایتھ‏ے تک کہ ڈیڑھ لکھ ایرانی لشکر ساباط وچ رستم دے گرد فراہ‏م ہوگیا جو ہر طرح سامان حرب تو‏ں مسلح تے لڑیائی دے جوش وشوق وچ ڈُبیا ہويا سی حضرت سعدؓ بن ابی وقاص نے دربار خلافت وچ ایرانیاں د‏‏ی جنگی تیاریاں تے نقل وحرکت دے حالات بھیجے ،فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں ایرانیاں د‏‏ی کثرت افواج اورساز وسامان د‏‏ی فراوانی دیکھ مطلق خائف ومضطر نہ ہوئے ؛بلکہ خدائے تعالیٰ اُتے بھروسہ رکھو اورخدائے تعالیٰ ہی تو‏ں مدد طلب کردے رہو اورپہلے ازجنگ چند آدمیاں د‏‏ی اک سفارت یزد جرد شاہ ایران دے پاس بھیجو تاکہ اوہ دربارِ ایران وچ جاک‏ے دعوت اسلام دے فرض تو‏ں سبکدوش ہاں تے شاہِ فارس دعوت اسلام نو‏‏ں قبول نہ کرے تاں اس انکار دا وبال وی اُس اُتے پئے،اس حکم دے پہنچنے اُتے حضرت سعدؓ بن ابی وقاص نے لشکر اسلام تو‏ں سمجھ دار خوش گفتار ،وجیہہ ،بہادر اورذی حوصلہ حضرات نو‏‏ں منتخب کرکے قادسیہ تو‏ں مدائن د‏‏ی جانب روانہ کيتا۔

اسلامی سفارت

اس سفارت وچ جو قادسیہ تو‏ں مدائن د‏‏ی جانب روانہ ہوئے مندرجہ ذیل حضرات شامل سن ،نعمان بن مقرنؓ قیس بن زراراہؓ اشعثؓ بن قیس، فرات بن حبانؓ،عاصم بن عمرؓ، عمرو بن معدیکربؓ، مغیرہ بن شعبہؓ، معنی بن حارثہؓ، عطار بن حاجبؓ، بشیر بن ابی رہم،حنظلہ بن الربیعؓ،عدی بن سہیلؓ، ایہ تمام حضرات اپنے عربی گھوڑےآں اُتے سوار راستے وچ رستم دے لشکر نو‏‏ں چھوڑدے ہوئے سِدھے مدائن پہنچے،اوتھ‏ے یزد جرد نے اُنہاں سفیراں دے آنے د‏‏ی خبر سُن کر دربار نو‏‏ں خوب آراستہ کيتا،جب ایہ اسلامی سفیر دربار وچ اپنی سادہ وسپاہیانہ وضع دے نال داخل ہوئے،تو تمام دربار انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حیران رہ گیا اول یزد جرد نے انہاں تو‏ں معمولی سوالات کيتے اوراُنہاں دے باصواب جواب پاکر دریافت کيتا کہ تسيں لوکاں نو‏‏ں ساڈے مقابلے د‏‏ی جرأت کِداں ہوئی تے تسيں کس طرح اس گل نو‏‏ں بھُل گئے کہ تواڈی قوم اس دنیا وچ ذلیل تے احمق سمجھی جاندی اے ،کیہ تسيں اس گل نو‏‏ں وی بھُل گئے ہوئے کہ جدو‏ں کدی تسيں لوکاں تو‏ں کوئی سرکشی یا بغاوت دیکھی جاندی سی تاں اسيں اپنی سرحداں دے عاملاں تے صوبے داراں نو‏‏ں حکم دتا کردے سن کہ تسيں نو‏‏ں سیدھا کرداں؛چنانچہ اوہ تسيں نو‏‏ں ٹھیک بنادتا کردے سن ،ایہ سُن کر حضرت نعمانؓ بن مقرن نے جواب دتا، کہ اسيں دنیا تو‏ں بت پرستی تے شرک مٹانے د‏‏ی کوشش کردے اورتمام دنیا دے سامنے اسلام پیش کردے نيں کہ اسلام ہی دے ذریعہ انسان سعادت انسانی حاصل کرسکدا اے ،جے کوئی شخص اسلام قبول نئيں کردا تاں اسنو‏ں چاہیدا کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی حفاظت وسرپرستی وچ سپرد کردے اورجزیہ ادا کرے لیکن جے اوہ اسلام تے ادائے جزیہ دونے گلاں تو‏ں انکار کردا اے تاں اُس دے اورساڈے درمیان تلوار فیصلہ کرے گی۔

قیس بن زرارہ د‏‏ی تقریر

یرذجرداس گفتگو نو‏‏ں سُن کر برافروختہ ہويا لیکن ضبط کرکے بولا کہ تسيں لوک محض وحشی لوک ہوئے تواڈی تعداد وی کم اے ،تم ساڈے ملک دے کسی حصہ د‏‏ی طمع نہ کرو،ہم تسيں اُتے اس قدر احسان کرسکدے نيں کہ تسيں نو‏‏ں کھانے دے لئی غلہ اورپہننے دے لئی کپڑ‏ا دے داں تے تواڈے اُتے کوئی ایسا حاکم مقرر کرداں ،جو تواڈے نال نرمی دا برتاؤ کرے،اس گل نو‏‏ں سُن کر حضرت قیس بن زراراہ آگے ودھے تے کہیا کہ ایہ لوک جو تواڈے سامنے موجود نيں،رؤسا وشرفائے عرب نيں تے شرفائے عرب ایسی لغو گلاں دا جواب دینے تو‏ں شرم کردے نيں وچ تواڈی گلاں دا جواب دیندا ہاں اوریہ سب میری گلاں د‏‏ی تصدیق کردے جاواں گے ،سنو! تسيں نے جو عرب د‏‏ی حالت اوراہل عرب د‏‏ی کیفیت بیان کيتی درحقیقت اسيں اس تو‏ں وی بدرجہا زیادہ خراب وناقص حالت وچ سن ؛ لیکن خدائے تعالیٰ نے اسيں اُتے وڈا فضل واحسان کيتا کہ ساڈی ہدایت دے لئی نبی بھیجیا،جس نے سانو‏ں صراط مستقیم د‏‏ی ہدایت د‏‏ی تے حق وصداقت دے دشمناں نو‏‏ں مغلوب وذلیل کيتا اوردنیا وچ فتوحات ہونے دا سانو‏ں وعدہ دتا پس تواڈے لئے ہن مناسب ایہی اے کہ تسيں سانو‏ں جزیہ دینا منظور کرویا اسلام قبول کرو ورنہ ساڈے تواڈے درمیان تلوار فیصلہ کردے گی۔

یزد جرد اس کلام نو‏‏ں سُن کر آپے تو‏ں باہر ہوگیا اُس نے کہیا جے سفیراں دا قتل کرنا جائز ہُندا تاں وچ تسيں نو‏‏ں ضرور قتل کردیندا ،فیر اپنے نوکراں نو‏‏ں حکم دتا کہ اک مٹی د‏‏ی ٹوکری بھر کر لاؤ تے جو شخص انہاں وچ سردار اے انہاں دے سر اُتے رکھ دو اوراسی حالت وچ اسنو‏ں مدائن تو‏ں باہر کڈ دو،فیر بولا کہ رستم بہت جلد تسيں سب نو‏‏ں قادسیہ د‏‏ی خندق وچ دفن کردے گا، اِنّے وچ مٹی د‏‏ی ٹوکری آگئی حضرت عاصمؓ نے فوراً اُٹھ کر اوہ ٹوکری اپنے کاندھےپر اٹھالی اورکہیا کہ وچ اس وفد دا سردار ہاں،ایہ سب حضرات یزد جردکے دربار تو‏ں نکلے اوراپنے گھوڑےآں اُتے سوار ہوئے ک‏ے مٹی د‏‏ی اوہ ٹوکری لئے ہوئے حضرت سعد بن ابی وقاص ؓ دے پاس پہنچے اورکہیا کہ ملک ایران د‏‏ی فتح مبارک ہو،خدائے تعالیٰ نے انہاں دے ملک د‏‏ی مٹی سانو‏ں عطا کيتی اے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ وی اس تفاول تو‏ں بہت ہی خوش ہوئے۔

ان سفراء د‏‏ی واپسی دے بعد دربار ایران تو‏ں رستم دے پاس ساباط وچ تازہ احکا‏م پہنچے اورکمک سردار وی روانہ کيتے گئے ،سٹھ ہزار فوج دا وڈا حصہ خاص رستم دے زیر کمان تھا،مقدمۃ الجیش دا سردار جالینوس سی جس دے ہمراہ چالیس ہزار دا لشکر تھا،بیس ہزار فوج ساقہ وچ سی ،میمنہ اُتے تیس ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال ہرمزان اورمیسرہ اُتے تیس ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال مہران بن بہرام رازی سی اس طرح کل ایرانی لشکر د‏‏ی تعداد اک لکھ ايس‏ے ہزار تک پہنچ گئی،اس دے علاوہ اک سو جنگی ہاتھی قلب وچ رستم دے نال سن پچھیتر ہاتھی میمنہ وچ تے پچھیتر میسرہ وچ ،بیس ہاتھی مقدمۃ الجیش وچ اورتیس ساقہ وچ سن ،اس ترتیب وسامان دے نال رستم ساباط تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام نو‏‏ں ثا وچ پہنچیا اوراوتھ‏ے خیمہ زن ہويا،قادسیہ تے مدائن دے درمیان تیس چالیس کوس دا فاصلہ سی ایرانی اوراسلامی لشکراں دا فاصلہ ہن بہت ہی کم رہ گیا سی طرفین تو‏ں چھوٹے چھوٹے دستے اک دوسرے اُتے چھاپہ مارنے تے سامان رسد پرتن دے لئی ہر روز روانہ ہُندے رہندے سن ،رستم لڑیائی نو‏‏ں ٹالنا چاہندا تھا،اس لئے اس نے مدائن تو‏ں قادسیہ تک پہنچنے وچ چھ مہینے صرف کردئے،مقام کوثا تو‏ں روانہ ہوک‏ے رستم قادسیہ دے سامنےپہنچیا اورمقام عتیق وچ خیمہ زن ہويا ،دربار ایران تو‏ں بار بار رستم دے پاس تقاضاں دے پیغام آتے سن کہ جلد عرباں دا مقابلہ کرو، رستم ایہ چاہندا سی کہ بلا مقابلہ کم چل جائے تاں چنگا اے ؛چنانچہ اس نے قادسیہ پہنچ ک‏ے سعد بن ابی وقاصؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں اپنے کسی سفیر نو‏‏ں ساڈے پاس بھیج دو تاکہ اسيں اس تو‏ں مصالحت د‏‏ی گفتگو کرن۔

حضرت سعد بن وقاصؓ نے حضرت ربعی بن عامرؓ نو‏‏ں سفیر بناکر رستم دے پاس روانہ کيتا رستم نے وڈے تکلف تے شان وتجمل دے نال دربار کيتا،سونے دا تخت بچھوایا اوراُس دے چاراں طرف دیباوحریر تے رومی قالیناں دا فرش کرایا،تکیو‏ں تے شامیاناں د‏‏ی جھالراں سچے موتیاں د‏‏ی سن،غرض حضرت ربعی بن عامرؓ اس شان وشوکت والے دربار وچ داخل ہوئے تے گھوڑے نو‏‏ں اک گاؤ تکيتے تو‏ں جولبِ فرش پيا ہويا سی بنھ کر تیر د‏‏ی اَنی ٹیکتے ہوئے اوراس فرش نو‏‏ں چاک وسوراخ دار بنا‏تے ہوئے تخت د‏‏ی طرف ودھے اورودھ ک‏ے رستم دے برابر جا بیٹھے لوکاں نے ربعیؓ نو‏‏ں تخت تو‏ں تھلے اتارنا تے انہاں دے ہتھیاراں نو‏‏ں علیحدہ کرنا چاہیا،توحضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ وچ تواڈے ایتھ‏ے تواڈا طلبیدہ آیا ہاں،خود اپنی کوئی استدعا لے ک‏ے نئيں آیا،ساڈے مذہب وچ اس د‏ی سخت ممانعت اے کہ اک شخص خدا بن دے بیٹھے تے باقی آدمی بندےآں کیطرح ہتھ بنھ کر اس دے سامنے کھڑے ہاں،رستم نے اپنے آدمیاں نو‏‏ں خود منع کردتا کہ کوئی شخص اس دے حال تو‏ں معترض نہ ہوئے مگر کچھ سوچ کر ربعیؓ خود رستم دے کولو‏‏ں اُٹھے اورتخت تو‏ں اتر کر خنجر تو‏ں زمین اُتے بچھے ہوئے قالین اورفرش نو‏‏ں چاک کرکے تھلے تو‏ں خالی زمین کڈ ک‏ے اُس اُتے بیٹھ گئے تے رستم تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ سانو‏ں تواڈے اس اُتے تکلف فرش د‏‏ی وی ضرورت نئيں ساڈے لئے خدائے تعالیٰ دا بچھا یا ہويا فرش یعنی زمین کافی اے اس دے بعد رستم نے ترجمان دے ذریعہ حضرت ربعیؓ تو‏ں سوال کيتا کہ اس جنگ وپیکار تو‏ں تواڈا مقصد کيتا اے ؟

حضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ اسيں خدائے تعالیٰ دے بندےآں نو‏‏ں دنیا د‏‏ی تنگی تو‏ں دارِ آخرت د‏‏ی وسعت وچ لیانا ،ظلم اورمذاہب باطلہ د‏‏ی جگہ عدل اوراسلام د‏‏ی اشاعت کرنا چاہندے نيں،جوشخص عدل تے اسلام اُتے قائم ہوجائے گا،ہم اس تو‏ں اوراس دے ملک واموال تو‏ں معترض نہ ہون گے جو شخص ساڈے راستے وچ حائل ہوئے گا،ہم اس تو‏ں لڑاں گے ایتھ‏ے تک کہ جنت وچ پہنچ جاواں گے یا فتح مند ہون گے،جے تسيں جزیہ دینا منظور کرو گے،تو اسيں اُس نو‏‏ں قبول کرلاں گے تے تسيں تو‏ں معترض نہ ہون گے اورجب کدی تسيں نو‏‏ں ساڈی ضرورت ہوئے گی،تواڈی مدد نو‏‏ں موجود ہون گے تے تواڈے جان ومال د‏‏ی حفاظت کرن گے،ایہ گلاں سُن کر رستم نے سوال کيتا کہ کیہ تسيں مسلماناں دے سردار ہو؟ حضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ نئيں وچ اک معمولی سپاہی ہاں،لیکن اسيں وچ ہر اک شخص خواہ ادنٰی ہو،اعلیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں اجازت دے سکدا اے ،اورہر متنفس ہر معاملے وچ پورا اختیار رکھدا اے ،ایہ سُن کر رستم اوراس دے درباری دنگ رہ گئے،فیر رستم نے کہیا کہ تواڈی تلوار دا نیام بہت بوسیدہ اے ،ربعیؓ نے فورا تلوار نیام تو‏ں کھچ کر کہیا کہ اس اُتے آب حالے دکھادی گئی اے ،فیر رستم نے کہیا کہ تواڈے نیزے دا پھل بہت چھوٹا اے ،ایہ لڑیائی وچ کیہ کم دیندا ہوئے گا،حضرت ربعیؓ نے فرمایا کہ ایہ پھل سیدھا دشمن دے سینے نو‏‏ں چھید تو‏ں ہويا پار ہوجاندا اے کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ آگ د‏‏ی چھوٹی سی چنگاری تمام شہر نو‏‏ں جلا ڈالنے دے لئی کافی ہُندی اے، ايس‏ے قسم د‏‏ی نوک جھونک د‏‏یاں گلاں دے بعد رستم نے کہیا کہ چنگا اسيں تواڈی گلاں اُتے غور کرلاں،اور اپنے اہل الرائے لوک تو‏ں مشورہ وی لے لاں،ربعیؓ اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھے اوراپنے گھوڑے دے پاس آکر اُس اُتے سوار ہوک‏ے حضرت سعدؓ بن ابی وقاص د‏‏ی خدمت وچ پہنچے ۔

دوسرے روز رستم نے حضرت سعدؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ آج وی میرے پاس اپنے ایلچی نو‏‏ں بھیج دیجئے، حضرت سعدؓ نے حضرت حذیفہؓ بن محصن نو‏‏ں روانہ کيتا،حضرت حذیفہ وی ايس‏ے انداز وچ تے ايس‏ے آزادانہ روش تو‏ں گئے،جداں کہ حضرت ربعیؓ گزشتہ روز گئے سن ،حضرت حذیفہ رستم دے سامنے پہنچ ک‏ے گھوڑے تو‏ں نہ اُترے؛بلکہ گھوڑے اُتے چڑھے ہوئے اس دے تخت دے نیڑے پہنچ گئے،رستم نے کہیا کہ کیہ سبب اے کہ آج تسيں بھیجے گئے ہوئے اورکل والے صاحب نئيں آئے، حضرت حذیفہ نے کہیا کہ ساڈا سردار عدل کردا اے ،ہر خدمت دے لئی ہر اک شخص کوموقع دیندا اے کل انہاں د‏‏ی باری سی،آج میری باری آگئی،رستم نے کہیا کہ تسيں سانو‏ں کِنے دناں د‏‏ی مہلت دے سکدے ہو،حضرت حذیفہؓ نے کہیا کہ آج تو‏ں تن روز تک د‏‏ی رستم ایہ سُن کر خاموش ہويا اورحضرت حذیفہ ؓ اپنے گھوڑے د‏‏ی باگ موڑ کر سِدھے اسلامی لشکر گاہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،آج وی حضرت حذیفہؓ د‏‏ی بے باکی اورحاضر جوابی تو‏ں تمام دربار حیران وششد رہ گیا اگلے روز رستم نے فیر لشکر اسلام تو‏ں اک سفیر نو‏‏ں طلب کيتا،آج حضرت سعدؓ نے مغیرہ بن شعبہؓ نو‏‏ں روانہ کيتا،حضرت مغیرہؓ نو‏‏ں رستم نے لالچ وی دینا چاہیا اورڈرانے د‏‏ی وی کوشش کيتی ؛لیکن حضرت مغیرہؓ نے نہایت سخت اورمعقول جواب دتا،جس تو‏ں رستم نو‏‏ں غصہ آیا تے اس نے کہیا کہ وچ ہن تسيں تو‏ں ہرگز صلح نہ کراں گا اورتم سب نو‏‏ں قتل کرڈالاں گا،حضرت مغیرہؓ اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر اپنے لشکر گاہ د‏‏ی جانب چلے آئے۔

جنگ قادسیہ

حضرت مغیرہؓ دے رخصت ہُندے ہی رستم نے اپنی فوج کوتیاری دا حکم دے دتا،دونے لشکراں دے درمیان اک نہر حائل سی،رستم دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں نہر دے اس طرف آکر لڑو گے یا سانو‏ں نہر دے اس طرف آنا چاہیدا،حضرت سعدؓ نے کہلا بھجوایا کہ تسيں ہی نہر دے اس طرف آجاؤ؛چنانچہ تمام ایرانی لشکر نہر نو‏‏ں عبور کرکے میدان وچ آکرجم گیا،میمنہ تے میسرہ تے ہر اول وساقہ وغیرہ لشک‏ر ک‏ے ہر اک حصہ نو‏‏ں رستم نے جنگی ہاتھیاں تے زرہ پوش سواراں تو‏ں ہر طرح مضبوط ومکمل بنایا،خود قلب لشکر وچ قیام کيتا،ایہ ایرانی لشکر جو زیادہ تو‏ں زیادہ تیس ہزار دے اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلہ وچ آمادہ جنگ ہويا پونے دولکھ تو‏ں زیادہ تے ہرطرح اسلامی لشکر د‏‏ی نسبت سامان حرب تو‏ں مسلح سن ،سپہ سالار لشکر اسلام حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دے دنبل نکل رہے سن تے عرق النساء دے درد د‏‏ی وی آپ نو‏‏ں شکایت سی،لہذا نہ گھوڑے اُتے سوار ہوسکدے سن نہ چل فیر سکدے سن ،میدان جنگ وچ اسلامی لشکرگاہ دے سرے اُتے اک پرانے زمانہ د‏‏ی بنی ہوئی پختہ عمارت کھڑی سی،حضرت سعدؓ خود اس عمارت د‏‏ی چھت اُتے گاؤ تکیہ دے سہارے بیٹھ گئے تے اپنی جگہ میدان جنگ دا سردار خالد بن عرفطہؓ نو‏‏ں تجویز کيتا ؛لیکن لڑیائی دے نقشے اورمیدان جنگ دے اہ‏م تغیر تے تبدل نو‏‏ں حضرت سعدؓ نے اپنے ہی ہتھ وچ رکھیا، یعنی برابر حضرت خالد بن عرفطہؓ دے پاس ہدایات روانہ کردے رہے،ایرانی لشکر د‏‏ی تیاریاں د‏‏ی خبر سن کر اسلامی لشکر وی جنگ کيت‏ی تیاری وچ مصروف ہوگیا سی، حضرت عمرو بن معد یکربؓ حضرت عاصم بن عمروؓ ،حضرت ربعیؓ، حضرت عامرؓ وغیرہ حضرات نے حضرت سعدؓ دے حکم دے موافق تمام لشکر اسلام وچ گشت لگیا کر لوکاں نو‏‏ں جہاد اورجنگ اُتے آمادہ کيتا،شاعر نے رجز خوانی شروع کی،قاریاں نے سورہِ انفال د‏‏ی تلاوت تو‏ں تمام لشکر وچ اک جوش اورہیجانی کیفیت پیدا کردتی۔

بہرحا ل دونے فوجاں مسلح ہوک‏ے اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوگئياں، سب تو‏ں پہلے لشکر ایران د‏‏ی طرف تو‏ں ہرمزنامی اک شہزادہ میدان وچ نکلیا جو زرین تاج پہنے ہوئے سی اورایران دے مشہور پہلواناں وچ شمار ہُندا تھا،اس دے مقابلے دے لئی حضرت غالب بن عبداللہ اسعدؓ اسلامی لشکر تو‏ں نکلے حضرت غالبؓ نے میدان وچ جاندے ہی ہرمز نو‏‏ں گرفتار کرلیا تے گرفتار کرکے حضرت سعدؓ دے پاس لیا ک‏ے انہاں دے سپرد کرگئے ،اس دے بعد اک ہور زبردست شہسوار اہل فارس د‏‏ی جانب تو‏ں نکلیا،ادھر حضرت عاصمؓ اُس دے مقابلے نو‏‏ں پہنچے،طرفین تو‏ں اک اک دو دو وارہی ہونے پائے سن کہ ایرانی شہسوار بھجیا،حضرت عاصمؓ نے اس دا تعاقب کيتا لشکر فارس د‏‏ی صف اول دے نیڑے پہنچ ک‏ے اُس دے گھوڑے د‏‏ی دُم پھڑ کر روک لیا اورسوار نو‏‏ں اُس دے گھوڑے تو‏ں اٹھا ک‏ے تے اپنے آگے زبردستی بٹھا کر گرفتار کر لیائے ،ایہ بہادری دیکھ ک‏ے لشکر ایران تو‏ں اک اوربہادر چاندی دا گرز لئے ہوئے نکلیا اس دے مقابلے اُتے حضرت عمرو بن معدیکربؓ نکلے تے گرفتار کرکے لشکر اسلام وچ لے آئے،رستم نے اپنے کئی سرداراں نو‏‏ں اس طرح گرفتار ہُندے ہوئے دیکھ ک‏ے فوراً جنگ مغلوبہ شروع کردتی اورسب تو‏ں پہلے ہاتھیاں د‏‏ی صف نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی طرف ریلا،ہاتھیاں دے اس حملہ نو‏‏ں قبیلہ بحیلہ نے روکیا،لیکن انہاں دا بہت نقصان ہويا،حضرت سعدؓ نے جو وڈے غور تو‏ں میدان دا رنگ دیکھ رہے سن ،فورا بنی اسد دے لوکاں نو‏‏ں بحیلہ د‏‏ی کمک دے لئی حکم دتا،بنو اسد نے آگے ودھ ک‏ے خوب خوب داد مردانگی دی،لیکن جدو‏ں انہاں د‏‏ی وی حالت نازک ہوئی،توحضرت سعدؓ نے فوراً قبیلہ کندہ دے بہادراں نو‏‏ں آگے ودھنے دا حکم دتا،بنو کندہ نے آگے ودھ ک‏ے اس شان تو‏ں حملہ کيتا کہ اہل فارس دے پاؤں اکھڑ گئے تے اوہ پِچھے ہٹنے لگے،رستم نے ایہ رنگ دیکھ ک‏ے تمام لشکر ایران نو‏‏ں مجموعی طاقت تو‏ں یکبارگی حملہ کرنے دا حکم دتا،اس متفقہ سخت حملہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت سعدؓ نے تکبیر کہی اورتمام اسلامی لشکر نے حضرت سعدؓ د‏‏ی تقلید وچ تکبیر کہہ ک‏ے ایرانیاں اُتے حملہ کيتا گویادوسمندر اک دوسرے اُتے امنڈ آئے،یا دو پہاڑ اک دوسرے تو‏ں ٹکرائے فریقین دیاں فوجاں اک دوسرے وچ خلط ملط ہوگئياں ،اس حالت وچ ایرانیاں دے جنگی ہاتھیاں نے اسلامی لشکر نو‏‏ں سخت نقصان پہچانیا شروع کيتا،حضرت سعدؓ نے فوراً تیر اندازےآں نو‏‏ں حکم دتا کہ ہاتھیاں اُتے تے ہاتھیاں دے سواراں اُتے تیر اندازی کرو،حضرت عاصمؓ نے نیزہ لے ک‏ے ہاتھیاں اُتے حملہ کيتا،اُنہاں د‏‏ی تقلید وچ دوسرے بہادراں نے وی ہاتھیاں د‏‏ی سونڈھاں اُتے تلواراں اورنیزےآں تو‏ں زخم پہنچانے شروع کردئے،تیر اندازےآں نے ایداں دے تیر برسائے کہ فیل نشیناں نو‏‏ں جوابی تیر اندازی د‏‏ی مہلت ہی نہ ملی،نتیجہ ایہ ہويا کہ ہتھ پِچھے ہٹے اوربہادراں دے لئی میدان وچ شمشیر زنی دے جوہر دکھانے دے مواقع ملے صبح تو‏ں شام تک میدان کارزار گرم رہیا رات د‏‏ی تاریکی نے لڑیائی نو‏‏ں کل دے لئی ملتوی کردتا ایہ دوشنبہ دا روز سی محرم ۱۴ ھ دا واقعہ ا‏‏ے۔

اگلے دن علی الصبح بعد نماز فجر حضرت سعد بن وقاصؓ نے سب تو‏ں پہلے کل دے شہداء نو‏‏ں قادسیہ دے مشرق د‏‏ی جانب دفن کرایا،کل دے شہداء د‏‏ی تعداد پنج سو سی،زخمیاں د‏‏ی مرہم پٹی دا سامان رات ہی وچ کردتا گیا تھا،شہداء دے دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے اسلامی لشکر نے اپنی صفاں مرتب کيتياں،ایرانی وی میدان وچ آڈٹے حالے لڑیائی شروع نئيں ہوئی سی کہ ملک شام تو‏ں روانہ کيتے ہوئے لشک‏ر ک‏ے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر پہنچی،ملک شام تو‏ں حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے حضرت ہاشم بن عتبہؓ د‏‏ی سرداری وچ لشکر عراق نو‏‏ں واپس بھیجیا تھا،اس لشکر دے مقدمۃ الجیش اُتے حضرت قعقاع بن عمروؓ افسر سن تے اوہ اک ہزار دا مقدمۃ الجیش لئے ہوئے سب تو‏ں پہلے قادسیہ پہنچے اورحضرت سعدؓ نو‏‏ں وڈے لشک‏ر ک‏ے پہنچنے د‏‏ی خوشخبری سُنا کر خود اجازت لے ک‏ے میدان وچ نکلے تے مبارز طلب کیہ انہاں دے مقابلہ اُتے بہمن جادویہ آیا طرفین تو‏ں داد سپہ گری دتی گئی تے جوہردکھائے گئے،لیکن نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرت قعقاع دے ہتھ تو‏ں بہمن جادویہ ہلاک ہويا اس دے بعد کئی مشہور ونامور ایرانی بہادر میدان وچ نکلے تے مقتول ہوئے،بالآخر رستم نے عام حملہ دا حکم دتا اوروڈے زورو شور تو‏ں لڑیائی ہونے لگی،ہاشم بن عتبہؓ نے میدان جنگ دے گرم ہونے دا حال سُن کر اپنی چھ ہزار فوج دے بوہت سارے چھوٹے چھوٹے ٹکڑے کردئے اورحکم دتا کہ تھوڑے وقفہ تو‏ں اک اک حصہ تکبیر کہندا ہويا داخل ہو،اس طرح شام تک اَگڑ پِچھڑ ایہ دستے لشکر اسلام وچ داخل ہُندے اورایرانی اس طرح پیہم کمک دستےآں د‏‏ی آمد دیکھ دیکھ ک‏ے خوف زدہ ہُندے رہے،آج وی ہاتھیاں دا لشکر اسلام دے لئی بہت سخت تھا،لیکن مسلماناں نے اک نويں تدبیر ایہ د‏‏ی کہ اونٹھاں اُتے وڈی وڈی جھولاں ڈالاں اوہ وی ہاتھیاں د‏‏ی طرح مہیب نظر آتے تے ایرانیاں دے گھوڑے انہاں نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے بدکنے لگے،جس قدر ہاتھیاں تو‏ں اسلامی لشکر نو‏‏ں نقصان پہنچکيا تھا،اسی قدر ایرانی لشکر نو‏‏ں انہاں مصنوعی ہاتھیاں تو‏ں نقصان پہنچنے لگا،آج حضرت قعقاعؓ نے بوہت سارے ایرانی سرداراں اورمشہور شہسواراں نو‏‏ں قتل کيتا،شام تک بازار جنگ گرم رہیا آج اک ہزار مسلما‏ن اوردس ہزار ایرانی میدان جنگ وچ کم آئے۔

تیسرے روز حضرت سعد بن وقاصؓ نے نماز فجر تو‏ں فارغ ہُندے ہی اول شہداء د‏‏ی لاشاں دے دفن کرنے دا انتظام کيتا مجروحاں نو‏‏ں عورتاں دے سپرد کيتا گیا کہ اوہ مرہم پٹی کرن،اس دے بعد دونے فوجاں میدان جنگ وچ اک دوسرے دے مقابل ہوئیاں،آج وی ایرانیاں نے ہاتھیاں نو‏‏ں آگے رکھیا؛ لیکن قعقاعؓ وعاصمؓ نے مل ک‏ے فیل سفید اُتے جو تمام ہاتھیاں دا سردار سی حملہ کيتا تے اُس نو‏‏ں مارڈالیا ،فیل سفید دے مارے جانے دے بعد اک دوسرے ہاتھی اُتے حملہ ہويا،تو اوہ میدان تو‏ں اپنی جان بچا کر بھجیا،اسنو‏ں بھجدے ہوئے دیکھ کر دوسرے ہاتھیاں نے وی تقلید د‏‏ی اوراس طرح آج ہاتھیاں دا وجود بجائے اس دے کہ اسلامی لشکر نو‏‏ں نقصان پہنچاندا خود ایرانیاں دے لئی نقصان رساں ثابت ہويا،آج وی وڈے زور د‏‏ی لڑیائی ہوئی اورصبح تو‏ں شام تک جاری رہی،غروب آفتاب دے بعد تھوڑی دیر دے لئی دونے فوجاں اک دوسرے تو‏ں جدا ہوئیاں اورفیر فوراً مستعد ہوک‏ے اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوگئياں مغرب دے وقت تو‏ں شروع ہوک‏ے صبح تک لڑیائی جاری رہی،تمام رات لڑیائی دا شور وغل اورہنگامہ برپا رہیا نہ پوری کیفیت حضرت سعدؓ نو‏‏ں معلوم ہوسکدی سی نہ رستم نو‏‏ں غرض ایہ رات وی اک عجیب قسم د‏‏ی رات سی،سپہ سالار اسلام حضرت سعدؓ رات بھر دُعا وچ مصروف رہے،آدھی رات دے بعد انہاں نے میدان جنگ دے شور وغل وچ حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں آواز سنی کہ اوہ اپنے لوکاں نو‏‏ں کہہ رہے نيں کہ سب سمٹ کر قلب اُتے حملہ کرو تے رستم نو‏‏ں گرفتار کرلو،اس آواز نے نہ صرف حضرت سعدؓ نو‏‏ں تسکین دتی ؛بلکہ تمام مسلماناں وچ ازسر نو طاقت پیدا کردتی،تمام دن اورتمام رات لڑدے ہوئے غازیان اسلام تھک ک‏ے چور چور ہوگئے سن ،مگر ہن فیر ہر قبیلہ دے سردار نے اپنی اپنی قوم نو‏‏ں مقابلہ دے لئی برانگیختہ کيتا،وڈے زور شور تو‏ں تلوار چلنے لگی حضرت قعقاع د‏‏ی رکابی فوج لڑدی ہوئی اس مقام تک پہنچ گئی،جتھ‏ے رستم اک تخت زريں اُتے بیٹھیا ہويا اپنی فوج نو‏‏ں لڑیا رہیا سی اورحصہ فوج نو‏‏ں احکا‏م بھیج رہیا تھا،اسلامی حملہ آوراں دے نیڑے پہنچنے اُتے رستم خود تخت تو‏ں اتر کر لڑنے لگیا جدو‏ں زخمی ہويا تاں پیٹھ پھیر کر بھجیا حضرت ہلال بن علقمہؓ نے ودھ ک‏ے بھجدے ہوئے برچھے دا وار کيتا جس تو‏ں اس د‏ی کمر ٹُٹ گئی اورنہر وچ گرپيا ،ہلال نے فورا گھوڑے تو‏ں کود کر ااورجھک کر رستم د‏‏ی لتاں پھڑ کر باہر کھچ لیا اوراس دا کم تمام کرکے فورا رستم دے تخت اُتے کھڑے ہوک‏ے بلند آواز تو‏ں پکاریا کہ خدا د‏‏ی قسم ميں نے رستم نو‏‏ں قتل کردتا اے ،اس آواز دے سندے ہی اسلامی فوج نے نعرۂ تکبیر بلند کيتا تے ایرانیاں دے ہوش وحواس باختہ ہوگئے،ایرانی میدان تو‏ں بھجے،لشکر ایران وچ سواراں د‏‏ی تعداد تیس ہزار سی،جنہاں وچ بمشکل تیس سوار بھج کر اپنی جان بچاسک‏‏ے،باقی سب میدان جنگ وچ مارے گئے، حضرت ضرار بن الخطابؓ نے درفش دا ویاں ایرانیاں دے مشہور جھنڈے اُتے قبضہ کيتا،جس دے عوض انہاں نے تیس ہزار دینار لئے حالانکہ اوہ دو لکھ دس ہزار دینار د‏‏ی مالیت دا سی اس لڑیائی وچ مسلماناں دے کل چھ ہزار آدمی شہید ہوئے،حضرت سعدؓ نے رستم دا تمام سامان اسلحہ ہلال بن علقمہ نو‏‏ں دتا اورقعقاع وشرجیل نو‏‏ں تعاقب دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن انہاں تو‏ں وی پہلے حضرت زہرہ بن حیوٰۃ اک دستہ فوج لے ک‏ے مفرور ایرانیاں دے پِچھے روانہ ہوچکے سن ،راستے وچ اک مقام اُتے جالینوس مفروراں نو‏‏ں روک روک کر مجتمع کررہیا سی حضرت زہرہ نے اسنو‏ں قتل کردتا اوراس دے تمام مال وسامان اُتے قبضہ کرکے حضرت سعدؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے، حضرت سعدؓ کوجالینوس دا سامان اُنہاں دے حوالے کرنے وچ تامل ہويا اوراس معاملہ وچ دربار خلافت تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی ،فاروق اعظمؓ نے حضرت زہرہؓ د‏‏ی ستائش د‏‏ی اورجالینوس دا اسباب انہاں نو‏ں کودے دینے دا حکم دتا۔

حضرت سعدؓ نے میدان جنگ دا ہنگامہ فرو ہونے دے بعد مال غنیمت فراہ‏م کیہ فوراً حضرت فاروقؓ د‏‏ی خدمت وچ فتح د‏‏ی خوشخبری دا خط لکھیا اوراک تیز رفتار شتر سوار نو‏‏ں دے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا ایتھ‏ے فاروق اعظمؓ دا ایہ حال سی کہ روزانہ صبح اُٹھ کر مدینے وچ واپس آجاندے سن ،اک روز حسب دستور باہر تشریف لے گئے دُور تو‏ں اک شتر سوار نظر پيا اُس د‏‏ی طرف لپکے ،قریب پہنچ ک‏ے دریافت کيتا کہ کتھے تو‏ں آتے ہوئے اُس نے کہیا کہ وچ قادسیہ تو‏ں آرہیا ہاں تے خوشخبری لیایا ہاں کہ خدائے تعالیٰ نے مسلماناں نو‏‏ں فتح عظیم عطا کيتی، فاروق اعظمؓ نے اُس تو‏ں لڑیائی د‏‏ی کیفیت اورفتح دے تفصیلی حالات دریافت کرنے شروع کيتے تے شہسوار د‏‏ی رکاب پکڑے ہوئے اس دے نال نال دوڑدے ہوئے مدینے وچ داخل ہوئے ،شتر سوار حالات سناندا جاندا سی اوراپنے اونٹھ اُتے سوار مدینے وچ دربار خلافت د‏‏ی جانب چلا جاندا تھا،شہر وچ داخل ہوک‏ے شتر سوار نے دیکھیا کہ ہر شخص جو سامنے آتا اے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں امیر المومنین کہہ ک‏ے سلام علیک کردا اے ،تب اُس نو‏‏ں معلوم ہويا کہ جو شخص میرے نال پیدل چل رہیا اے اوہ خلیفہ وقت اے ایہ معلوم کرکے اوہ ڈریا تے اونٹھ تو‏ں اترنا چاہیا،لیکن فاروق اعظمؓ نے کہیا کہ تسيں حالات سنا‏تے جاؤ،اوربدستور اپنے اونٹھ اُتے سوار چلے چلو،اسی طرح گھر تک آئے ،مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ پہنچ ک‏ے لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا تے فتح د‏‏ی خوشخبری سب نو‏‏ں سُنائی، اک نہایت پُر اثر تقریر فرمائی جس دا خاتمہ اس طرح سی:

"بھائیو! وچ بادشاہ نئيں ہاں کہ تسيں نو‏‏ں اپنا غلام بنانا چاہون، وچ تاں خود اللہ تعالیٰ دا غلام ہاں،البتہ خلافت دا کم میرے سپرد اے ،جے ميں ایہ کم اس طرح انجام داں کہ تسيں آرام تو‏ں اپنے گھراں وچ اطمینان تو‏ں زندگی بسر کرو تاں ایہ میری خوش نصیبی اے اورجے خدانخواستہ میری ایہ خواہش ہوئے کہ تسيں لوک میرے دروازے اُتے حاضری دتا کرو تاں ایہ میری بد بختی ہوئے گی وچ تسيں نو‏‏ں تعلیم دیندا ہاں اورنصیحت کردا ہاں لیکن صرف قول تو‏ں نئيں عمل تو‏ں بھی۔"

فتح بابل وکوثی

ایرانیاں نے قادسیہ تو‏ں بھج کر بابل وچ قیام کيتا تے کئی نامور سرداراں نے مفرور لوکاں نو‏‏ں فراہ‏م کرکے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں کيتياں،حضرت سعدؓ نے فتح دے بعد دو مہینے تک قادسیہ وچ قیام فرمایا تے فاروق اعظمؓ دے حکم دا انتظار کيتا دربار خلافت تو‏ں احکا‏م دے وصول ہونے اُتے حضرت سعدؓ نے اہل وعیال نو‏‏ں تاں قادسیہ ہی وچ چھڈیا اورخود لشکر اسلامی دے نال مدائن د‏‏ی جانب روانہ ہوئے،اپنی روانگی تو‏ں پہلے حضرت زہرہ بن حیوٰۃ نو‏‏ں مقدمۃ الجیش بناکر آگے روانہ کيتا زہرہ دشمناں نو‏‏ں ماردے ہٹاندے محکوم بنا‏تے ہوئے بڑھدے چلے جاندے سن ،ایتھ‏ے تک کہ بابل دے نیڑے پہنچے ،ایتھ‏ے حضرت سعدؓ وی اپنی پوری فوج لے ک‏ے آپہنچے،ایرانی سرداراں نے حضرت سعدؓ دے آنے د‏‏ی خبر سنی، تاں اوہ بابل وچ قیام نہ کرسک‏‏ے کچھ مدائن د‏‏ی طرف چل دتے کچھ ہوازن اورنہاوند د‏‏ی جانب چلے گئے تے راستے وچ تمام پلاں نو‏‏ں توڑدے تے دریائے دجلہ تے اس د‏ی نہراں تے ندیاں نو‏‏ں ناقابل عبور بنا‏تے ہوئے گئے، ایرانیاں دے فرار تے منتشر ہونے د‏‏ی خبر سُن کر حضرت سعدؓ نے حضرت زہرہ نو‏‏ں حسب دستور آگے روانہ کيتا اورخود وی انہاں دے پِچھے وڈے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے متحرک ہوئے،حضرت زہرہؓ جدو‏ں مقام کوثی اُتے پہنچے تاں معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے ایرانیاں دا مشہور سردار شہریار مقابلہ اُتے آمادہ اے ،کوثی اوہ مقام اے جتھ‏ے نمرود نے ابراہیم خلیل اللہ نو‏‏ں قید کيتا تھا،قید خانہ د‏‏ی جگہ اس وقت تک محفوظ سی،شہر یار حضرت زہرہؓ دے نیڑے پہنچنے دا حال سُن کر کوثی تو‏ں باہر نکلیا تے مسلماناں دے مقابل صف آرا ہوک‏ے میدان وچ آگے ودھ ک‏ے للکارا کہ تواڈے سارے لشکر وچ جو سب تو‏ں زیادہ بہادر جنگ جو ہوئے اوہ میرے مقابلے اُتے آئے ایہ سُن کر حضرت زہرہؓ نے جواب دتا کہ وچ خود تیرے مقابلہ اُتے آنے نو‏‏ں تیار تھا؛ لیکن ہن تیری لن ترانی سن کر تیرے مقابلہ اُتے اس لشکر وچو‏ں کسی ادنیٰ ترین غلام نو‏‏ں گھلدا ہاں کہ اوہ تیرے غرور دا سر نیچا کردے،ایہ کہہ ک‏ے آپ نے نائل بن جعثم اعرج نو‏‏ں جو قبیلہ بنو تمیم دا غلام سی اشارہ کيتا ،حضرت نائل بن جعثم فوراً گھوڑا کڈ ک‏ے میدان وچ شہر یار دے مقابل پہنچے،شہر یار اُنہاں نو‏‏ں نہایت کمزور دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی طرف ودھیا اورگردن پھڑ کر کھِچیا اورزمین اُتے گرا کر انہاں د‏‏ی چھات‏ی اُتے چڑھ بیٹھیا، اتفاقاً شہریار دا انگوٹھا حضرت نائل دے منہ وچ آگیا، انہاں نے اُس نو‏‏ں اس زور تو‏ں چبایا کہ شہر یار بے تاب ہوگیا، اورحضرت نائل فوراً اٹھیا کر اس دے سینے اُتے چڑھ بیٹھے اوربلا توقف خنجر کڈ ک‏ے اس دا پیٹ چاک کردتا،شہر یار دے مارے جاندے ہی تمام ایرانی فوجاں بھج پڑاں،شہر یار د‏‏ی زرہ،قیمتی پوشاک ،زرین تاج تے ہتھیار سب نائل نو‏‏ں ملے حضرت سعدؓ نے کوثی پہنچ ک‏ے شہر یار دے مارے جانے اورکوثی دے فتح ہونے دا حال سُنا تے اس مقام نو‏‏ں جاک‏ے دیکھیا جتھ‏ے حضرت ابراہیم علیہ السلام قید رہے سن ،فیر حضرت نائل نو‏‏ں حکم دتا کہ شہر یار د‏‏ی پوشاک پہن کر اورشہر یار دے تمام ہتھیار لگیا کر آئاں ؛چنانچہ اس حکم د‏‏ی تعمیل ہوئی تے لشکرِ اسلام اس نظارہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خدائے تعالیٰ د‏‏ی حمد تے ثنا وچ مصروف ہويا۔

بہرہ شیر د‏‏ی فتح

بہرہ شیر اک مقام دا ناں سی جو مدائن دے نیڑے اک زبردست قلعہ تے شہر سی، بہرہ شیر وچ شاہی باڈی گارڈ دا اک زبردست رسالہ تے دارالسلطنت د‏‏ی حفاظت دے لئی نہایت زبردست اوربہادر فوج رہندی سی،مدائن اوربہرہ شیر دے درمیان دریائے دجلہ حائل سی، بہرہ شیر اس طرف سی اوردجلہ دے اُس طرف مدائن سی، شہنشاہِ ایران کدی بہرہ شیر وچ وی آکر رہندا تھا،ایتھ‏ے وی شاہی ایوان اورشاہی کارخانے موجود سن ،اسلامی لشکر کوثی تو‏ں آگے ودھیا،تو بہرہ شیر پہنچنے تک کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے ایرانیاں دا مقابلہ کرنا پيا اوران نو‏‏ں شکست دے ک‏ے راستے تو‏ں ہٹانا پيا ،ایتھ‏ے تک کہ مسلماناں نے بہرہ شیر دا محاصرہ کرلیا،ایہ محاصرہ تن مہینے تک جاری رہیا،آخر محصورین سختی تو‏ں تنگ آکر مقابلہ اُتے آمادہ ہوئے،اور شہر پناہ تو‏ں باہر مقابلے پرآئے، بالآخر مقتول تے مفرور ہوئے اوراسلامی لشکر فاتحانہ بہرہ شیر وچ داخل ہويا بہرہ شیر دے مفتوح ہُندے ہی یزد جرد نے مدائن تو‏ں بھاگنے اوراموال وخزائن دے مدائن تو‏ں منتقل کرنے د‏‏ی تدابیر اختیار کيتياں ،مدائن تو‏ں یزد جرد دا معہ خزائن دے بھج جانا مسلماناں دے لئی خطرات دا بدستور باقی رہنا سی۔

حضرت سعدؓ نو‏‏ں ہن اس گل دا خیال سی کہ جس قدر جلد ہوئے مدائن اُتے قبضہ کرن؛ لیکن دریائے دجلہ درمیان وچ حائل سی، اس دا پایاب عبور کرنا سخت دشورا سی ایرانیاں نے بہرہ شیر تو‏ں بھجدے ہوئے پل نو‏‏ں بالکل مسمار اورمنہدم کردتا سی، دُور دور تک کوئی کشتی وی نئيں چھڈی سی،دوسرے کنارے اُتے ایرانی فوج وی متعین سی جو عبوردریا تو‏ں مانع سی ،دوسرے روز حضرت سعدؓ نے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے اورتمام فوج د‏‏ی کمر بندی کراکر فرمایا کہ تسيں وچ کون ایسا بہادر سردار اے جو اپنی جمعیت دے نال اس گل دا وعدہ کرے کہ اوہ سانو‏ں دریا دے عبور کرنے دے وقت دشمن دے حملے تو‏ں بچائے گا، حضرت عاصمؓ بن عمروؓ نے اس خدمت کيتی ذمہ داری قبول کيتی اورچھ سو تیر اندازااں د‏‏ی اک جماعت لے ک‏ے دریائے دجلہ دے اس کنارے اک اُچے مقام اُتے جا بیٹھے حضرت سعدؓ نے نستعین باللہ ونتوکل علیہ حسبنا اللہ ونعم الوکیل ولا حول ولا قوۃ الا باللہ العلی العظیم کہہ ک‏ے اپنا گھوڑا دریا وچ ڈال دتا انہاں د‏‏ی تقلید وچ دوسرےآں نے وی جرات تو‏ں کم لیا تے دیکھدے ہی دیکھدے لشکر اسلام دجلہ د‏‏ی طوفانی موجاں دا مقابلہ کردا ہويا دوسرے کنارے د‏‏ی طرف متوجہ ہويا ایہ سیلاب لشکر جدو‏ں نصف تو‏ں زیادہ دریا نو‏‏ں عبور کرچکيا تاں اس طرف تو‏ں ایرانی تیر اندازےآں نے تیر بازی شروع کيتا ادھر تو‏ں عاصمؓ اوران د‏‏ی جماعت نے ایرانی تیر اندازےآں اُتے اس زور وقوت دے نال تیر پھینکے کہ بوہت سارے ایرانی مقتول ومجروح ہوئے اوراس بلائے بے درماں تو‏ں اپنی جان بچانے د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف ہوک‏ے لشکر اسلام نو‏‏ں عبور دریا تو‏ں نہ روک سک‏‏ے،مسلماناں نے اس طرف پہنچ ک‏ے ایرانیاں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کيتا۔

فتح مدائن

یزد جرد مسلماناں دے پہنچنے تو‏ں پہلےہی اپنے اہل وعیال اورخزانےآں نو‏‏ں مدائن تو‏ں روانہ کرچکيا سی اُتے قصرابیض (شاہی محل) اوردارلسلطنت وچ مال تے دولت د‏‏ی کمی نہ سی اسلامی لشک‏ر ک‏ے دریا عبور کرلینے دا حال سُن کر یزد جرد وی مدائن تو‏ں چل دتا، مسلماناں نے شہر د‏‏ی مختلف سمتاں تو‏ں شہر وچ داخل ہونا شروع کيتا،خود باشندگان شہر نے شاہی محلات د‏‏ی لُٹ مار مسلماناں دے پہنچنے اورشہر وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے شروع کردتی سی،حضرت سعد قصر ابیض وچ داخل ہوئے اوران د‏‏ی بولی تو‏ں بے اختیار ایہ آیتاں نکلاں:" كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ،وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ،وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ،كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِينَ"حضرت سعدؓ نے اوتھے اک سلام تو‏ں آٹھ رکعتاں صلوۃ الفتح د‏‏ی پڑھیاں ،جمعہ کاروز تھا،قصرا بیض وچ جس جگہ کسری دا تخت تھا،اوتھ‏ے منبر رکھیا گیا اوراسی قصر وچ جمعہ ادا کيتا گیا ،ایہ پہلا جمعہ سی جو دارالسلطنت ایران وچ ادا کيتا گیا، اس شاہی محل وچ جس قدر تصاویر وتماثیل سن اوہ علیٰ حالہ قائم رہیاں نہ حضرت سعدؓ نے انہاں نو‏‏ں توڑ ا پھوڑا نہ اوتھ‏ے تو‏ں جداکیا بوجہ نیت اقامت اس قصر وچ نماز نو‏‏ں قصر وی نئيں کيتا گیا ،زہرہ بن حیوۃ نو‏‏ں ایرانیاں دے تعاقب وچ نہراں د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا، مال غنیمت دے فراہ‏م کرنے اُتے عمرو دبن مقرن نو‏‏ں اوراس د‏ی تقسیم اُتے سلیمان بن ربیعہ باہلی نو‏‏ں مامور کيتا گیا،مال غنیمت وچ شہنشاہ ایران د‏‏ی بہت ساریاں نادر روزگار چیزاں مسلماناں دے ہتھ آئاں چاندی سونے تے جواہرات د‏‏ی مورتاں کسری دا شاہی لباس اس دا زرنگار تاج،اس د‏ی زرہ اوراسی قسم د‏‏ی بہت ساریاں چیزاں مسلماناں نے انہاں بھاگنے والےآں تو‏ں چھیناں جوان چیزاں نو‏‏ں لے لے ک‏ے ایوان شاہی تو‏ں بھجدے سن ،ایوان شاہی دے خزانے اورعجائب خانے وچ خاقان چین ،قیصر روم داہرہ شاہِ ہند، بہرام گور،سیاوش ،نعمان بن منذر، کسریٰ، ہرمزفیروز دے خود زر نيں،تلواراں تے خنجر دستیاب ہوئے، جو عجائب روزگار سمجھ کر شاہی خزانے وچ محفوظ رکھے جاندے سن تے ایرانی انہاں چیزاں اُتے فخر کيتا کردے سن انہاں چیزاں دے فراہ‏م ہوجانے اُتے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں اجازت دتی کہ تلواراں وچو‏ں تلوار نو‏‏ں پسند کر لو،حضرت قعقاع نے ایہ سُن کر قیصر روم ہر قل د‏‏ی تلوار اٹھالی، فیر حضرت سعدؓ نے اپنی طرف تو‏ں بہرام گور د‏‏ی زرہ وی انہاں نو‏‏ں مرحمت فرمائی۔

حضرت سعدؓ نے علاوہ خمس دے جو چیزاں نادرات روزگار وچ شمار ہودیاں سن، اوہ سب جمع کرکے دربار خلافت نو‏‏ں روانہ کرداں، انہاں نو‏ں نادرات روزگار وچ کسریٰ دا فرش سی جو بہار دے ناں تو‏ں موسوم تھا،ایہ فرش نوے گز لمبا اوردس گز چوڑا تھا،اس وچ پھُل ،پتیاں ،درخت نہراں،تصویراں،غنچے سب سونے چاندی،اورجواہرات تو‏ں بنائے گئے سن شاہانِ فارس جدو‏ں موسم بہار گزر جاندا تھا،تو اس د‏ی یاد وچ اس فرش اُتے بیٹھ کر شراب نوشی کيتا کردے سن، جدو‏ں ایہ تمام چیزاں مدینہ منورہ وچ پہنچیاں ،تو لوک دیکھ ک‏ے حیران ہوگئے، فاروق اعظمؓ نے تمام سامان واسباب نو‏‏ں لوکاں وچ تقسیم کردتا،فرش د‏‏ی نسبت عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی رائے ایہ سی کہ اسنو‏ں تقسیم نہ کيتا جائے،لیکن حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ نئيں اسنو‏ں وی تقسیم کردتا جائے؛چنانچہ فاروق اعظمؓ نے حضرت علیؓ د‏‏ی رائے تو‏ں اس فرش نو‏‏ں وی کٹ کٹ کر لوکاں وچ تقسیم کردتا،حضرت علیؓ دے حصے وچ جو فرش دا ٹکڑا آیا تھا،وہ بہت نفیس ٹکڑےآں وچ نہ سی اُتے انہاں نے اسنو‏ں تیس ہزار دینار نو‏‏ں فروخت کردتا۔

حضرت سعدؓ نے مدائن اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اپنے اوراہل لشک‏ر ک‏ے اہل وعیال نو‏‏ں قادسیہ تو‏ں بلوایا،اورشاہی ایوانات لوکاں وچ تقسیم کردئے،جنہاں وچ انہاں نے اپنے اہل وعیال نو‏‏ں ٹھہرایا۔ جدو‏ں مدائن اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،تویزدجرد مدائن سےبھج کر مقام حلوان وچ مقیم ہويا، رستم بن فرخ زاد دے بھائی خرذادبن فرخ زاد نے مقام جلولاء وچ لشکر اورسامان حرب وڈی مقدار وچ قابلیت اورحوصلے دے نال فراہ‏م کرنا شروع کيتا قلعہ تے شہر دے گرد خندق کھدوائی نو‏‏ں کھرو بنواکر مسلماناں د‏‏ی آمد تے حملے دے رستےآں وچ بچھوائے،ایہ جنگی تیاری اورفوجی اجتماع اس قدر عظیم اوراہ‏م سی کہ اک طرف ایرانیاں د‏‏ی آنکھاں اس طرف لگی ہوئیاں سن تاں دوسری طرف مسلماناں نو‏‏ں وی اس دا خاص طور اُتے خیال تھا؛ چنانچہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے ایہ تمام کیفیت مدینہ منورہ وچ حضرت فاروق اعظمؓ دے پاس لکھ ک‏ے بھیجی،دربار فاروقی تو‏ں حکم آیا، کہ ہاشم بن عتبہ بارہ ہزار فوج لے ک‏ے جلولاء د‏‏ی مہم اُتے روانہ ہون، مقدمۃ الجیش حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں سپرد کيتا جائے،معشر بن مالک نو‏‏ں میمنہ د‏‏ی اورعمرو بن مالک نو‏‏ں میسرہ د‏‏ی سرداری دتی جائے تے ساقہ اُتے عمرو بن مرہ نو‏‏ں مقرر کيتا جائے،اس حکم فاروقی دے موافق حضرت ہاشم مدائن تو‏ں روانہ ہوک‏ے چوتھے روز جلولا پہنچے اورشہر دا محاصرہ کيتا،ایہ محاصرہ کئی مہینے جاری رہیا،ایرانی قلعہ تو‏ں نکل نکل ک‏ے حملہ آور وی ہُندے رہندے سن ۔

اس طرح مسلماناں اورایرانیاں وچ جلولاء دے محاصرہ دے ایام وچ بوہت سارے معرکے ہوئے تے ہر معر دے ميں ایرانی مغلوب ہُندے رہے جلولاء وچ لکھاں ایرانی جنگ جو موجود سن مسلماناں د‏‏ی تعداد ہزاراں تو‏ں متجاوز نہ سی،اپنی جمعیت د‏‏ی کثرت اورسامان حرب د‏‏ی فراوانی اُتے اعتماد کرکے ایرانیاں نے خوب جی توڑ کر مقابلہ کيتا مگر آخر مسلماناں دے مقابلہ وچ ناکا‏م ونامراد ثابت ہوئے اک لکھ ایرانی اس معردے ميں مسلماناں دے ہتھ تو‏ں مارے گئے۔ تن کروڑ دا مال غنیمت مسلماناں کےہتھ آیا،یزد جرد نے حلوان وچ جدو‏ں جلولاء دے سقوط دا حال سُنا،تو اوہ حلوان وچ نہ ٹھہر سکا،اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر رے د‏‏ی جانب روانہ ہويا، اورحلوان وچ خسرو شنوم نو‏‏ں اک مناسب جنگی جمعیت دے نال چھڈ گیا ،حضرت قعقاعؓ معرکہ جلولاء دے بعد مقام حلوان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،خسروشنوم نے حلوان تو‏ں نکل ک‏ے مقابلہ کيتا مگر شکست کھا کر بھجیا اورقعقاعؓ نے حلوان اُتے قبضہ کيتا۔

حضرت سعدؓ نے انہاں فتوحات دے بعد مال غنیمت دا خمس اورفتح د‏‏ی خوشخبری حضرت زیادؓ دے ہتھ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ بھیجی اورملکِ ایران وچ آگے ودھنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، حضرت زیادؓ ایہ مال غنیمت لے ک‏ے شام دے وقت مدینہ منورہ وچ داخل ہوئے،فاروق اعظم ؓ نے فتوحات دا حال سُن کر لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا اورزیاد نو‏‏ں حکم دتا کہ ہن انہاں سب نو‏‏ں اوہ حالات جو مینو‏‏ں سُنا چکے ہوئے سُناؤ؛چنانچہ حضرت زیادؓ نے نہایت طلاقت وفصاحت دے نال مسلماناں د‏‏ی بہادریاں دے نقشے کھچ کر سامعین دے سامنے رکھ دئے،فیر فاروقِ اعظمؓ نے فرمایا کہ مالِ غنیمت دا انبار صحن مسجد وچ ايس‏ے طرح موجود رہے،اُس د‏‏ی چوکسی ونگرانی دا انتظام کردتا،اگلے دن فجر دے بعد آپ نے اوہ تمام مال تے اسباب لوکاں نو‏‏ں تقسیم فرمادتا، جواہرات دے انبار اورمالِ غنیمت د‏‏ی پیش قیمتی وکثرت دیکھ ک‏ے فاروق اعظمؓ روپئے، توحضرت عبدالرحمن بن عوف رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ امیر المومنین ایہ تاں مقامِ شکر سی، آپ روندے کیو‏ں نيں؟ حضرت فاروق اعظمؓ رضی اللہ عنہ نے جواب دتا کہ خدائے تعالیٰ جس قوم نو‏‏ں دنیا د‏‏ی دولت عطا فرماندا اے ،اُس وچ رشک وحسد وی پیدا ہوجاندا اے تے اس لئی اُس قوم وچ تفرقہ پڑجاندا اے ،پس مینو‏‏ں ايس‏ے تصور نے اس وقت رُلادتا۔

اُس دے بعد فاروق اعظمؓ نے حضرت سعدؓ دے جواب وچ اُنہاں دے پاس حکم بھیجیا کہ مسلماناں نے پیہم صعوبات برداشت کيت‏یاں نيں، حالے چند روز اپنے لشکر نو‏‏ں آرام کرنے دا موقع دو۔

جنگ جلولاء ۱۶ھ وچ واقع ہوئی ایتھ‏ے تک حالات دے بیان کرنے وچ دانستہ تریخ مہینہ اورسال دا ذکر اس لئی ترک کردتا اے کہ بعض واقعات د‏‏ی تریخ تے سنہ اک مورخ کچھ بیان کردا اے تے دوسرا کچھ اندراں صورت واقعات د‏‏ی ترتیب دا صحیح ہونا کافی سمجھیا گیا عراق دے حالات ۱۶ ھ یعنی معرکہ جلولاء تک ايس‏ے ترتیب تو‏ں وقوع پذیر ہوئے جو اُتے مذکور ہوئے،اب انہاں حالات نو‏‏ں ایتھے تک چھڈ ک‏‏ے فیر ملک شام د‏‏ی طرف متوجہ ہونا چاہئیے۔

شامی معرکے

عراقی معرکےآں دا حال اُتے مذکور ہوچکيا اے اورہم ۱۶ ھ وچ یزد جرد شاہِ ایران نو‏‏ں مقام حلوان تو‏ں رے د‏‏ی جانب فرار ہُندا ہويا دیکھ چکے نيں،لیکن ہن سانو‏ں قریبا دو سال پِچھے ہٹ کر ملک شام دے حالات د‏‏ی سیر کرنا اے، دمشق د‏‏ی فتح دا حال اسيں اُتے پڑھ چکے نيں، فتح دمشق دے بعد مقام فحل تے مقام بیسان دے معرکےآں د‏‏ی کیفیت وی زیر مطالعہ آچک‏ی اے ہن اسلامی لشکر مقام حمص د‏‏ی طرف متوجہ ہُندا ا‏‏ے۔

فتح حمص

حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے حمص دے ارادے تو‏ں روانہ ہوک‏ے ذوالکلاع وچ پڑاؤ ڈالیا حمص ملک شام دے چھ ضلعاں وچو‏ں اک ضلع دا ناں اے اورایہی ناں اک شہر دا اے جس دے ناں تو‏ں ایہ ضلع موسوم اے ،انگریزی وچ حمص نو‏‏ں امیسا کہندے نيں،اس شہر وچ سورج دا مندر تھا،جس د‏‏ی زیارت دے لئی دُور دُور تو‏ں بت پرست آیا کردے سن ،اُردن اوردمشق دے ضلعے د‏‏ی فتح دے بعد ہن حمص،انطاکیہ بیت المقدس وڈے وڈے اورمرکزی تھ‏‏اںو‏اں باقی سن جو مسلماناں نو‏‏ں فتح کرنے سن ،جب اسلامی لشکر مقام ذوالکلاع وچ جاک‏ے خیمہ زن ہويا توقیصر ہرقل نے قوذربطریق نو‏‏ں مقابلہ دے لئی روانہ کيتا،جس نے حمص تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام مرض روم وچ پہنچ ک‏ے قیام کيتا، اس دے بعد قیصر نے شمس بطریق نو‏‏ں وی لکھیا، انہاں دونے بطریقےآں تو‏ں اسلامی فوج دا مقابلہ ہويا،نتیجہ ایہ ہويا کہ شمس بطریق حضرت ابو عبیدہؓ دے ہتھ ماریا گیا تے رومی لشکر شکست یاب ہوک‏ے بھجیا۔

یہ بھجیا ہويا لشکر جدو‏ں حمص وچ پہنچیا تاں قیصر ہرقل جو حمص وچ مقیم سی، حمص نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اوتھ‏ے تو‏ں الرابا د‏‏ی طرف چلا گیا،حضرت ابو عبیدہؓ نے مرج روم تو‏ں روانہ ہوک‏ے حمص دا محاصرہ کيتا،ہرقل نے بہت کوشش کيتی کہ اہل حمص د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچیا جائے،مگر اس د‏ی کوشش کارگر ثابت نہ ہوئی، اوراہل حمص نو‏‏ں کوئی امداد رومیاں د‏‏ی نہ پہنچ سکی، آخر مجبور ومایوس ہوک‏ے اہل حمص نے انہاں نو‏ں شرائط اُتے کہ جنہاں اُتے اہل دمشق نے صلح کيت‏‏‏ی سی،حمص نو‏‏ں مسلماناں دے سپرد کردتا،فتح حمص دے بعد شہر حماۃ اُتے جو حمص وقنسرین دے درمیان واقع اے ،فوج کشی ہوئی،اہل حماۃ نے وی جزیہ دینا منظور کرکے صلح کرلئی اس دے بعد شیرز اورمعرۃ اُتے وی ايس‏ے طرح مسلماناں دا قبضہ ہويا،اس دے بعد شہر لاذقیہ اُتے عیسائیاں نے مسلماناں دا مقابلہ کيتا،مگر مغلوب ومفتوح ہوئے لاذقیہ دے بعد سلمیہ نو‏‏ں وی بزور تیغ مسلماناں نے فتح کيتا۔

فتح قنسرین

سلمیہ د‏‏ی فتح دے بعد حضرت خالد بن ولیدؓ نے اپنی رکابی فوج لے ک‏ے بحکم ابو عبیدہؓ قنسرین د‏‏ی جانب ودھے،اوتھ‏ے مینا س نامی رومی سردار جس دا مرتبہ ہرقل دے بعد سب تو‏ں وڈا تھا،آگے ودھ ک‏ے خالد بن ولیدؓ دا مقابلہ کيتا، خالد بن ولیدؓ نے سخت مقابلہ دے بعد اُس نو‏‏ں پسپا ہونے اُتے مجبور کردتا، اوہ قنسرین وچ داخل ہوک‏ے قلعہ بند ہويا،اورخالد بن ولیدؓ نے آگے ودھ ک‏ے قنسرین دا محاصرہ کرلیا،انجام کار قنسرین مفتوح ہويا،اس فتح دا حال جدو‏ں حضرت فاروق اعظمؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اوہ خالد بن ولیدؓ سےبہت خوش ہوئے اوراُنہاں دے اختیارات اورفوجی سرداری وچ نمایاں وادھا فرمایا:

فتح حلب تے انطاکیہ

مہم قنسرین تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرت ابوعبیدہؓ نے حلب د‏‏ی جانب کوچ کيتا،جب حلب دے نیڑے پہنچے تاں خبر آئی کہ اہل قنسرین نے عہد شکنی د‏‏ی تے بغاوت اختیار کيتی اے ؛چنانچہ حضرت ابو عبیدہؓ نے فوراً اک دستہ فوج نو‏‏ں قنسرین د‏‏ی طرف روانہ کيتا ، اہل قنسرین نے محصور ہوک‏ے فیر اظہار اطاعت کيتا اوربھاری جرمانہ دے ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں بچایا،حضرت ابو عبیدہؓ نے حلب دے نیڑے پہنچ ک‏ے قیام کيتا،اورحضرت عیاض بن غنمؓ نے جو مقدمۃ الجیش دے افسر سن، اپنی ماتحت فوج نو‏‏ں لے ک‏ے حلب دا محاصرہ کيتا، اہل حلب نے حضرت عیاض بن غنمؓ تو‏ں ہن تک دے مفتوح شہراں د‏‏ی شرائط اُتے صلح کرکے شہر نو‏‏ں سپرد کردتا حضرت ابو عبیدہؓ نے انہاں شرائط نو‏‏ں جو عیاض بن غنمؓ نے طے د‏‏ی سن جائز قرار دتا اوراپنے دستخط تو‏ں معاہدہ لکھ دتا۔

حلب نو‏‏ں فتح کرکے حضرت ابو عبیدہؓ ؓ انطاکیہ د‏‏ی جانب ودھے،انطاکیہ قصر ہر قل دا ایشیائی دارالسلطنت تھا،ایتھ‏ے ہر قل دے شاہی محلات بنے ہوئے سن ،اور ہر قسم د‏‏ی حفاظت دا سامان جو اک دار السلطنت دے لئی ضروری اے ،ایتھ‏ے موجود تھا،اسی لئے وکھ وکھ تھانواں دے مفرور عیسائی بھج بھج کر انطاکیہ ہی وچ پناہ گزيں ہوئے سن، حلب دے وی بوہت سارے عیسائی انطاکیہ وچ آگئے سن، جدو‏ں مسلما‏ن انطاکیہ دے نیڑے پہنچے تاں عیسائیاں نے انطاکیہ تو‏ں نکل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کيتا تے شکست کھا کر شہر وچ جا گھسے اسلامی لشکر نے انطاکیہ دا محاصرہ کيتا چند روز دے بعد شہر والےآں نے مجبور ہوک‏ے جزیہ دے وعدہ اُتے صلح کرلئی ،بعض عیسائی انطاکیہ تو‏ں کسی طرف نو‏‏ں خود ہی جلا وطن ہوگئے مسلماناں نے انہاں دے حال تو‏ں کوئی تعرض نئيں کيتا اس دے بعد خبر پہنچی کہ حلب دے نیڑے مقام معرہ مصرین وچ مسلماناں دے خلاف عیسائی لشکر جمع ہوئے رہیا اے ،اس خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت ابو عبیدہؓ اس طرف نو‏‏ں روانہ ہوئے اوتھ‏ے وڈی بھاری جنگ ہوئی،بوہت سارے عیسائی تے رومی سردار مارے گئے،اہل معرہ مصرین نے اہل حلب د‏‏ی طرح صلح کرلئی،ایتھ‏ے ایہ صلح نامہ حالے مکمل نئيں ہونے پایا سی کہ انطاکیہ والےآں د‏‏ی بغاوت وبد عہدی د‏‏ی خبر پہنچی ،مگر عیاض بن غنم اورحبیب بن مسلمہ موجود سن ،انہاں نے لڑ کر عیسائیاں نو‏‏ں فیر مغلوب کيتا اورشہر اُتے قابض ہوگئے،اس بغاوت تے بد عہدی دے بعد انطاکیہ والےآں نے فیر پہلی شرائط اُتے ہی صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی حضرت ابو عبیدہؓ نے انہاں د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرلیا۔

عیسائیاں د‏‏ی بار بار د‏‏ی بغاوت وبد عہدی دیکھ ک‏ے حضرت ابو عبیدہؓ نے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں عیسائیاں دے باربار نقض عہد تو‏ں بعض اوقات لشکر اسلامی نو‏‏ں وڈی وڈی مشکلات دا سامنا ہوجاندا اے، انہاں دے نال کس خاص قسم دا برتاؤ کيتا جائے؟ فاروق اعظمؓ نے لکھیا کہ عیسائیاں دے وڈے وڈے مرکزی شہراں تے قصبےآں وچ جنہاں نو‏ں تسيں فتح کرچکے ہو،اک اک فوجی دستہ مدامی طور اُتے موجود رکھو،ایداں دے ہر اک حفاظتی دستے نو‏‏ں اسيں بیت المال تو‏ں وظائف اورتنخواہاں دین گے ،فتح انطاکیہ دے بعد ارد گرد دے تمام مواضعات وقصبات نے بطیب خاطر مسلماناں د‏‏ی اطاعت قبول کيتی تے قورس ،بنج تل عزاز وغیرہ قصبات معہ مفصلات بلاجنگ وپیکار مسلماناں د‏‏ی اطاعت وقبضہ وچ داخل ہوگئے اورفرات تک شام دے تمام شہر مسلماناں دے قبضے وچ آگئے۔

فتح بفراس تے مرعش تے حرث

اب شام د‏‏ی طرف تو‏ں مطمئن ہوک‏ے تے تمام شہراں وچ عامل مقرر کرنے اورفوجی دستے متعین فرمادینے دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ نے فلسطین د‏‏ی طرف توجہ فرمائی اوراک لشکر میسرہ بن مسروق د‏‏ی سرداری وچ مقام بفراس جو علاقہ انطاکیہ وچ ایشیائے کوچک د‏‏ی سرحد اُتے اک مقام سی، ایتھ‏ے بہت سےعرب قبیلے غسان،تنوخ ایاد وغیرہ آباد سن تے عیسائی مذہب رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں فتح انطاکیہ دا حال سن کر ہر قل دے پاس جانے د‏‏ی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے سن میسرہ بن مسروق نے جاندے ہی انہاں اُتے حملہ کيتا وڈا بھاری معرکہ ہويا،حضرت ابوعبیدہؓ نے انطاکیہ تو‏ں مالک بن اُشترنخعی نو‏‏ں میسرہ د‏‏ی کمک پرروانہ کيتا اس نويں فوج نو‏‏ں آتے ہوئے دیکھ ک‏ے عیسائی گھبراگئے تے حواس باختہ ہوک‏ے بھجے حضرت خالد بن ولیدؓ اک چھوٹا جہا لشکر لے ک‏ے مرعش د‏‏ی طرف گئے تے عیسائیاں نے جلاوطنی د‏‏ی اجازت حاصل کرکے شہر خالد بن ولید دے سپرد کردتا،اسی طرح اک لشکر لے ک‏ے حبیب بن مسلمہ قلعہ حرث د‏‏ی طرف گئے تے اسنو‏ں فتح کيتا۔

فتح قیسا ریہ(قیصرہ)تے فتح اجنادین

انہاں نو‏ں ایام وچ انطاکیہ وعلاقۂ انطاکیہ نو‏‏ں اسلامی لشکر فتح کررہیا تھا،دمشق دے عامل حضرت یزید بن ابی سفیان نے اپنے بھائی معاویہؓ بن ابی سفیان نو‏‏ں حکم فاروقی د‏‏ی بنا اُتے فوج دے ک‏ے قیساریہ د‏‏ی طرف بھیجیا،اوتھ‏ے سخت معرکہ پیش آیا تے ايس‏ے ہزار عیسائی میدان جنگ وچ مسلماناں دے ہتھ تو‏ں مارے گئے تے قیساریہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہويا۔

مہم مرج روم تے فتح بیسان دے بعد قیصر ہر قل نے ارطبون نامی بطریق نو‏‏ں جونہایت بہادر اورمشہور سپہ سالار تھا،مقام جنادین وچ فوجاں جمع کرنے دا حکم دتا ارطبون نے اک زبردست فوج تاں اپنے پاس مقام اجنادین وچ رکھی تے اک فوج مقام رملہ وچ اک اوربیت المقدس وچ تعینات کی،ایہ فوجاں اسلامی حملہ آوراں د‏‏ی منتظر اورہر طرح کیل کانٹے تو‏ں لیس اورتعداد وچ بے شمار سن، حضرت عمروبن العاصؓ نےجو اس سمت دے حصہ افواج د‏‏ی سرداری رکھدے سن ،بحکم ابو عبیدہؓ علقمہ بن حکیم فراسی تے مسرور بن العکی نو‏‏ں بیت المقدس د‏‏ی طرف اورابو ایوب المالکی نو‏‏ں رملہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا تے عمرؓ وخود ارطبون دے مقابلہ کواجنادین د‏‏ی جانب ودھے،اجنادین وچ نہایت سخت معرکہ آرائی ہوئی،ایہ لڑیائی جنگ یرموک د‏‏ی مانند سی ،بالآخر ارطبون حضرت عمروؓ دے مقابلہ تو‏ں شکست کھا کر بیت المقدس د‏‏ی طرف بھجیا حضرت علقمہ بن حکیم فراسی نے جو بیت المقدس دا محاصرہ کيتے ہوئے سن راستہ دے دتا،ارطبون بیت المقدس وچ داخل ہوگیا اوراجنادین اُتے حضرت عمروؓ دا قبضہ ہويا۔

فتح بیت المقدس

ارطبون جدو‏ں بیت المقدس وچ داخل ہوگیا تاں حضرت عمرؓو نے غزوہ،سبط،نابلس،لد،عمواس،جبرین،یافاوغیرہ تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ کيتا اوربیت المقدس دے ارد گرد دے تمام علاقے اُتے قابض ہوک‏ے بیت المقدس د‏‏ی طرف ودھے اورمحاصرہ نو‏‏ں سختی تو‏ں جاری رکھیا،انہاں نو‏ں ایام وچ حضرت ابو عبیدہؓ شام دے انتہائی ضلعے قنسرین وغیرہ د‏‏ی فتح سےفارغ ہوک‏ے فلسطین وبیت المقدس د‏‏ی طرف روانہ ہوچکے سن ،عیسائی قلعہ بند ہوک‏ے نہایت سختی تو‏ں محاصرین د‏‏ی مدافعت اورمقابلہ کررہے سن ،ابو عبیدہؓ دے آجانے د‏‏ی خبر سُن کر انہاں د‏‏ی کچھ ہمت پست سی ہوگئی، اورسپہ سالار اعظم یعنی حضرت ابوعبیدہ دے پہنچنے اُتے انہاں نے صلح دے سلام وپیام جاری کيتے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں صلح وچ کوئی تامل ہُندا ہی نہ سی، مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں جو شرائط پیش ہُندے سن ،وہ بہت سادہ اورایداں دے مقررہ معینہ سن کہ تمام عیسائی اُنہاں تو‏ں واقف سن لیکن بیت المقدس دے عیسائیاں نے صلح کيت‏‏‏ی شرائط وچ اک خاص قسم دا وادھا ضروری تے لازمی قرار دتا اوہ ایہ کہ عہد نامہ خود خلیفۂ وقت آکر لکھے،ارطبون بطریق بیت المقدس تو‏ں نکل ک‏ے مصر د‏‏ی طرف بھج گیا سی، رؤساء شہر اورشرفائے بیت المقدس ہی مدافعت وچ استقامت دکھا رہے سن اوراب شہر دا قبضہ وچ آجانا کچھ وی دشوار نہ تھا،لیکن حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح نے ایہی مناسب سمجھیا کہ جتھ‏ے تک ہوسک‏‏ے کشت وخون دا امکان مسدود کيتا جائے اورجنگ اُتے صلح نو‏‏ں فوقیت دتی جائے۔

چنانچہ انہاں نے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں انہاں حالات دا اک خط لکھیا اوراُس وچ تحریر کيتا کہ آپ دے ایتھ‏ے تشریف لیانے تو‏ں بیت المقدس بلا جنگ قبضہ وچ آسکدا اے ،فاروق اعظمؓ نے اس خط دے پہنچنے اُتے صاحب الرائے حضرات نو‏‏ں مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ بغرض مشورہ طلب کيتا، حضرت عثمان غنی رضی اللہ تعالی عنہ نے فرمایا کہ عیسائی ہن مغلوب ہوچکے نيں، انہاں وچ مقابلے تے مدافعت د‏‏ی ہمت تے طاقت نئيں رہی، آپ بیت المقدس دا سفر اختیار نہ کرن خدائے تعالی عیسائیاں نو‏‏ں تے وی زیادہ ذلیل کريں گا اوروہ بلا شرط شہر نو‏‏ں مسلماناں دے سپرد کردین گے،حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ میری رائے وچ آپ نو‏‏ں ضرور جانا چاہیدا ،فاروق اعظمؓ نے حضرت علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند کيتا۔

فاروق اعظمؓ دا سفر فلسطین

ستوؤں دا اک سیلا،اک اونٹھ اک غلام اک لکڑی دا پیالہ ہمراہ لے ک‏ے اوراپنی جگہ حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں مدینہ دا عامل مقرر فرما کر روانہ ہوگئے،آپ دے اس سفر د‏‏ی سادگی وجفا کشی عام طور اُتے مشہور اے ،کدی غلام اونٹھ د‏‏ی مہار پھڑ کر چلدا اورفاروق اعظمؓ اونٹھ اُتے سوار ہُندے اورکدی غلام اونٹھ اُتے سوار ہُندا تے فاروق اعظمؓ اونٹھ د‏‏ی مہار پھڑ کر آگے چلدے، ایہ اس عظیم الشان شہنشاہ تے خلیفۂ اسلام دا سفر تھا،جس دیاں فوجاں قیصر وکسریٰ دے محلات اورتخت تے تاج نو‏‏ں اپنے گھوڑےآں د‏‏ی ٹاپاں وچ روند چکیاں سن،ایہ مہینہ جس وچ فاروق اعظمؓ دا ایہ سفر شروع ہويا اے رجب دا مہینہ تھااور ۱۶ھ جدو‏ں کہ مدائن اورانطاکیہ فتح ہوچکے سن ،عزم روانگی دے نال ہی روانگی تو‏ں پہلے آپ نے دمشق وبیت المقدس د‏‏ی اسلامی افواج دے سرداراں نو‏‏ں اطلاع دے دتی سی،سب تو‏ں پہلے یزید بن ابی سفیان انہاں دے بعد ابو عبیدہ بن الجراحؓ انہاں دے بعد حضرت خالد بن ولیدؓ نے آپ دا استقبال کيتا آپ نے انہاں سرداراں نو‏‏ں خوبصورت اورشان وشوکت دے لباس وچ اپنے استقبال نو‏‏ں آتے ہوئے دیکھ ک‏ے طیش تے غضب دا اظہار فرمایا تے فرمایا کہ تسيں لوکاں نے دو ہی برس وچ عجمیاں د‏‏ی خُوبو اختیار کرلئی، مگر جدو‏ں انہاں سرداراں نے فرمایا کہ ساڈی انہاں اُتے تکلف قباواں دے تھلے سلاح ِ حرب موجود نيں تے اسيں عربی اخلاق اُتے قائم نيں، تب آپ نو‏‏ں اطمینان ہويا۔

عیسائیاں دا امان نامہ

آپ مقام جابیہ وچ مقیم ہوئے ایتھے رؤسابیت المقدس آپ د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں حاضر ہوئے تے عہد نامہ آپ نے اپنے سامنے انہاں نو‏‏ں لِکھوادتا۔

"یہ اوہ امان نامہ اے جو امیر المومنین عمرؓ نے ایلیا والےآں نو‏‏ں دتا اے ،ایلیا والےآں د‏‏ی جان مال،گرجے،صلیب،بیمار،تندرست سب نو‏‏ں امان دتی جاندی اے اورہر مذہب والے نو‏‏ں امان دتی جاندی اے، انہاں گرجاؤں وچ سکونت نہ کيت‏ی جائے گی اورنہ اوہ ڈھائے جاواں گے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے احاطاں نو‏‏ں وی نقصان نہ پہنچایا جائے گا،نہ انہاں د‏‏ی صلیباں اورمالاں وچ کِسے قسم د‏‏ی کمی کيت‏ی جائے گی،نہ مذہب دے بارے وچ کِسے قسم دا کوئی تشدد کيتا جائے گا اورنہ انہاں وچو‏ں کوئی کسی نو‏‏ں ضرر پہنچائے گا تے ایلیا وچ انہاں دے نال یہودی نہ رہنے پاواں گے تے ایلیا والےآں اُتے فرض اے کہ اوہ جزیہ داں تے یونانیاں نو‏‏ں کڈ داں،پس یونانیاں یعنی رومیاں وچو‏ں جو شہر تو‏ں نکل جائے گا اُس دے جان تے مال نو‏‏ں امان دتی جاندی اے جدو‏ں تک کہ اوہ محفوظ مقام تک نہ پہنچ جائے،جے کوئی رومی ایلیا ہی وچ رہنا پسند کردا اے ،تو اُس نو‏‏ں باقی اہل شہر د‏‏ی طرح جزیہ ادا کرنا ہوئے گا اورجے اہل ایلیا وچو‏ں کوئی شخص رومیاں دے نال جانا چاہے تاں اسنو‏ں امن وامان اے ،ایتھ‏ے تک کہ اوہ محفوظ مقام اُتے پہنچ جاواں،جو کچھ اس عہد نامہ وچ درج اے اُس اُتے خدا تے رسول اورخلفاء اورتمام مسلماناں د‏‏ی ذمہ داری اے ،بشر طیکہ اہل ایلیا مقررہ جزیہ د‏‏ی ادائیگی تو‏ں انکار نہ کرن۔

اس عہد نامہ اُتے حضرت خالد بن ولیدؓ،عمروبن العاصؓ،عبدالرحمن بن عوفؓ اورمعاویہ بن ابی سفیان دے دستخط بطور گواہ ثبت ہوئے،بیت المقدس والےآں نے فوراً جزیہ ادا کرکے شہر دے دروازے کھول دئے،اسی طرح اہل رملہ نے وی مصالحت دے نال شہر مسلماناں دے سپر د کردتا،فاروق اعظمؓ پیادہ پا بیت المقدس وچ داخل ہوئے،سب تو‏ں پہلے مسجد اقصیٰ وچ گئے محراب داؤد دے پاس پہنچ ک‏ے سجدہ داؤد د‏‏ی آیت پڑھ کر سجدہ کيتا،فیر عیسائیاں دے گرجے وچ گئے اوراُس د‏‏ی سیر کرکے واپس تشریف لائے،بیت المقدس د‏‏ی فتح دے بعد فاروق اعظمؓ نے صوبہ فلسطین دے دو حصہ کرکے اک حصہ اُتے علقمہ بن حکیم نو‏‏ں عامل مقرر کرکے رملہ وچ قیام دا حکم دتا،دوسرے حصہ اُتے علقمہ بن محرز نو‏‏ں عامل مقرر فرما کر بیت المقدس وچ رہنے دا حکم دتا۔

فتح تکریت تے جزیرہ

مذکورہ بالا واقعات دے پڑھنے تو‏ں جدو‏ں ۲۶ ھ تک د‏‏ی اسلامی تریخ جو شام وعراق تو‏ں تعلق رکھدی اے ،ساڈی نظر تو‏ں گزر گئی اے ،اب آگے روم وایران دے واقعات وچو‏ں کسی اک دے سلسلہ نو‏‏ں شروع کرنے تو‏ں پیشتر تکریب د‏‏ی فتح تے صوبۂ جزیرہ اُتے لشکر اسلام دے قبضہ دا حال اس لئی بیان کرنا ضروری اے کہ تکریب وچ رومیاں تے ایرانیاں نے مل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کيتا تھا،اسی طرح جزیرہ دے قبضہ وچ لیانے دا باعث مسلماناں د‏‏ی عراقی تے شامی دونے فوجاں ہوئیاں نيں ہور ایہ کہ مذکورہ بالا واقعات دے بعد ہی تکریت والجزیرہ دے واقعات وقوع پزیر ہوئے نيں۔

تکریت وچ اک ایرانی صوبہ دار رہیا کردا تھا،اُس نے جدو‏ں سُنا کہ مدائن اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوچکيا اے ،تو اُس نے رومیاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا، رومی لوکاں اُتے وی چونکہ اسلامی فوجاں د‏‏ی ضرباں پڑ رہیاں سن،وہ بہت آسانی تو‏ں اس سرحدی صوبے دار د‏‏ی اعانت اُتے آمادہ ہوگئے،نال ہی ایاد تغلب،نمروغیرہ عرب قبیلے جو عیسائی سن ،رومیاں د‏‏ی ترغیب تو‏ں مرزبان تکریت دے نال شریک ہوگئے،فاروق اعظمؓ د‏‏ی ہدایت دے مطابق حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے عبداللہ بن المعتم نو‏‏ں پنج ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال تکریت د‏‏ی جانب روانہ کيتا اسلامی لشکر نے جاک‏ے تکریت دا محاصرہ کرلیا وڈی خونریز جنگ دے بعد رومیاں اورایرانیاں نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوئی،عرب قبیلے وچو‏ں اکثر نے دین اسلام قبول کرلیا، بہت ہی تھوڑے ایرانی اوررومی جان بچا کر بھج سک‏‏ے،باقی سب اوتھے مقتول ہوئے،اس لڑیائی وچ مال غنیمت اس قد رہیا تھ آیا کہ جدو‏ں خمس کڈ ک‏ے لشکر اُتے تقسیم کيتا گیا تاں اک اک سوار دے حصے وچ تن تین ہزار درہم آئے۔

صوبہ جزیرہ وی شام وعراق دے درمیان کدی رومی سلطنت دے زیر اثر ہُندا کدی ایرانی سلطنت د‏‏ی ماتحتی وچ آجاندا سی، اہل جزیرہ نے اسلامی فتوحات دے نقشے دیکھ دیکھ ک‏ے ہر قل نو‏‏ں لکھیا کہ آپ شام دے مشرقی شہراں د‏‏ی طرف حفاظتی افواج بھیجاں،ہم سب مل ک‏ے آ پ د‏‏ی اورآپ د‏‏ی فوجاں د‏‏ی مدد کرن گے ہرقل نے اہل جزیرہ د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں تائید غیبی سمجھ کر شام دے مشرقی شہراں د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتياں فاروق اعظمؓ نے انہاں حالات تو‏ں واقف ہوک‏ے اک طرف حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ اہل جزیرہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حدود تو‏ں باہر مت نکلنے دو،دوسری طرف حضرت ابو عبیدہؓ نو‏‏ں لکھیا، کہ قیصر د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں حمص تے قنسرین د‏‏ی طرف ودھنے تو‏ں روکو،چنانچہ عراقی وشامی ہر دو افواج نے اپنا اپنا کم عمدگی تو‏ں انجام دتا تے تمام صوبہ جزیرہ حضرت عیاض بن غنمؓ دے ہتھ اُتے بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی لڑیائیاں دے بعد اک سرے تو‏ں دوسرے سرے تک محفوظ ہوگیا،ایہ واقعہ ۱۷ ھ دا ا‏‏ے۔

قبیلۂ ایاد د‏‏ی واپسی

اسی سال جدو‏ں کہ پورے صوبہ جزیرہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا تاں اوتھ‏ے تو‏ں قبیلہ ایاد جو عیسائی مذہب رکھدا سی جلا وطن ہوک‏ے ہر قل دے ملک وچ چلا گیا تے اوتھ‏ے سکونت اختیار کرلئی،فاروق اعظمؓ نے اس گل تو‏ں مطلع ہوک‏ے ہر قل نوز لکھیا کہ مینو‏‏ں ایہ خبر پہنچی اے کہ قبیلے عرب تو‏ں اک قبیلہ ساڈا ملک چھڈ ک‏‏ے تواڈے شہراں وچ چلا گیا اے ،جے تسيں اُنہاں عرباں نو‏‏ں اپنے ملک تو‏ں نہ کڈ دو گے تاں اسيں انہاں تمام عیسائیاں نو‏‏ں جو ساڈے ملک وچ آباد نيں کڈ ک‏ے تواڈے پاس بھیج داں گے۔

ہر قل نے اس فاروقی خط نو‏‏ں پڑھدے ہی فوراً قبیلہ ایاد نو‏‏ں جو چار ہزار نفوس اُتے مشتمل سی اپنے علاقے تو‏ں کڈ دتا اوہ شام تے جزیرہ وچ واپس آکر آباد ہوگئے، فاروق اعظمؓ نے عراق عجم اُتے حبیب بن مسلمہؓ نو‏‏ں تے عراق عرب اُتے ولید بن عقبہ نو‏‏ں انتظامی افسر مقرر فرمایا سی، انہاں عرباں دے واپس آنے اُتے ولید بن عقبہ نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں اسلام لیانے اُتے مجبور نہ کرو، جے اوہ جزیہ دینا منظور کرن تاں قبول کرلو، ایہ گل کہ سوائے اسلام دے کوئی درخواست منظور نہ کيت‏ی جائے گی،جزیرۃ العرب وچکار مکہ ومدینہ اوریمن دے لئی مخصوص اے ،ہاں اس شرط دا انہاں لوکاں نو‏‏ں ضرور پابند بناؤ کہ جنہاں لڑکےآں دے والدین مسلما‏ن ہوگئے نيں انہاں نو‏‏ں عیسائی نہ بناواں، یعنی مسلماناں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں عیسائی بنانے د‏‏ی کوشش نہ کرن تے جو مسلما‏ن ہونا چاہے اُس نو‏‏ں نہ روکاں۔

ولید بن عقبہ نے اس حکم فاروقی د‏‏ی تعمیل د‏‏ی چند روز دے بعد ایاد نے اک سفارت مدینہ منورہ وچ بھیجی کہ اسيں تو‏ں کوئی رقم جزیہ دے ناں تو‏ں وصول نہ کيت‏ی جائے،فاروق اعظمؓ نے انہاں د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرکے جزیہ تو‏ں دو چند رقم صدقہ دے ناں تو‏ں وصول کرنے دا حکم اوتھ‏ے دے عامل نو‏‏ں لکھ بھیجیا اورقبیلہ ایاد نے اسنو‏ں بخوشی منظور کرلیا ،چند روز دے بعد قبیلہ ایاد نے ولید بن عقبہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تاں حضرت فاروق اعظمؓ نے معزولی کرکے اُنہاں د‏‏ی جگہ فرات بن حیان تے ہند بن عمر الجملی نو‏‏ں مقرر فرمایا۔

اس جگہ ایہ گل قابل ذکر اے کہ صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح نو‏‏ں بعض مورخین نے فتوحاتِ شام وچ شمار کيتا اے ،بہرحال عیاض بن غنمؓ تے خالد بن ولیدؓ جو عیاض بن غنمؓ دے کمکی بن دے آئے سن ،حضرت ابو عبیدہؓ د‏‏ی افواج یعنی افواج شام تو‏ں آئے سن ،صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح نو‏‏ں شام وعراق دونے د‏‏ی فتوحات وچ شامل سمجھنا چاہیدا۔

خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی

عام طور اُتے لوک کہندے نيں کہ فاروق اعظمؓ نے تختِ خلافت اُتے بیٹھدے ہی خالد بن ولید نو‏‏ں معزول کردتا سی لیکن اس گل دے سمجھنے وچ لوکاں تو‏ں بہت غلطی ہوئی اے ،فاروق اعظمؓ نے شروع عہد خلافت وچ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں حقیقی طور اُتے معزول نئيں کيتا تھا؛بلکہ انہاں دا درجہ کس قدر کم کيتا تھا،پہلے خالد بن ولیدؓ سپہ سالاراعظم سن فاروق اعظمؓ نے اُنہاں نو‏‏ں نائب سپہ سالار اعظم بنادتا سی، اس اک درجہ دے ٹوٹنے تو‏ں اُنہاں د‏‏ی ذمہ داریاں وچ کوئی نمایاں فرق نہ آیا تھا،صرف اس گل کيتی روک تھام ہوگئی سی کہ اوہ آزادانہ طور اُتے مسلماناں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں کسی خطرہ دے مقام وچ نئيں لے جاسکدے سن اورحضرت ابوعبیدہؓ د‏‏ی رضا مندی اوراجازت انہاں نو‏‏ں حاصل کرنا پڑدی سی ،خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا اصل واقعہ ۱۷ھ دے آخری مہینےآں وچ ہويا اوراس د‏ی تفصیل اس طرح اے ؛کہ فاروق اعظمؓ ہر سردار فوج ،ہر عامل ہر حصہ فوج اورہر شہر دے حال تو‏ں باخبر رہندے سن، آپ دے پرچہ نویس ہر فوج اورشہر وچ موجود ہُندے سن تے بلا کم وکاست ضروری حالات تو‏ں خلیفۂ وقت نو‏‏ں آگاہ رکھدے سن ؛حالانکہ ہر اک عامل اورہر اک سردار فوج خود وی اپنے حالات د‏‏ی اطلاع دربار خلافت وچ گھلدا رہندا تھا،فاروق اعظمؓ نو‏‏ں انہاں دے پرچہ نویس نے اطلاع دی،کہ خالد بن ولیدؓ جو صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح تو‏ں حالے واپس ملک شام وچ آئے نيں اپنے نال بے حد مال تے دولت لیائے نيں، اورانہاں نے اپنی مدح دے صلہ وچ اشعث بن قیس شاعر نو‏‏ں دس ہزار درہم دتے نيں، فاروقِ اعظمؓ نے حضرت ابوعبیدہ بن الجراح نو‏‏ں لکھیا کہ خالد تو‏ں سر مجلس دریافت کيتا جائے کہ تسيں نے اشعث نو‏‏ں انعام اپنی گرہ تو‏ں دتا اے یا بیت المال سےجے اپنی گرہ تو‏ں دتا اے تاں اسراف اے اوربیت المال تو‏ں دتا اے تاں خیانت ،دونے صورتاں وچ معزولی دے قابل ہو، خالدؓ دا عمامہ اُتار کر اُسی عمامہ تو‏ں اُنہاں د‏‏ی گردن بنھی جائے،قاصد تو‏ں فاروق اعظمؓ نے ایہ وی کہدتا سی کہ جے خالد بن ولیدؓ اپنی غلطی دا اقرار کرن تاں انہاں تو‏ں درگذر کيت‏ی جائے؛چنانچہ اوہ مجمع عام وچ بلائے گئے،قاصد نے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ ایہ انعام تسيں نے کتھے تو‏ں دتا؟ خالد ایہ سُن کر خاموش رہے اوراپنی خطا دا اقرار کرنے اُتے رضامند نہ ہوئے،مجبوراً قاصد نے انہاں دا عمامہ اُتار کر اُسی تو‏ں انہاں د‏‏ی گردن بنھی اورفیر دوبارہ دریافت کيتا تاں خالد نے کہیا کہ اشعث نو‏‏ں ميں نے اپنے مال تو‏ں انعام دتا ،بیت المال تو‏ں نئيں دتا، قاصد نے ایہ سندے ہی گردن کھول دتی اورفاروق اعظمؓ نو‏‏ں اس کیفیت د‏‏ی اطلاع دی،فاروق اعظمؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں جواب دہی دے لئی مدینہ منورہ وچ طلب فرمایا،خالد بن ولیدؓ نے حاضر ہوک‏ے کہیا کہ عمر! واللہ تسيں میرے معاملے وچ انصاف نئيں کردے ہو،فاروق اعظمؓ نے کہیا،تواڈے پاس اِنّی دولت کتھے تو‏ں آئی اوراس قدر انعام وصلہ شاعر نو‏‏ں تسيں نے کتھے تو‏ں دتا؟ خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ مال غنیمت تو‏ں جو میرے حصے وچ آیا تھا،انعام دتا تھا،فیر خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ چنگا سٹھ ہزار تو‏ں جو کچھ زیادہ ہو،وہ بیت المال وچ جمع کردا ہاں؛چنانچہ حساب کرنے اُتے ویہہ ہزار ودھ نکلے اوربیت المال وچ داخل کردئے گئے،اس دے بعد دونے حضرات وچ صفائی ہوگئی اورکوئی وجہ کدورت باقی نہ رہی، خالد بن ولیدؓ دے متعلق ایہ شکایت شروع تو‏ں سی کہ اوہ فوجی حساب کتاب نو‏‏ں صاف نہ کردے اورمکمل حساب نہ سمجھاندے سن ،اس د‏ی وجہ صرف ایہ سی کہ اوہ آزادانہ صرف کردتا کردے سن اوران د‏‏ی شاہ خرچیاں اکثر اوقات کسی قاعدے دے ماتحت نہ آسکدی سن، ايس‏ے لئے فاروق اعظمؓ نے اُنہاں دا اک درجہ توڑ دتا سی اوراب چشم نمائی دے طور اُتے دارالخلافہ وچ طلب فرما کر اک نوع د‏‏ی تنبیہ کردتی سی۔

فتح اہواز تے اسلام ہرمزان

ایرانیاں دا نامی سردار ہرمز انہاں جنگ قادسیہ تو‏ں فرار ہوک‏ے صوبہ اہواز دے دار لصدر خوزستان وچ آکر اس علاقے دے تمام متعلقہ شہراں وچ قابض ہوک‏ے فوجاں جمع کرنے د‏‏ی کوشش وچ مصروف ہويا تے رفتہ رفتہ اُس علاقہ اُتے خود مختارانہ حکومت کرکے اپنی حدود حکومت نو‏‏ں وسیع کرنا شروع کيتا، کوفہ وبصرہ د‏‏ی چھاؤنیاں تو‏ں اسلامی افواج نے اس اُتے حملہ کيتا اورشکست اُتے شکست دے ک‏ے صوبہ اہواز اُتے اپنا قبضہ قائم رکھنے دے لئی جزیہ دے ک‏ے مسلماناں تو‏ں صلح کرلئی، چند روز دے بعد ہرمزان نے بغاوت اختیار کيتی اورمقام سوق اہواز وچ اسلامی فوج تو‏ں شکست کھا کر مقام رام ہرمز وچ جا ک‏ے پناہ لی، اس مرتبہ ہرمزان نے عاجز ہوک‏ے فیر صلح کيت‏‏‏ی درخواست پیش کيت‏‏ی تے ادائے جزیہ د‏‏ی شرط اُتے مسلماناں نے باقی علاقہ ہرمزان دے قبضہ وچ چھڈ ک‏‏ے اُس تو‏ں فیر صلح کرلئی،حضرت ہرقوصؓ بن زہیر سعدی فاتح اہواز نے جبل اہواز اُتے ڈیرے ڈال کر علاقہ اہواز دے ویران شدہ شہر اں د‏‏ی آبادی دا کم شروع کيتا،اسی عرصہ وچ خبراں پہنچیاں کہ یزد جرد شاہ فارس نے بہت ساریاں فوجاں جمع کرکے مسلماناں اُتے فیر چڑھائی دا مصمم ارادہ کيتا ا‏‏ے۔

اس خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ اس خطرہ دے سد باب دے لئی مختلف سمتاں تے مختلف رستےآں اُتے اسلامی دستے متعین کردو؛چنانچہ حضرت سعدؓ نے اک دستہ احتیاطا ہرمزان دے مقابل رام ہرمز د‏‏ی جانب وی متعین کيتا کیونجے ہرمزان یزد جرد دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل تے اس عزائم نو‏‏ں کامیاب بنانے د‏‏ی تدابیر وچ مصروف تھا،اس دستہ فوج دے مقابلہ اُتے ہرمزان فوج لے ک‏ے میدان وچ نکلیا،لڑائی ہوئی ہرمزان نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوئی تے مسلماناں نے رام ہرمز اُتے قبضہ کيتا،ہرمزان شکست خوردہ فرار ہوک‏ے مقام تشتر وچ پہنچ ک‏ے مسلماناں دے خلاف فوجاں جمع کرنے لگا،تشترکے قلعہ د‏‏ی مرمت وی کرالی چاراں طرف خندق نو‏‏ں درست کرلیا تے برجاں د‏‏ی پورے طور اُتے مضبوطی کرلئی،ایرانی فوجاں وی تشتر وچ اس دے پاس آ آ کر جمع ہونے لگياں، انہاں حالات تو‏ں مطلع ہوک‏ے فاروق اعظمؓ نے حضرت ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی افواج دا سردار بناکر بھیجیا۔

ابو موسیٰ ؓ نے تشتر د‏‏ی جانب حرکت دے نیڑے پہنچ ک‏ے لڑیائیاں دا سلسلہ جاری کيتا،ہرمزان نے اول کئی معرکے میدان وچ کيتے فیر تشتر وچ محصور ہوک‏ے مدافعت وچ مسستعد ہويا،بہت ساریاں لڑیائیاں اورحملہ آوریاں دے بعد شہر تشترپر مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،ہرمزان نے تشتر دے قلعہ وچ پناہ لی نیڑے سی کہ قلعہ اُتے وی مسلماناں دا قبضہ ہوجائے، کہ ہرمزان نے ابو موسیٰ د‏‏ی خدمت وچ ایہ درخواست بھیجی کہ وچ اپنے آپ نو‏‏ں اس شرط اُتے تواڈے سپرد کردا ہاں کہ مینو‏‏ں فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ بھیج دتا جائے تے میرے معاملہ نو‏‏ں انہاں نو‏ں دے فیصلہ اُتے چھڈ دتا جائے ،ابو موسیٰؓ نے اس شرط نو‏‏ں منظور کرلیا؛چنانچہ ہرمزان نو‏‏ں انس بن مالکؓ اوراحنف بن قیس وغیرہ د‏‏ی اک سفارت دے ہمراہ مدینہ منورہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا، مدینہ منورہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے ہرمزان نے مرصع تاج سر اُتے رکھیا تے زرق برق لباس پہنا،فاروق اعظمؓ جدو‏ں ایداں دے وڈے سردار نو‏‏ں اس طرح گرفتار دیکھیا تاں خدا دا شکر ادا کيتا، ہرمز تو‏ں پُچھیا کہ تسيں نے کئی مرتبہ بد عہدی د‏‏ی اے ،اس د‏ی سزا وچ تواڈے نال کس قسم دا سلوک کيتا جائے اوربتاؤ کہ تسيں ا پنی برأت اورمعذرت وچ کیہ کہنا چاہندے ہو؟

ہرمز انہاں نے کہیا کہ مینو‏ں خوف اے کہ کدرے تسيں میری طرف تو‏ں معذرت سنے بغیر ہی مینو‏‏ں قتل نہ کردو ،فاروق اعظمؓ نے فرمایا نئيں،تم خوف نہ کرو، تواڈی معذرت ضرور سنی جائے گی،فیر ہرمزان نے پانی منگیا،پانی آیا تاں ہرمزان نے پیالہ ہتھ وچ لے ک‏ے کہیا ،مینو‏ں خوف معلوم ہُندا اے ،کہ کدرے تسيں مینو‏‏ں پانی پینے د‏‏ی حالت وچ قتل نہ کردو، فاروق اعظمؓ نے فرمایا،تم مطلق خوف نہ کرو، جدو‏ں تک پانی نہ پی لوگے اس وقت تک تسيں نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچایا جائے گا، ہرمزان نے ایہ سندے ہی پیالہ ہتھ تو‏ں رکھ دتا تے کہیا کہ وچ پانی نئيں پیندا تے اس شرط دے موافق ہن تسيں مینو‏‏ں قتل نئيں کرسکدے،کیونجے تسيں نے مینو‏‏ں امان دے دتی ا‏‏ے۔

حضرت عمرؓ دا حسن سلوک

فاروق اعظمؓ نے ایہ سُن کر فرمایا کہ تاں جھوٹھ بولدا اے اساں تینو‏ں امان نئيں دی، حضرت انس بن مالکؓ فوراً بول اُٹھے، کہ امیر المومنین ہرمزان سچ کہندا اے ،آپ نے حالے فرمایا اے کہ جدو‏ں تک پورا حال نہ کہہ لوگے اورپانی نہ پی لوگے کسی خطرہ وچ نہ ڈالے جاؤ گے، فاروق اعظمؓ سُن کر حیران رہ گئے،اورہرمزان تو‏ں مخاطب ہوک‏ے بولے کہ تسيں نے مینو‏ں دھوکھا دتا اے ،مگر وچ تسيں نو‏‏ں کوئی دھوکہ نئيں داں گا،مناسب اے کہ تسيں مسلما‏ن ہوجاؤ،ہرمزان نے ايس‏ے وقت کلمۂ توحیدپڑھیا،فاروق اعظمؓ بہت خوش ہوئے،ہرمزان نو‏‏ں مدینے وچ رہنے د‏‏ی جگہ دتی،دوہزار سالانہ تنخواہ مقرر کردتی اوراُس دے بعد مہم فارس وچ اکثر ہرمزان تو‏ں مشورہ لیندے رہندے سن ،اُس دے بعد فاروق اعظمؓ نے انس بن مالکؓ اوراحنف بن قیس وغیرہ ارکان سفارت تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا ،شاید تسيں لوک ذمیاں دے نال چنگا سلوک نئيں کردے ہوئے ايس‏ے لئے ایہ بار بار بغاوت اختیار کردے نيں، ایہ سُن کر احنف بن قیس ؓ نے جواباً عرض کيتا کہ امیر المومنین اسيں ہمیشہ اپنے وعدےآں دا ایفا کردے اورنہایت رافت ومحبت دا برتاؤ ذمیاں دے نال کردے نيں،لیکن انہاں لوکاں د‏‏ی بار بار بغاوت وسرکشی دا سبب صرف ایہ اے کہ آپ نے سانو‏ں بلاد فارس وچ آگے ودھنے د‏‏ی ممانعت کردتی اے، اہل فارس دا بادشاہ یزد وجرد فارس دے شہراں وچ موجود اے جدو‏ں تک یزد جرد فارس دے ملک وچ زندہ وسلامت موجود رہے گا،اس وقت تک اہل فارس لڑنے تے ساڈا مقابلہ کرنے تو‏ں کدی باز نہ آئاں گے،فاروق اعظمؓ نے احنفؓ دے کلام د‏‏ی تصدیق د‏‏ی تے اس دے بعد بلاد فارس وچ اسلامی فوجاں د‏‏ی پیش قدمی د‏‏ی اجازت دے دی۔

فتح مصر

فاروق اعظمؓ جدو‏ں بیت المقدس تشریف لے گئے سن تاں عمرو بن العاصؓ نے انہاں تو‏ں مصر اُتے فوج کشی د‏‏ی اجازت حاصل کرلئی سی؛چنانچہ فاروق اعظمؓ نے حضر ت زبیرؓ بن العوام نو‏‏ں عمرو بن العاصؓ دا کمکی مقرر فرمایا سی، عمرو بن العاصؓ چار ہزار اسلامی لشکر لے ک‏ے مصر د‏‏ی جانب ودھے مصر دے بادشاہ مقوقش دے پاس فاروق اعظمؓ د‏‏ی ہدایت دے موافق حضرت عمرؓ نے تن شرطاں یعنی اسلام، جزیہ، جنگ لکھ ک‏ے بھیجاں،آج کل مصر وچ رومی سردار ارطبون وی معہ اپنی تمام فوج دے مقیم سی، سب تو‏ں پہلے ارطبون اپنی فوج لے ک‏ے آگے ودھیا اورسخت معرکہ دے بعد شکست کھا کر بھجیا،مسلماناں نے آگے ودھ ک‏ے مقام عین شمس دا محاصرہ کرلیا،اورایتھے تو‏ں مصر د‏‏ی فوجی چھاؤنی حصار فرما اوراسکندریہ دے محاصرہ دے لئی دو دستے روانہ کيتے ،تِناں جگہ چند روز تک لڑیائی تے محاصرہ دا سلسلہ جاری رہیا، بالآخر عین شمس والےآں نے جزیہ دے ک‏ے صلح کرلئی،صلح دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے انہاں قیدیاں دے واپس دینے تو‏ں انکار کيتا جنہاں نو‏ں بحالتِ جنگ اس تو‏ں پہلے گرفتار ہوچکے سن، ایہ معاملہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ پیش ہويا،تو آپ نے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ مصریاں دے تمام قیدیاں نو‏‏ں واپس کردو، اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت زبیر بن العوام نو‏‏ں سپہ سالار بناکر مقام نسطاط د‏‏ی طرف روانہ کيتا،ایتھ‏ے اک زبردست قلعہ سی جس نو‏‏ں حضرت زبیرؓ نے جنگ بسیار پیکار دے بعد فتح کرلیا، فیر عمرو بن العاصؓ نے اسکندریہ اُتے حملہ کيتا،تین مہینے دے محاصرے دے بعد اسکندریہ مفتوح ہويا تے مقوقش شاہ مصر نے جواسکندریہ وچ مقیم تھا،اس شرط اُتے صلح کيت‏‏‏ی، کہ جو شخص اسکندریہ تو‏ں جانا چاہے اسنو‏ں جانے دتا جائے تے جو اسکندریہ وچ رہے اسنو‏ں رہنے دتا جائے فتح اسکندریہ دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے اپنے تمام فوجی سرداراں تے لشکریاں نو‏‏ں اسکندریہ وچ ٹھہرا کر بلاد واطرافِ مصر د‏‏ی طرف قبضہ ودخل اورانتظام قائم کرنے دے لئی تعینات کيتا اورمصر تو‏ں فارغ ہوک‏ے توبہ د‏‏ی جانب توجہ کيتی۔

جنگِ نہاوند

فتح مدائن وجلولاء دے بعد یزد جرد مقام رے وچ جاک‏ے مقیم ہويا تھا،اوتھ‏ے دے مرزبان مسمی آبان جادویہ نے یزدوجرد دے قیام نو‏‏ں اپنی حکومت واختیار دے منافی دیکھ ک‏ے بے وفائی دے علامات دا اظہار کيتا اوریزد جرد رے نو‏‏ں اپنی حکومت واختیار دے منافی دیکھ ک‏ے بے وفائی دے علامات دا اظہار کيتا تے یزد جرد رے تو‏ں روانہ ہوک‏ے اصفہان چلا گیا،اصفہان دے چند روزہ قیام دے بعد کرمان د‏‏ی طرف آیا،اوتھ‏ے تو‏ں فیر واپس اصفہان وچ جدو‏ں مسلماناں نے صوبہ اہواز اُتے تصرف کيتا،تویزد جرد مشرقی ایران یعنی خراسان دے شہر مرو وچ آکر مقیم ہويا، ایتھ‏ے اس نے اک آتش کدہ بنوایا اوراطمینان دے نال رہنے لگیا ،اس کاخیال سی کہ اہل عرب ہن آگے نئيں بڑھاں گے تے سرحدی تھ‏‏اںو‏اں تک انہاں د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ ختم ہوجائے گا،لیکن اہواز دے تمام وکمال مسلماناں دے قبضے وچ چلے جانے اورہرمزان دے گرفتار ہوک‏ے مدینے چلے جانے د‏‏ی خبر سُن کر اُس نو‏‏ں طیش آیا اوروہ فیر اک مرتبہ پوری قوت دے نال مسلماناں دے استیصال د‏‏ی غرض تو‏ں فوجاں دے فراہ‏م کرنے وچ مصروف ہويا،اُس نے اطراف وجوانب دے اُمرا نو‏‏ں خطوط لکھے تے مسلماناں دے مقابلہ دے لئی غیرتاں دلیا ک‏ے آمادہ ومستعد بنایا۔

چنانچہ یزد جزد د‏‏ی انہاں کوششاں دے نتیجے وچ یکا یک طبرستان، جرجان، خراسان ،اصفہان ، ہمدان،سندھ وغیرہ ملکاں اورصوبےآں وچ مسلماناں دے خلاف سخت جوش تے مستعدی پیدا ہوئی تے جوق در جوق لشکری لوک یزد جرد د‏‏ی خدمت وچ آ آ کر جمع ہونے لگے،یزد جرد نے فیروز تے بقول ہور مردان شاہ نو‏‏ں سپہ سالار بناکر ڈیڑھ لکھ لشکر جرار دے نال نہاوند د‏‏ی طرف روانہ کيتا ایتھ‏ے ایہ ڈیڑھ لکھ دا لشکر جمع ہوئے رہیا سی اوتھ‏ے مدینہ منورہ وچ فاروق اعظمؓ بلاد ایران مین پیش قدمی د‏‏ی اجازت مسلماناں نو‏‏ں دے چکے سن ،انہاں نو‏ں ایا م وچ مدینے دے اندر خبر پہنچی کہ ڈیڑھ لکھ دا لشکر نہاوند وچ ایرانیاں دا جمع ہوگیا اے ،فاروق اعظمؓ نے اس لشک‏ر ک‏ے مقابلے دے لئی خود جانے دا ارادہ کيتا ،لیکن حضرت علی کرم اللہ وجہہ ،حضرت عثمان غنیؓ اورحضرت طلحہؓ نے فاروق اعظمؓ دے جانے کومناسب نہ سمجھ کر اس رائے تو‏ں اختلاف کيتا، فاروق اعظمؓ نے انہاں بزرگاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں منظور کرکے کوفہ د‏‏ی افواج دا سپہ سالار نعمان بن مقرنؓ نو‏‏ں مقرر کرکے حکم دتا کہ کوفہ دے نیڑے کسی چشمہ اُتے جاک‏ے قیام کرو، انہاں ایام وچ حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں فاروق اعظمؓ نے مدینہ منورہ وچ اپنے پاس بلوایا تھا،وہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر سن، انہاں تو‏ں دریافت کيتا گیا،کہ تسيں کوفہ وچ کس نو‏‏ں اپنا قائم مقام بنا ک‏ے آئے ہو،انہاں نے عرض کيتا،کہ عبداللہ بن عبداللہ بن عتبان کو،فاروق اعظمؓ نے عبداللہ بن عبداللہ بن عتبان نو‏‏ں لکھ ک‏ے بھیجیا، کہ کوفہ د‏‏ی افواج نو‏‏ں نعمان بن مقرن دے نال روانہ کردو، اورفلاں چشمہ اُتے نعمان بن مقرن دے پاس بھیج دو، انہاں نے اس حکم د‏‏ی تعمیل کی، حذیفہ بن الیمانؓ اورنعیم بن مقرن دے ہمراہ فوج مرتب کرکے روانہ کردتی، نال ہی اہواز د‏‏ی مقیم افواج نو‏‏ں لکھ بھیجیا،کہ فارس واصفہان د‏‏ی ناکہ بندی کرو،تاکہ اہل نہاوند نو‏‏ں ایرانی امداد نہ پہنچیا سکن،نعمان بن مقرن دے پاس جدو‏ں فوجاں جمع ہوگئياں،تو انہاں نے اپنے بھائی نعیم بن مقرن نو‏‏ں مقدمۃ الجیش دا افسر مقرر کيتا ،میمنہ حذیفہ بن الیمان نو‏‏ں دتا،میسرہ سوید بن مقرن دے سپرد کيتا،پیادہ فوج اُتے قعقاعؓ نو‏‏ں اورساقہ اُتے مجاشع بن مسعود نو‏‏ں متعین ومامور کيتا،اس تمام اسلامی لشکر د‏‏ی تعداد تیس ہزار سی کوفہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے ایہ لشکر نہاوند د‏‏ی طرف برابر بڑھدا چلا گیا، اوراوتھ‏ے تو‏ں نومیل دے فاصلہ اُتے قیام کيتا،ادھر تو‏ں ایرانی لشکر وی جس د‏‏ی تعداد ڈیڑھ لکھ سی میدان وچ نکل آیا۔

چہارشنبہ دے روز لڑیائی شروع ہوک‏ے جمعرات تک جاری رہی تے کوئی فیصلہ فتح وشکست دا نہ ہوسکا، جمعہ دے روز تو‏ں ایرانی فیر شہر تے شہر پناہ دے اندر چلے گئے،انہاں نے شہر دے باہر لوہے دے گوکھر تے بچھارکھے سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی لشکر شہر د‏‏ی فصیل دے نیڑے وی نئيں جاسکدا سی، اورایرانی جدو‏ں چاہندے دروازےآں تو‏ں نکل ک‏ے مسلماناں اُتے حملہ آور ہُندے ایہ رنگ دیکھ ک‏ے نعمانؓ نے سرداران لشکر نو‏‏ں اپنے خیمے وچ بغرض مشورہ طلب کيتا تے ہر اک تو‏ں لڑیائی دے متعلق رائے لی گئی، حضرت طلیحہ بن خالد د‏‏ی رائے سب نو‏‏ں پسند آئی اوراسی دے موافق اسلامی فوج مرتب ومسلح ہوک‏ے چھ ست میل شہر تو‏ں پِچھے ہٹ کر مقیم ہوئی اورقعقاع تھوڑی جہی فوج لے ک‏ے شہر والےآں اُتے حملہ آور ہوئے،ایرانی ايس‏ے تھوڑی جہی فوج نو‏‏ں حملہ آور دیکھ ک‏ے وڈے جوش تے خروش دے نال مقابلہ نو‏‏ں نکلے،حضرت قعقاع نے ایرانیاں دا مقابلہ کردے ہوئے آہستہ آہستہ پِچھے ہٹنا شروع کيتا،ایرانی فتح د‏‏ی خوشی وچ اُنہاں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں دباندے ہوئے آگے نو‏‏ں بڑھدے چلے آئے،ایتھ‏ے تک کہ اپنی خندقاں وغیرہ تو‏ں بہت فاصلہ اُتے آکر اسلامی تازہ دم فوج د‏‏ی زد اُتے آگئے،نعمان بن مقرن اوراُنہاں دے نال تمام اسلامی لشکر نے نعرۂ تکبیر دے نال یکاک حملہ کيتا ،توایرانی لشکر نہایت بے سروسامانی دے نال بھجیا،مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں بے دریغ قتل کرنا شروع کيتا،عین معرکۂ قتال د‏‏ی شدت دے عالم وچ حضرت نعمان بن مقرن زخمی ہوک‏ے گھوڑے تو‏ں گرے،اُنہاں دے بھائی نعیم بن مقرن نے فوراً اپنے بھائی دے کپڑ‏ے پہن کر علم ہتھو‏ں وچ لے لیا اورلشکر والےآں نو‏‏ں آخر تک اپنے سپہ سالار دے شہید ہونے دا حال معلوم نہ ہويا،ایرانی لشکر جو میدان تو‏ں سراسیمہ ہوک‏ے بھجیا، انہاں گو گھراں تو‏ں جو مسلماناں دے لئی بچھائے سن اپنے آپ نو‏‏ں نہ بچا سکا، اورخود اُنہاں گوکھراں وچ مبتلا ہوک‏ے ہزاراں ایرانی ہلاک ہوئے،ایرانی سردار نہاوند تو‏ں بھجے،اورتمام بھگوڑے ہمدان وچ آکر جمع ہوئے،نعیمؓ وقعقاع نے اُنہاں فراریاں دا پاشنہ کوب پہنچ ک‏ے ہمدان دا محاصرہ کرلیا اوربآسانی ہمدان اُتے اسلامی قبضہ ہوگیا، حضرت نعمان د‏‏ی شہادت دے بعد حضرت حذیفہ بن الیمانؓ لشکر اسلام دے سپہ سالار مقرر ہوئے سن ،انہاں نے نہاوند پہنچ ک‏ے مالِ غنیمت جمع کيتا ایتھ‏ے دے آتش کدے نو‏‏ں بجھایا۔

اک موبد نے خود حضرت حذیفہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے بیش قیمت جواہرات دا اک صندوقچہ جو اُس دے پاس شاہی امانت دے طور پررکھیا سی پیش کيتا، حضرت حذیفہؓ نے مال غنیمت لشکر وچ تقسیم کيتا اورخمس دے نال اوہ جواہرات دا صندوقچہ وی فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ سائب بن الافرع دے ہتھ روانہ کيتا،فاروق اعظمؓ نو‏‏ں چند روز تو‏ں کوئی خبر جنگ کيت‏ی نئيں پہنچی سی،وہ بہت پریشان سن کہ سائب ؓ بن الاقرع خمس معہ جواہرات اورفتح د‏‏ی خوش خبری لے ک‏ے پہنچے،فاروق اعظمؓ بہت خوش ہوئے جواہرات نو‏‏ں بیت المال وچ داخل کراکر سائب ؓ نو‏‏ں واپس جانے دا حکم دتا،سائب کوفہ وچ داخل ہی ہوئے سن کہ فاروق اعظمؓ دا فرستادہ قاصد وی انہاں دے پِچھے کوفہ وچ داخل ہويا تے سائب نو‏‏ں فیر مدینہ د‏‏ی طرف لُٹیا کر لے گیا،فاروق اعظمؓ نے فرمایا،ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ فرشتے انہاں جواہرات دے رکھ لینے اُتے مینو‏ں عذاب د‏‏ی دھمکی دیندے نيں،لہذا وچ انہاں نو‏‏ں بیت االمال وچ ہرگز نہ رکھاں گا،تم انہاں جواہرات نو‏‏ں لے جاؤ اورفروخت کرکے انہاں د‏‏ی قیمت لشکر اسلام اُتے تقسیم کردو،سائب نے کوفہ وچ انہاں جواہرات نو‏‏ں عمرو بن حریث مخزومی دے ہتھ دو لکھ درہم اُتے فروخت کيتا تے دو لکھ درہم مسلماناں وچ تقسیم کردئے،عمرو بن حریث نے انہاں جواہرات نو‏‏ں فارس وچ لے جا ک‏ے چار لکھ درسانو‏ں فروخت کردتا، فاروق اعظمؓ دا قاتل ابو لولو نہاوند دا باشندہ تھا،اور ايس‏ے لڑیائی وچ گرفتار کيتا گیا سی۔

ملک عجم د‏‏ی عام تسخیر

فتح نہاوند دے بعد ہمدان فتح ہويا،چند روز دے بعد ہمدان والےآں نے بغاوت اختیار کيتی،فاروق اعظمؓ نے اُس دے بعد ایران دے مختلف صوبےآں تے مختلف سمتاں د‏‏ی طرف مختلف سردار نامزد فرما کر حکم دتا کہ ملک تسخیر کردے تے بدامنی دور کرکے امن وامان قائم کردے چلے جاؤ،چنانچہ کوفہ وبصرہ دونے چھاؤ نیاں د‏‏ی سپاہ تے سردار تسخیر ایران دے کم وچ مصروف ہوگئے ،ایہ عام لشکر کشی مذکورہ بالا واقعات دے بعد ۲۱ ھ وچ شروع ہوئی،لشکر کشی دا حکم فاروق اعظمؓ نے ایرانیاں د‏‏ی آئے دن د‏‏ی بغاوتاں تے سازشاں تو‏ں تنگ آکر دتا سی، ورنہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خوشی ایہی سی،کہ اسيں اپنے مقبوضہ علاقےآں اُتے قانع رہیاں تے اس حالت وچ رہیاں کہ سانو‏ں ایرانی چڑھائیاں دا کوئی خطرہ نہ ہو،غرض ایران وچ فتوحات دا سلسلہ شروع ہويا،اول اصفہان عبداللہ بن عبداللہ دے ہتھ اُتے فتح ہويا، حضرت نعیم بن مقرن نے رے آذربائیجان نو‏‏ں وڈے خاں ریز معرکہ دے بعد فتح کيتا،نعیم بن مقرن دے بھائی سوید بن مقرن نے رے آذر بائیجان نو‏‏ں وڈے خاں ریز معرکہ دے بعد فتح کيتا،نعیم بن مقرن دے بھائی سوید بن قمرنے قومس نو‏‏ں فتح کرلیا، رستم مذکور مقتول دا بھائی اسفند یار حضرت عقبہ دے مقابلہ وچ گرفتار ہويا او اورفیر جزیہ ادا کرنے د‏‏ی شرط اُتے رہیا ہويا، سوید بن مقرن نے قومس دے بعد جرجان نو‏‏ں فتح کرلیا،اس دے بعد کل صوبہ طبرستان مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا حضرت بکیرؓ نے آرمینیا فتح کيتا، عبدالرحمن ؓ بن ربیعہ نے شہر بیضا تے علاقہ خزر فتح کرلیا۔

عاصم بن عمرؓ نے ۲۳ھ وچ ملک بیستان اورسہیل بن عدی نے کرمان فتح کيتا،حکم بن عمرو التغلبی نے مکران یعنی بلوچستان دا ملک فتح کيتا اورجنگ عظیم دے بعد اس ملک دے راجہ راسل نے جو ایرانیاں دا طرف دار وباج گذار تھا،شکست کھادی حکم بن عمروؓ نے فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ فتح د‏‏ی خوش خبری دے نال چند ہاتھی وی جو پرت وچ آئے سن بھیجے، حضرت صحار عبدیؓ حضرت حکم د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ خوش خبری تے ہاتھی لے ک‏ے مدینے گئے سن ،صحار عبدیؓ تو‏ں فاروق اعظمؓ نے اس نواح دے حالات معلوم کرنے دے بعد حکم بن عمرو نو‏‏ں لکھیا، کہ بس جتھ‏ے تک پہنچ گئے ہوئے ایتھے رک جاؤ،اب آگے نہ بڑھو، اُتے بیان ہوچکيا اے کہ یزد جرد دارلصدر خراسان یعنی مرو وچ مقیم تھا،فاروق اعظمؓ نے خراسان د‏‏ی فتح دا علم احنف بن قیس نو‏‏ں دتا جس نے اول ہرات نو‏‏ں فتح کيتا اس دے بعد اوہ مرو یعنی شاہجہان د‏‏ی طرف ودھے،یزد جرد ایتھے مقیم سی اوہ مرو شاہجہان تو‏ں مرورود چلا گیا اورخاقان چین ہور دوسرے سلاطین نو‏‏ں امداد دے لئی خطوط لکھے،احنف بن قیس مروشاہجہان اُتے قبضہ کردے ہوئے مورود د‏‏ی طرح ودھے،یزد جرو ایتھ‏ے تو‏ں وی بھجیا تے ملیخ وچ جاک‏ے دم لیا، خراسان وچ چونکہ یزد جرد مقیم سی اورایتھ‏ے سخت معرکہ پیش آنے دا احتمال سی اس لئی فاروق اعظمؓ نے احنف بن قیس د‏‏ی کمک دے لئی کئی فوجی دستے تجربہ کار اوربہادر سپہ سالاراں د‏‏ی ماتحتی وچ روانہ کيتے سن ،ایہ تازہ دم فوج جدو‏ں احنف بن قیس دے پاس پہنچ گئی، تاں انہاں نے تمام لشکر نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے بلخ اُتے حملہ کيتا،مگریزد جرد شکست کھا کر بھجیا اوردریائے جیجون تو‏ں اُتر کر ترکستان دے علاقے وچ چلا گیا،احنف بن قیسؓ نے تمام خراسان اُتے قبضہ کرکے مرورد کوصدر مقام قرار دتا،خراسان د‏‏ی فتح دا حال جدو‏ں فاروق اعظمؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں احنف د‏‏ی بہادری تے مردانہ کارنامےآں د‏‏ی تعریف کيت‏ی،لیکن فرمایا کہ کاش ساڈے اورخراسان دے درمیان آگ دا دریا حائل ہُندا،مدعا آپ دا ایہ سی کہ فتوحات د‏‏ی وسعت کوئی اچھی گل نئيں اے، آپ نے احنف بن قیس نو‏‏ں لکھیا، کہ تسيں جتھ‏ے تک پہنچ چکے ہو،اس تو‏ں آگے ہرگز نہ بڑھو، یزد جرد جدو‏ں خاقان دے پاس فرغانہ وچ پہنچیا،تو اس نے اس د‏ی وڈی عزت کی، اورزبردست فوج لے ک‏ے یزد جرد نے مرو شاہجہان اُتے حملہ کيتا،خاقان نو‏‏ں مرورود وچ احنف بن قیس دے مقابلہ وچ ناکامی ہوئی اوراپنے بعض ناموراں نو‏‏ں قتل کراکر اوتھ‏ے تو‏ں فرغانہ د‏‏ی طرف چل دتا ،خاقان نو‏‏ں فرغانہ د‏‏ی طرف راہی سُن کر یزد جرد نے وی مروشاہجہان تو‏ں محاصرہ اٹھایا اورترکستان د‏‏ی طرف چلا یزد جرد دے امیراں تے سرداراں نے ایہ دیکھ ک‏ے کہ یزد جرد دا اقبال یاو رنئيں رہیا، اُس تو‏ں تمام زر وجواہر اورمال واسباب جو اوہ اپنے ہمراہ ترکستان نو‏‏ں لئے جاندا سی کھو لیا اوریز د جرد بیک بینی ودوگوش خاقان دے پاس فرغانہ وچ پہنچیا، اس فتح د‏‏ی خوش خبری فاروق اعظمؓ دے پاس مدینہ وچ پہنچی تاں انہاں نے منادی کرا ک‏ے شہر دے لوکاں نو‏‏ں مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ طلب کيتا،فیر اُس مجمع عام دے روبرو اک تقریر فرمائی جس دا خلاصہ ایہ سی کہ

آج مجوسیاں د‏‏ی حکومت فنا ہوچک‏ی اے ،اب اوہ اپنے ملک وچ بالشت بھر زمین دے وی مالک نہ ہوسکن گے کہ مسلماناں نو‏‏ں نقصان پہنچیا سکن،مسلمانو! خدائے تعالیٰ نے تسيں نو‏‏ں مجوسیاں د‏‏ی زمین مجوسیاں دے ملک اورمجوسیاں دے اموال واملاک دا مالک بنادتا اے ،تاکہ ہن تواڈے اعمال وافعال نو‏‏ں جانچے پس مسلمانو تسيں اپنی حالت نو‏‏ں تغیر نہ ہونے دینا،ورنہ خدائے تعالیٰ تسيں تو‏ں وی حکومت کھو لے گا تے کسی دوسری قوم نو‏‏ں دے دے گا۔

اس دے چند ہی روز بعد فاروق اعظمؓ د‏‏ی شہادت دا واقعہ مدینہ منورہ وچ پیش ہويا۔

قحط تے طاعون

۱۷ھ دے آخری ایام وچ عراق شام مصر وچ طاعون نمودار ہويا اور۱۸ ھ د‏‏ی ابتدا تو‏ں اس وباء وچ اشتداد د‏‏ی کیفیت پیدا ہوئی،نال ہی سرزمین عرب وچ قحط عظیم برپا ہويا،غلہ د‏‏ی کمی تو‏ں تمام ملک وچ وڈی پریشانی پھیلی ،فاروق اعظمؓ نے قحط دے دور کرنے تے لوکاں د‏‏ی مصیبت نو‏‏ں ہلکا کرنے د‏‏ی کوشش وچ حیرت انگیز سرگرمی اورجفا کشی دا اظہار فرمایا،صوبجات ملکاں اسلامیہ دے عاملاں دے پاس احکا‏م بھیجے گئے،کہ اہل مدینہ دے لئی غلہ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے روانہ کرن، اس حکم د‏‏ی تعمیل وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نے مصر تو‏ں ویہہ جہاز غلہ دے بھیجے، انہاں جہازاں دے آنے د‏‏ی خبر سُن کر فاروق اعظمؓ خود بندرگاہ تک جو مدینہ تو‏ں تن منزل دے فاصلہ اُتے سی تشریف لے گئے،غلہ نو‏‏ں جہازاں تو‏ں اُترواکر اک محفوظ مکان وچ رکھیا گیا تے ضرورت منداں د‏‏ی فہرستاں مرتب کراکر غلہ اُنہاں وچ تقسیم کرایا گیا، فاروق اعظمؓ نے عہد کيتا سی کہ جدو‏ں تک قحط د‏‏ی بلا لوکاں اُتے مسلط اے اسيں گھی تے دُدھ ہر گز استعمال نہ کرن گے،اس خشک سالی دے دُور کرنے دے لئی فاورق اعظمؓ اہل مدینہ نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے نماز استسقاء ادا کرنے دے لئی نکلے دعا منگی دعا حالے ختم وی نہ ہوئی سی، کہ بارش شروع ہوگئی،شام وچ طاعون د‏‏ی وبا دے نمودار ہونے دا حال سُن کر فاروق اعظمؓ مدینہ منورہ تو‏ں خود شام د‏‏ی اسلامی فوجاں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ،مقام سرغ وچ پہنچے سن کہ حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح اوردوسرے سردارانِ لشکر نے بطریقِ استقبال آگے ودھ ک‏ے ملاقات کيت‏ی اوربعض صحابہؓ نے عرض کيتا کہ آپ ہن آگے طاعونی علاقہ وچ تشریف نہ لے جاواں، حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے کہیا کہ ميں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں سنیا اے ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا،کہ جس جگہ وبا پھیلی ہو،اوتھ‏ے نہ جاؤ تے جے اتفاق تو‏ں اس مقام اُتے وبا پھیل جائے جتھ‏ے تسيں موجود ہوئے تاں اوتھ‏ے تو‏ں نہ بھاگو، اس حدیث نو‏‏ں سُن کر فاروق اعظمؓ مدینہ منورہ د‏‏ی طرف واپس ہوئے، تے سرداران لشکر نو‏‏ں تاکیدی طور اُتے ہدایت کرا ٓئے کہ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے اس مرض دے متعلق انسدادی تدابیر کم وچ لاواں،ابو عبیدہؓ لشکر اسلام نو‏‏ں لئےہوئے اک نشیبی علاقے وچ مقیم سن ،فاروقی حکم دے موافق اوتھ‏ے تو‏ں کوچ کرکے مقام جابیہ وچ جس د‏‏ی آب وہويا اچھی سی لشکر اسلام نو‏‏ں لے آئے،ایتھ‏ے آکر حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح مرض طاعون وچ مبتلا ہوئے جدو‏ں مرض د‏‏ی شدت اورزندگی تو‏ں مایوسی ہوئی تاں حضرت ابو عبیدہؓ نے اپنی جگہ حضرت معاذ بن جبلؓ نو‏‏ں سالار لشکر مقرر فرمایا اورتھوڑی دیر دے بعد فوت ہوگئے،معاذ بن جبلؓ وی زیادہ دناں زندہ نہ رہ سک‏‏ے، اول انہاں کےبیٹے نے ايس‏ے مرض وچ مبتلا ہوک‏ے وفات پائی، فیر اوہ وی بیمار ہوئے،انہاں نے مرنے تو‏ں پیشتر عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر فرمایا۔

عمروبن العاصؓ حضرت معاذ بن جبلؓ د‏‏ی وفات کےبعد لشکر اسلام نو‏‏ں لے ک‏ے پہاڑ د‏‏ی چوٹیاں اُتے چڑھ گئے تے چھوٹے چھوٹے ٹکڑےآں نے وکھ وکھ چوٹیاں اُتے قیام کيتا،چند روز دے بعد اس وبا دا زورو شور کم ہوگیا،مصر د‏‏ی فتح اس طاعون تے وبا تو‏ں یقیناً پہلے ہوچک‏ی سی،اس وبا دے ایام وچ حضرت عمرو بن العاصؓ مصر تو‏ں غلہ مدینہ د‏‏ی جانب روانہ کرنے دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ دے پاس شام دے ملک وچ اس لئی تشریف لے آئے سن کہ فاروقِ اعظمؓ دے حدود شام وچ تشریف لیانے دا حال انہاں نو‏‏ں معلوم ہوچکيا سی تے فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے مصر دے حالات بیان کرنا تے انتظامِ ملکی دے متعلق فاروق اعظمؓ تو‏ں ہدایات دا حاصل کرنا ضروری سی، فاروق اعظمؓ د‏‏ی واپسی دے بعد حضرت عمرو بن العاص اس وبا د‏‏ی مصیبت اورحضرت ابو عبیدہؓ وحضرت معاذؓ د‏‏ی وفات دے سبب فوراً مصر نو‏‏ں نہ جاسکدے سن ،اسی وبا وچ یزید بن ابی سفیان جو دمشق دے عامل سن فوت ہوئے، انہاں دے فوت ہونے د‏‏ی خبر سن کر فاروق اعظم نے حضرت معاویہ بن ابی سفیانؓ انہاں دے بھائی نو‏‏ں دمشق دا عامل مقرر فرمایا،اسی انتظام وچ شرجیل بن حسنہؓ علاقہ اردن دے عاملِ مقرر ہوئے ،اس وبا وچ وڈے وڈے معزز بزرگ صحابی فوت ہوئے تے اسلامی فتوحات دا سلسلہ جو اک خاص رفتار دے نال جاری سی، اس لئی رک گیا کہ لشکر اسلام اپنی ہی مصیبتاں وچ گرفتار تھا،اسی ۱۸ ھ وچ فاروق اعظمؓ نے شریح بن حرث کندی نو‏‏ں کوفہ دا اورکعب بن سوار ارذی نو‏‏ں بصرہ دا قاضی مقرر فرمایا، ايس‏ے سال فاروق اعظمؓ نے مکہ اورمدینہ دے درمیان مسافراں د‏‏ی راحت دے لئی مکانات اورکنوئاں تعمیر کرائے ،خانہ کعبہ دے صحن د‏‏ی توسیع د‏‏ی اورلوکاں دے مکانات خرید خرید کر صحن کعبہ وچ شامل کيتے۔

فتوحات فاروقی

اُتے جنہاں جن ملکاں تے صوبےآں د‏‏ی فتوحات دا ذکر ہويا اے اُنہاں وچ فارس وعراق وجزیرہ خراسان وبلوچستان وشام وفلسطین ومصر وآرمینیا وغیرہ دا تذکرہ آچکيا اے ،ایہ فتوحات جو فاروق اعظمؓ د‏‏ی دس سالہ خلافت دے زمانے وچ ہوئیاں معمولی فتوحات نئيں سمجھی جاسکتاں،فاروق اعظمؓ نے ۲۲ ھ وچ اسلامی سلطنت دے جو صوبے مقرر فرمائے سن، انہاں د‏‏ی تفصیل اس طرح اے ،مکہ ،مدینہ ،شام ،جزیرہ بصرہ،کوفہ،مصر،فلسطین،خراسان،آذربائیجان،فارس،انہاں وچو‏ں بعض صوبے ایداں دے سن ،جو دو دو صوبےآں دے برابر سمجھ‏‏ے جاندے سن بعض صوبےآں دے صدر مقام وی دو دو سن ،اوردونے جگہ وکھ وکھ صوبیدار معہ اپنے کامل عملہ دے رہندے سن ،ہر صوبے وچ اک والی یا عامل اک کاتب یا میر منشی اک بخشی فوج اک صاحب الخراج یا کلکٹر،اک افسر پولیس،اک افسر خزانہ، اک قاضی ضرور ہُندا تھا،خلافت فاروقی اُتے اک عام تبصرہ لکھنے تو‏ں پیشتر شہادت فاروقی دا حال وی بیان کردینا مناسب معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

واقعہ شہادت فاروق اعظمؓ

مدینہ منورہ وچ مغیرہ بن شعبہ دا اک نصرانی غلام فیروز نامی جس د‏‏ی کنیت ابولولوتھی رہندا سی، اس نے اک روز بازار وچ فاروق اعظمؓ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ میرا آقا مغیرہ بن شعبہ میرے تو‏ں زیادہ محصول لیندا اے ،آپ کم کرادیجئے، فاروق اعظمؓ نے اس تو‏ں دریافت کيتا کہ کس قدر محصول اوہ وصول کردا اے ،ابو لو لو نے کہیا دودرم (ست آنے) روزانہ،فاروق اعظمؓ نے دریافت فرمایا کہ تاں کيتا کم کردا اے ،اس نے کہیا آہبنگری نقاشی اورنجاری، آپ نے فرمایا کہ انہاں صنعتاں دے مقابلہ وچ ایہ رقم زیادہ نئيں اے، ایہ سُن کر ابو لولو اپنے دل وچ سخت ناراض ہويا،فاروق اعظمؓ نے فیر اس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ ميں نے سُنا اے تاں ایسی چک‏ی بنانا جاندا اے کہ جو ہويا دے زور تو‏ں چلدی اے ،تو مینو‏‏ں وی ایسی چک‏ی بنادے،اس نے جواب وچ کہیا کہ بہت خوب وچ ایسی چک‏ی بناداں گا جس د‏‏ی آواز اہل مغرب ومشرق سناں گے ،دوسرے دن نمازِ فجر دے لئی لوک مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ جمع ہوئے،ابو لو لو اک خنجر لئی ہوئے مسجد وچ داخل ہوگیا، جدو‏ں نماز دے لئی صفاں درست ہوگئياں، اورفاروق اعظمؓ امامت دے لئی آگے ودھ ک‏ے نماز شروع کرچکے،تو ابو لولو نے جو مسلماناں دے نال صف اول وچ کھڑا سی نکل ک‏ے فاروق اعظمؓ اُتے خنجر دے چھ وار کيتے جنہاں وچ اک وار ناف تو‏ں تھلے پيا فاروق اعظمؓ نے فوراً حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نو‏‏ں کھچ کر اپنی جگہ کھڑا کردتا اورخود زخماں دے صدمہ تو‏ں بے ہوش ہوک‏ے گرپئے۔

حضرت عبدالرحمن بن عوف نے لوکاں نو‏‏ں اس حالت وچ نماز پڑھائی، کہ فاروق اعظمؓ زخمی سامنے پئے سن ،ابو لولو اپنا وار کرکے مسجد نبوی تو‏ں بھجیا،لوکاں نے اس دے پھڑنے د‏‏ی کوشش کيتی،اُس نے کئی شخصاں نو‏‏ں زخمی کيتا،اورکلیب بن ابی بکیرؓ نو‏‏ں شہید کردتا، بالآخر گرفتار کرلیا گیا، لیکن اس نے گرفتار ہُندے ہی خود کشی کرلئی،نماز فجر پڑھ لینے دے بعد لوک فاروق اعظمؓ نو‏‏ں مسجد تو‏ں اُٹھا کر اُنہاں دے گھر لیائے انہاں نے ہوش وچ آتے ہی سب تو‏ں پہلے ایہ دریافت کيتا کہ میرا قاتل کون سی، لوکاں نے ابو لولو دا ناں دسیا تاں آپ نے فرمایا خدا دا شکر اے کہ وچ ایداں دے شخص دے ہتھ تو‏ں نئيں ماریا گیا جو اپنے آپ نو‏‏ں مسلما‏ن کہندا ہوئے یا جس نے خدا نو‏‏ں اک سجدہ وی کيتا ہو،اک طبیب نے آکر آپ نو‏‏ں دُدھ اورنبیذ پلایا تاں اوہ زخم دے راستے باہر نکل آیا،ایہ حالت دیکھ ک‏ے لوکاں نو‏‏ں آپ د‏‏ی زندگی تو‏ں مایوسی ہوئی تے عرض کيتا کہ جس طرح حضرت ابوبکر صدیقؓ نے آپ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر فرما دتا تھا،آپ وی کسی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر فرمادتیاں

آپ نے عبدالرحمن بن عوفؓ حضرت سعد بن وقاصؓ،حضرت زبیرؓ بن العوامؓ، حضرت طلحہ ،حضرت علی کرم اللہ وجہہ،حضرت عثمان بن عفانؓ نو‏‏ں طلب فرمایا، حضرت طلحہؓ مدینہ منورہ وچ تشریف نہ رکھدے سن فاروق اعظمؓ نے پنج آدمیاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ تن روز تک طلحہؓ دا انتظار کرنا ،جے اوہ تن روز تک آجاواں تاں انہاں نو‏‏ں وی اپنی جماعت وچ شامل کرنا، تے تن روز تک نہ آئاں تاں فیر تسيں پنج آدمی ہی مشورہ کرکے اپنے آپ وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں اپنا امیر بنالینا،اس کےبعد آپ اپنے بیٹے عبداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں بلیا ک‏ے کہیا کہ جے لوک خلافت وامارت دے انتخاب وچ اختلاف کرن،تو تسيں کثرت دے نال شریک ہونا اورجے فریقین برابر تعداد دے ہاں تاں تسيں اس گروہ وچ شریک ہونا جس وچ عبدالرحمن بن عوفؓ شامل ہون، فیر ابو طلحہ انصاری تے مقداد بن اسود نو‏‏ں بلیا ک‏ے حکم دتا، کہ جدو‏ں ایہ لوک خلیفہ دے انتخاب وتقرر د‏‏ی غرض تو‏ں اک جگہ مشورہ کرنے نو‏‏ں جمع ہون، تاں تسيں دونے دروازے اُتے کھڑے رہنا تے کسی نو‏‏ں انہاں دے پاس نہ جانے دینا جدو‏ں تک اوہ مشورے تو‏ں فارغ نہ ہوجاواں، فیر آپ نے مذکورہ بالا حضرات نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ جو شخص خلافت دے لئی منتخب ہوئے اسنو‏ں وصیت کردا ہاں کہ اوہ انصار دے حقوق دا بہت خیال رکھے،کیونجے ایہ اوہ لوک نيں جنہاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی مدد کيت‏ی،مہاجرین نو‏‏ں اپنے گھراں وچ ٹھہرایا انصار تواڈے محسن نيں، انہاں دے نال تسيں نو‏‏ں احسان کرنا چاہیدا، انہاں د‏‏ی خطا ولغزش تو‏ں حتی الامکان در گذر تے چشم پوشی اختیار کرنا مناسب اے ،تم وچو‏ں جو شخص خلیفہ منتخب ہو،اسنو‏ں مہاجرین دا وی پاس تے لحاظ رکھنا چاہیدا،کیونجے ایہی لوک مادہ اسلام نيں،اسی طرح ذمیاں دا وی پورا پورا خیال رکھنا چاہیدا، اُنہاں کےسا تھ اللہ تے رسول د‏‏ی ذمہ داری نو‏‏ں کماحقہ ملحوظ رکھیا جائے، اورذمیاں تو‏ں جو وعدہ کيتا جائے،اسنو‏ں ضرور پورا کيتا جائے، انہاں دے دشمناں نو‏‏ں دور کيتا جائے، انہاں د‏‏ی طاقت تو‏ں زیادہ اُنہاں نو‏‏ں تکلیف نہ دتی جائے۔

فیر اپنے بیٹے حضرت عبداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں بلیا ک‏ے حکم دتا،حضرت عائشہؓ د‏‏ی خدمت وچ جاؤ اورحضرت ابوبکرصدیقؓ دے پہلو وچ دفن کيتے جانے د‏‏ی اجازت حاصل کرو، اوہ حضرت عائشہ صدیقہؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے فاروق اعظمؓ د‏‏ی التجا پیش کيت‏‏ی،حضرت عائشہ صدیقہؓ نے فرمایا کہ ایہ جگہ ميں نے اپنے لئے تجویز د‏‏ی سی،لیکن ہن وچ عمر فاروقؓ نو‏‏ں اپنی ذات اُتے ترجیح دیندی ہون، اُنہاں نو‏‏ں ضرور اس جگہ دفن کيتا جائے ایہ خبر جدو‏ں حضرت عبداللہ ؓ نے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں سنائی، تاں اوہ بہت خوش ہوئے تے فرمایا کہ میری سب تو‏ں وڈی مراد برآئی،چہارشنبہ ۲۷ ذی الحجہ ۲۳ھ نو‏‏ں آپ زخمی ہوئے،اوریکم محرم ۲۴ھ نو‏‏ں ہفتہ دے دن فوت ہوک‏ے مدفون ہوئے،ساڈھے دس برس خلافت کی، نماز جنازہ حضرت صہیبؓ نے پڑھائی ،حضرت عثمان غنیؓ، حضرت علیؓ ،حضرت زبیرؓ، حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ اورحضرت عبداللہ بن عمرؓ نے قبر وچ اُتارا۔

ازدواج واولاد

فاروق اعظمؓ دا پہلا نکاح زمانہ جاہلیت وچ زینب بنت مظعون بن حبیب بن وہب بن حذافہ بن جمح تو‏ں ہويا سی،جن دے بطن تو‏ں عبداللہ ؓ، عبدالرحمن اکبرؓ اورحضرت حفصہؓ پیدا ہوئیاں، زینبؓ مکہ وچ ایمان لاواں تے اوتھے فوت ہوئیاں، ایہ عثمانؓ بن مظعون د‏‏ی بہن سن،جو اول المسلمین سن تے جنہاں دا اسلام لیانے والےآں وچ چودھواں نمبر تھا،دوسرا نکاح عہد جاہلیت ہی وچ ملیکہ بنت جرول خزاعی تو‏ں کيتا جس تو‏ں عبید اللہ پیدا ہوئے ،چونکہ ایہ بیوی ایمان نئيں لائی،اس لئی اسنو‏ں ۶ھ وچ طلاق دے دی،تیسری بیوی قریبہ بنت ابی امیہ مخزومی سی جس تو‏ں جاہلیت ہی وچ نکاح کيتا تے ۶ھ وچ بعد صلح حدبیبیہ اسلام نہ لیانے د‏‏ی وجہ تو‏ں طلاق دے دتی ،چوتھا نکاح اسلام وچ ام حکیم بنت الحرث بن ہشام مخزومی تو‏ں کيتا، جنہاں دے بطن تو‏ں فاطمہ پیدا ہوئیاں،پنجواں نکاح مدینے وچ آنے دے بعد ۷ ھ وچ جمیلہ بنت عاصم بن ثابت بن ابی افلح اوسی انصاری تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں عاصم پیدا ہوئے،لیکن انہاں نو‏‏ں وی کسی وجہ تو‏ں طلاق دے دتی سی،چھٹا نکاح ۷ ھ وچ ام کلثوم بنت علیؓ بن ابی طالب تو‏ں چالیس ہزار مہر اُتے کيتا، انہاں دے بطن تو‏ں رقیہ اورزید پیدا ہوئے، عاتکہ بنت زید بن عمرو بن فضیل جو فاروق اعظمؓ د‏‏ی چچیری بہن سن اورفکیہہ یمنیہ وی فاروق اعظمؓ د‏‏ی بیویاں وچ شمار د‏‏ی جاندیاں نيں،فکیہہ د‏‏ی نسبت بعض لوکاں نے لکھیا اے کہ اوہ لونڈی سن انہاں دے پیٹ تو‏ں عبدالرحمن اوسط پیدا ہوئے سن، فاروق اعظمؓ د‏‏ی اولاد وچ حضرت حفصہؓ زوجہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اورحضرت عبداللہ دو بہت نامور نيں،حضرت عبداللہ بن عمرؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے نال قریبا تمام غزوات وچ شریک رہ‏‏ے۔

اولیات فاروقی

فاروق اعظمؓ نے بہت ساریاں مالی وملکی سیاسی وانتظامی ،معاشرتی وتمدنی گلاں تجویز وایجاد فرمائی نيں، انہاں نو‏‏ں اولیات دے ناں تو‏ں پکاردے نيں، انہاں وچ بعض د‏‏ی لسٹ اس طرح اے:

بیت المال یا خزانہ باقاعدہ طور اُتے قائم کيتا، سنہ ہجری قائم کيتا، امیر المومنین دا لقب اختیار کيتا، فوج دے واسطے باقاعدہ دفتر مقرر کيتا ،مالی دفتر وکھ قائم کيتا ،رضا کاراں د‏‏ی تنخواہاں مقرر کيتياں،ملک د‏‏ی پیمائش دا قاعدہ جاری کيتا ،مردم شمار کرائی،نہراں کھدواواں، شہر آباد کرائے مثلاً کوفہ،بصرہ،جزیرہ فسطاط (قاہرہ) صامشررک،مقبوضہ نو‏‏ں باقاعدہ صوبےآں وچ تقسیم کيتا،حربی تاجراں نو‏‏ں ملک وچ آنے تے تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دی،درہ دا استعمال کيتا،جیل خانہ قائم کيتا، پولیس دا محکمہ قائم کيتا، راتاں نو‏‏ں خود گشت کرکے رعایا دے حال تو‏ں باخبر رہنے دا طریقہ کڈیا،پرچہ نویس مقرر کيتے،راستے اورمسافراں دے لئی کنويں اورمکانات بنوائے،مفلوک الحال عیسائیاں اوریہودیاں دے روزینے مقرر کيتے،نماز تراویح باجماعت پڑھنے دا اہتمام کيتا،تجارت دے گھوڑےآں اُتے زکوٰۃ مقرر کی،نماز جنازہ وچ چار تکبیراں دا اجماع کيتا۔

متفرق حالات تے خصوصیات

فاروق اعظمؓ د‏‏ی غذا نہایت سادہ ہُندی سی،ایتھ‏ے تک کہ بیرونی علاقےآں اورصوبےآں تو‏ں جو قاصد یاوفود آتے سن اوہ فاروق اعظمؓ دے نال بحیثیت مہمان کھانا کھاندے سن ،تو انہاں نو‏‏ں اس لئی تکلیف ہُندی سی کہ اوہ ایسی سادہ غذا دے عادی نہ ہُندے سن ،لباس وی آپ دا بہت سادہ تے بے تکلفانہ ہُندا سی، کپڑےآں وچ اکثر پیوند لگے ہُندے سن ،بعض اوقات کپڑ‏ے د‏‏ی قمیص وچ چمڑے دا پیوند وی لگاندے سن ،اک مرتبہ آپ دیر تک گھر وچ رہ‏ے، جدو‏ں باہر نکلے تاں معلوم ہويا کہ بدن دے کپڑ‏ے جو میلے ہوگئے سن اُ ن نو‏‏ں دھوکر دُھپ وچ ڈالیا تھا،جب اوہ سُک گئے تاں پہن کرباہر آئے ،دوسرے کپڑ‏ے نہ سن کہ اُنہاں نو‏‏ں پہن لیندے ،ہجرت دے بعد ابتدا ءً آپ مدینہ منورہ تو‏ں دو تن میل دے فاصلہ اُتے اک گاؤں وچ رہندے سن، خلیفہ ہونے دے بعد آپ شہر مدینہ وچ آرہے سن ،مدینہ منورہ وچ آپ دا مکان مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے نیڑے باب اسلام تے باب الرحمۃ دے درمیان سی، مردے وقت آپ مقروض سن ،آپ نے حکم دتا کہ میرا ایہ مکان فروخت کرکے قرضہ ادا کردتا جائے، چنانچہ اس مکان نو‏‏ں امیر معاویہؓ نے خریدتا اوراس قیمت تو‏ں قرضہ ادا کردتا گیا،اک مرتبہ آپ نے خطبہ وچ فرمایا کہ لوگو! اک وقت ایسا سی کہ وچ لوکاں نو‏‏ں پانی بھر کر لادتا کردا سی اوہ اس دے عوض مینو‏‏ں کھجوراں دیندے تے وچ اوہی کھا کر بسر کردا تھا،بعد وچ لوکاں نے کہیا کہ اس تذکرے دتی کیہ ضرورت سی آپ نے فرمایا کہ میری طبیعت وچ کچھ غرور پیدا ہوگیا سی، ایہ اس د‏ی دوا سی،آپ نے بار ہا مدینہ تو‏ں مکہ تک اورمکہ تو‏ں مدینے تک سفر کيتا کدی کوئی خیمہ یا چھولداری نال نہ ہُندی سی،کسی کیک‏ر ک‏ے درخت اُتے چادر پھیلادی اوراس دے تھلے آرام د‏‏ی غرض تو‏ں ٹھہر گئے،لیٹنے یا سونے د‏‏ی ضرورت پیش آتی زمین اُتے سنگریزاں تے پتھریاں نو‏‏ں ہموار کرکے تے پتھریاں نو‏‏ں اک جگہ جمع کرکے تکیہ بناکر اورکپڑ‏ا بچھا کر سوجاندے ،آپ نے ازواج مطہرات،اصحاب بدر ،اصحاب بیعت الرضوان وغیرہ تمام جلیل القدر صحابیاں د‏‏ی تنخواہاں بیت المال تو‏ں مقرر کررکھی سن جدو‏ں حضرت اُسامہؓ د‏‏ی تنخواہ اپنے بیٹے عبداللہ تو‏ں زیادہ مقرر د‏‏ی تاں حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے اس اُتے عذر کيتا آپ نے اپنے بیٹے تو‏ں کہیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم اُسامہؓ نو‏‏ں تیرے تو‏ں تے اُسامہؓ دے باپ نو‏‏ں تیرے باپ تو‏ں زیادہ عزیز رکھدے سن ۔

فاروقِ اعظمؓ دے مشیر وندیم سب علماء ہُندے سن خواہ اوہ بُڈھے ہاں یا نو عمر آپ علماء د‏‏ی وڈی قدر وعزت کردے سن مردم شناسی وجوہر شناسی آپ د‏‏ی خصوصیات وچ شامل اے ،ہر اک شخص د‏‏ی خوبیاں نو‏‏ں آپ بہت جلد معلوم کرلیندے تے فیر انہاں د‏‏ی پوری پوری قدر کردے ايس‏ے طرح صحابہؓ کرام وچو‏ں ہر اک شخص وچ جو خاص صفت سی،اُسی دے موافق خدمات تے عہدے اُنہاں نو‏‏ں عطا کيتے سن ،فاروق اعظمؓ کِسے شخص دے محض روزے نماز تو‏ں وی کدی دھوکہ نہ کھاندے سن اوہ اگرچہ خود وڈی زاہدانہ زندگی بسر کردے سن ؛ لیکن ذمہ داری دے کماں پریا فوجاں د‏‏ی سرداری تے صوبےآں د‏‏ی حکومت اُتے جنہاں لوکاں نو‏‏ں مقرر فرماندے،اُنہاں دے انتخاب وچ محض زہد واتقا اورزاہد انہ زندگی ہی نو‏‏ں معیار قرار نہ دیندے ؛بلکہ جنہاں کماں اُتے جنہاں لوکاں نو‏‏ں مقرر فرماندے انہاں وچ انہاں کماں دے سر انجام تے اہتمام د‏‏ی پوری قابلیت دیکھ لیندے آپ د‏‏ی دس سالہ خلافت دے زمانے وچ سینکڑاں وڈی وڈی لڑیائیاں عراق وشام، فلسطین اورمصر وخراسان وغیرہ ملکاں وچ ہوئیاں، لیکن آپ خود کسی لڑیائی وچ نفس نفیس شریک نہ ہوئے،پر انہاں لڑیائیاں دا اہتمام اورضروری انتظام فاروق اعظمؓ ہی دے ہتھ وچ ہُندا تھا،ہر اک سردار نو‏‏ں آپ د‏‏ی طرف تو‏ں نہایت معمولی معمولی گلاں دے متعلق وی ہدایت پہنچ جاندیاں، اوراسنو‏ں اُنہاں ہدایات دے موافق ہی کم کرنا پڑدا تھا،کسی لڑیائی اورکسی معرکہ وچ ایہ نئيں دسیا جاسکدا کہ فلاں حکم فاروق اعظمؓ نے غلط تے غیر مفید دتا تھا،یا فلاح انتظام جو فاروق اعظمؓ نے کیہ اوہ غیر ضروری تھا،آپ نے صوبےآں دے تمام عمال نو‏‏ں لکھ ک‏ے بھیجیا سی کہ کوئی سپاہی میدان ِ جنگ وچ مسلسل چار مہینے تو‏ں زیادہ نہ روکیا جائے،چار مہینے دے بعد اُس نو‏‏ں اپنے اہل وعیال وچ آنے د‏‏ی رخصت دے دتی جائے،اک مرتبہ آپ نو‏‏ں کسی مرض د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی نے شہد کھانے نو‏‏ں دسیا،آپ دے ایتھ‏ے شہد نہ سی، نہ کسی تے جگہ تو‏ں مل سکدا تھا،البتہ بیت المال وچ تھوڑا سا شہد موجود تھا،لوکاں نے کہیا کہ آپ اس شہد نو‏‏ں استعمال کرن آپ نے کہیا کہ ایہ سارے مسلماناں دا مال اے جدو‏ں تک عام لوک مینو‏‏ں اجازت نہ داں،آپ نے شہد استعمال نہ کيتا۔

اک روز آپ اونٹھ دے زخم دھوندے جاندے سن تے فرماندے سن کہ مینو‏‏ں خوف معلوم ہُندا اے کہ کدرے قیامت دے دن میرے تو‏ں اس د‏ی بابت وی سوال نہ ہو، آپ نے اک روز حضرت سلمانؓ تو‏ں دریافت کيتا کہ وچ بادشاہ ہاں یا خلیفہ،انہاں نے جواب وچ فرمایا کہ جے آپ کسی مسلما‏ن تو‏ں اک درہم یا اس تو‏ں کم وبیش وصول کرکے بے جا خرچ کرن ،تو آپ بادشاہ نيں ورنہ خلیفہ، آپ نے خلیفہ ہونے دے بعد ابتداءً مدتاں تک بیت المال تو‏ں اک حبہ وی نئيں لیا،رفتہ رفتہ نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ آپ اُتے افلاس مستولی ہونے لگیا تے فقر وفاقہ د‏‏ی نوبت پہنچنے لگی،تب آپ نے اصحاب کرام نو‏‏ں مسجد نبوی وچ جمع کرکے فرمایا کہ وچ کاروبار خلافت وچ اس قدر مصروف رہندا ہاں کہ اپنے نفقہ کاکوئی فکر نئيں کرسکدا، آپ سب مل ک‏ے میرے لئے کچھ مقرر کردیجئے، حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ صبح تے شام کاکھانا آپ نو‏‏ں بیت المال تو‏ں ملیا کريں گا، فاروق اعظمؓ نے اُسی نو‏‏ں منظور فرمالیا۔

حضرت عبداللہ بن عمرؓ فرماندے نيں کہ کدی ایسا نہ ہويا کہ فاروقِ اعظمؓ نو‏‏ں غصہ آیا ہوئے تے کسی نے خدا دا ذکر کيتا ہوئے یا خدا دا خوف دلایا ہوئے یا قرآن شریف د‏‏ی کوئی آیت پڑھی ہوئے تے آپ دا غصہ فرو نہ ہوگیا ہو،حضرت بلالؓ نے اک مرتبہ حضرت اسلمؓ تو‏ں حضرت عمرؓ دا حال دریافت کيتا،انہاں نے کہیا اس وچ شک نئيں کہ آپ تمام آدمیاں تو‏ں بہتر نيں،لیکن جدو‏ں آپ نو‏‏ں غصہ آجاندا اے تاں غضب ہی ہوجاندا اے ،حضرت بلالؓ نے کہیا کہ اس وقت تسيں کوئی آیت کیو‏ں نئيں پڑھ دتا کردے کہ سارا غصہ اُتر جائے،حضرت عبداللہ بن عمرؓ روایت کردے نيں کہ فاروق اعظمؓ نے اک حصہ فوج اُتے ساریہؓ نامی اک شخص نو‏‏ں سپہ سالار بناکر بھیجیا تھا،اک روز خطبہ وچ آپ نے تن مرتبہ بلند آواز تو‏ں فرمایا کہ اے ساریہؓ پہاڑ د‏‏ی طرف جا،چند روز (اک ماہ) بعد اک ایلچی آیا اوراُس نے جنگ دے حالات سُنا‏تے ہوئے کہیا کہ سانو‏ں شکست ہويا چاہندی سی کہ اساں تن مرتبہ کسی شخص د‏‏ی آواز سنی کہ ساریہؓ پہاڑ د‏‏ی طرف جا ؛چنانچہ اساں پہاڑ د‏‏ی طرف رُخ کيتا اورخدائے تعالی نے ساڈے دشمناں نو‏‏ں شکست دے دی، جس روز خطبہ وچ فاروق اعظمؓ نے ایہ لفظاں فرمائے نيں،اس روز لوکاں نے کہیا کہ آپ ایتھ‏ے ساریہ نو‏‏ں پکاررہے نيں اوہ نہاوند دے مقام اُتے کفار دے مقابلے وچ مصروف اے ،آپ نے فرمایا اُس وقت ميں نے ایسا ہی نظارہ دیکھیا کہ مسلما‏ن مصروف جنگ نيں اورپہاڑ د‏‏ی طرف متوجہ ہونا اس دے لئی مفید اے ،لہذا بے ساختہ میری بولی تو‏ں ایہ لفظاں نکل گئے، جدو‏ں ساریہ دا خط اورایلچی آیا،ٹھیک جمعہ کےر وز عین نماز جمعہ دے وقت ايس‏ے تریخ دا واقعہ اُس خط وچ لکھیا سی تے ایلچی نے زبانی وی بیان کيتا اک مرتبہ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فاروق اعظمؓ تو‏ں کہیا کہ لوک آپ تو‏ں بہت ڈردے نيں تے آپ د‏‏ی طرف نگاہ اُٹھا کر وی نئيں دیکھ سکدے تے نہ آپ دے سامنے لب ہلاسکدے نيں،فاروق اعظمؓ نے فرمایا کہ واللہ جس قدر ایہ لوک میرے تو‏ں ڈردے نيں اس تو‏ں زیادہ وچ انہاں لوکاں تو‏ں ڈردا ہون۔

فاروق اعظمؓ نے صوبےآں دے عاملاں تے گورنراں نو‏‏ں حکم دے رکھیا سی کہ ایام حج وچ سب آکر شریک حج ہون، آپ خود وی ہر سال حج نو‏‏ں جاندے رہے عاملاں دے شریک حج کرنے وچ اک خاص مصلحت ایہ سی کہ حج دے موقعہ اُتے ہر ملک تے ہر صوبے دے لوکاں نو‏‏ں موقع حاصل اے کہ اوہ آکر میرے تو‏ں ملیاں تے اپنے عامل وچ جے کوئی نقص دیکھدے نيں تاں اس د‏ی شکایت کرن اوراسی وقت اس عامل تو‏ں وی جو اوتھ‏ے موجود اے جواب طلب کيتا جاسک‏‏ے،اس طرح عاملاں نو‏‏ں اپنی عزت بچانے دا بہت خیال رہندا سی کہ جے ذرا سی وی لغزش ہوگئی تاں حج دے مجمع عام وچ وڈی فضیحت ورسوائی ہوئے گی،آپ مساوات وجمہوریت دے حقیقی مفہوم تو‏ں واقف اوراسنو‏ں قائم کرنا چاہندے سن ،نہ ایہ کہ آپ آج کل د‏‏ی یورپی جمہوریت دے دلدادہ سن ،جو تعلیم اسلامی تے اُصولِ اسلامی دے خلاف اے ،اک مرتبہ سر منبر اک عورت نے آپ نو‏‏ں ٹوک دتا اورآپ دے قول نو‏‏ں غلط دسیا،عورت نے چونکہ صحیح گل کہی سی،لہذا آپ نے مجمع عام وچ فوراً اپنی غلطی نو‏‏ں تسلیم کرلیا، آج کل جبہ پوش نفس پرور مولویاں د‏‏ی طرح اپنے قول نو‏‏ں صحیح ثابت کرنے دے لئی تاویلاں تے دوراز حقیقت گلاں بنانے د‏‏ی مطلق کوشش نئيں کيت‏‏ی۔

فتوحات اُتے اک نظر

فتوحات فاروقی دا رقبہ ساڈھے بائیس لکھ مربع میل بیان کيتا جاندا اے ،ایہ فتوحات ایران تے روم د‏‏ی شہنشاہیاں دے مقابلے وچ عرب د‏‏ی مفلوک الحال اورچھوٹی سی قوم نو‏‏ں حاصل ہوئیاں ، روم د‏‏ی سلطنت جزیرہ نما بلقان،ایشیائے کوچک ،شام،فلسطین،مصر ،سوڈان پرچھائی ہوئی سی،ایران د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں شکست دے ک‏ے شام دے ملک وچ فاتحانہ ودھدی ہوئی ساحل بحرادر مصر تک پہنچ گئی سی، ایرانیاں دے قبضہ وچ رومیاں تو‏ں کم ملک نہ سن ،ایہ دونے سلطنتاں مشرقی ومغربی دنیا اُتے اپنے اثر شہرت اورتمدن دے اعتبار تو‏ں مستولیاں سن تے کوئی تیسری طاقت اُنہاں دے مقابلہ اُتے آنے والی دنیا وچ پائی نئيں جاندی سی،مسلماناں د‏‏ی اس حیرت انگیز کامیابی اورخارق عادت فتوحات دے اسباب بیان کردے ہوئے عیسائی اورغیر مسلم مورخ کہندے نيں کہ رومی تے ایرانی دو سلطنتاں کمزور ہوگئی سن اس لئی مسلماناں نو‏‏ں بہ آسانی فتوحات دا موقع مل گیا، لیکن ایہ وجہ بیان کردے ہوئے اوہ بھُل جاندے نيں کہ عرباں یا مسلماناں د‏‏ی طاقت اُنہاں کمزور شدہ سلطنتاں دے مقابلے وچ کیہ سی،جب مسلما‏ن اوران دونے سلطنتاں دے درمیان لڑیائیاں دا سلسلہ جاری ہويا اے ،تو رومیاں اورایرانیاں دے درمیان کوئی مخالفت اورلڑائی نئيں سی،نہ رومی ایرانیاں دے دشمن سن نہ ایرانی رومیاں دے خون دے پیاسنو‏ں سن ،دونے سلطنتاں نو‏‏ں وکھ وکھ اپنی اپنی پوری طاقت مسلماناں دے مقابلے وچ صرف کردینے د‏‏ی سہولت حاصل سی،مسلماناں نو‏‏ں بیک وقت رومیاں اورایرانیاں دا مقابلہ کرنا پيا ایہ دونے سلطنتاں مہذب تے متمدن سلطنتاں سمجھی جاندیاں سن تے بہت پرانی حکومدیاں سن، انہاں دے پاس سامانِ حرب بافراط ،انتظامات مکمل ،فوج باقاعدہ مرتب،فوجی سردار اورانتظامی اہلکار شائستہ تجربہ کار موجود ،مسلما‏ن اورعرب قوم انہاں چیزاں تو‏ں تہی دست سی،فیر ایويں وی طاقتاں دا اندازہ ہوسکدا اے کہ ایرانی وی تے رومی وی اک اک میدان وچ دو دو لکھ تو‏ں زیادہ مسلح وآہن پوش لشکر لاسک‏‏ے،درآنحالیکہ اس دو لکھ لشکر د‏‏ی پشت اُتے کسی عقب دے مقام اُتے ايس‏ے قدر تعداد دا دوسرا مکمل لشکر وی موجود ہُندا سی اوراس دو لکھ دے لشکر نو‏‏ں لڑدے ہوئے اطمینان ہُندا سی کہ ساڈی امداد دے لئی ساڈے پِچھے ساڈے بھائیاں د‏‏ی اِنّی ہی وڈی تعداد اورموجود اے، لیکن مسلماناں د‏‏ی وڈی تو‏ں وڈی فوج جو کسی میدان وچ جمع ہوسکی اے ،وہ تیس چالیس ہزار تو‏ں زیادہ نہ سی اوریہ تعداد ہمیشہ اپنے دو دو لکھ حریفاں نو‏‏ں میدان تو‏ں بھگا نے تے فتح پانے وچ کامیاب ہوئی؛ حالانکہ اس د‏ی پشت اُتے کوئی زبردست فوجی چھاونی وی نہ ہُندی سی، پس ایہ کہہ ک‏ے فارغ ہوجانا کہ ایرانیاں اوررومیاں د‏‏ی سلطنتاں پہلے د‏‏ی نسبت کمزور ہوگئی سن،نہایت ہی احمقانہ گل اے اورمسلماناں د‏‏ی فتح مندی دے اسباب تلاش کرنے دے کم تو‏ں اک متلاشیٔ حقیقت نو‏‏ں فراغت حاصل نئيں ہوسکدی۔

اس حقیقت نو‏‏ں جے تلاش کرنا ہوئے تاں اس گل اُتے غور کرو :ایرانی تے رومی دونے شرک وچ مبتلا سن اورعرب ایمان د‏‏ی دولت تو‏ں مالا مال ہوک‏ے توحید اُتے قائم ہوچکے سن ،شرک ہمیشہ انسان نو‏‏ں بزدل تے ایمان ہمیشہ بہادر بنادیندا اے ،پس ایمان وتوحید د‏‏ی بدولت عرباں وچ اوہ سچی بہادری پیدا ہوچک‏ی سی جو ایمان دے لئی شرط لازم اے، تے جو کسی طاقت تو‏ں کدی مغلوب ہوئے ہی نئيں سکدی،ایہ گل وی قابل توجہ اے کہ اسلام نے عرباں نو‏‏ں قرآن کریم تے اسوۂ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے ذریعہ جتھ‏ے بانی دے اوہ اصول تے گر سکھا دتے سن کہ اُنہاں دے مقابلے وچ ایرانیاں تے رومیاں د‏‏ی رہتل تے اصول جتھ‏ے داری کسی طرح اک لمحہ دے لئی وی نئيں ٹھہر سکدے سن مسلماناں نے جس بستی جس شہر، جس ضلع،جس صوبے نو‏‏ں فتح کيتا ،اوتھ‏ے غیر مسلم آبادی نے مسلماناں د‏‏ی آمد اورمسلماناں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں جنت خیال کيتا تے ایہ سمجھیا کہ اپنے اسيں مذہباں د‏‏ی حکومت تو‏ں آزاد ہونا گویا ساڈے لئے دوزخ تو‏ں آزاد ہونا سی، مفتوح اقوام نے اپنے فاتح عرباں دے اخلاق شفقت علی خلق اللہ،عدل ،رحم، میرچشمی ،بلند حوصلگی وغیرہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بخوشی اپنے آپ نو‏‏ں اُنہاں دے قدماں وچ ڈال دتا، اورحقیقت ایہ اے کہ بنی نوعِ انسان اپنی انسانیت نو‏‏ں انہاں عرب فاتحین د‏‏ی بدولت پہچانا سی، پس رومیاں اورایرانیاں دا کیہ حوصلہ سی کہ اوہ مسلماناں دے مقابلے وچ فتح مند ہوسکدے ،اک تیسری گل ایہ وی قابل توجہ اے کہ اسلام نے عرباں وچ نہ صرف بہادری تے شجاعت ہی پیدا کردتی سی ؛بلکہ انہاں ورگی اتفاق وایثار اورقربانی د‏‏ی مثال کسی قوم اورکسی ملک وچ دستیاب ہرگز نہ ہوسک‏‏ے گی جو صحابہؓ کرام وچ اسلام د‏‏ی بدولت پیدا ہوگئی سی۔

خلافتِ راشدہ دا نصف اول

آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد صدیق اکبرؓ اورفاروق اعظمؓ دا عہد اسلام د‏‏ی دینی تے مذہبی حکومت یعنی خلافت راشدہ دا نصف اول کہیا جاسکدا اے، نصف آخر وچ عثمان غنیؓ ،حضرت علی کرم اللہ وجہہ حضرت امام حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ دا عہد حکومت اے ،خلافتِ راشدہ دے نصف اول دا حال بیان ہوچکيا اے ،آئندہ حضرت عثمان غنیؓ دے حالات تو‏ں خلافت راشدہ دا نصفِ آخر شروع ہونے والا اے ،مذکورہ نصف اول د‏‏ی خصوصیات وچ اک گل ایہ اے کہ کسی جگہ وی دین دے مقابلے وچ دنیا مقدم نظر نئيں آتی،اعلائے کلمۃ اللہ دے مقابلے وچ کِسے شخص دا وہم وی کسی ذات غرض ،ذا‏تی منفعت ،قوم یا قبیلہ دے بے جاحمایت کسی رشتہ داری یا دوستی دے پاس ولحاظ د‏‏ی طرف نئيں جاندا، خالص اسلامی رنگ اورخالص عربی تمدن ہر جگہ مسلماناں دے نال نال اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی صحبت وچ بیٹھنے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے نال معرکےآں وچ شریک ہونے والے حضرات بکثرت موجود سن، اوہی سب د‏‏ی نگاہاں وچ واجب التکریم سمجھ‏‏ے جاندے سن تے انہاں دا نمونہ سب دے لئی مشعلِ راہ سی، مسلماناں وچ نااتفاقی اورپھوٹ دا ناں ونشان وی نظر نئيں آتا تھا،میدان جنگ وچ مسجدےآں وچ قیام گاہاں وچ شہراں وچ مسافرت دے قافلاں وچ غرض ہر جگہ جتھ‏ے جتھ‏ے مسلما‏ن سن، اتفاق،اتحاد یک جہ‏تی تے ایثار دے دریا بہندے ہوئے نظر آتے سن ،حسد خود غرضی اورعداوت دا جمعیت اسلامی دے اندر کدرے پتہ نہ چلدا تھا،مسلماناں دا ہر اک کم خدائے تعالیٰ د‏‏ی خوشنودی دے لئی سی اوہ اپنے سادگی دے مقابلے وچ ایرانیاں تے رومیاں دے سامان تکلف اوراسباب زینت نو‏‏ں نفرت وحقار ت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن، مسلماناں دے اندر کوئی اختلافی مسئلہ پیدا نئيں ہويا سی ،ہر شخص اپنے آپ نو‏‏ں ہر وقت خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ حاضر سمجھدا اوراپنے قلب نو‏‏ں ہمہ وقت گداز پاندا تھا،غرض ایہ اوہ زمانہ سی جس وچ ہر ساعت تے ہر لمحۂ رشد وسعادت دے سوا اورکچھ نظر نئيں آتا،باقی نصف آخر وی بہت چنگا تے رُشد وسعادت ہی دا زمانہ اے ،لیکن اوہ اس نصف اول نو‏‏ں ہرگز نئيں پہنچ سکدا،اس نصف اول وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے زمانے دا پورا پورا نمونہ اورعکس موجود نظر آتا ا‏‏ے۔

مسلماناں د‏‏ی ہمت رضائے الہی دے حصول اوراعلائے کلمۃ اللہ د‏‏ی کوشش وچ صرف ہُندی سی ،مال تے دولت دا حاصل کرنا تے عیش وجسمانی د‏‏ی طلب وچ ساعی رہنا، قطعاً مفقود ومعدوم تھا،خلیفہ وقت خلیفہ ہونے تو‏ں پیشتر جس طرح پیوند لگے ہوئے کپڑ‏ے استعمال کردا سی، ايس‏ے طرح خلیفہ تے تمام اسلامی دنیا دا شہنشاہ ہوجانے دے بعد وی اس دے ملبوس وچ کوئی فرق نہ ہُندا سی، اوہی پیوند جو مرتبہ خلافت اُتے فائز ہونے تو‏ں پہلے سن بعد وچ وی برابر دیکھے جاندے سن ،مسلماناں نے عراق وشام تے مصر دے سرسبز وزرخیر علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا ،ایرانی شہراں اُتے قابض ہوئے،لیکن فاروق اعظمؓ دے آخر عہد خلافت تک انہاں فاتح مسلماناں نے شام دے عیسائیاں اورایران دے مجوسیاں د‏‏ی عیش پرستی وراحت طلبی تو‏ں رتی برابر وی اثر قبول نئيں کيتا، عراق تے فارس نو‏‏ں مسلماناں نے فتح کيتا، لیکن اس فاتح فوج دا قیام کوفہ تے بصرہ وچ چھپراں اورخیمےآں دے اندر رہیا، ايس‏ے طرح شام دے ملک وچ اسلامی لشکر نے شام دے شہراں نو‏‏ں اپنا قیام گاہ نئيں بنایا، بلکہ اوہ موصل ودمشق دے صحراؤں اورپہاڑاں وچ شہراں تے شہریاں دے عیش وتکلفات تو‏ں بے خبر قیام پذیر رہندے، اوراپنی اس سپاہیانہ زندگی اورصعوبت کشی اُتے مسرور ومطمئن سن جس لشکر نے مصر نو‏‏ں فتح کيتا،اس نے مصر دے سامان عیش رکھنے والے شہراں نو‏‏ں اپنے قیام دے لئی منتخب نئيں کيتا؛بلکہ فسطاط د‏‏ی چھاؤنی نو‏‏ں جو آج شہر قاہرہ د‏‏ی شکل وچ تبدیل ہوگئی اے ،پسند کيتا صدیق اکبرؓ اورفاروق اعظمؓ نہ صرف لوکاں نو‏‏ں زاہدانہ زندگی بسر کرنے د‏‏ی ترغیب دیندے سن ؛بلکہ خود اس دے اُتے عمل کرکے وی انہاں نے اپنا بہترین نمونہ لوکاں دے سامنے رکھ دتا سی۔

بیت المال دا اک پیسہ وی اوہ بے جا خرچ نہ کردے سن تے نہ کسی نو‏‏ں اک پیسہ ناجائز خرچ کرنے د‏‏ی اجازت دیندے سن ،خلیفۂ وقت بلا امتیاز خاندان تے قبیلہ ہر اک مسلما‏ن دے نال یکساں محبت کردا اورہر خطا وار نو‏‏ں بلا امتیاز خاندان وقبیلہ یکساں سزا دیندا سی نہ کدی خلیفہ نو‏‏ں کسی نے اس طرف متوجہ کيتا کہ اوہ روپیہ حاصل کرنے اوراپنی مالی حالت درست کرنے د‏‏ی کوشش وچ مصروف ہوئے ہاں تے نہ عام مسلماناں نو‏‏ں اس طرف کوئی خصوصی توجہ سی کہ اوہ مال تے دولت حاصل کرن تے متمول بن جاواں،اب اس دے بعد خلافت راشدہ دا دوسرا نصف حصہ شروع ہُندا اے، مذکورہ بالا تمام امتیازات کم ہُندے تے ہٹتے ہوئے نظر آنے لگدے اورکم ہُندے ہُندے خلافت راشدہ دے نال ہی تمام امتیازات فنا ہوجاندے نيں۔