دربار اکبری (کتاب تیسرا حصہ)
ابو الفیض فیضی فیاضی
[سودھو]سنہ ۹۵۴ھ وچ جدوں کہ ہندوستان دی سلطنت سلیم شاہ دی سلامتی وچ متفکر سی۔ شیخ مبارک شہر آگرہ وچ چار باغ دے پاس رہندے سن ۔ کہ نہال امید وچ پہلا پھُل کھلا۔ اقبال پکاریا کہ مراد دا پھل لیائے گا کامیاب ہوئے گا۔ تے کامیابی پھیلائے گا۔ ابوالفیض اس دا ناں اے۔ معصوم بچہ باپ دی نحوست دے سایہ وچ پلا۔ اوہ افلاس دی خشک سالی اٹھاندا۔ عداوت دے کانٹے کھاندا جوانی دی بہار نوں پہنچیا۔ لیکن اک لحاظ توں انہاں دناں نوں وی اقبال دے دن سمجھو کہ عمر دے نال اس دی فضیلت تے کمالات وی جوان ہُندے گئے۔ اس دی مصیبتاں دی داستان اس دے باپ دے حال وچ سن چکے نيں۔ تے اکثر دلچسپ حالات ابوالفضل دے بیان وچ دیکھو گے۔ اس نے علم تے فضل دا سرمایہ باپ توں پایا ۔ تے علو عقلی تے نقلی جو ایشیا وچ مروج سن انہاں وچ مہارت حاصل کيتی۔ مگر فن شعر وچ جو کمال دکھایا اوہی ثابت کردا اے کہ فیضی دا دل تے دماغ فیضان قدرت توں شاداب سی۔ تے ملک الشاعر اپنی شاعری نال لے کے آیا سی۔ باپ اگرچہ شاعر نہ سی۔ لیکن ہمہ دان فاضل سی بیٹے دے کلام نوں دیکھدا سی۔ اسنوں نکتہ نکتہ توں آگاہ کردا سی۔ بولی نوں فصاحت دی چاٹ لگاندا سی۔ تے اس توں رموز سخن دے سرچشمے کھولدا سی فن طب نوں حاصل کيتا مگر اس توں فائدہ فقط اِنّا لیا کہ بندگان خدا نوں معالجہ توں فیض پہنچاندا سی۔ تے کچھ اجرت نہ لیندا سی۔ جدوں ہتھ وچ زیادہ رسائی ہوئی تاں دوا وی اپنے کولوں دینے لگا۔ جدوں خدا نے دستگاہ ودھائی تے فرصت نے تنگی دی تاں رفاہ دی نظر توں اک شفا خانہ بنوا دتا۔
ان باپ بیٹےآں دے حال قادر مطلق دی قدرت نمائی دا اک عمدہ نمونہ نيں۔ جدوں کہ دشمناں دا اخیر حملہ انہاں اُتے طوفان نوح دی طرح گزر گیا۔ تے اوہ صحیح سلامت نکلے۔ تاں خدا دا شکر بجا لیائے اس وچ اکبر تے نیک اندیش نیت دا حال وی معلوم ہويا۔ تے زمانہ دا رنگ دربار دی حالت دے نال بدلدا نظر آیا۔ بڈھا فاضل اپنے لٹے گھر تے گری ہوئی مسجد وچ آ کے بیٹھیا۔ ٹوٹے پھوٹے ممبر اُتے چراغ رکھ دے درس تے تدریس دا دروازہ کھول دتا۔ تے تعلیم ہدایت دے جلسے فیر گرم ہوئے گئے۔ اوہ دیکھدا سی کہ باد افضل تے کمال دا طالب اے۔ تے اہل دانش تے باتدبیر لوکاں نوں لبھدا اے۔ جو لوک اس سلسلہ وچ نامزد ہُندے نيں دربار وچ پہنچ کے معزز مقام پاندے نيں۔ اس دا کمال اپنے بازوئے پرواز نوں دیکھدا اے تے رہ جاندا سی۔ مگر آفرین اے غیور ہمت تے بے نیاز دل نوں کہ امراء دے دروازےآں دی طرف نہ جھکتا سی۔
شیخ فیضی جس دا آئے دن صدماں نے قافیہ تنگ کر رکھیا سی۔ ہن اس دی طبیعت وی ذرا کھلنے لگی سی شاخ طبع توں جو پھُل جھڑدے سن انہاں دی مہک میدان عالم وچ پھیل کر دربار تک پہنچنے لگی۔ سنہ ۹۷۴ھ وچ بادشاہی لشکر نے چتوڑ اُتے علم اٹھائے سن ۔ جو کسی تقریب توں دربار وچ اس دا ذکر ہويا کمال دے جوہری نوں جواہر دے شوق نے ایسا بے قرار کيتا کہ فوراً طلب فرمایا۔ دشمن وی لگئے ہی ہوئے سن ۔ انہاں نے اسس حسن طلب نوں طلبی عتاب دے پیرایہ وچ ظاہر کيتا۔ تے حاکم آگرہ دے ناں لکھیا کہ فوراً گھر توں بلاؤ تے سواراں دے نال روانہ کر دو۔ کچھ رات گئی سی۔ کہ چند ترکاں نے آ کے گھر اُتے غل مچایا انہاں نوں کيتا خبر سی کہ اسيں بادشاہ دے شوق دا گلدستہ لینے آئے نيں۔ یا مجرم نوں پھڑنے نوں آئے نيں۔ دشمناں نے بہادران شاہی دا بہکا دتا سی۔ کہ شیخ بیٹے نوں چھپائے رکھے گا۔ تے حیلے حوالے کريں گا۔ ڈراوے تے دھمکاوے دے بغیر نہ دے گا۔ اتفاقاً فیضی باغ وچ سیر نوں گئے سن تے اہل حسد کاسارا مطلب ایہ سی کہ اوہ در کر بھج جائے گا۔ کچھ نہ ہوئے تاں شیخ تے اسس دے عیال تھوڑی دیر پریشانی وسرگردانی وچ تاں رہیاں شیخ نوں خبر ہوئی اس نے بے تکلف کہ ہدتا کہ گھر وچ نئيں اے سپاہی ازبک بے عقل نہ خود کسی دی سمجھاں نہ کوئی انہاں دی سمجھے۔ اس اُتے بادشاہی حکم تے شیطانون دا دل وچ وسوسہ ڈالیا ہويا نیڑے سی کہ خنااں دا وسواس سچ دا روپ بدل کے فتنہ برپا کر دے اِنّے وچ فیضی وی آن پہنچے۔ بے حیا بے شرم شرمندہ ہوئے گئے۔ آمدنی دے رستے بند سن ۔ سفر دا سامان کتھے بارے شاگرداں تے اہل ارادت دی سعی توں ایہ مشکل وی آسان ہوئے گئی ۔ تے رات ہی نوں فیضی روانہ ہوئے۔ گھر تے گھرانے دے لوک غم وچ ڈُب گئے۔ کہ ویکھو ہن کيتا ہُندا اے کئی دن دے بعد خبر پہنچی۔ کہ خسرو آفاق نے غریب نوازی فرمائی اے کچھ خطر دا مقام نئيں اے۔ فیضی بادشاہ دے سامنے حاضر ہوئے تاں حضور بس بارگاہ وچ سن ۔ اس دے گرد جالی دا کٹہریا سی اہاں باہر کھڑا کيتا۔ ایہ سمجھے کہ اس طرح کلام دا مزہ نہ آئے گا ايسے وقت قطعہ پڑھیا
قطعہ
بادشاہا درون پنجر دام
از سر لطف خود مراجادہ
زانکہ من طوطئی شکر خایم
جائے طوطی درون پنجرہ بہ
اکبر اس حاضر کلامی توں بہت خوش ہويا تے پاس آنے دی اجازت دتی ۔ جو قصیدہ اول دربار وچ پڑھیا اس دا مطلع ایہ اے :
سحر نوید رساں قاصد سلیمانی
رسید ہمچو سعادت کشادہ پیشانی
تین کم دو سو شعر نيں۔ تے ہر شعر توں کمال شاعری دے نال فضیلت تے فلسفہ حکمت دے فوارے جاری نيں۔ تے چونکہ رستے وچ کہیا اے تے موقع وقت سامنے اے۔ اس لئی اکثر مناسب حال مضمون نہایت خوبصورتی توں ادا ہوئے نيں چنانچہ بادشاہ سواراں دے پہنچنے اُتے جو گھر وچ گھبراہٹ پئی تے اپن طبیعت نوں جو اضطراب ہويا اس وقت دی پریشانی تے بے قراری دی حالتاں عجیب عجیب رنگ توں دکھادی نيں تے جتھے موقع پایا اے دشمناں دے منہ وچ وی تھوڑی تھوڑی خاک بھر دتی اے۔
ازاں زماں چہ نویسم کہ بود بے آرام
سفینہ دلم از موج خیز طوفانی
گہے چو وہم سراسیمہ کز کدام دلیل
برم ظنون تے شکوک از علوم ایقانی
چرابود متخالف رسوم اسلامی
چرابود متشابہ حروف فرقانی
زباں کشیدہ بدارا القضائے عجب تے ریا
شہود کذب زدعوے گران ایمانی
جے حقیقت اسلام در جتھے انیست
ہزار خندہ کفر است بر مسلمانی
وہ بلند خیال شاعر کہ اک شگفتہ مزاج عالم سی۔ اپنی شگفتہ بیانی تے دانش خداداد تے فرح دانی دی بدولت نہایت کم عرصہ وچ درجہ مصاحبت تک پہنچ گیا۔ تے چند ہی روز وچ ایسا ہوئے گیا۔ کہ مقام ہوئے یا سفر کسی عالم وچ بادشاہ نوں اس دی جدائی گوارا نہ سی اس نے اعلیٰ درجہ دا اعتبار پیدا کيتا۔ ابوالفضل وی دربار وچ بلائے گئے۔ تے ایہ عالم ہويا۔ ہ مہمات سلطنت وچ کوئی گل بغیر انہاں دی صلاح دے نہ ہُندی سی فیضی نے کوئی ملکی تے مالی خدمت نئيں لئی۔ اورایسا ہوئے وی نئيں سکدا سی کیونجے ادھر ہتھ ڈالدا تاں پہلے شاعری توں ہتھ اٹھاندا ۔ لیکن ملک تے مال دے جزوی جزوی معاملے اس دی صلاح اُتے منحصر سن ۔ اک پرانی کتاب میرے ہتھ آئی اس دے دیباچہ توں معلوم ہويا کہ اس وقت ہندوستان دے بادشاہ دفتراں دے کاغذ ہندو ملازم ہندی اصول دے بموجب رکھدے سن ۔ ولایندی ہُندے سن ۔ تاں اپنے طور اُتے لکھدے سن ۔ تے اس توں دفتر شاہ وچ عجب خلط ملط ہوئے رہیا سی۔ اکبر دے حکم توں نو ڈر مل فیضٰ میر فتح اللہ شیرازی۔ نظام الدین بکشی حکیم ابوالفتح حکیم ہمام مل کے بیٹھے تے کاغذات دفتر دے لئی قواعد تے ضوابط باندھے ايسے دے ضمن وچ حساب دے قواعد وی لکھے گئے۔ کہ سب محاسب اک طور اُتے عمل درآمد کرن تے تحریراں وچ اختلاف نہ ہوئے۔
جو شاہزادہ پڑھنے دے قابل ہُندا سی اکبر اس دی استادی توں فیضی نوں اعزاز دیندا سی۔ کہ تعلیم تے تربیت کرو چنانچہ سلیم مراد دانیلال سب اس دے شاگرد سن تے اسنوں وی اس امر دا وڈا فخر سی۔ اپنی ہر تحریر وچ دو گلاں دا شکر درگاہ الٰہی وچ بجا لاندا اے۔ اول ایہ کہ درگاہ شہنشاہ وچ قربت ہوئی ۔ دوسرے شاہزاداں دی استادی توں اعزاز پایا۔ مگر بار بار ہزار عجز تے انکسار توں کہندا اے کہ انہاں دے دل روشن اُتے سب کچھ روشن اے۔ مینوں آندا کيتا اے جو انہاں نوں سکھائاں وچ انہاں توں آپ آداب اقبال دا سبق لیندا ہون۔
نظر غور توں دیکھو انہاں دے تے انہاں دے حریفاں دی معرکہ آرائی دے انداز تے آئین جنگ بالکل اک دوسرے دے خلاف سن ۔ حریف کہندے سن ۔ کہ سلطنت شریعت دے تابع اے۔ اسيں صاحب شریعت نيں اس واسطے صاحب سلطنت نوں واجب اے۔ کہ جو کچھ کرے ساڈی اجازت بغیر نہ کرے تے جدوں تک ساڈا فتویٰ ہتھ وچ اے تب تک سلطنت نوں اک قدم بڑھانا جائز نئيں اس دے مقابل مین انہاں دا دستور العمل ایہ سی۔ کہ صاحب سلطنت خدا دا نائب اے۔ جو کچھ اوہ کردا اے عین مصلحت اے تے مصلحت ملکی اے اوہی شریعت اے سانوں ہر حال وچ اس دا اتباع تے اطاعت واجب اے جو اوہ سمجھدا اے اسيں نئيں سمجھدے جو اوہ حکم کرے ا س دا بجا لیانا ساڈا فخر اے نہ کہ اس دا حکم ساڈے فتویٰ دا محتاج اے۔
آزاد اج کل دے روشن دماغ کہندے نيں کہ دونے بھائی حد توں زیادہ خوشامدی سن ۔ درست اے انہاں لوکاں دے سامنے بجلی چمکتی اے مگر پِچھے بالکل اندھیرا اے۔ انہاں نوں کيتا خبر اے۔ کہ موقع وقت کيتا سی تے انہاں دا میدان کِداں پرانے اُتے زور تے جنگ آزمودہ دشمناں توں بھریا ہويا سی ایہی آئین جنگ تے ایہی توپ تے تفنگ سن جنہاں نے ایداں دے حریفاں اُتے فتح یاب کيتا۔ اک امن امان دی حکومت اے جداں محفل تصویر اس وچ بیٹھ کر جو چاہن گلاں بناواں۔ نويں سلطنت دا بنانا تے اپنے حسب مطلب بنانا اورپرانی جڑاں نوں زمین دی تہہ توں کڈنا انہاں نوں لوکاں دا کم سی جو کر گئے خوشامد کيتا آسان گل اے پہلے کوئی کرنی تاں سیکھے۔ سنہ ۹۹۰ھ وچ آگرہ کالپی کال خبر دی تحقیقات معافی دے لئی صدر الصدور دی مسند اُتے بیٹھے۔
سلاطین چغتائیہ وچ ملک الشاعر دا خطاب سب توں اول غزالی شہیدی نوں ملیا اے۔ اس دے بعد شیخ فیضی نوں ملیا اے۔ ایہ خطاب وی اس نے اپنی درخواست توں نہ لیا سی۔ اس کوا علیٰ درجے دی قربت تے اقتدار حاصل سی مگر اس نے کسی منصب یا حکومت کیتی ہوس نہ کيتی۔ ملک سخن دی حکمرانی خدا توں لیایا سی۔ ايسے اُتے قانع رہیا تے ایہ کچھ تھوڑی نعمت تاں نئيں سی ۔ اکبر نامہ وچ شیخ ابوالفضل نے لکھیا اے کہ سنہ ۹۹۶ھ وچ ایہ خطاب ہويا اتفاق توں ایہ دو تن دن پہلے شگفتگی طبع نے اک قصیدہ دے اشعار وچ رنگ دکھایا اے۔
آں روز کہ فیض عام کردند
تاکار سخن تمام کردند
ماریا ملک الکلام کردند
از بہر صعود فکرت ما
ماریا بہ تمام در ربودند
آرائش ہفت بام کردند
اکبر اسنوں تے اس دے مرصع کلام نوں بہت عزیز سمجھدا سی۔ بلکہ اس دی گل بات نوں خلعت تے دربار دا سنگار جاندا سی اوہ ایہ وی جاندا سی کہ دونے بھائی ہر خدمت نوں ایسی سنجیدگی تے خوبصورتی توں بجا لاندے نيں کہ جو اس دے لئی مناسب اے ۔ اس توں وی بہتر درجہ اُتے پہنچیا دیندے نيں تے ہر کم نوں جانفشانی توں تے دلی عرق ریزی توں بجا لاندے نيں۔ ايسے واسطے توں انہاں نوں اپنی ذات توں وابستہ سمجھدا سی۔ تے بہت خاطر داری تے دلداری توں کم لیندا سی۔ فیضی نوں کچھ فرمائش دی سی۔ ایہ حضور وچ کھڑے لکھ رہے سن ۔ اکبر چپ سی تے انہاں دی طرف کن انکھیاں توں دیکھدا جاندا سی۔ بیربر وی وڈے منہ چڑھے ہوئے سن ۔ انہاں نے کچھ گل کيتی اکبر نے اکھ توں منع کيتا۔ تے کہیا حرف مزنید شیخ جیو چیزے مینولیسد۔ اس فقرے توں تے وقت اخیر دی گفتگو توں معلوم ہُندا اے کہ بادشاہ انہاں نوں شیخ جیو(شیخ جی) کہیا کردا سی۔
اکبر نوں آرزو سی کہ کل ہندوستان میرے زیر قلم ہوئے۔ تے سلاطین دکن ہمیشہ آزاد رہنا چاہندے سن ۔ تے اکثر آزاد رہندے سن ۔ چغتائیہ دے انداز حکومت وچ وی کچھ تے سن ۔ اہل دکن نوں پسند نہ سن تے اوہ اس طرح دی اطاعت نوں وڈی بے عزتی سمجھدے سن کہ سکہ خطبہ بحالی برطرفی تبدیلی عطیہ وغیرہ وچ کِسے دے حکم دے تابع ہاں انہاں دی صورت حال ایسی سی کہ انہاں گلاں نوں کھلم کھلا اکبر وی نہ کہہ سکدا سی۔ چنانچہ کدی نامہ تے پیغام گھلدا سی کدی انہاں نوں آپس وچ لڑوا دیندا سی کدی حدود دکن اُتے کسی امیر نوں بھیج کر خود ہی لڑائی ڈال دیندا سی۔ انہاں وچ برہان الملک فرمانروائے احمد نگر سی کہ اپنے ملک ے تباہ ہوئے کے دربار اکبر ی وچ حاضر ہويا ۔ چند روز ایتھے رہیا ۔ انہاں نے روپے تے سامان توں مدد دی ۔ تے راجی علی خاں حاکم خدندیس نوں وی فرمان سفارشی لکھیا۔ چنانچہ اس دی یاوری توں اپنے ملک اُتے قابض ہويا۔مگر جدوں حکومت حاصل ہوئی۔ تاں جو انھاں امیدتیاں سن اوہ پوری نہ ہوئیاں۔ ہن ارادہ ہويا کہ فوج کشی کرن لیکن ایہ وی انہاں دا آئین سی۔ کہ جتھے تک ممکن ہُندا سی دوستی تے محبت توں کم کڈدے سن ۔ چونکہ اوتھے حاکم شاہانہ زور رکھدے سن تے سکہ خطبہ وی اپنے ناں دا رکھدے سن اس لئی سنہ ۹۹۹ھ وچ اک اک امیر دانا نوں ہر اک دے پاس بھیجیا راجہ علی خان حاکم خاندی دی سفارت شیخ دے سپرد ہوئی۔ برہان الملک دی فرمائش امین الدین دے ناں ہوئی شیخ ابوالفضل دی تجویز توں ایہ قرار پایا کہ راجہ علی خاں دے کم توں فارغ ہوئے کے شیخ فیضی تے امین الدین برہان الملک دے پاس جاواں تے حقیقت وچ راجہ علی خاں ملک دکن دی کنجی سی۔ تے امارت موروثی عمر دی درازی عقل تے تدبیر دولت وافر جمعیت نے سپاہ نے اس دی کوشش نوں ملک مذکور وچ وڈی تاثیر دتی سی ميں نے فیضی دی اوہ عرض داشتاں دیکھی نيں جو ا س نے اوتھے پہنچ کے اکبر نوں لکھی سن۔ انہاں توں رسوم زمانہ دے قانون تے اکبر ی دربار دے بوہت سارے آئین تے آداب روشن ہُندے نيں ۔ تے انہاں آداب تے آئین دا بنھن والا کون اے ایہی آئین بند سن کہ ارسطو او سکندر نوں آئینہ گر ی سکھاندے نيں۔ عرایض مذکورہ توں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اوہ اس خدمت توں جو اعتبار تے اعزاز دا عالی منصب سی ہرگز خوش نہ سی اوہ اپنے آقا دی حضور دا عاشق سی۔ چنانچہ حرف حرف توں افسوس جدائی تے اشتیاق مجرائی ٹپکتا اے۔
عرضی اک رپورٹ اے جو اصل مقام تے رستہ دے جزوی حالات توں اطلاع دیندی اے وچ ایتھے صرف اس صورت حال دا ترجمہ لکھدا ہون۔ کہ کس طرح راجی علی خان نوں فرمان شاہنشاہی دتا تے خلعت پہنایا۔ تے خان مذکور کس طرح پیش آیا فیضی لکھدے نيں۔
فدوی نے خیمے تے سراپردے توں اس شان توں ترتیب دتے سن جداں بندگان عالم پناہ دے لئی شایان ہُندے نيں۔ سراپردےآں دے دو درجے کیتے سن ۔ دوسرے درجے وچ تخت عالی سجایا سی۔ تمام زربفت لپیٹ دتا سی۔ اُتے مخمل زرباف دا شامیانہ تانا سی۔ تخت اُتے شمشیر بادشاہی خلعت خاصہ تے فرمان عالی رکھیا سی امرائے موجودہ تخت دے گرد بآداب شائستہ ترتیب توں کھڑے سن ۔ انعامی گھوڑے وی آئین مناسب دے سامنے سن رای علی خاں اپنے ارکین تے وکلائے حکام دکن نوں نال لے آئے انہاں آداب تے قواعد دے نال آیا۔ جو کہ بندگی تے دولت خواہی دے لئی لازم نيں دوسرے توں پیارا ہويا۔ جو سراپردہ پہلے درجہ سی۔ اس وچ وڈے وڈے ادب توں داخل ہويا۔ تے اپنے ہمراہیاں نوں لے کے اگے ودھیا۔ دوسرے سراپردہ وچ پہنچیا۔ دور توں تخت عالی دکھادی دتا تے تسلیم بجا لیایا ار ننگے پیر ہويا۔ تھوڑی دور چلا سی کہ کہیا گیا ایتھے ٹھہر جائو تے تن تسلیماں بجا لاؤ نہایت آداب توں تن تسلیماں ادا کيتياں تے اوتھے ٹھہرا رہیا۔ تب بندہ نے فرمان معلے نوں دونے ہتھوں اُتے لے کے اسنوں ذرا اگے بلايا تے کہیا کہ بندگان عالی حضرت ظل الٰہی نے کمال عنایت تے بندہ نوازی توں توانوں دو فرمان بھیجے نيں۔ اک ایہ اے کہ اس نے فرمان دونے ہاتھو ں وچ لیا۔ ادب توں سر اُتے رکھیا تے فیر تن تسلیماں کيتياں بعد وچ ميں نے کہیا کہ دوسرا فرمان وچ ہون۔ فیر تسلیم بجا لیایا۔ تب ميں نے کہیا کہ حضور نے خلعت خاصہ عنایت فرمایا اے تسلیم بجا لیایا تے پہنا۔ ايسے طرح تلوار دے لئی تسلیم کيتی۔ جدوں حضور دے حرف عنایت دا ناں آندا سی۔ تسلیماں بجا لاندا سی۔ فیر اس نے کہیا برساں ہوئے آرزو اے کہ بیٹھ کر تسيں توں گلاں کراں۔ ایہ فقرہ اس نے کمال شوق توں کہیا سی۔ اس لئی ميں نے کہیا کہ بیٹھیے۔ ادب توں میرے سامنے بیٹھ گیا۔ بندہ نے مناسب وقت حکمت آمیز حقیقت آئین مطالب بیان کیتے۔ کہ جو ا سکے قیام سعادت دی رہنمائی کرن۔ انہاں سب دا خلاصہ اوصاف الطاف تے جاہ تے جلال بندگان حضور دے سن ۔ اس نے عرض کيتی حضرت دا بندہ دولت خواہ ہاں انہاں دا بنایا ہويا ہاں انہاں دا نظر یافتہ ہاں حضرت دی خوشی چاہندا ہاں تے عنایت دا امیدوار ہاں ميں نے کہیا حضرت دی عنایت تسيں اُتے بہت اے توانوں اپناں دی نگاہ توں دیکھدے نيں۔ تے بندہ خاص سمجھدے نيں ۔ اس توں زیادہ دلیل اس دی کيتا ہوئے گی کہ مجھ ایداں دے غلام خاص نوں تواڈے پاس بھیجیا متواتر تسلیماں بجا لیایا تے خوش ہويا۔ اس عرصہ وچ دو دفعہ اٹھنے نوں اشارہ کيتا۔ اس نے کہیا۔ اس صحبت توں سیری نئيں ہُندی دل چاہندا اے شام تک بیٹھیا رہون۔ چار پنج گھڑی بیٹھیا خاتمہ مجلس اُتے پان تے خوشبو حاضر ہوئی میرے توں کہیا کہ تسيں اپنے ہتھ توں دو۔ ميں نے کئی بیڑے اپنے ہتھ توں دتے وڈی تعظیماں توں لئی۔
فیر کہیا گیا کہ بندگان حضرت دے دوام دولت دے لئی فاتحہ پڑھو نہایت ادب توں فاتحہ پڑھی فیر کمال تواضع توں لب فرش دے پاس تخت دے سامنے کھڑا ہويا۔ بادشاہی گھوڑے حاضر سن ۔ باگ ڈور نوں چوم کر کندھے اُتے رکھ لیا تے تسلیم کيتی۔ شاہزادہ عالمیان دے گھوڑےآں دی باگ ڈوراں نوں وی کندھے اُتے رکھ دے تسلیم دی شاہزادہ عالمیان شاہ مراد دا گھوڑا لائے۔ تاں اس دی باگ ڈور گلے وچ لپیٹ کر تسلیماں کيتياں تے رخصت ہويا۔ بندہ دے آدمی گن رہے سن کل پچیس تسلیماں کيتياں۔ بہت کشادہ پیشانی سی۔ تے خوش سی پہلی تسلیم اُتے میرے توں کہیا کہ فرمائیے تاں حضرت دے لئی ہزار سجدے کراں۔ ميں نے اپنی جان حضرت اُتے فدا کر دتی اے۔ فدوی نے کہیا کہ تواڈے اخلاص تے ارادت دے لئی تاں ایہی شایاں اے۔ مگر سجدہ دے لئی حضرت نے حکم نئيں۔ خاصاں درگاہ اپنے جوش اخلاص دے مارے سجدہ وچ سر جھکا دیندے نيں۔ تاں حضرت منع فرماندے نيں۔ کہ ایہ درگاہ خدا ہی دے واسطے اے۔
اک برس ۸ مہینے تے ۱۴ دن وچ دونے سفارتاں دا سرانجام کر کے سنہ ۱۰۰۱ھ وچ حضور وچ حاضر ہوئے تعجب اے کہ برہان الملک اُتے انہاں دا جادو نہ چلا۔ بلکہ جو پیشکش بھیجے اوہ وی مناسب حال نہ سن ۔ راجہ علی خاں تجربہ کار بڈھے سن ۔ انہاں نے اعلیٰ درجے دے تحائف تے نفائس عریضہ دے نال بھیجے۔ تے بوہت سارے عجز تے انکسار دے مضمون ادا کیتے ۔ ایتھے تک کہ شاہانہ چیزاں دے نال بیندے وی سلیم کیلئی بھیج دیے۔ ایتھے آ کے فیر اوہ مصاحبت اوہی گرم جوشیاں اوہی دربار داریاں شاعری پھُل برساتی سی۔ غور تصنیف کان توں جواہر کڈدی سی۔ مگراس سفر توں آ کے زندگی دا طور کچھ تے ہوئے گیا سی۔ اکثر خاموش رہندے سن ۔ ايسے عالم وچ بادشاہ دی تحریک توں خمسہ اُتے فیر ہتھ ڈالیا۔ تفسیر وغیرہ کتاباں وی اخیر ہی وچ نکالاں ۔ انہاں نوں دیکھ کے عقل حیران ہُندی اے۔ کہ ایہ کردے کيتا سن ؟ اٹھ پہر دے دن رات دے تاں ایہ کم نئيں۔
سنہ ۱۰۰۳ھ دے اخیر وچ طبیعت بے لطف ہوئی ضیق النفس دہ تنگ کرنے لگا۔ ۴ مہینے پہلے دق ہر کر ایہ رباعی بولی توں نکلی۔
رباعی
دیدی کہ فلک بمن چہ نیرنگی کرد
مرغ دلم از قفس بد آہنگی کرد
آں سینہ کہ عالمے درو میگنجید
تانیم نفس برآدرم تنگی کرد
اخیر وچ سب توں دل اٹھا لیا سی۔ تے مرض وی کئی جمع ہوئے گئے سن ۔ د تے دن بالکل چپ رہے شاہ دانش نواز خود خبر نوں آئے پکاریا تاں اکھ کھولی۔ آداب بجا لیائے مگر کچھ کہہ نہ سکے دیکھ کے رہ گئے۔ ہائے افسوس اس موقع اُتے حکم بادشاہی دا زور کيتا چل سکدا سی ۔ انہوںنے وی رنج اٹھایا۔ تے آنسو پی کر چلے گئے۔ بادشاہ ايسے دن شکار نوں سوار ہوئے ۔ آخرت دے مسافر نے بھائی توں کہیا تسيں حضور توں چار دن دی رخصت لے لو چوتھے دن خود روانہ ہوئے گئے۔ صفر سنہ ۱۰۰۴ھ سی جو فضل تے کمال دے گھر توں نالہ تے ماتم دا شوراٹھا۔ شعر تے سخن نے نوحہ خوانی دی کہ لفظاں دا صراف تے معنی دا مرصع کار مر گیا۔ بیماری دی حالت وچ ایہ شعر اکثر پڑھیا کردے سن ۔
گر ہمہ عال بہم آید بجنگ
بہ نشود پائے یکے مور لنگ
مرنے دا وقت ایسا نازک ہوتاہے کہ ہر شخص دا دل پگھل جاتاہے مگر حق تاں ایہ اے ک ملاصاحب وڈے بہادر نيں۔ دیکھو اس دے مرنے دی حالت نوں کس طرح بیان کردے نيں۔ وچ باحتیاط ترجمہ کردا ہون۔ محاورہ وچ فرق رہ جائے تاں اہل ذوق معاف فرماواں۔۱۰ صفر نوں ملک الشاعر فیضی اس عالم توں گزر گیا۔ چھ مہینے تک ایداں دے مرضاں دی شدت اٹھائی کہ ضد اک دوسرے دی سن ۔ ضیق النفس ۔ استسقاء تے ہتھ پائاں کاورم۔ خونی قے نے طول کھِچیا۔ مسلماناں دے جلانے نوں کتاں سیگھلا ملیا رہندا سی۔ کہندے نيں کہ جانکندن دی سختی وچ وی کتے کيتا آواز نکلدی سی۔ ایجاد شراع تے دین اسلام دے اندا ميں وڈا تعصب رکھدا سی۔ اس لئی اس وقت وی دین دے مقدمہ وچ اک متقی پرہیز گار صاحب علم توں لایعنی بیہودہ کفر دیاں گلاں کہندا سی۔ کہ اس دے عادات وچ داخل سن شاید ايسے توں اپنی ذات بابرکات مراد اے پہلے وی انہاں گلاں اُتے اصرار رکھدا سی اس وقت وی کہندا رہیا ۔ ایتھے تک کہ اپنے ٹھکانے اُتے پہنچیا۔ تریخ وے فلسفی تے شیعی تے طبعی دہری اک ہور ہوئی قاعدہ الحاد شکست (کئی تاریخٰں تے ایسی ایسی ناموزاں کہی نيں کتھے تک لکھاں فیر لکھدے نيں ’’ادھی رات سی تے اوہ حالت نزع وچ سی۔ کہ بادشاہ خود آئے۔ بیہوش سی محبت توں اس دا سر پکڑکر اٹھایا۔ تے کئی دفعہ پکار پکار کر کہیا شیخ جیو اسيں حکیم علی نوں نال لیائے نيں۔ تسيں بولدے کیوں نئيں۔ بیہو ش سی۔ صدا ندا کچھ نہ سی۔ دوبارہ پُچھیا تاں پگڑی زمین اُتے دے ماری آخر شیخ ابوالفضل نوں تسلی دے کے چلے گئے۔ نال ہی خبر پہنچی کہ اس نے اپنے تئاں حوالہ کر دتا (مرگیا) اندا کہ کر وی ملیا صاحب دا دل کالی نہ ہويا۔ خاتمہ کتاب وچ شاعر دی ذیل وچ فیر لکھدے نيںَ فنون جزئیہ وچ مثلاً شعر معما عروض قافیہ تریخ لغت طب خط انشا وچ اپنا عدیل زمان وچ نہ رکھدا سی۔ اوائل وچ تخلص مشہور توں شعر کہے آخر وچ چھوٹے بھائی دے خطاب دی مناسبت نيں کہ اسنوں غلامی لکھدے نيں شان ودھانے نوں فیاضی اختیار کيتی مگر مبارک نہ ہويا اک دو مہینے وچ رخت زندگی بنھ کر گٹھڑ دے گٹھڑ حسرت ہمراہ لے گیا۔ سفاہت تے فلہ پن دا موجد غرور گھمنڈ اورکینہ دا مخترع نفاق خباثت ریا۔ جدوں جاہ نمود تے شیخی دا مجموعہ سی۔ اہل اسلام دے عناد تے عداوت دی دادی وچ تے اصل اصول دین دے طعن وچ صحابہ کرام تے تابعین دی مذمت وچ اوراگلے پچھلے متقدمین متاخرین مشائخ دے باب وچ کہ مر گئے تے زندہ نيں بے اختیار تے بے دھڑک بے ادبی کردا سی۔ سارے علماء صلحا تے فضلا دے باب وچ خفیہ تے ظاہر رات تے دن ایہی حال سی۔ کل یہود تے نصارٰ ہنود واور مجوس اس توں ہزار درجہ بہتر سن چہ جائے کہ نظاریہ تے صباحیہ تمام حرام چیزاں نوں دین محمدی دی ضد توں مباح جاندا سی۔ تے فرائض نوں حرام جو بدنامی سو دریائاں دے پانی توں نہ دھوئی جائے گی۔ اس دے دھونے نوں تفسیر بے نقط عین حالت مستی تے جنابت وچ لکھیا کردا سی۔ کتے ادھر ادھر توں پامال کردے پھردے سن ۔ ایتھے تک کہ ايسے انکار تے گھمنڈ دے نال اصلی قرار گاہ نوں بھج گیا۔ تے ایسی حالت توں گیا کہ خدا دکھائے نہ سنائے۔
جس وقت بادشاہ عیادت نوں گئے تاں کتے دی آواز سنی انہاں دے سامنے بھونکا۔ اوریہ گل خود سردربار بیان فرمائی۔ منہ سوج گیا سی اورہونت سیاہ ہوئے گئے سن ۔ ایتھے تک کہ بادشاہ نے شیخ ابوالفضل توں پُچھیا کہ اِنّی سیاہی ہونٹاں اُتے کِداں دی اے شیخ نے مسی ملی اے۔ اس نے کہیا کہ خون دا اثر اے۔ قے کردے کردے سیاہ ہوئے گئے نيں۔ بے شک جو مذمت تے طعن حضرت خاتم المرسلین دی شان وچ کردا سی اس دے مقابل وچ ایہ باتیںبوہت گھٹ سن۔ رنگ رنگ دی تاریخاں مذمت آمیز لوکاں نے کڈی نيں۔ ملیا صاحب دے ہاں چھ تاریخاں موذی لفظاں وچ لکھ کے پرھ اس دی روح نوں ایذا دیندے نيں۔ ہاں صاحب جو اس دے تے اس دے باپ بھائی دے حقوق آپ اُتے نيں اوہ اد ا نہیںہوئے۔ کچھ اوردھواں دل وچ باقی ہوئے۔ اوہ وی کڈ لیجیے جدوں اوہ بیچارہ جِتیا سی۔ اس وقت وی تواڈے توں بگڑنے اُتے نہ بگڑا بلکہ مصیبت وچ کم ہی آندا سی ہن مر گیا اے جو چاہو سو کہہ لو۔
ایہ کیہ کہیا مینوں او بد زباں بہت چنگا
سنیا لے تے وی دو گالیاں بہت چنگا
فیر ملیا صاحب لکھدے نيں کہ ٹھیک چالیس برس تک شعر کہندا رہیا۔ سب بے ٹھیک استخوان بندی خاصی مگر بے مغز تے بے سراپا بے مزہ۔ وادی شطحیات تے فخریات وچ مشہور سلیقہ رکھدا سی۔ لیکن زوق حقیقت تے معرفت تے چاشنی روحانی تے عرفانی تے قبول خاطر نہ کرے۔ باوجودیکہ دیوان تے مثنوی وچ ۲۰ ہزار توں زیادہ شعر نيں مگر اس دی بجھی ہوئی طبیعت کيتی طرح اک بیت وچ وی شعلہ نئيں مطر تے دتی تے مردودی دے سبب توں کسی نے اس دے کلام دی ہوس نہ دی برخلاف تے ادنیٰ شاعراں کے
شعرے کہ بود زنکتہ سادہ
ماندہمہ عمر یک سوادہ
اور عجب تر ایہ اے کہ انہاں چھوٹے موٹے ڈھکوسلاں دی نقل کرنے وچ وڈی وڈی رقماں تنخواہاں وچ خرچ کيتياں اورلکھوا لکھو ا کر دوست آشنائاں نوں دور تے نزدیک بھیجے۔ کسی نے وی دوبارہ نہ دیکھیا۔
شعر تاں مگر زحرمتت ستر آموخت
کز گوشہ خانہ میل بیراں نکند
ایتھے شیخ فیضی دی اوہ عرضی نقل کردے نيں جو انہوںنے دکن توں انہاں دی سفارش وچ بادشاہ نوں لکھی سی اوربعد اسکے فیر لکھدے نيں۔ جے کوئی کہے کہ اس دی طرف توں اوہ محبت تے اخلاص تے اس دے مقابلہ وچ اس قدر مذمت تے درشتی ایہ کیہ مروت تے وفا دا ائین اے خصوصاً مرنے دے بعد اس طرح کہنا عہد شکناں وچ داخل ہونا۔ اور
لا تذکر تے امرتنکم الا بالخیر
سے غافل نئيں ہونا چااے۔ ایہ کیہ زیباہے اسيں کدرے گے کہ ایہ درست مگر کيتا کیجیے کہ حق دین تے اس دے عہد دی حفاظت سب حقاں توں بالا تر اے۔
الحب اللہ والبغض للہ
قاعدہ مقرر اے مینوں چالیس برس کامل دی اس دی مصاحبت وچ گزرے۔ مگر وضعاں اس دی جو بدلدتیاں گئیاں تے مزاج وچ فساد آندا گیا تے حالتاں وچ خلل پڑدا گیا۔ انہاں دے سب توں رفتہ رفتہ (خصوصاً مرض موت وچ ) سب تعلق جاندا رہیا۔ ا ب اس دا حق کچھ نہ رہیا تے صحبت بگڑ گئی۔ اوہ اسيں توں گئے اسيں انہاں توں گئے۔ باوجود انہاں سب گلاں دے اسيں خدا دی راہ وچ چلنے والے نيں جتھے سب دا انصاف ہوئے جائے گا۔
الا خلاء یومئذ بعضھم لبعض عدو الا المتقین
(ملا صاحب فرماندے نيں) مال متروکہ وچوں چار ہزار چھ سو جلداں نفیس صحیح دی ہوئیاں سن۔ جنہاں نوں بطریق مبالغہ کہ سکدے نيں کہ اکثر بخط مصنف یا عہد تصنیف کيتی سن سب سرکار بادشاہی وچ داخل ہوگئياں۔ لسٹ پیش ہوئی تاں تن قسماں وچ تقسیم کيتياں۔ اعلیٰ نظم طب نجوم موسیقی اوسط حکمت‘ تصوف‘ ہیئت‘ ہندسہ توں ادنیٰ تفسیر ‘ حدیث ‘ فقہ تے باقی شرعیات۔
انہاں وچوں اک سو جلداں نلدمن دی سن باقی کس شمار وچ نيں مرنے توں چند روز پہلے بعض آشنائاں دے بوہت سارے کہنے توں چند بتاں نعت تے معراج وچ لکھ کے درج کر دتیاں سن۔
آزاد ملیا صاحب جو چاہن فرماواں ہن دونے عالم آخرت وچ نيں۔ آپس وچ سمجھ لاں گے تسيں اپنی فکر کرو۔ وہان تواڈے اعمال توں سوال ہوئے گا۔ ایہ نہ پوچھاں گے کہ اکبر دے فلاں امیر ن کيتا کیہ لکھیا۔ اس کاعقیدہ کيتا سی تے تسيں اسنوں کیواں دا جاندے سن تے جتھے گیر دے فلاں نوکر دا کیہ کيتا معاملہ سی تے تسيں اسنوں کيتا جاندے ہوئے۔
کیا کدرے گے جو اوہ پُچھے گا کیہ کيتا تسيں نے
اسنوں ظفر سانوں جے خوف تے خطر اے تاں ایہی
اِنّا فیر وی کہواں گا کہ نلدمن ہر کتاباں فروش دی دکان وچ ملدی اے جس دا جی چاہے دیکھ لے۔ پونے دو سو شعر دی نعت معہ کیفیت معراج اس نزاکت تے لطافت تے بلند پروازی دے نال لکھی اے کہ انشاء پردازی اس دے قلم نوں سجدہ کردی اے نعت دا مطلع ہی دیکھو جواب ہوئے سکدا اے۔
آں مرکز دور ہفت جدول
گرداب پسین تے موج اول
اب وچ شیخ فیضی دی تصنیفات دی تفصیل تے ہر کتاب دی کیفیت دا حال لکھدا ہون۔
دیوان خود مرتب کيتا تے دیباچہ لکھ کرلگایا تباشیر الصبح ناں رکھیا۔ جدوں ترتیب دتا تاں اک دوست نوں اس دی خوش خبری لکھ کے دل خوش کيتا اے۔ اس س معلوم ہُندا اے کہ ۴۰ برس توں زیادہ کماء اے۔ نو ہزار بیت دا اے غزلیںسلیس تے شستہ فارسی بولی وچ نيں۔ استعاراں دے پیچاں توں بہت بچدے نيں تے لطف بولی دا وڈا خیال رکھدے نيں جس اُتے انہاں نوں قدرت حاصل اے باوجود اس دے اہل بولی دے حرف بحرف تابع نيں طبیعت جو ش وچ آندی اے مگر بولی حد اعتدال توں نئيں ودھ جاندی اوراپنی طرف توں اک نقطہ دا تصرف وی نئيں کردی۔ وچ ضرور کہندا کہ سعدی دا انداز اے مگر اوہ حسن تے عشق وچ زیادہ ڈُبے ہوئے سن ۔ ایہ حکمت تے نفس ناطقہ دی حیثیت تے خودی وچ خدا شناسی تے شکوہ معانی تے فخریہ تے بلند پروازی دی ہويا وچ اڑدے نيں۔ کفر تے الحاد دے دعوئاں وچ وڈے زور دکھاندے نيں حسن تے عشق وچ نظم ایشیا دے استاد نيں انکانام فقط عادت دے سبب بولی اُتے آ جاندا اے۔ اوہ فاضل کامل نيں اورزبان عربی دے ماہر کدرے کدرے اک اک مصرعہ یا ادھا ادھا مصرعہ عربی دا لگیا جاندے نيں تاں عجب مزہ دیندا اے۔
قصائد وچ متقدمین دے قدم بقدم لے جاندے نيں ۔ اورجو کچھ کہیا اے نہایت برجستہ کہیا اے۔ غزلیںمعہ قصٓئد ویہہ ہزار شمارماں آندیاں نيں ۔اکبر نوں جو انہاں کاکلام پسند سی سبب اس دا ایہ سی کہ اول تاں عام فہم ہُندا سی۔ صاف سمجھ وچ آندا سی۔ دوسرے اپنے آقا دی طبیعت نوں سمجھ گئے سن ۔ تے حالات موجودہ نوں دیکھدے رہندے سن وقت نوں خوب پہچاندے سن ۔ تے طبیعت حاضر لیائے سن ۔ حسب حال خوب لکھدے سن ۔ تے عین برمحل کہندے سن مطلب نوں نہایت خوبصورتی تے برجستگی توں ادا کردے سن ۔ دل لگتی اورمن بھاندی گل ہُندی سی۔ اکبر سن کر خوش ہوئے جاندا سی۔ تے سارا دربار اچھل پڑدا سی۔
اکبر احمد آباد گجرات وغیرہ دی مسانوں فتح کر کے فیر ا تاں تمام فوج پِچھے پِچھے سب اوتھے دی وردی اوتھے دے ہتھیار سجے۔ اکبر خود سپہ سالاراں دی طرح نال۔ اوہی لبس اوہی اسلحہ دہی دکن دا چھوٹا جہا برچھا کندھے اُتے رکھے اگے اگے چلا جاندا سی۔ فتحپور دے نیڑے پہنچیا تاں کئی کوس اگے امراء استقبال نوں حاضر ہوئے۔ فیضی نے ودھ کے غزل پڑھی (اکبر انہاں دناں فتح پور سیکری وچ بہت رہندا تھا… مطلع
نسیم خوش دلی از فتح پور مے آید
کہ بادشاہ من ازراہ دورمے آید
سنہ ۹۹۷ھ وچ جدوں کشمیر دی مہم توں اطمینان ہويا تاں بادشاہ گلگشت نوں پہنچے۔ موسم بہار توں دل شگفتہ ہوئے فیضی نے جھٹ قصیدہ لکھیا ۔ مطلع
ہزار قافلہ شوق میکند شب گیر
کہ بار عیش کشاید بخطہ کشمیر
عرفی نے وی کشمیر وچ پہنچ کے وڈے زور دا قصیدہ لکھیا اے۔ مگر مضامین خیالیہ تے بہاریہ وچ بلند پروازی تے معنی آفرینی دی اے۔ انہاں دا قصیدہ دیکھو تاں تمام مضامین حالیہ دی تصویر اے ۔ جدوں دربار شاہ یا جلدہ احباب وچ پڑھیا گیا ہوئے گا لٹا لٹا دتا ہوئے گا۔ سفر کابل وچ ڈکہ دی منزل اُتے اکبر گھوڑے توں گر پيا۔ انہاں نے اس قطعہ توں آنسو پونچھے۔
دوش از آسماں ضمیر م را
گرہ غصہ برجبین افتاد
حالدے رفت کز تصور آں
لرزہ در چرخ ہفتماں افتاد
ہم بروئے زحل غبار نشست
ہم در ابروئے زہرہ چین افتاد
خاکم اندر دہن مگر کزر خش
شاہ والا جلال الدین افتاد
آسماں بانگ زد کہ غصہ محور
نور خورشید برزمین افتاد
چہ زیاں نور راز افتاون
نور را جوہر ااں چناں افتاد
بلکہ روشن کند جتھے یک سر
بر زماں نور چاں قراں افتاد
گفتم احسنت نکتہ گفتی
کہ دلت نکتہ آفراں افتاد
برخورد یارب از فروغ نظر
ہر کہ رادیدہ دورباں افتاد
عالم افروز باد آں جوہر
کہ بہ خورشید دلنشاں افتاد
میر قریش ایلچی توران آنے والا سی۔ تجویز ہوئی کہ سنہ ۳۱ نوں جلود جشن نیڑے اے اس وچ اس دی ملازمت ہوئے۔ دیوان خانہ اٹک دی آئین بندی ہوئی چنانچہ اوہ حاضر ہويا۔ کشمیر فتح ہويا سی۔ راجہ مان سنگھ وی کوہستان سرحدی وچ فرقہ روشنائی دی مہم مار دے آئے سن ۔ ہزاراں افغان قتل تے ہزاراں قید کر دے لیائے سن ۔ فوج دی حاضری تے انہاں دی حضوری وڈے شان تے شکوہ توں دکھادی شیخ فیضی نے قصیدہ پڑھیا۔
فرخندہ باد یارب برمملکت ستانی
از مبد خلافت آغاز قرن ثانی
انشائے فیضی جس دا حال حالے بیان کراں گا۔ اس وچ اکثر عرض داشتاں دی ذیل وچ لکھدا اے اج صبح دا عالم دیکھ کے حضور اُتے نور دا خیال آیا ۔ تے ایہ غزل ہوئی ۔ کدرے لکھدا اے باغ وچ گیاسی۔ فوارے چھٹ رہے سن حضور دی اوہ تقریر یاد آئی اوریہ شعر آبدار ٹپکا وغیرہ وغیرہ۔
خمسہ۔ سنہ ۹۹۳ھ وچ حضور دا حکم ہويا کہ خمسہ نظامی اُتے سب نے طبیعتاں آز مائی نيں تسيں وی فکر دی رسائی دکھائو قرار پایا کہ۔
مخزن اسرار اُتے مرکز دوار ۳ ہزار بیت دی لکھو ۔ موجود اے
خسرو شیريں اُتے سلیمان تے بلقیس ۴ ہزار بیت ہون۔ اس دے متفرق اشعار ملدے نيں
لیلی مجناں اُتے نل ومن کہ ہندوستان دے پرانے فساناں وچوں اے ۔ ۴ ہزار بیت وچ ہوئے ۔ ہر جگہ ملدی اے۔
ہفت پیکر اُتے ہفت کشور ۵ ہزار بیت وچ ہوئے۔ اس دا ناں تے نشان نئيں
سکندر نامہ اُتے اکبر نامہ اِنّے ہی شعراں وچ ہوئے۔ متفرق اشعار نيں
پہلی کتاب ايسے دن شروع ہوئی۔ چند حروف بسم اللہ دی رموزماں ہوئے ۔ تے ايسے طرح نیرنگی نفس کیفیت سخن۔ قلم ۔ آفرینش ۔ دل ۔ علم۔ نظر۔ تمیز ۔ غرض جو کچھ کہیا سی بادشاہ نے سنیا وار فرمایا تے ایہ مرۃ القلوب اے۔ باقی کتاباں دے وی وکھ وکھ تھانواں لکھے نيں مگر سلطنت دے کاروبار سن ۔ مہمات ملکی تے مالی کیہجوم تھ ے۔ اس لئی تن نسخے ناتمام رہے۔ سنہ ۱۰۰۲ھ وچ اسنوں لاہور دے مقام اُتے اک دن بادشا ہ نے بلیا کے فیر خمسہ دی تکمیل دے لئی تاکید دی تے کہیا کہ پہلے نل تے من تمام کر دو چنانچہ چار مہینے وچ کتاب مذکور لکھی تے حقیقت ایہ اے کہ لطیف استعارے رنگین تشبایتھے بلند مضامین نازک خیالات فصیح بولی لفظاں دی عمدہ تراشاں تے دلکش ترکیباں۔ ادائے مطلب ک انداز دیکھنے دے قابل نيں جس دن حضور وچ لے گیا۔ شگون دے لئی ۵ اشرفیاں وی اس اُتے رکھن۔ دعائیہ بولی اُتے چہرہ رنگ کامیابی توں شگفتہ دل خوشی توں باغ باغ نذر گزرانی نے الحقیقت جس دے قلم توں ایہ تاج مرصع ہوئے کے اکبر ی دربار وچ آئے تے اکبر جداں بادشاہ دے سامنے تعمیل فرمائش دے رتبے وچ پیش ہوئے صبح مراد دی بہار ايسے توں لہلہاندے دل وچ دیکھنی چاہیے۔ ميں نے انشا دے کئی رقعے دیکھے نيں دوستو عجیب خوشی دے خیالات وچ ختم دی خبراں دتی نيں۔ بکرماجیت دے زمانہ وچ کالیداس نامی صاحب کمال شاعر گزراہے ۔ اس نے تاں کتاباں بطور افسانہ اس نزاکت تے لطافت توں نظم کيتیاں نيں کہ جواب نہیںرکھتاں انہاں وچوں اک نل تے من دی داستان اے۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ فیضی ہی جداں صاحب کمال ہوئے جو ایداں دے طلسم دی تصویر فارسی وچ اتارے ۔ ایہ کتاب ہندوستان تے ہندوستان دے شاعراں دے لئی فخر دا سرمایہ اے افسانہ مذکور دی خوش نصیبی اے کہ فارسی دا شاعر وی ملیا تاں ایسا ہی ملا۔ اہل بولی پڑھدے نيں تاں وجد کردے نيں حق پوچھوتو مثنوی مذکور دی لطافت تے نزاکت دا بڑ ا سبب ایہ اے کہ سنسکرت بولی وچ جو معنی آفرینی دے لطف سن فیضی انہاں نوں خوب سمجھدا سی۔ نال اس دے فارسی اُتے پوری قدرت رکھدا سی ۔ اوہ ا سکے خیالات ادھر لیایا تے اس طرح لیایا کہ نزاکت تے لطافت اصل توں ودھ گئی۔ تے فارسی وچ اک نويں گل نظر آئی اس لئی سب نوں بھائی۔
ملا صاحب فرماندے نيں انہاں دناں ملک الشاعر نوں حکم فرمایا کہ پنج گنج لکھو۔ کم تے بیش پنج مہینے وچ نل تے من لکھی کہ عاشق تے معشوق سن ۔ تے ایہ قصہ اہل ہند وچ مشہور اے۔ چار ہزار دو سو شعر توں کچھ زیادہ نيںنسخہ مذکور معہ چند اشرفیاں دے نذر گزارنا۔ نہایت پسند آیا۔ حکم ہويا کہ خوشنویس لکھے۔ تے مصور تصویریںکھینچے۔ تے نقیب خان رات نوں جو کتابیںسناتے نيں انہاں وچ ایہ وی داخل ہوئے۔ مطلع کتاب ایہ اے۔
اے در تگ تے پوے توز آغاز
عنقائے نظر بلند پرواز
اور حق ایہ اے کہ ایسی مثنوی اس تن سو برس مٰں خسرو شیريں دے بعد ہند وچ شاید ہی کسی نے لکھی ہوئے۔
آزاد نعت دے جرم دی کیفیت وی سن چکے نيں لطف ایہ اے کہ باوجود اس دے بیان مذکور دے شاعر دے سلسلہ وچ آپ نے نشانی مہرکن دا حال لکھیا اے۔ فیر دینداری تے خوش اعتقادی تے حسن اخلاق وغیرہ دے اوصاف دے نال اس دے اشعار توں فیضی دی مٹی خراب دی اے۔ اک جگہ فرماندے نيں کہ فیضی نوں جس قصیدہ اُتے بڑاناز اے اوہ ایہ اے ۔
شکر خدا کہ عشق بتا نست رہبرم
در ملت برہمن تے در دین آذرم
نشانی نے اس اُتے لکھیا اے
شکر خدا کہ پیرو دین پیغمبرم
حب رسول تے آل رسول است رہبرم
نشانی نے نل تے من اُتے وی کچھ اشعار لکھے سن باوجودیکہ حضرت کتاب مذکور نوں خود پسند دا خلعت پہنا چکے سن مگر اس اُتے وی رہ نہ سکے۔ نشانی نے جو خاکہ اڑایا سی ۔ آپ نے اس وچوں پینتالیس شعر لکھ ہی دیے۔
مثنوی
چند زنی لاف کہ در ساحری
سا مریم سا مریم سامری
ہر نفس معجزہ عیسویست
شعلہ نور شجر موسویست
در سخنم نادرہ روزگار
اہل سخن رامنم آموزگار
ہر نفسم پردہ جادو شکیب
ہر سخنم سحر ملائک فریب
خسرو ملک ہمہ دانی منم
عالم اقلیم معانی منم
جوہر ہر سلک سخند انیم
صیر فی نقد سخن رانیم
ااں منم امروز دراں داوری
شعلہ آتش بزباں آوری
دعویٰ ایجاد معانی مکن
شمع نہ چرب زبانی مکن
شعلہ سرشتاز گہر ہائے پاک
لاف مزن نیست چو درکیسہ خاک
طبع تاں ہر چند در ہوش زد
یک سخن تازہ نشد گوش زد
آنچہ تاں گفتی دگراں گفتہ اند
در کہ تاں سفتی دگراں سفتہ اند
خانہ کہ از نظم بیار استی
آب تے گلشن از دگراں خواستی
سقف منقش کہ دراں خانہ است
رنگ دے از خانہ بیگانہ است
طبع تاں دارد روش باغباں
ساختہ باغے زنہال کساں
سبزہ آں باغ زراغ دگر
ہر گل عرناش زباغ دگر
لخنچہ آں گرچہ رواں اُتے دراست
لیک ز خون جگر ہور است
بید کہ بے میوہ سرے بر کشید
ہرکس ازاں دانہ مشجر کشید
تازگی آں نہ زباران تست
از خوئے پیشانی یاران تست
چند پے نقد کساں سوختن
چشم بمال دگراں دوختن
جمع مکن نقد سخن پروراں
کیسہ لکن پرز زر دیگراں
شربت بیگانہ فراموش کن
آب زسر چشمہ خود نوش کن
گر خضری آب حیات تاں کو
ورشکری شاخ نبات تاں کو
نخل صفت سربفلک میبری
میوہ بجز خستہ نمے آوری
سر کہ بر چرخ بساید سرش
چاشنے میوہ نباشد برش
برسخن خویش تفاخر چراست
برمن دل خستہ تمسخر چراست
من جے از شرم نگویم سخن
حمل بہ بیدا نشے من مکن
نے چور طب سینہ پراز خستہ ام
ہمچو صدف اُتے درو لب بستہ ام
من جے از بند کشایم زباں
لب بکشانید زباں آوراں
طعنہ چو ابلیس بآدم مزن
حالت من در نگرودم مزن
سامریم من کہ بزور فساں
بعتے از سحر بر آرم براں
غلغلہ در زہرہ تے ماہ افگنم
نسخہ ہاروت بچاہ افگنم
ااں منم آں ساحر جادو مزاج
کز سخنم یافتہ جادو رواج
من کہ بجا دو سخنی شہرہ ام
ہم فلک تے اسيں مہ اوہ اسيں زہرہ ام
سامریاں درگرہ ہوئے من
بابلیاں درچہ جادوے من
دولت ااں کار بکم من است
سکہ ااں ملک بنام من است
از سخنم طرز سخن یادگیر
عارمکن دامن استاد گیر
ہر کہ باستاد ارادت برد
در دو جتھے گنج سعادت برد
یک سخن از نظم تاں نبود درست
مضحکہ اہل سخن نظم تست
گرچہ بروئے تاں نگوید کسے
عیب تاں پیش تاں نجوید کسے
لیک عقیب تاں ملامت گراں
برتورسانند کراں توں کراں
شعر ترا گریمبیاں آورند
عیب تاں یک یک بزبان آورند
شر ترا پیش تاں تحسین کنند
درپس تاں لعنت تے نفراں کنند
نے تاں بکس یارو نہ نوں با تاں یار
عیب تاں برتو نشود آشکار
وہ کہ یکے یار نداری دریغ
مونس تے غم خوار نداری دریغ
تا بتو عیب تاں نماید کہ چیست
وانچہ بجیب ت تے کشاید کہ چیست
مرکز ادوار سنہ ۱۰۰۴ھ وچ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں۔ کہ انہاں دے کلام دی تلاش تے ترتیب دے حالت وچ اک خاص بیاض نظر آئی کہ بہت شوریدہ لکھی ہوئی سی۔ معلوم ہويا کہ عالم بیماری وچ اکثر زیر قلم رہندی سی۔ اشعر نوں دیکھیا تاں مراۃ القلوب (مرکز ادوار) دے وزن وچ سن ۔ پڑھی نہ جاندی سی۔ انہاں دے ہمنشیناں اورہمزباناں توں کہیا اوہ مل کے بیٹھے اورناامید ہوئے کے اٹھے ۔ آخر وچ متوجہ ہويا نور آگاہی تے دانش الٰہی توں پڑھ کر مطلب مطلب تے مضمون مضمون دے شعر وکھ وکھ کیتے۔ ارو ترتیب دے کے داستان داستان نويں سرخی دے تھلے لکھی۔ جس پریشاں نظم تے نثر توں سخن آشنا مصاحباں دا فکر ناامید ہوئے گیا سی اوہ مرتب ہوئے کے تیار ہوئے گئی جدوں ميں نے اپنے بھتیجے ۱؎ نوں زندگی جاوید دا مژدہ سنایا مجھ اُتے شادمانی اوراس اُتے حیرانی چھا گئی۔ باقی تن کتاباں دے وی کچھ اشعار تے بعض داستاناں لکھی سن۔ چنانچہ کچھ کچھ انہاں وچوں اکبر نامہ وچ درج نيں ۔ ابوالفضل نے لکھیا اے کہ فارسی دا کل کلام نظم تے نثر پنجاہ ہزار بیت اندازہ وچ آیا اے۔ ترتیب دے وقت ایہ وی معلوم ہويا کہ پنجاہ ہزار اشعار اہل زمانہ دی طبیعتاں توں بلند دیکھ کے خود دریا برد کر دتے سن بعض کتاباں وچ اے۔ کہ سنہ ۱۰۰۶ھ وچ اس دی ترتیب تمام ہوئی۔
لیلا وندی حساب دی کتاب سنسکرت وچ سی ۔ اس دے منہ توں ہندوستان دا ابٹنا دھو کر فارس دا گلگو نہ ملیا ۔ ذرا دیباچہ دی ابتدا دیکھنا کس اندااز توں اٹھے نيں۔
رباعی
اول ز ثنائے بادشاہی گویم
ونگہ ز ستایش الٰہی گویم
ااں عقدہ معنی بقلم بکشایم
واں نکتہ سربستہ کماہی گویم
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ شاعر دے اشعار اس دے فرزند معنوی ہُندے نيں ايسے رشتہ توں انہاں نوں اپنا بھتیجا کہیا اے ۔ تے جدوں پریشان اشعار نوں مرتب کر کے کتاب بنا دتا تاں اسنوں زندگی جاوید حاصل ہوئے گئی۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
رسم است کہ چاں بدرگاہ بادشاہ مشرف شوند۔ نخست از مقربان بارگاہ توسل جونید ااں جایگانہ صمدیت تے مقرب بارگاہ احدیث حضرت بادشاہ حقیقت آگاہ است خلد اللہ ملکہ تے ابقاہ
خواہی کہ چومن راہ ہدایٰ بشناسی
نشناختہ راہ راہ کجا بشناسی
ااں سجدہ ناقبول سودت ند ہد
اکبر بشناس توں خدا بشناسی
مہا بھارت دا ترجمہ بادشاہ نے دتا کہ نثر درست کر تے تے مناسب مقام اُتے نظم توں آرائش دو۔ دو پرب (فن) درست کیتے سن کہ اس توں زیادہ ضروری کم عنایت ہوئے گئے تے آرائش ناتمام رہی۔
بھاگوت ور اتھرون بید نوں وی کہندے نيں۔ کہ فارسی وچ ترجمہ کيتا گیا مگر کتاب توں ثابت نئيں ایہ وی مشہور اے کہ فیضی عالم نوجوانی وچ بنارس پہنچیا تے کسی وڈے گنوان پنڈت دی خدمت وچ ہندو بن دے رہیا۔ جدوں تحصیل کر چکيا تاں رخصٹ دے وقت راز کھولیا تے عفو تقصیر چاہی اس نے افسوس کيتا۔ مگر اس دی ذہانت اورقابلیت توں وڈا خوش سی۔ اس لئی عہد لیلیا کہ گاتیری دا منتر تے چاراں وید بھاشایا فارسی وچ نہ کرنا۔اس کہانی دا وی کتاب کتاب توں سراغ نئيں ملدا۔
استاداں سلف دیاں کتاباں توں جو عمدہ مقام پسند آیا۔ اسنوں لکھدے گئے سن ۔ اوہ اک عجیب گل دستہ نظم تے نثر دا شیشہ عطر دا مجموعہ سی۔ شیخ ابوالفضل نے ا س اُتے دیباچہ لکھیا سی۔ (دیکھو حال ابوالفضل)۔
انشائے فیضی سنہ ۱۰۳۵ھ وچ نور الدین محمد عبداللہ خلف حکیم عین الملک نے ترتیب دتی اے۔ اورلطیفہ فیاضی اس دا ناں رکھیا اے ۔ باب اول وچ عرض داشتاں نيں ۔ کہ اکثر سفارت دکن توں حضور بادشاہ وچ عر ض کيتیاں نيں ایہ عرضیاں وڈی غور طلب رپورٹاں نيں کہ رموز سلطنت اُتے مشتمل نيں۔ انہاں دی چھوٹی چھوٹی گلاں سانوں وڈے وڈے نکتے سکھاندی نيں۔ اول عجز تے انکسار دے انداز۔ تے مینوں اس وچ جتانے دے قابل امر ایہ نيں کہ جدوں اسيں ایشیا وچ نيں تے ساڈے آقا کمال شوق توں آداب تے تعظیم دے خریدار نيں تاں سانوں اس توں فائدے اٹھانے وچ کیہ عذر اے آقا دی خوشی وڈی گانبہا شے اے جدوں قیمت وچ فقط چند لفظ یا فقرے خرچ کر کے ملے تے اسيں نہ لے سکن تاں اسيں توں زیادہ کم عقل یا کم نصیب کون ہوئے گا۔ ساتھی ہی ایہ اے کہ فقط اک خاکساری دا مضمون اے۔ جسنوں اوہ انشا پرداز معنی آفراں کس کس طرح رنگ بدل کے پیش کر توں اے۔ اورمستعمل تے فرسودہ جنہاں نوں کیواں دا خوش رنگ بنا بنا کے سامنے لاندا ہ۔ خدمت حضور توں جدائی دا رنج وی بہت اے۔ اسنوں کس کس خوبصورتی توں ادا کيتا اے۔ تے اس دے ضمن وچ ایہ وی کہ ایسی بااعتبار تے بااعزاز خدمت میری طبع مملکت وچ جس جس شہر توں گزریا اے اوتھے دی روداد حاکم دی کیفیت کارروائی جے ضروری اے تاں ماتحتاں دی وی خدمت گزاری ملک دکن وچ پہنچے تاں سرزمین دی کیفیت ملک دی حالت ہر مقام وچ پیداوار پھُل پھل کيتا کیہ نيں۔ تے کِداں نيں۔ اہل صنعت دے صنائع علماء حکماء شاعر وغیرہ اہل کمال دے حالات انہاں دی شاگردی دا سلسلہ کہ کن استاداں تک پہنچکيا اے ہر اک دی لیاقت اخلا ق اطوار ہر اک اُتے اپنی رائے کہ کون پرانی لکیر دا فقیر اے۔ کون نويں روشنی توں اثر پذیر اے۔ تے کون انہاں وچوں حضوری دربار دے قابل اے۔
بعض لنگر گاہاں اوتھے توں نیڑے نيں معلوم ہُندا اے کہ انہوںنے جاندے ہی سب طرف اپنے آدمی پھیلا دتے سن ۔ چنانچہ ہر عرضی وچ لکھدے نيں کہ میرا آدمی خبر لیایا۔ فلاں تریخ فرنگ دا جہاز اترا۔ فلاں فلا ں لوک روم ک نيں اوتھے دے حالات ایہ سب معلوم ہوئے۔ فلاں جہاز آیا۔ بندر عباس توں فلاں فلاں لوک سوار ہوئے۔ ایران دے فلاں فلاں لوک نيں۔ اوتھے دے ایہ حالات نيں۔ عبداللہ خاں ازبک بے ہرات اُتے لڑائی ہوئی۔ ایہ تفصیل اے۔ تے ایہ انجام اے ۔ آئندہ ایہ ارادہ اے شاہ عباس خاں ازبک توں ہرات اُتے لڑائی ہوئی۔ ایہ تفصیل اے۔ اوریہ انجام ہويا۔ آئندہ ایہ ارادہ اے شاہ عباس نے تحائف تیار کیتے نيں۔ فلاں شخص نوں ایلچی قرار دتے کر حضور وچ بھیجے گا۔ اوتھے فلاں فلاں لوک عالم تے صاحب فضل تے کمال نيں۔
عرائض مذکورہ توں اکبر دی طبیعت دا حال وی معلوم ہُندا اے کہ کن کن گلاں توں خوش ہُندا سی تے باوجود شہنشاہی دے انہاں اہل علم تے اہل دانش دے نال کس درجہ بے تکلف سی۔ تے ایہ کِداں دی لطافت اسنوں خوش کردے سن ۔ تے کس درجہ دی ظرافت لطافت ہُندی سی جو اس دے دل نوں شفگتہ کردی سی۔ انہاں لطیفاں وچ تسيں نوں اک نکتہ معلوم ہوئے گا۔ جو کہ مصلحت ملکی تے قانون حکمت توں آگاہ کريں گا۔ اوہ کیہ جو کمبخت تے منحوس جھگڑا تشیع تے تسنن دا تسيں دیکھ چکے ہوئے کہ علماء تے امرائے دربار تمام بخاری تے سمرقندی سن تے کِداں زوراں اُتے چڑھے ہوئے سن ۔ مگر دیکھو گے کہ تے سمجھو گے کہ انہوںنے کس معاملے نوں کیواں دا خفیف کر دتا سی کہ دل لگی دا مصالح ہوئے گیا سی۔ ایہ عرضیاں بہت طولانی نيں۔ وچ ا ن وچوں اک عرضی دی نقل لکھاں گا۔مگر اس وچ بھ بعض مطالب دی عبارتاں چھوڑنی پڑاں گی۔ کہ طبیعتاں دے ذوق بجھ نہ جاواں انہاں توں ایتھے کچھ تعلق نئيں اے۔
ف۔ انہاں رقعاں وچ جتھے شیخ ابوالفضل دا ذکر آیا اے تاں انہاں نوں نواب علامی نواب اخوی‘ نواب اخوی علامی۔ کدرے اخوی شیخ ابوالفضل لکھدے نيں۔
تفسیر سواطع الالہام سنہ ۱۰۰۲ ھ وچ لکھی کہ علم تے فضل دے نال زور طبع اورحدت فکر دا زمانہ ے ۷۵ جزو دی کتاب تمام بے نقط نیڑے اک ہزار بیت دے دیباچہ اے۔ اس وچ اپنا باپ دا بھائیاں دا تے تحصیل علم دا حال اے۔ بادشاہ دی تعریف او ر قصیدہ لکھیا اے۔ ۹۹ فقرے دا خاتمہ اے۔ کہ ادائے مطلب وی اے تے ہر فقرہ تریخ اختتام اے۔ فضلائے عصر نے اس اُتے تقریظاں لکھياں۔ شیخ یعقوب کشمیر ی صیرنی تخلص نے بولی عربی وچ لکھی۔ میاں امان اللہ سرمہندی نے آغاز تصنیف کيتی تریخ کہی۔ لارطب تے لا یابس الا فی کتاب مبین نظرثانی کرنے لگے تاں خود اس دی تریخ احرار الثانی کہی میرحیدر معمائی اک فاضل دا شان توں آئے سن ۔ انہوںنے سورۃ اخلاص وچوں تریخ کڈی مگر بے بسم اللہ ملک الشاعر نے انہاں نوں دس ہزار روپے انعام دیے۔ ملیا صاحب نے وی دو تاریخاں تے اک تقریظ لکھی۔ مگر منتخب التواریخ وچ جو بے نقط سنائی نيں تسيں دیکھ ہی چکے ہوئے۔ ایہ وی فرماندے نيں۔ کہ تفسیر مذکور وچ مولانا جمال تکہ ۱؎ نے بہت اصلاح دی اے تے درست کر دتی اے خیر جو چاہن فرماواں فیضی نوں اس نعمت الہی دی وڈی خوشی ہوئی۔ اس دے انشا وچ کئی خط احباب علماء دے ام نيں لکھدا اے تے معلوم ہُندا اے کہ پھولا نئيں سماندا۔ انہاں فقراں توں خوشی خوشی برستی اے ۔ اک خط وچ لکھدا اے۔ دسويں ۲؎ تریخ ربیع الثانی سنہ ۱۰۰۲ھ نوں میری تفسیر ختم ہوئی ۔ لوک تقریظاں ۳؎ تے تاریخاں کہہ رہے نيں ۔ سید محمد شامی اک بزرگ احمد نگر وچ نيں انہاں نے وی لکھی اے۔ ت نے خود دیکھی ہوئے گی۔ مولانا ملک قمی نے اس دے باب وچ رباعیاں کہی نيں تسيں نے سنیا ہوئے گا۔ مولانا ظہوری نے قصیدہ کہیا اے دیکھیا ہوئے گا۔ ایتھے وی لوکاں نے خوب خوب چیزاں لکھایاں نيں۔ اس وچ خمسہ دے انتظام دی خوشخبری سناندا اے۔ بعض خطوط وچ موارد الکلم دی خبراں وی دیندا اے۔
موارد الکلم نصائح تے مواعظ دیاں گلاں نيں ۔ کہ چھوٹے چھوٹے فقراں وچ لکھایاں نيں۔ اصل گل تاں ایہ اے کہ تفسیر مذکور لکھ کے طبیعت وچ زور بولی وچ قدرت ‘ کلام وچ روانی اورلفظاں دی بہتات پیدا ہوئے گئی سی۔ کہ جس پہلو توں چاہندا سی مطلب ادا کر دیندا سی۔ اس لئی اوہی آیات تے احادیث تے کلام حکما دے مضامین نيں جنہاں نوں بے نقط لفظاں وچ ادا کيتا اے۔ موارو الحکم سلک درد الحکم تاریخی ناں اے۔
اک خط وچ لکھدے نيں ابتدا وچ اک رسالہ غیر منقوط بادشاہ ظل اللہ دے ناں لکھیا اے ۔ ملاحظہ نوں گھلدا ہون۔ مگر بازیچہ اطفال عرب اے کارنامہ صنادید ادب نئيں۔ آزاد۔ ایہ رسالہ ہن نئيں ملدا۔
شیخ حسن کالپی وال دے ناں بہت خط نيں۔ اک وچ لکھدے نيں کہ جدوں آئو تاں مقصد الشاعر ضرور لیندے آنا کہ تذکرہ دا اختتام اس اُتے منحصر اے۔ تے اور کتاباں وچوں وی جو ہوئے سکے انتخاب فرمائے گا۔ جی چاہندا اے کہ اس دے دیباچہ وچ آپ دا ناں وی لکھاں۔ آزاد تذکرہ مذکور وی نئيں ملدا۔ خدا جانے تمام وی ہويا سی یا نئيں۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ لاہور وچ اک محلہ سی مولانا جمال الدین انہاں دناں ایتھے اک فاضل کامل سن ۔ ايسے محلہ وچ رہندے سن ۔
۲؎ مولانا کمال الدین خطاط شیرازی دے ناں انشا مذکور وچ اک خط لکھیا اے۔
۳؎ فیضی تقریظ دی جگہ اپنی تحریر وچ توقیع لکھدے نيں۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
ان دی تصنیفات دی تعدادبعض کتاباں وچ ۱۰۱ لکھی اے مگر مینوں اس شمار وچ کلا م اے۔
مذہب ۔ فیضی تے ابوالفضل دے مذہب دا معاملہ انہاں دے با پ دی طرح گومگو رہیا۔ ملائے بدایونی نے جو لکھیا تسيں نے دیکھ لیا۔ کوئی دہریہ کہندا اے۔ کوئی آفتاب پرست دسدا اے وچ کہندا ہاں کہ ا س دی تصنیفات نوں دیکھو۔ مگر اول توں آخر تک دیکھو۔ اوہ بلند آوا ز توں پکار رہیاں نيں کہ موحد کامل سن ۔ تب اس بدنامی نے کِداں اشتہار پایا؟ ہاں ذرا غور توں خیال کرو۔ کہ اکبر دے آغاز سلطنت وچ تے اس توں پہلے ہمایوں تے شیر شاہ تک دے عہد وچ مخدوم تے انہاں دے خادماں دے اختیارات کِداں ودھے ہوئے سن تسيں نے دیکھ لیا کہ انہاں دی خود بینی اورخود پسندی تے روکھی سوکھی دینداری دے زور دوسرے نوں دنیا وچ نہ دیکھ سکدے سن ۔ انہاں دا ایہ دعویٰ وی تسيں نے دیکھ لیا کہ علم فقط علم دین اے۔ جو اسيں ہی جاندے نيں اورجو اسيں جاندے نيں تے جو اسيں کہندے نيں۔ اوہی درست اے۔ تے جو اس وچ قیل تے قال کرے اوہ کافر۔ فیضی تے ابوالفضل نے آپ دیکھ لیا ہوئے گا تے باپ توں اچھی طرح سن لیا سی۔ کہ انہاں بے دلیل دعویدداراں دے ہتھ توں کس آفت تے عذاب وچ عمر بسر ہوئی تسيں ایہ وی جاندے ہوئے کہ مخدوم تے صدر نے قسمت دے زور توں ملک گیر بادشاہاں دے زمانے پائے سن تے شمشیر زنی اورفوج کشی دے عہد دیکھدے سن ۔ ہن اوہ زمانہ آیا کہ اکبر نوں ملک گیری کم کرنے تے ملکداری دی زیادہ ضرورتاں پڑرہیاں سن۔ انہں ایہ وی یاد سی ک ہجب ہماایاں ایران وچ سی تاں شاہ طماشب نے ہمدردی دی خلوتاں وچ اس توں پُچھیا کہ سلطنت دی اس طرح خانہ بربادی دا کیہ سبب ہويا؟ اس نے کہیا بھائیاں دی نااتفاقی شاہ نے کہیا رعایا نے رفاقت نہ کی؟ ہمایوں نے کہیا کہ اوہ غیر قوم تے غیر مذہب نيں۔ شاہ نے کہیا ابکی دفعہ ہوئے جائو۔ تاں انہاں یس موافقت کر کے ایسی اپنائیت پیدا کرو ۔ کہ مخالفت دا ناں درمیان وچ نہ رہے۔ اکبر ایہ وی جاندا سی کہ مخدوم وغیرہ علما ہر دیگ دے چمچے نيں۔ ہمایوں دے عہد وچ اس دے خاص الخاص سن شیر شاہ ہويا ايسے دے ہوئے گئے۔ سلیم شاہ ہويا ايسے دے ہوئے گئے۔ تے لطف ایہ کہ اوہ سب وی جاندے سن ۔ بلکہ خاص خلوتاں وچ بیٹھ کر ایہ کہندے سن کہ اسنوں مخدوم نہ سمجھو۔ بابر دا پنجواں بیٹا ہند وچ بیٹھیا اے فیر وی اس دی عظمت تے نذر تے نیاز وچ فرق نہ لاندے سن ۔ اکبر ایہ وی سمجھدا سی کہ انہاں عالماں نے بادشاہ تے امرائے بادشاہ نوں ملک گیر ایويں دے لئی قربانی سمجھیا اے۔ ملک رانی اورحکمرانی دے مزے احکام شریعت دی آڑ وچ انہاں دا شکار نيں اوہ سمجھدا سی۔ کہ بے انہاں دے فتویٰ دے بادشاہ نوں اک پتا ہلانے دا اختیار وی نئيں اے چنانچہ بیگناہاں نوں قتل کروا دیندے سن ۔ خانداناں نوں تباہ کروا دیندے سن ۔ اوہ مڑ مڑ دیکھدا سی۔ تے دم نہ مار سکدا سی اکبر وی ایہ سمجھدا سی۔ کہ بابر میرے دادا نوں فقط ہموطن امراء دی نمک حرامی نے خاندانی سلطنت توں محروم کر دتا ۔ تے جو ادھر دے ترک نال نيں خاص نمک حرامی دا مصالح نيں۔ عین وقت اُتے دغا دینے والے نيں۔ اکبر ایہ وی دیک رہیا سی کہ بہت ایران ی یا شیعہ میرے باپ دے نال نيں ۔ تے میرے نال نيں۔ اوہ جاں نثاری دے میدان وچ اپنی جاناں نوں جان نئيں سمجھدے سن ۔ باوجود اس دے انہاں نوں دب کر تے اپنے مذہب نوں چھپا کر رہنا پڑدا اے۔ امرائے ترک انہاں نوں دیکھ نئيں سکدے سن ۔ اوہ ایہ وی جاندا سی۔ کہ سب علما حسد دے پتلے نيں۔ آپس وچ وی اک دوسرے دا روادار نئيں ۔ روشن دماغ بادشاہ ایہ سب حال دیکھ رہیا سی۔ تے سوچ رہیا سی کہ کیہ کرے تے کس طرح پراناں زوراں نوں توڑے۔ اس نے سنہ ۹۸۲ھ وچ اک عالیشان مکان چار ایوان تیار کيتا۔ تے عبادت خانہ قرار پایا علماء دا جلسہ ہُندا سی خود وی شامل ہُندا سی۔ انہاں توں تحقیق مسائل کردا سی۔ آپس وچ مباحثے کرواندا سی تے انہاں دے جھگڑےآں اُتے کان لگاندا سی۔ کہ شاید اختلافاں وچ کوئی اختلاف مفید مطلب نکل آئے فارغ التحصیل جواناں نوں لبھ لبھ کر لیندا سی۔ تے انہاں جلساں وچ شامل کردا سی۔ کہ اس زمانے دی آب تے ہوا نے انہیںپالیا اے۔ جوان دماغ نيں جوان عقلیاں نيں۔ شاید مزاج زمانہ دے موافق رائے لا ئے ہون۔ تے مصلحت زمانہ دے موجب تجویزاں سوچدے ہون۔
دربار دی ایہ کیفیت سی۔ تے زمانہ دا اوہ حال سی۔ کہ شیخ فیضی پہنچے۔ فیر ملائے بدایونی تے نال ہی ابوالفضل وی داخل دربار ہوئے۔ انہاں سب دی لیاقتاں اک ہی تعلیم دا دُدھ پی کر جوان ہوئیاں سن۔ تازے تازے علم طبیعتاں وچ جوان دے زور ذہن تیز فکر بلند‘ بادشاہ خود حمایت اُتے ۔ اورسب جوان نیڑے العمر ملیا صاحب دا حال دیکھو کہ سب توں پہلے نمبر اُتے انہاں دی بہادری نے فتح پائی بڈھے بڈھے عالماں توں بولی بزبا ن تے کلہ بکلہ مقابلے ہونے لگے۔ تے پران فضیلتاں جو اناں دی تقریراں توں اس طرح گرنی شروع ہوئیاں جداں درخت توں پکے پھل گردے نيں۔ بے خبر لوک شیخ مبارک فیضی تے ابوالفضل نوں مخدوم صدر دے گرانے دا الزام دیندے نيں لیکن حق ایہ اے کہ انہاں دا کچھ قصور نہ سی۔ ہن زمانے دا مزاح پرانے بوجھاں دا متحمل نہ رہیا سی۔ انہاں دے ہتھوں توں نہ گردے تاں خود بخود گر جاندے۔
ان باپ بیٹےآں نوں جودہر ایہ تے بدمذہبی دے الزام دیندے نيں۔ ایہ وی تامل دا مقام اے مجتہد دا کم کيتا اے ؟ اصل مسئلہ دی صورت حال مصلحت مقام اے۔ تے مناسب وقت دا دیکھنا۔ دیکھو! شریعت دے اکثر احکام ایداں دے ملکاں دے لئی قرار دتے گئے نيں جتھے جمیعت کثیر اہل اسلام دی سی۔ تے غیر مذہب دے لوک جمعیت قلیل اہل اسلام دی ہوئے تے گزارہ کرنا انہاں لوکاں دے نال ہوئے۔ کہ جمعیت کثیر تے جم غفیر صاحب ملک تے صاحب شمشیر غیر قوم تے غیر مذاہب دے لوک ہون۔ تے ملک وی انہاں نوں لوکاں نوں ہوئے چنگا جاری کردے ہوئے کروبہت خوب سب دے سب شہید ہوئے جائو۔ مگر سمجھ لو۔ کہ ایہ شہید کِداں شہید ہون گے۔
بھلا متقضائے وقت دے بموجب جدوں احکام نہ ہُندے تاں قرآن وچ آیتاں منسوخ کیوں ہُندیاں ۔ جے ایہ نہ ہُندا تاں خدا کیوں فرماندا۔
یمحو اللہ ما یشاء تے یثبت تے عندہ ام الکتاب
اکبر آخر ملک گیر تے ملک دار تجربہ کار بادشاہ سی۔ اوہ اپنے ملک دی مصلحت نوں خوب سمجھدا تھ۔ ايسے واسطے جدوں انہاں دے کسی فتوے نوں خلاف مصلحت دیکھدا سی۔ تاں رکدا سی۔ تے شریعت دی دلیل توں انہاں دا جواب چاہندا سی۔ علمائے مذکور پہلے عربی فقرے تے علمی لفظاں بول کر اسنوں دبا لیندے سن ۔ ہن جے اوہ بے اصول یا خلاف مصلحت گفتگو کردے سن تاں ابو الفضل فیضی آیت یا حدیث توں کدی علمائے سلف دے فتوے توں کبی قیاس توں کدی دلیل توں انہاں نوں توڑ دیندے سن ۔ تے چونکہ بادشاہ دی رائے انہاں دی تائید اُتے ہُندی سی علما دیکھدے رہ جاندے سن ۔
ملائے بدایونی تاں کسی دا لحاظ کرنے والے نئيں سن جس دی گل بیجا سمجھدے نيں۔ مونچھ پھڑ کر کھچ لیندے نيں قاضی طوائیسی دے فتوئاں توں خفا ہوئے کے اک جگہ لکھدے نيں۔ کہ شیخ ابوالفضل دی اوہ گل ٹھیک اے کہ جے امام اعظم در زمان مامے بود فقہے دیگرمے نوشت حریفاں دا تے بس نہ چلدا سی انہاں اُتے اوران دے باپ اُتے قدیم توں زباناں کھلی ہوئیاں سن۔ ہن وی رسوا کردے سن ۔ کہ انہوںنے بادشاہ نوں بد مذہب بنا دتا۔ ملیا صاحب وی رشک منصبی توں لبریز بیٹھے سن ۔ اگرچہ مخدوم تے شیخ صدر دونے توں بیزا ر سن مگر انہاں دے معاملےآں وچ وی ایہ ہی حریفاں دے نال ہمداستان ہوئے جاندے سن ۔ ایہ گل تاں بپینڈو اے کہ باپ تے دونے بیٹے علوم عقلی تے نقلی وچ اعلیٰ درجے کمال اُتے پہنچے ہوئے سن ۔ شیخ مبارک دی مہر فتوئاں اُتے لی جاندی سی۔ لڑکےآں دی جوانی نے وی ایہ رتبہ انہاں نوں دتا ہوئے لیکن جے کسی مسئلہ وچ ایہ علمائے وقت توں اختلاف کرن۔ تاں اک مجتہد دی رائے دا دوسری رائے توں اختلاف اے۔ جو ہمیشہ عام چلا آندا اے۔ تے اس وقت وی عام سی مجتہد جے اپنے استنباط وچ خطا کرے تاں وی مستحق اک ثواب دا اے نہ ایہ کہ اس دی تکفیر کيتی جائے۔
البتہ انہاں دی تصنیفات نوں وی دیکھنا ضرور اے۔ شاید انہاں توں کچھ عقائد دا حال کھلے شیخ مبارک دی کوئی تصنیف اس وقت ساڈے ہتھ وچ نئيں اے۔ لیکن ایہ تاں ثابت اے کہ اسنوں سب مندے نيں۔ فیضی دی تفسیر سواطع الہام تے موارد الکلام موجود اے۔ کدرے اہل فن دے اصول توں بال بھر نئيں سرکا۔ تمام آیات تے احادیث ارو بزرگاں دے کلمات تے طیبات دے مضامین نيں۔زبانی گلاں وچ ملیا صاحب جو چاہن کدرے مگر نفس مطالب وچ جدوں نہ ہن کوئی دم نئيں مار سکدا سی ورنہ ظاہر اے کہ اوہ بیدینی تے بد نفسی اُتے آ جات تاں جو چاہندے لکھ جاندے انہاں نوں ڈر کس دا سی۔
ابوالفضل دا کلام سبحان اللہ مطالب معرفت تے حکمت وچ اعلیٰ درجہ رفعت اُتے واقع ہويا اے۔ دل وچ کچھ ہُندا اے جبھی بولی توں نکلدا اے۔ ہانڈی وچ جو کچھ ہوتاہے اوہی ڈوئی وچ آندا اے۔ ایہ خیالات انہاں اُتے اس طرح کیو ں کر چھائے رہے سن ؟ انہاں دی عبارتاں دا ایہ عالم اے کہ اک اک نقطہ معرفت تے حکمت دا دریا بغل وچ لئی بیٹھیا اے۔ تے ایہ نئيں ہُندا کہ جدوں تک دل تے جان حال تے مقال سب ايسے دے خیال اُتے وقف نہ کرے۔ جے انہاں تحریراں نوں فقط خیالات شاعرانہ تے عبارت آرائی تے انشا پردازی کدرے تاں وی انہاں دی جان اُتے ظلم اے۔ بھلا شعر تے سخن دے سامان وچ انہاں نوں انہاں خیالات دے لینے دتی کیہ ضرورت سی؟ اوہ عالم خیال دے بادشاہ ملک سخن دے خدا سن ۔ جنہاں مضامین وچ چاہندے اپنے مطالب نوں رنگ دیندے تے خلق تے عالم توں واہ واہ لے لیندے ۔
وڈا الزام انہاں اُتے ایہ اے کہ اکبر کو خاص مسلمان نہ رہنے دتا۔ صلح کل تے ملنساری دے رنگ وچ رنگ دتا ۔ آپ دہریہ سن تے اسنوں وی دہریہ کر دتا ۔ تن سو برس دی گل اے ۔ کيتا خبر اے۔ انہوںنے اسنوں رنگ دتا یا مطیع فرمان نوکر اپنے آقا دے مصالح ملدی ميں رنگے گئے ۔ جے انہاں نے ہی رنگا تاں اس رقل رنگ آمیز دی تعریف نئيں ہوئے سکدی جو حریف کہ فتاویٰ شریعت دے بہانےآں توں ہر وقت قتل دے درپے رہندے سن ۔ انہاں توں جان وی بچائی تے فتح وی پائی۔
وہ کہندے نيں کہ دنیا وچ ہزاراں مذہب نيں۔ خدا دا خود کيتا مذہب اے۔ ظاہر اے کہ دنیا دے لحاظ توں اک مذہب نئيں۔ ورنہ اوہ کل عالم دی پرورش کیوں کردا؟ اپنے فیض نوں عام کیوں رکھدا تے سب نوں ترقی کیوں دیندا اک مذہب جو حق اے اوہی رکھدا۔ باقی سب فنا جدوں ایہ گل نئيں اے تے اوہ رب العالمین اے تاں بادشاہ اس دا سایہ اے ۔ اس دا مذہب وی ہونا چاہیے اسنوں واجب اے کہ جو درگاہ الہی توں ملیا اے۔ اسنوں سنبھالے سب مذہباں دی پرورش تے حفاظت تے حمایت تے رعایت برابر کرے۔ اس طرح کہ گویا اوہی اس کامذہب اے تخلقوا باخلاق اللہ اکبر اس گل نوں خوب سمجھیا ہويا سی۔ تے ایہ لوک سلطنت دے ہتھ سن سلطنت دی بولی سن ۔ سلطنت دے دل تے جان سن ۔ انہاں دا مذہب کوئی کِداں قرار دے سکدا اے ۔ علمائے وقت دی دست درازی جو اپنے مخالف مذہباں نوں فنا تے برباد کیتے دیندی سی۔ جے ایہ اس دے روکنے وچ ساعی ہوئے تاں کيتا برا کيتا۔
در حیر کہ دشمنی کفر تے داں چراست
ازیک چراغ کعبہ تے بت خانہ روشن است
رسم عام اے۔ کہ اکثر تحریراں دے عنوان اُتے کوئی ناں پروردگا ر دا لکھدے نيں۔ بے شک اوتھے فقط اللہ اکبر لکھیا جاندا سی۔ مگر تسيں ہی خیال کرو فیضی تے ابوالفضل جو ارسطو تے افلاطون دے دماغ نوں استخوان بے مغز سمجھاں۔ ممکن اے کہ اکبر نوں خدا سمجھے ہون گے۔ خوش طبع رنگین خیال شاعر سن ۔ جتھے تے ہزاراں لطیفے سن ایہ وی اک لطیفہ سی۔ یاراں دے جلساں وچ بیٹھدے ہون گے تاں آپ قہقہے اڑاندے ہون گے ۔
تشیع دا الزام وی انہاں نوں لگاندے نيں۔ لیکن جنہاں اتاں توں لوکاں نے انہاں نوں شیعہ سمجھیا۔ اوہ غور طلب نيں۔ شیخ مبارک دے حال وچ تسيں سن چکے ہوئے۔ اس دے دامن اُتے ایہ داغ لگایا گیا سی۔ بیرم خاں دے حال وچ تسيں پڑھ چکے ہوئے ۔ کہ ہمایوں توں وی بخارائی تے ماورا لانہری سردار اس مذہب دی بابت شکایت کردے سن ۔ اکبر نے باپ دیاں اکھاں دیکھی سن۔ تے ساری داستاناں سنی سن۔ خود دیکھ رہیا سی کہ شیعہ اہل علم یا اہل قلم نيں۔ تاں اعلیٰ درجہ کمال اُتے نيں ۔ جنگی یا ملکی خدمتاں سپرد ہُندیاں نيں تاں جاناں توڑ کر عرق ریزی کردے نيں۔ کیونجے جاندے نيں کہ چاراں طرف حریف تاک لگائے کھڑے نيں۔ فیضی تے فضل جدوں دربار وچ آئے ہون گے ۔ تاں تے وی شیعہ دربار وچ موجود سن ۔ اس حالت وچ کچھ اس سبب توں کہ انہاں نے خود علمائے اہل سنت دے ہتھ توں دکھ اٹھائے سن ۔ تے انہوںنے امرائے درباار توں وار آئندہ دے خطرےآں وچ ایہ اورشیعہ تحریک سن ۔ انہوںنے انہاں نوں غنیمت سمجھیا ہوئے گا۔ انہوںنے انہاں نوں۔ اس دے علاوہ ایہ کتاب دے کیڑے تے علم تے فن دے پتلے تے حکیم ہمام حکیم ابو الفتح‘ میر فتح اللہ شیرازی وغیرہ وغیرہ علوم تے فنون دے دریا دی مچھلیاں سن۔ جنس نوں جنس نے ربط دتا ہوئے گا۔ ایہ امر وچ اک دوسرے دی تائید کردے ہون گے۔ ابوالفضل دے خطوط اس دے انشائاں وچ دیکھو۔ فیضی دے خطوط اس دے رقعات وچ پڑھو۔ جو تحریراں انہاں دے ناں نيں دل دی محبتاں کن کن لفظاں تے عبارتاں وچ ٹپکتی نيں۔ حکیم ابو الفتح تے میر فتح اللہ شیرازی مر گئے تاں فیضی نے انہاں دے مرثیے کہے۔ اووہ کہے کہ سبحان اللہ تے صل علی۔ ابوالفضل نے اکبر نامے یا مراسلات وچ جتھے انہاں دے مرنے دا ذکر لکھیا ۔ عبارت دی سطاں انبوہ ماتم نظر آندا اے۔ کسی جلسہ وچ شیعہ سنی دا مباحثہ ہُندا سی تاں ظاہر ہُندا سی کہ شیعہ اس زمانہ وچ دب دب کر بولدے سن ۔ ایہ دونے بھائی شیعاں دی تقریر نوں قوت دیندے سن اسنوں خواہ خلق تے مروت دی پاسداری کہو خواہ مسافر پروری کہوئے۔ خواہ دل دا میلان سمجھ کرشیعہ کہوئے۔ تے وڈی گل تاں اوہی اے کہ اکبر نوں خود اس گل دا خیال سی کہ ایہ فرقہ کم اے تے کمزور اے۔ ایسا نہ ہوئے کہ زور آوراں دے ہتھ توں کوئی نقصان اٹھائے۔ تے حق ایہ اے کہ شیخ مبارک دا حال دیکھو۔ اوہ خود اس تہمت وچ گرفتا رسن ۔ اکبر دے ابتدائی سلطنت وچ کئی شیعہ قتل ہوئے تے فتوےآں دے نال قتل ہوئے انہاں دے عہد وچ جو قتل ہوئے انہاں دی تجویز وچ ایہ بادشاہ دی رائے دی تائید کردے رہے اس وچ خواہ کوئی شیعہ سمجھے خواہ سنی کہے ۔ خواہ دہریہ کہے خواہ لا مذہب سمجھے ۔ مرزا جان جاناں مظہر دا اک شعر جدمر حوم دی زبانی سی۔ دیوان وچ نئيں دیکھیا۔ کيتا مزے توں حسن اعتقاد ظاہر کردے نيں۔
ہاں تاں سنی اُتے علی دا صدق دل توں ہاں غلام
خواہ ایران ی کہو تسيں خواہ تورانی مینوں
مذہب دے معاملے وچ میرا اک خیال اے خدا جانے احباب نوں پسند آئے یا نہ آئے۔ ذرا خیال کر کے دیکھو۔ اسلام اک خدا اک پیغمبر اک شیعہ تے سنی دا اختلاف اک منصب خلافت اُتے اے۔ جس دے واقعہ نوں اج توں کم کم ۱۳ سو برس گزر چکے نيں۔ اوہ اک حق سی۔ کہ سنی بھائی کہندے نيں۔ جنہاں نے لیا حق لیا شیعہ بھائی کہندے نيں کہ نئيں حق اوراں دا سی۔ تے انہاں دا نہ سی۔ جے پوچھاں کہ انہوںنے اپنا حق آ پ کیوں نہ لیا؟ تاں ایہی جواب دین گے کہ صبر کيتا۔ تے سکوت کيتا۔ تسيں لینے والےآں توں لے کے اس وقت دلوا سکدے ہو؟ نئيں لینے والے موجود نيں ؟ نئيں طرفین وچوں کوئی نئيں اے ؟ نئيں چنگا جدوں ایہ صورت اے تاں اج ۱۳ سو برس بعد اس معاملہ نوں اس قدر طو ل دینا کہ قوم مین اک فساد عظیم کھڑا ہوئے جائے چار آدمی بیٹھے ہاں تاں صحبت دا مزہ جاندا رہے۔ کم چلدے ہاں تاں بند ہوئے جاواں۔ دوستیاں ہاں تاں دشمنی ہوئے جائے۔ دنیا جو مزرعۃ الاخرۃ اے اس دا وقت کارہائے مفید توں ہٹ کر جھگڑے وچ جا الجھے ۔ قوم دی اتحادی قوت ٹُٹ کے چند درچند گلے پڑ جاواں۔ ایہ کیہ ضرور اے بہت خوب تسيں ہی حق اُتے سہی لیکن انہوںنے سکوت تے صبر کيتا پس جے انہاں ک ہوئے تاں تسيں وی صبر تے سکوت ہی کرو۔ زبانی بدگوئی تے بدکلامی کرنی تے بھٹیاریاں دی طرح لڑنا کيتا عقل اے ؟ تے کیہ انسانیت اے ؟ کيتا رہتل اے ؟ تے کیہ حسن خلق اے ؟
۱۳ سو برس دے معاملے دی گل اک بھائی دے سامنے اس طرح کہہ دینی کہ جس توں اس دا دل آزردہ ہوئے بلکہ جل کے خاک ہوئے جائے۔ اس وچ خوبی کيتا اے میرے دوستو اول تاں اک ذرا سی گل سی خدا جانے کن کن لوکاں دے خوش طبع تے کن کن سہباں توں تلواراں درمیان وچ آ کے لکھاں خون بہہ گئے۔ خیراب اوہ خون خنک ہوئے گئے۔ زمانہ دی گردش نے پہاڑاں خاک تے جنگلاں مٹی انہاں اُتے ڈال دتی انہاں جھگڑےآں دی ہڈیاں اکھیر کر تفرقہ نوں تازہ کرنا تے اپنایت وچ فرق ڈالنا کيتا ضرور اے ۔ تے دیکھو۔ اس تفرقہ نوں تسيں زبانی گلاں مت سمجھو۔ ایہ اوہ نازک معاملہ اے کہ جنہاں دے حق دے لئی تسيں اج جھگڑے کھڑے کردے ہوئے۔ اوہ خودسکوت کر گئے۔ تقدیری گل اے اسلام دے اقبال نوں اک صدمہ پہنچنا سی۔ سو نصیب ہويا فرقہ دا تفرقہ ہوئے گیا۔ اک دے دو ٹکڑے ہوئے گئے پورا زور سی تے دیکھو تسيں ۱۳ سو برس دے حق دے لئی اج جھگڑدے ہو؟نہیںسمجھدے کہ انہاں جھگڑےآں دے تازہ کرنے وچ تواڈی تھوڑی جمعیت تے مسکین فرقہ وچ ہزاراں حقداراں دے حق برباد ہوئے جاندے نيں۔ بنے ہوئے دا م بگڑ جاندے نيں۔ روزگار جاندے نيں۔ روٹیاں توں محتاج ہوئے جاندے نيں۔ آئندہ نسلاں لیاقت تے علم تے فضل توں محروم رہ جاندیاں نيں۔ میرے شیعہ بھائی اس دا جواب ضرور دین گے۔ کہ جوش محبت وچ مخالفاں دے لئی صرف بدزبان توں نکل جاندے نيں اس دے جواب وچ فقط اِنّی گل دا سمجھنا کافی اے ۔ کہ عجب جوش محبت اے ۔ جو دو لفظاں مین ٹھنڈا ہوئے جاندا اے۔ تے عجب دل اے جو مصلحت نوں نئيں سمجھدا۔ ساڈے مقتدائاں نے جو گل نہ کيتی۔ اسيں کرن۔ تے قوم وچ فساد دا منارہ قائم کرن۔ ایہ کیہ اطاعت تے پیروی اے۔
محبت تسيں جاندے ہوئے کيتا شے اے۔ اک اتفاقی پسند اے۔ توانوں اک شئی بھلی لگتی اے۔ دوسرے نوں بھلی نئيں ۔ ايسے طرح بالعکس کیہ تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ جو چیز توانوں بھاندی اے۔ اوہی سب نوں بھائے ؟ ایہ کتیا گل کِداں چل سکے گی ۔ ابوالفضل نے اک جگہ کہیا اے تے کیہ خوب کہیا اے ۔ کہ جو شخص تواڈے خلاف رستہ اُتے چلدا اے یا حق اُتے اے یا ناحق اُتے جے حق اُتے اے تاں احسان مند ہوئے کے پیروی کرو۔ ناحق اُتے اے تاں یا بیخبر اے یا جان بجھ کر چلدا اے بیخبر اے تاں اَنھّا اے۔ واجب الرحم اے ۔ اس دا ہتھ پکڑو جان بجھ کر چلدا اے۔ تاں ڈرو تے خدا توں پناہ منگو غصہ کيتا تے جھگڑا کيتا۔
میرے باکمال دوستو۔ ميں نے خود دیکھیا تے اکثر دیکھیا کہ بے لیاقت شیطان جدوں حریف دی لیاقت اپنی طاقت توں باہر دیکھدے نيں۔ تاں اپنا جبھا ودھانے نوں مذہب دا جھگڑا وچکار ڈال دیندے نيں۔ کیونجے اس وچ فقط دشمنی ہی نئيں ہُندی بلکہ ایسا ہی بالیاقت حریف ہوئے۔ اس دی جمعیت ٹُٹ جاندی اے۔ تے انہاں شیطاناں دی جمعیت ودھ جاندی اے۔ دنیا وچ ایداں دے نافہم بے خبر بہت نيں۔ ہ گل تاں نئيں سمجھدے مذہب دا ناں آیا تے آپے توں باہر ہوئے گئے۔ بھلا دنیا دے معاملات وچ مذہب دا کیہ کم؟
ہم سب اک ہی منزل مقصود دے مسافر نيں۔ اتفاقا گزرگاہ دنیا وچ یکجا ہوئے گئے نيں۔ رستہ دا نال اے بنا بنایا کارواں چلا جاندا اے ۔ اتفاق تے ملنساری دے نال چلو گے مل جل کے چلو گے۔ اک دوسرے دا بجھ اٹھاندے چلو گے۔ ہمدردی توں کم بٹاندے چلو گے۔ تاں ہنسے کھیلدے رستہ کٹ جائے گا۔ جے ایسا نہ کرو گے تے انہاں جھگڑالوئاں دے جھگڑے توں تسيں وی پیدا کرو گے۔ تاں نقصان اتھائو گے۔ آپ وی تکلیف پائو گے۔ ساتھیاں نوں وی تکلیف دو گے جو مزہ دی زندگی خدا نے دتی اے بدمزہ ہوئے جائے گی۔
مذہب دے معاملہ وچ انگریزاں نے خوب قاعدہ رکھیا اے۔ انہاں وچ وی دو فرقے نيں۔ تے انہاں وچ سخت مخالفت اے ‘ پرٹسٹنٹ تے رومن کیتھولک دو دوست بلکہ دو بھائی بلکہ کدی میاں بیوی دے مذہب وی وکھ وکھ ہُندے نيں اوہ اک گھر وچ رہندے نيں۔ اوراک میز اُتے کھانا کھاندے نيں۔ ہنسنیا بولنا رہنا سہنا سب اک جگہ مذہب دا ذکر وی نئيں ایتوار نوں اپنی اپنی کتاباں اٹھاواں تے اک ہی بگھی وچ سوار ہوئے ۔ گلاں چلتاں کردے چلے جاندے نيں اک کاگرجا رستہ وچ آیا۔ اوتھے اتر پيا۔ دوسرا بگھی وچ بیٹھیا اپنے گرجا نوں چلا گیا۔ گرجا ہوئے چکيا اوہ بگھی وچ سوار ہوئے کے آیا۔ رفیق دے گرجا اُتے آیا اسنوں سوار کيتا تے گھرپہونچے۔ اس نے اپنی کتاب اپنی میز اُتے رکھ دتی اس نے اپنی میز پر۔ فیر اوہی ہنسنیا بولنا کاروبار اس دا ذکر وی نئيں۔ کہ تسيں کتھے گئے سن ۔ تے اوتھے کیوں نہ گئے سن جتھے اسيں گئے سن ۔
آزاد کتھے سی ۔ تے کتھے آن پيا کجا ابوالفضل دا حال کجا سنی شیعہ دا جھگڑا۔ لاحول ولا قوۃ الا باللہ ملیا صاحب دی برکت نے آخر تینوں وی لپیٹ لیا۔
اصل گل ایہ اے کہ ابوالفضل تے ملیا صاحب نال دربار وچ آئے۔ دوناں نوں برابر خدمتاں تے عہد ے ملے۔ ایہ بیستی دے عہد نوں خاطر وچ نہ لائے۔ سپاہیانہ عہدہ نوں اپنے علم تے فضل دے لئی ہتک سمجھیا۔ اس لئی اختیار نہ کيتا۔ اس نے شکرانہ بندگانہ دے نال منظور کيتا۔ بادشاہ نوں انکار ناگوار معلوم ہويا۔ ملیا صاحب نے پرواہ نہ دی مباحثاں دی فتح یابی تے اپنے ترجمے دے کاغذاں نوں دیکھ دیکھ کے خوش ہُندے رہے۔ شیخ بیچارہ اپنی بے وسیلہ حالت نوں دیکھ کے سمجھ گیا۔ تے بچپن بلکہ دو پشت توں جو مکروہات سہنے دی مشق ہوئے رہی سی اسنوں ایتھے وی کم وچ نہ لیایا۔ انجام ایہ ہويا۔ کہ اوہ کدرے دا کدرے نکل گیا۔ ملیا صاحب دیکھدے رہ گئے اوہ دونے بھائی خدمت گزاری دی برکت توں مصاحب خاص ہوئے کے سلطنت دی بولی ہوئے گئے۔ ایہ مسجدےآں وچ تقریراں کردے پھرے گھر وچ بیٹھ کر برھیاں دی طرح نوں ستے کٹتے رہے بس اصلی سبب انہاں تحریراں دا اوہی رنج اسيں سبقی تے اوہی رشک اسيں مکتبی سی۔ کہ سیاہی بن دے سفید کاغذ اُتے ٹپکتا سی تے بے اختیار گردا سی۔ اک کتاب دے پڑھنے والے اک سبق دے یاد کرنے والے تسيں وزارت دی مسند پائو ۔ مشیر شہنشاہ بن جائو۔ اورہم اوہی ملیا نے دے ملانے۔
ذرا تصور کر کے دیکھو۔ مثلاً ملیا صاحب انہاں دے ہاں گئے۔ تے اوہ راجہ مان سنگھ دیوان ٹوڈر مل وغیرہ اراکین سلطنت توں مصلحت اورمشورہ وچ مصروف نيں۔ انہاں دی دعحالے قبول نہ ہُندی ہوئے گی۔ انہاں دا دربار لگیا ہُندا ہوئے گا۔ انہاں دے اوتھے تک رسائی وی مشکل ہُندی ہوئے گی۔ اوہ جس وقت حکیم ابوالفتح حکیم ہمام‘ میر فتح اللہ شیرازی توں بیٹھے گلاں کردے ہون گے۔ اوہ تمام رکن دربار انہاں نوں انہاں مسنداں اُتے جگہ وی نہ ملدی ہوئے گی۔ جے انہاں دے نال ایہ مباحثہ علمی وچ دخل دیندے ہون گے تاں انہاں دا کلام وقعت تے وقار نہ پاندا ہوئے گا۔ ایہ زور دیندے ہون گے۔ تے آخر انہاں دے گھر دے شاگرد سن ۔ دونے بھائی ايسے طرح ہنس کر ٹال دیندے ہون گے جس طرح اک عالی رتبہ خلیفہ اپنے مدرسہ دے طالب علم نوں گلاں گلاں وچ اڑا دیندا اے۔ ایہی گلاں دتا سلائی بن دے انہاں دے سینہ نوں سلگاندی ہاں گی تے ہر وقت غصہ دے چراغ وچ بتی اکساندی ہاں گی۔ جس دے دھوئيں توں کتاب دے کاغذ سیاہ نيں۔ اورایہی سبب اے کہ انہوںنے فیضی نوں اکثر جگہ ستم ظریف دے القاب توں یاد کيتا اے۔
میرے دوستو ۔ انہاں دی بہناں تے بھائیاں دی شادیاں امرا تے سلاطین دے خانداناں وچ ہونے لگياں انتہا ایہ کہ خود بادشاہ وی انہاں دے گھر اُتے چلا آندا سی۔ ملیا صاحب نوں ایہ گل کتھے نصیب سی۔
اخلاق تے عادات
فیضی دی تصنیفات توں اوراس دے انہاں حالات توں جو تے مصنفاں تے مورخوںنے لکھے نيں معلوم ہُندا اے کہ شگفتہ مزاج‘ خوش طبع‘ خندہ جباں شخص ہوئے گا۔ ہمیشہ ہنستا بولدا رہندا ہوئے گا۔ شوخی تے ظرافت اس دے کلام اُتے پھُل برساتی ہاں گی۔ اورفکر تے ترد د غم تے غصہ نوں کم پاس آنے دیندی ہوئے گی۔ ایہ گل ابوالفضل دی وضع توں کچھ فرق رکھدی اے۔ انہاں اُتے متانت تے وقات چھائے ہوئے نيں۔ تسيں غور توں خیال کرو انہاں دے اشعار کِداں شگفتہ نيں خطوط تے رقعاں نوں دیکھو ایسا معلوم ہُندا اے جداں بے تکلف بیٹھے ہنستے نيں تے لکھدے جاندے نيں انہاں وچ تھاں تھاں لطیفے تے چٹکلے چھوڑدے جاندے نيںملا صاحب نے وی کئی جگہ لکھیا اے کہ اک جلسے وچ فلاں شخص توں تے میرے توں فلاں مسئلے اُتے گفتگو ہوئی ۔ اس نے ایہ کہیا کہ ميں نے ایہ کہیا شیخ فیضی وی موجود سی۔ ستم ظریفی دی عادت ہی اے۔ ایہ وی اس دے نال ہمداستاں سی۔ آزاد سچ اے ميں نے وی اکثر جلاں دے حال وچ خیال کيتا۔ کہ بیشک فیضی ہنسی ہنسی وچ سب کچھ کہہ جاندے سن اورسخت گل نوں ہنسی وچ ٹال دیندے سن ۔
ملا صاحب اس وصف اُتے وی تھاں تھاں خاک ڈالدے نيں۔ چنانچہ اک جگہ فرماندے نيںکہ ستم ظریفی اس دی روش قدیمی سی۔ گرمئے مجلس اورہمزبانی دے لئی دوستاں دے اجتماع دا دل تے جان توں طلب گار سی۔ مگر سر کچلے ہوئے تے دل بجھے ہوئے رکھدا تھا۔مصرعہ
یار ما ااں دار دو آں ہور ہم!
شیخ فیضی سخی تے مہما ںنواز تھ آپ دا دیوان خانہ علماء شاعر تے اہل کمال دے لئی ہوٹل سی۔ اپنے بیگانے دوست دشمن سب دے لئی دروازہ کھلا تے دستر خوان بچھا سی ۔ جو اہل کمال آندے تھ ایہ انہیںاپنے گھر وچ اتاردے سن خود وی بہت سلوک کردے سن حضور وچ پیش کردے سن خدمتیںدلواندے سن یا جو قسمت دا ہُندا سی انعام تے اکرام مل جاندا سی۔ عرفی وی جدوں آئے سن تاں پہلے انہاں دے گھر وچ مہمان رہے سن عہد مذکور دیاں کتاباں توں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ حسن اخلاق لطب طبع شگفتگی مزاج ہروقت فضل تے کمال دے گلدستےآں توں انہاں دا دیوان خانہ سجائے رکھدی سی۔ نال اس دے آسائش تے آرام دے سامان وی ایداں دے آراستہ کیتے سن کہ گھڑی بھر دی جگہ خواہ مخواہ پہر بھر بیٹھنے نوں دل چااے۔ ملیا یعقوب صیرفی کشمیر ی (جنہوںنے انہاں دی تفسیر بے نقط اُتے عربی وچ تقریظ لکھی اے )جب کشمیر چلے گئے تاں اوتھے توں ملیا صاحب نوں کئی خط لکھے نيں۔ اک خط وچ بوہت سارے مضامین شوقیہ لکھدے نيں۔اور ایتھے دی صحبتاں کویاد کر کے کہندے نيں ۔ نواب فیاضی دے خسخانہ فیض وچ دوپہر دی گرمی وچ ستیل پائی دے فرش اُتے کہ ہوائے کشمیر توں وی سر د اے۔ جدوں بیٹھو تے برفاب پیو تے انہاں دے نکات شریفہ تے مقالات لطیفہ سنو تاں امید اے کہ مجھ اسیر محبت تے حرمان نوں وی یاد کرو۔
اے بزم وصل حاضر غائبان را دست گیر
ز آنکہ دست حاضراں از غائباں کوتاہ نیست
غزل
نقل عرض داشت فیضی بنام اکبر جو خاندیس نے لکھی!
ذرہ ہیچ تر از ہیچ فیضی اولاً روئے ارادت بجانب آں قبلہ مراد کہ ظاہر تے باطنش نظر گاہ خداوند یست آوردہ ادائے سجدات اخلاص مینما ید۔ بوصوے روحانی کہ دل را بچشمہ سار صدق تے صفا برونست تے ازغبار ریو در یا شستن نہ بآئین سالوسان صومعہ ظلمت کہ چند قطرہ آب رابر دست تے روے ریزندو دل را بہزار کدورت تے تیر گئے نفسانی بیا میزند تے ااں را پا دی ناں نہند۔ ثانیاً دعائے دعام عمرر تے دولت تے زازیاد عمر دل زندہ تے باطن بیدار قصد میکند کہ زندگئے حقیقی ہمانست تے پاکان آلہی باں زندہ اندوفنار ابگرد سرا پردہ عزتش راہ نیست تے از دولت اسيں دوام آگاہی مراد میدارد ۔ الحمد للہ کہ ہر دو عمر تے زندگانی تے ہر دو لت تے کامرانی بہ آنحضرت حاصل است ۔ اگرچہ امثال ااں دعا ہا از مثل ااں نامراداں از ادب دور مینما ید زیرا کہ برگزیدہ کہ تن تے جان اشرفش پرورش یافتہ نظر خدائی است تے آسمان تے ستارہ راکہ بکار سازی تے میگرد انند تے نقد ہیچ مقصودے نیست کہ در دامن دولت او نہ بستہ اند وہمگی بار عال تے عالمیاں بردوش ہمت او نہادند بدائے مشتے خال تہیدست چہ احتیاج دارد اندا بندہ بیچارہ چکند کہ منصب بندگی دعا ست دانایان ہر ملت سر بر زمین نیاز می نہیند تے پروردگار ازاں سجد ہابے نیاز است جے بندہا عمر جاودانی بیا دبندو تمامی عمر دریک سجدہ بگذار انند حق سجود او بجانیا وردہ باشندہ بندہ در قصیدہ توحید گفتہ۔
سر بہ زمین درت برون تے برداشتن
نے بطریقت درست نے بہ حقیقت روا
و در غزلے میگوید
در سجدہ کہ سر نہ زتن میشود جدا
در ملت وفا گنہش ناں کردہ اند
یارب بسیل حادثہ طوفاں رسیدہ باد
بتخانہ کہ خانقہش ناں کردہ اند
زہے شرمند گئے بندہ کہ ناں سجدہ بدرگاہ اومے برم اما امید میدارم ک یک سجدہ بے سرہم درراہ آنحضرت ابجا آورم الحاصل بعد وچ جتھے جتھے نیاز تے عالم عالم مدح تے ثنا عرصہ داشت منیماید۔
وقتے کہ بے سعادتی گریباں گیر بندہ شدہ ازدرکاہ عالی محروم ساخت ایام برسات بود درراہ بار انہائے فراواں گل دلائے بے نہایت بود آہستہ آہستہ ااں راہ طے شدہ بوااسطہ نفس راست گردن چار وار الاح شکست تے ریخت در شہر ہائے بزرگ تے دوسہ روز توقف درکار بود ۔ دیگراز کاروبار حکام تے گیرددار عتمال ملکاں محروسہ کہ در اثنائے راہ بودند مبصرانہ تے بے غرضانہ ملاحظہ کردہ نظارہ کناں گزشت بعضے را مجمل عرض داشت مینماید۔
بلوچے کہ بفوجداری مقرر شدہ نزدیک بہ تنگے کوہ درمیاں لدھیانہ تے سرہند چسپیدہ است دزدانے کہ از کوہ فردومے آیند دزدی دخاں چیزے مے برند۔ بادہم حق نذرے مید ہند۔ درآں حدود راہرواں رابسویش میکشند ۔ حافظ رخنہ باوجود آں ہمہ پیر یہادست تے پائے میزند تے درحداداامیندے ہست بذات خود امانت تے دیانت دار تے بااغہار بغایت دلکشا ساختہ میوہ باغہائے اونان تے جسغراتست یک روز ہمراہ بندہ پیادہ بسیار گشت تے گفت پیادہ مے گردم توں بدانند کہ حالے تک پیرو خزف نشدہ ام تے در خدمت تقصیر۔ نیکنم اہل ہند ز تے آسودہ ورعایا خوش وقت اندودعائے بندگان حضرت میکند۔
یعقوب بدخشی کروری سی نیسر خدمت فوجداری تے عمل داری سی نیسرو پرگنات ہردو باجبی میتواند کردو متعہد ا یمنٹے راہ میتواند شد جرات تے تردد بواقعی از دست او مے آید۔
قاسم کردرئے پانی پت نویسندہ قدیمی سربراہ است از راستی تے دیانت از ممتازاں تاں اند بود۔ شائستہ آن ست کہ درگاہ آسماں جاہ بودہ بخدمت کلی سرفراز باشہ۔ رعایائے آنجا گفتہ کہ حکم عالی بردہ عشر شذہ امید دارم کہ عمل براں نماید بموجب وعدہ کہ بایشاں کردہ بود عرض داشت مینماید۔
حکیم ععین الملک نقش دہلی وارد تے در خدمت روضہ مقدسہ تے تھاںواں پیران دہلی تے خدمت فقرا تے حسن سلوک بمردم تقصیر نمیکند تے گوجران راہزن حاضر میبا شندو متعہد بندہ اندکہ ذردی نشود پسرش عبداللہ جوان رشید است ہموارہ در خدمت بادشاہی مے باشد۔ استاد یوسف مردود عہد در دہلی ست ریش رادر طنبور سفید کردہ بودا کناں لبش از ریش تے ستش از ناخن سفید تر شدہ نیک محمد چوبانی مرد گار آمدنی است تے مستعد بزود خدمت است نمک رابحلالی میخورو شایستہ توجہ عالی است۔
چاں بدارالسلطنت فتحپور رسید اول بآستاں بوسی دولتخانہ سرفراز شدہ برائے سلامتی حضرت دعا کرداز حقیقت شہر چہ نویسد عمارت گلاں ہمہ داخل زماں شدہ دیوار ہائے سنگین ایستادہ باتشخانہاد خانہار ا بعضے ازدورو بعضے از نزدیک نظارہ کردہ عبرت گرفت خصوصاً از خانہ میر فتح اللہ شیرازی کہ بآبستین نہصد سال ماورایام تے ازادہ بود دبدبہ آلہی بود کہ بحضرت کرامت فرسودہ بودند بآتشخانہائے حکیم ابوالفتح ہور رسد اوہم یگانہ آفاق بودازاں تعریف چہ بالا ترا کناں وجود برادر گامیش غنیمت است شایستہ مجلس اشرف است سکنہ مواضع فتح پور تے پرگنات آں حدود مثل شیخ ابراہمی مردے میطلبند شیخ بایزید پسر شیخ احمد در قبیلہ خود براستی تے دستی ذات تے اکثر صفات انسانی نظیر ندارد تے لائق ااں خدمت است ۔ نیک تے بد آنحدود میانہ تے بہ اندک کس کار بسیار میتواندکرد ازنیکہ دیگرے بیاید باوتفاوت بسیار است تے خویشان اوہم انتظام صییانبد موجب معموری شہر است تے مستعد تراست دور وز در فتح پور بابہائے سینہ خراش چاہ درماندہ بود۔
آنگاہ بدرالخلافہ آگرہ کہ صد ہزار مصر بغداد فدائے آب تے ہوائے ادبار رسید دتی بغایت معمور تے مرفہ از لطافت قلعہ عالی کہ حصن حصین دولت تے اقبال است چہ شرح دہد کہ حیرت افزائے جتھے نورواں تاں اندبودو ازدریائے جون کہ بلب ادب پائے قلعہ بوسیدہ تے میگزرد چہ نویسد کہ آبروئے ہفت اقلیم است
باد دے از آب نگاہ رندہ تر
آب دے از باد گوا رندہ تر
از درودیوار شہر شوق مے بار دودرہیا چشم انتظار کشادہ تے دیوار ہابہ تعظیم مووام عالی ایستادہ امید کہ مجداً بفرقدوم حضرت کامیاب گرددداطوار شاہ قیخاں تے سلوک او بغایت پسندیدہ است شہر را برفاہیت نگاہ میدارد مہتر خاں بندہ با اخاص بادشاہ ست وجود او دراں شہر لازم است از احوال فقراو مساکین شہر خبر میگیرد ااں دو کس ا ز تردد نظام الدین احمد بسیارمے گفتند کہ متمردان مواس راکہ مالگزاری نمے کردند قلعہائے مضبوط تے جاہائے قلب تے اشتہ تنبیہ کرد۔ الحق از اصیلاں خانہ زاد کہ ور پایہ سریر والا تربیت یافتہ اندبغایت رشید است سی سال است کہ بخدمات اقدام مینما یدوروز بروز کار او در بیش است تے در اخلاص تے دیانت تے کاروانی وبیملا حظگی از مردم ممتاز است لائق آں شدہ کہ ہموار بردرگاہ عالی بودہ برامور مالی تے ملکی مطلع باشد تے در نظر دیانت اوخان خانان تے مرد احدی برابر است۔
چاں بدھو لپور رسید سراء دیداز سنگ بغایت رفیع کہ صادق خاں ساختہ تے متصل آں حمام گرمے میباشدد باغے دلکشا مشتملبر عارات تے دلکش پسرش رشید آنجا لود آں معمورہ را خواب نگاہ داشتہ تے برسرراہ بسیارے از بند ہائے خدا فیض مے برندو آسائش مے یابند۔
سیر قلعہ گوالیار ہور کردہ شد میر مرتضیٰ نذر خاں پسر خدادند خاں کہ جوہر رشد از تے پیداست پیش از بندہ یک روزہ رسیدہ بودند ویکے ازاحد یاں اززا ودھ نوں چانیدہ آوردہ بودد بجا گیر جدید ہئیر جمیعتے واشتند میر مرتضیٰ مرکار آمدنی ست تے تجربہ کارست
درقلعہ نردرکشنداس یباشد تے درا منیت راہ آنچہ از دست ا تے مے آید بجامے آرد انا کاراز اندازہ اوست میر مصطفے بامتمروان نواحی سربسرہست۔
تعریف ولایت مالوہ بہ کدام قلم نگار د آبہائے رواں دید کہ در ہر قدمے ازاں بایستے گزشت از ہمہ سو چشمہائے دلکشاچاں دلہائے پاکاں میجو شید ازاں رباعی کہ گفتہ بود بیاد آمد رباعی
زاہد بشگفت تے گل تاں پذ مردہ حالے تک
شد بادرواں تاں پائے افسردہ حالے تک
از تابش آفتاب در سینہ سنگ
صد چشمہ بجو شید تاں افسردہ حالے تک
زمینش ہمہ صالح زراعت بعضے ازاں قبیل کہ نیشکر بے آنکہ آب تے ہند میشودو سیراب سجدے کہ درپنج گزی آب برمے آید ہزار شکر کہ بطنطنہ مخدوم عالی تے موکب اقبال شاہزادہ عالمیاں نزدیک رسیدہ کہ روح بناندی در قالب ااں گل زمین کہ گلشن مراد تے گلزار عزتست درآید حق سبحانہ تعالٰ قدوم ایشاں را برکل ااں ملکاں کہ برسمت قطب جنوبی واقع شدہ مبارک گرداندو ایشاں رادر نور آفتاب دولت آنحضرت چاں قطب ثابت تے پایدار دارد۔
سرونج شہریست کہ حکم بندر دارد تے بلند خاں خواجہ سرا در ویرانی تے تقصیر نمے کند تے خانہائے کہ خویشان شہابخان تے منصبدارا ں تے سائر مردم بتدریج ساختہ بودند چو بہائے تے اکندہ فروختہ تے درودیوار اسيں شکستہ اگرچہ از پیری دت تے پایش میلرز دو عنقریب است کہ دیوار گلبن بدنش از اسيں ریز داما ولش ہمچناں سنگین است۔
در سجاد لپور خواجہ امین خویش وزیر خاں برعایا سلوک کوب کردہ تے تقاوی تے ادہ تے پرگنہ معمور ساختہ تے ہمہ چیز خود میر سد کارخانہائے پارچہ بانی ترتیب دادہ کہ چیرہ تے فوطہ برائے حضرت مے بافند تے دکان کاردانی واکردہ از دست خیلی خدمت تے سربراہی مے آید جے خدمت سرونج بعہدہ او باشد شہر معمور میشور قابل توجہ تے تعمیر است
رایق تے فائق اجین بلکہ تمامی مالوہ محب علی اسب از دست اوکار مے آیدابراہیم قلی پسر اسمعیل خاں باجمعیت دراجین بو قاضی بابا مردے خوب ست۔ باغچہ نیشکرے دارد کہ قابل تعریف است درہیچ جابااں لطافت نیشکر خوب نمے شود۔
مندرودیدہ شد ویرانہ است عبرت افزا نربداپایاب بود شتران تے کارواں بااسباب گزشتہ اسمعیل قلی خاں نظر آقا یوز باشی رادرحد جاگیر خود نگاہداشتہ سابق نوکر خانخاناں بود مرویست لایق خدمات بادشاہی تے قابل ترقیات است دراں راہ قاصدان راجی علیخان ہمیشہ بامکتوبات می آمدند چاں بجاگیر او درآمد مردم مردم خوب منزل بمنزل میر سیدند تے رسوم تے آداب کہ میباشد بجامی آوردند کیفیت ملاقات او آں بود کہ معروض داشت۔ آوازہ فرقہ دم موکب جتھے نورد حضرت شاہزادہ عالمیان گوش ہوش اہل دربار رابارکردہ است راجی علی خان ہمیشہ میگوید سعادت ااں دیار است کہ شاہزادہ عالمیاں سایہ دولت تے اقبا ل برامی می گستر ندااں سایہ برسر من مستدام باد حقیقت خدمتگاری تے خیر خواہی من بر حضرت ایشاں روز بروز ظاہر خواہد شد تے نتائج خدمات قدیم تے جدید من بظہور خواہد پیوست تے موجب سرفرازی من پروردگار عالم پناہ خواہد شد حالادر ساختگی پیشکش است کہ باعرضہ داشت مبارک قدوم شاہزادہ عالمیان دریںدوسہ روز روانہ سازد تے جہیر لائق جہتہ دوصیہ برساختگی میکند کہ بندہ ہمراہ گرفتہ روانہ درگاہ معلے شودیکے راکہ ازدست برائے شاہزادہ بزرگ ادام اللہ اقبالہ آبخا بیارد۔ ویکے راکہ دختر پسر است بحضرت شاہزادہ عالمیان مدظلہ العالی درمالوہ حسب الحکم رساند جے بندگان حضرت ہور از رائے التفات در فرمانے کہ بحضرت شاہزادہ اصد ار فرمائید اشارت بہ قبول ایںمعنی فرمایند بندہ نواز یست مبادا حضرت شاہزادہ فرمایند کہ بما حکم نرسیدہ تے درفرمان جتھے مطاع قید نہ شدہ ملاحظہ ارد کہ بایںتقریب کہ از اختراعات واہمہ است توقفے واقع شود واجب بود معروج داشت۔
دو روز از رسیدن برہان پور گزشتہ بود ہ فرمان عالمیان مشتمل بر حکم رفتن بندہ پیش برہان نظام الملک شرف تے رودیافت نمیداند کہ بندہ چہ بیطالعی دارد کہ ازدرگاہ معلے روز بروز تر میشود روزگار انتقام ایام دوام ملازمت کہ درسی سال حاصل بود دراں چند روز میخواہد بکشد بغیر از صبر چارہ نیست امیدوار است کہ جے مہلدے نصیب باشد عنقریب مراجعت نمودہ بآستاں بوس عالی کہ متضمن سعادت جاودانی است کامیاب گردو دراں راہ ہر جادر ویشے شکستہ تے مجذوبے شنید تنہا تے پنہاں ملازمت کرد ہرگاہ التماس دعا برائے حضرت نمود اکثرے سانوں گفتہ اندکہ آنحضرت راچہ احتیاج بدعائے ماست کار آں حضرت خدا ساختہ است بااں وجہ او محتاجیم تے فے الواقع امراز کدام آرزو ست کہ آنحضرت را بوجہ کمال حاصل نباشد شایہ عدالت آنحضرت بر مفارق عالم تے عالمیاں ابدی باد۔
برہان پور تے حوالے او اندک جائے ست بغایت تنگ اکثرے بوستان ہرجا قطع زمینے بودہ مزروع شدہ از میوہ انجیر خوب میشود تے خربزہ فرنگی اسيں بشاخ درخت بست بست وسی سی خﷺشہ جنبانست کم نیست تے قسماں کیلہ کہ میتواں خورد فراوانست خرپزہ ہندوستان ی اسيں ہفتہ باشد کہ رسیدہ تے ہوائے اینجادر دے ماہ آلہی بہ طور ے گرم است کہ روز بجامہ یکتہی میاشد تے شبہا بقبا اندک احتیاج میشود۔ آبہا خیلے تغیر کردہ از نزدیک شدن ایام نوروز تے تصور دور بودن از درگاہ عالی باطن رابے آرام مے یابد اما ازانجا کہ پرتو عنایت آں حضرت بردوران تے نزدیکان چاں نور آفتاب عالم تاب یکساں مے تابد فے الجملہ خود را تسلی میدہدو بتقدیرات ایزدی تے رضائے شاہنشاہی خوش وقت ست حق تعالیٰ آں حضرت راعلے الدوام برحاضر تے غائب تے نیڑے تے بعید تے فقیر تے غنی سایہ گستر دارد۔
یارب سرخیل دا میاباں باشی
فرماں دہ آسماں خیاباں باشی
تا سایہ تے آفتاب باشند بہم
درسایہ آفتاب تاباں باشی
(۲) عرض داشت۔ مشتے خاک سرگرداں فیضی بجمیع ذرات تے جور ہزاراںہزار تسلیم تے سجود بتقدیم رسایندہ بمسامع والائے عاکفان عالی حضرت شاہنشاہی ظل الٰہی
شاہجہان پرور اقلیم بخش
تخت فرزاندہ ویہیم تے تخش
طلعت او آئینہ ذات حق
فکرت تے حجت اثبات حق
قوت کونین ببازوئے او
گنج دو عالم بتر از روئے او
زوچو جم تے جام نظر بہ کفش
اوچو سلیماں خرد آصفش
ہرچہ نہ از فکر بہ نزدش فساں
ہرچہ نہ از عقل بہ نزوش جناں
شیر شکارے کہ بہ بخت جواں
کردہ شکارے دل بے آہواں
شیر دل تے شیر کشن اوہ شیر گر
تیر رو زود رس تے دیر گیر
از ورق غیب سبق یافتہ
رتبہ ہمنامی حق یافتہ
رباعی
شاہے کہ لوائے رفعتش دور زدند
در انجمنش ترانہ سور زدند
آں سب ک فروغ او جتھے رابگرفت
انجم بہ نظارہ عطسہ نور زدند
رباعی
شاہے کہ وجود او کمال است کمال
اندیشہ بو صف او محال است محال
ہرچند کہ اس م تے جلال است جلال
ذاتش ہمہ مظہر جمال است جمال
ذرہ وار خاک کردار معروض میدارد ۔ ابتدائے عرض حال از تجلیات صبح صادق کہ زمان عشرت صبوحی کشاں خلوت خانہ نوروز ہنگام جوش تے خروش زمزمہ سازان جلوہ گاہ حضور است مے نماید سحر ہاچاں از خواب (ک در محروی غشی کہ بحالت بحراں عارض شود تے مرگ ناگہانی برابر میداند) سراسیمہ بر میخیزد بہ سفیدہ سحری کہ بہزاراں نور جلدہ گری میکند چشم حیرت مے کشاید بہ تصور آنکہ ااں آں سفیدہ صبح دولت تے بیاض سعادت است کہ آں حضرت در انتظار ظہور آں بادیدہ تے دل بیدار بدولت می نشینند بعد بعد وچ کہ خطوط شعاعے نیر عالمتاب از مشرق بمشرق می پیوندد تے از ہر خط مثل نور بدیدہ می کشندد پیغام سرور بہ دل مئی ساند کہ ااں ہماں سر رشتہ نور است کہ بآں حضرت رابطہ صوری تے معنوی دارد چاں طلوع آں نور اعظم تے نیر اکبر تمام تے کمال میشود دیدہ رابآں نور الانوار آب تے دل را باں رو ح الارواح تاب میدہدو دوام بقا تے سجدہ لقائے آنحضرت را بہزاراں دعا تے نیاز میخواہد تے ااں ذرہ راست درباب صبح صادق
دریاب کہ صبح عیش رو بنمود است
خورشید در نور بدل بکشود است
بنگر بہ سفیدہ دم کہ پیشانی چرخ
در سجدہ خورشید غبار آلود است
رباعی
بنگر بہ سفیدہ تازہ نہ گلشن ازو
گلچیناں را شگوفہ در دامن او
نے نے گردے زلشکر خورشید است
گردے کہ شود چسم جتھے روزن ازو
رباعی
ہر صبح دل فیض طلب می باید
دریوزہ نور از دل شب می باید
ای ذرہ چرا بے سروپا می گردی
درحضرت خورشید ادب می باید
رباعی
شد صبح جتھے روشنی از سربگذشت
زینبدہ سپہر زیب ہور بگرفت
خورشید کراں توں بکراں نور افگند
سر توں سر عالم ہمہ در زر بگرفت
دیر از احوال روز تے شب چہ نویسد کہ بادیوار ہا ہمراز تے بادر ہا اسيں آواز ہست تے شادمانی منحصر دراں میدان کہ خطہائے خدمت ابوی واخوئی از پایہ سریر خلافت میر سد مشتمل بر صحت مزاج اقدس کہ چاں طبیعت بہار باعتدال سررشتہ اندوحرف سعادت جاودانی برلوحہ پیشانی بکلک ازلی نوشتہ تے آنکہ در درا السلطنت برتخت عزو جلال کہ مرکز دولت تے اقبال است نشہ انتظام عالم تے عالمیان بہ قوانین عقل کامل تے اسالیب عدل شامل میفر مایند تے مژدہ فتح تے نوید نصرف از اطراف تے اکناف ملکاں محروسہ میر سد۔ ازاں بشارت ہائے ربانی سجد ہائے شکر پروردگار بتقدیم میر ساند تے این نیم نفس باقی ماندہ رابہ سانوں مژدہ ہائے دلاویز وابستہ میداند دچاں حالات ااں حدود موبموے برضمیر انور کہ آئینہ گیندی نمائے عل کل میداند روشن است ۔ برہماں اکتفامی نماید برہان نظام الملک از خاک برداشتہائے آنحضرت تے پروردہ نعمت آں دولت خانہ خود را میداند ۔ چہار ماہ کامل ہست کہ بر سر جاگیر عادل خاں رفتہ از احمد نگر بمسافت ہفتاد وپنج کر وہے نشستہ تے برکنار آب نہلوارہ کہ آبیست بزرگ تے سرحدیست میاں جاگیر ہر دو قلعہ گلبن ساختہ تے عادل خاں حالے تک در قلعہ بیجا پور نشستہ تے لکر خود را باشاہزادہ ہزار سوار فرستاد تے ہر روز جمعے ا ز طرفین برآمدہ جنگ میکندو از جانبین جماعتے کشتہ میشود تے دراں ایام باقر را کہ عموی برہان نظام الملک میشود دربیجا پور بفلاکت می بودو عادل خاں تے ابرداشتہ تے پیش رو لشکر خود کردہ گفت کہ تاں بحکومت میر سی تے ازاں معنی فی الجملہ نگرانی راہ یافتہ تے راجی علی خاں دوکس اعتمادی خود را پیش نمودہ احتمال دارد کہ دراں ماہ گرگ آشتی فرار یابد اماحالے تک اثرے پیدانیست وقتے کہ از احمد نگر میرفت مبالغہ عظیم کردہ شدد بیطاقتی ہا نمودہ شد بعجز تمام گفت کہ پیش کش تیار میشود بآنکہ نیمہ رارفتہ بود دو مرتبہ پیش او رسید تے چندانکہ درحوصلہ گنجد نصیحت ہائے روشن کہ درجات تے دانش تے قانون معاملہ پسند نماید ۔ رہنمونی کردہ شد گفت حالے تک پیشکش تیار نشدہ بے اختیار در شہر اُتے شورش کہ از فتنہ سازاں تے اوباشاں لبالب است تکیہ بر اقبال آں حضرت کردہ توقف نمود ہمیشہ خط مینو یسد کہ شماریا معاملہ بآں درگاہ عالم پناہ رواں مے ساز م چاں تربیت کردہ تے نظر یافتہ حضرت است امیدوار است کہ ہمیشہ بر شاہزادہ سعادت سلوک نماید تے سلوک او مقبول درگا ہ حضرت شود توں عاقبت او بخیر باشد چیز برآں حضرت ظاہر است تے ہمہ تے قائق احوال ہور برضمیر اقدس پرتو خواہد نداخت احمد نگر را احمد بنا کردہ کہ پدر نظام الملک بحر یست کہ جد ااں برہان است بااں طریق برہان بن احمد تے احمد قلعہ ساختہ از شہر چا ر پنج تیر پرتاب دور است تے حاکم آبخامی نشیند تے اطراف قلعہ میدان ست تے شہر طولانی آباد شدہ تے حصارے ندارد وا ز احمد نگر دوکر اوہی چشمہ ایست کہ آب را بطریق کاریز بہ شہر آوردہ تے تقسیم کردہ در بعضے خانہائے بزرگاں جدول پوشیدہ ازاں آب رسیدہ تے حوضکہاست کہ پرمیشودو باقی مردم بہ تمام تے کمال شورا بہائے چاہ میخورند تے مولانا عبدالرحمن جامی از بوالعجبی ہائے عالم گفتہ اند
مستلزم ممات بود زہر تے قیمتی است
سرمایہ حیات بود آب تے کم بہاست
در ایام جناں مرتضے بیراں شہر صلابت خاں بنامش باغے ساختہ فرح بخش ناں سردبسیار داردو عماردے است درمیان حوض بندہ آں را ندیدہ تے ہوائے ااں حدود چندانے گرم نیست درعین سرطان کہ تیر ماہ الہی است شبہا احتیاج بلحاف میشو داز میوہ ہائے خربزہ خود اصلانیست چیزے درشت بیمزہ میشود کہ مردم ااں جامیگفتند خرپزہ است بندہ باور نکردوہ از میوہ ہا انجیر ااں جا بدنیست او انگور فخرے تے ہور اقسا اسيں میشود اما فراواں نہ انناس از اطراف بسیار می آرند۔
امرت پھل وکیلہ فراوان است انبہ ااں جابد نیست گل سرخ بغایت کم باوجود کمی کم بوہم چنبہ تے ہور گلہائے ہندوستان بسیار است درخت صندل درباغہانشاں مید ہند درخت فلفل بسیار ست چند درخت انبہ ااں جاست کہ در دلود حوت برمیدہد واز محترفہ زرگراں خوب تے پارچہ بافاں بے بدل اند۔ از ہمہ چیز دکن پارچہ است کہ میتواں گفت کاغذ تے پارچہ خوب دردو جامے سازند تے مے بافندیکے درپتن تے ہور در دولت آباد بیش ازاں چند سال دو بار ای جا قتل عام شرویک کس ازمردم ولایت زندہ نماندہ تے تاسہ روزمی کشتند مردم خوب از فضلا تے تجار تے غیر آں کہ دراں مدت جمع شدہ بودند بہ قتل رسیدند تے خانہائے آنہارا بغارت بردند تے یکبار ہور بعد وچ آمدن برہان الملک تاراج عظیم برسرغریباں شد تے ہر کہ برسر اسباب خود می ایستادمی کشتند تے زخمی میکردند برادران شیخ منور ااں جاغارت زدہ تے زخمی ہستند واز شرم بخانہ خود نمی تواند رفت تے شیخ منور ااں جا امید وار عنایت است تے سوداگران افغان لاہوری تاراج زدہ بسیارمی گردند تے بعضی مردم تے ملازماں عصمت قباب سلیمہ سلطان بیگم ہور غارت یافتہ ہستند اسبابے کہ بدست ااں طور اوباشاں افتادہ باشد چگونہ باز بدست می آید بیفائدہ می گردند تے سرگردانند۔
ہور ابراہیم عادل خاں حاکم بیجا پور بیست تے دوسالہ است تے برادر زادہ علی عادل خاں خالی از جوہر سعادت نیست ارادت غائبانہ بحضرت داردچاں دلاور حبشی تربیت کردہ اوتسنن دارد تے ااں دلاور را بد کردہ اند حالا پیش نظام الملک ہست تے محمد قلی قطب الملک تشیع دارد۔
معمورہ ساختہ تے عمارت پرداختہ بھج نگر ناں بنام بھج متی کہ فاحشہ کہنہ تے معشوقہ قدیم ادست حالا ولایت دکن ازانچہ در جاگیر ااں دوسہ کس مقرر است تے چہ ازانچہ راجہا دارند تے سلوک اینہا باک ہور مبصر اند باوجود چنداں موانع ملاحظہ کردہ شد جے دمے چند ہور مہلت باشد بحضور اشرف بہ تفصیل عرضہ داشت خواہد نمود وااں ولایت را داخل ملکاں محروسہ می شمار دویک مرتبہ طنطہ قدوم اشرف تے آوازہ موکب عالی ااں حدود رسید۔ ااں غزل بہ طریق حسب حال روئے نمود چاں از دل اخلاص منزل برخاستہ امید بہ وقوع انجامد ۔
غزل
نسیم صبح مشک افشاں زگرد راہ می آید
مگر از موکب اقبال اکبر شاہ می آید
شبستان سعادت راز نقل وے لبالب کن
کہ شہ در بوستان تے شمع درخرگاہ می آید
مغنی حجلہائے ارغناں ترا قفل بردرنہ
کہ در گوشہ صدائے کوس اکبر شاہ می آد
بہ مہد سایہ دولت جتھے گو بادشاہی کن
کہ بال افشاں ہمائے چتر ظل اللہ می آید
جے غم در غم شادی نمیرد جائے آں وارد
نشاط دوستاں بر دشمناں جانکاہ می آید
منجم بر سعادتہائے روز افزاں کواکب را
بشارت دہ کہ بر اوج ثریا ماہ می آید
بہ ہمت فتح عالم کن کہ در میداں سریاراں
ز صد لشکر بیاید آنچہ ازیک آہ می آید
دعا رامی برم توں آسماں بردست تے ااں باشد
کہ از دست دعا گویان دولت خواہ می آید
دم صبح سعادت میدہد غافل مشو فیضی
کہ فیض صبح آگاہی بر دل آگاہ می آید
خموشی را بلند آوازہ کن ااں جا کہ از حیرت
عیادت نیک میخیزد نفس کوتاہ می آید
حضردا برہمزدگی ضمیرد تے آشفتگی دماغ نہ آنچناں سراسیمہ دارد کہ سروسامان سخن آرائے برگ تے نوائے اندیشہ پیمائے ماندہ باشد دلیل ااں معنی ست کہ از لسان الغیب دارد شدہ۔
کے شعر تر انگیز خاطر کہ حزاں باشد
یک نکتہ ازاں معنی گفتیم تے سانوں باشد
گاہ گاہے در د ولی تے حسب حالی بے اختیار بیراں می تراددگاہ ہمہ حسب حالت گاہ دریک بیت دوبیت درج میابد باقی بطفیل گفتہ میشود چنانچہ روشن غزل است کہ ہر بیندے از حاندے خبر میدہد تے آنکہ تمام غزل بیک تے تیرہ واقع میشود نادرمے افتد یک مرتبہ عرضہ داشت بدرگاہ می فرستاد تے ااں غزل درحسب حال آں روئے نمود۔
فرستادہ ام گل بدست گیا اے
زبہر کل گوشہ کج کلا اے
نفس ریزہ بستہ بربال شوقے
جگر پارہ ماند بر برگ آہے
گرد دادہ دل در کف تیرہ شامے
گردہ کردہ دم بادم صبح گاہے
مژہ چند بر موکب شہر یارے
نظر باز بر جلوہ شاہ راہے
بااں نیم آہے کہ تالب بجنبد
تسلی دہ آرزو گاہے گاہے
ہزاراں غم آورد روبا کہ گویم
کہ برنیم جاں کس نیار تے سپاہے
چرا میزند شعلہ سر توں بہ پایم
جے موبمویم ندارد گناہے
زخون ناب مژگاں چہ بیراں تراوم
چہ گلہا کہ سہ روز شب گیا اے
چہ پرسی کہ در خاک تے خاں کیست فیضی
بیغتاد صیدے زفتراک شاہے
یک مرتبہ بعضے ہمراہاں بہ طریق خالی شدن شہر تے گریز اگریزی مردم داخل فتنہ تے فساد بیدلی کردند تے بندہ نصیحت گرانیہا بودم تے میگفتم کہ یاراں مرابہ فتراک اقبال ابد قرین بندید تے ااں را حصار الٰہی بہ شمار ید تے غم مخورید دراں باب ااں غزل روئے نمود
باز یادان طریقت سفرے درپیش است
باز یادان طریقت سفرے درپیش است
رہ نوردان بلارا خطرے درپیش است
پانہ نہادہ دراں بادیہ قافلہ سوز
ہر کہ دیدم ز اندیشہ سرے درپیش است
کس نمی گویدم از منزل اول خبرے
صد بیاباں بگذشت تے دگرے درپیش است
ہمرہاں ااں ہمہ نومید بنا شید از من
کہ دعائی سحرم را اثرے درپیش است
مانہ آنیم کہ نادیدہ قدم بگذاریم
شکر کن قافلہ را رہبرے درپیش است
عاقبت ناصیہ ماشود آئینہ بخت
کوکب طالع ماریا نظرے درپیش است
اے صبا برسر آفاق گل مژدہ بریز
کہ شب تیرہ ماریا سحرے درپیش است
فیضی ار قافلہ کعبہ رواں نیست براں
ااں قدر ہست کہ از قدرے درپیش است
آخر الامر بعضے ہمراہان تاب ہمراہی نیاوردہ تے کوتہ اندیشی نمودہ رفتند بہ تقریب آنہا گفتہ شد حسب حال است کہ نوشتہ می شود۔
زہم رہاں بہ کہ نالم کہ کوتہی کردند
بمیر قافلہ عشق بے رہی کردند
ہزار بادیہ زاں نامور فغاں آباد
کہ محمل دلم ازبار خود تہی کردند
گذاشتن چومنے را نہ از مروت بود
براہ عقل نرفتند تے ابلہی کردند
بگرد نالہ شبگیر بختیاں گردم
کہ در سماع نشستند تے خرگہی کردند
بیار ساقی ازاں شمع راہ گر مرداں
بدہ بکورئے آنانکہ گمرہی کردند
نوید بخت بہ فیضی رساں کہ اہل طلب
جمازہ گرم بیاد شہنشہی کردند
ہور در ایام طراوت بہادر تے لطافت اروی بہشت کہ نسیم آں از دل دود مے انگیخت وہوائے آں برجگر آتش مے بیخت دوبیت گفتہ شدہ بود درمیان ااں غزل است کہ در زمین غزل میر شاہی واقعہ شدہ است
ماسادہ لوح دیر تے خط سر نوشت ما
عکس است از کتابہ طاق کنشت ما
در راہ ما دلیر تگاپو مکن کہ ہست
بالعرسالکان مراسر نوشت ما
اے کبک مسعت قہقہہ برباغ مامبر
گل غنچہ میکند دم اردی بہشت ما
معلوم شد کہ حاصل مازین بہار چیست
روزے کہ برق فتنہ وزدگرد کشت ما
تعظیم حال دروکشاں داشت در نظر
پیر مغاں کہ برسرخم ماند خشت ما
فیضی بہ بین بہ ناصیہ ماکہ عشق کرد
محو سجودیت رقم سرنوشت ما
ودر سانوں ایام یکبار فوارہ میجو شید ااں غزل حسب حال روئے نمود
میکشد شعلہ سرے از دل صد پارہ ما
جوش آتش بود امروز بفوارہ ما
ہر کسے روز ازل تختہ تعلیم گرفت
عشق مشاطگی آموخت ز نظارہ ما
ہیچ دانی دل ماخورد چرا بشکستند
آسماں آئینہا ساخت ز سیارہ ما
رونق عہد بہ بینید کہ بر بستر خاں
فتن مے بارو از آئین ستمگارہ ما
خون پاکاں بود امروز دراں شہر کہ ہست
جرعہ مژدہ فشاں برلب خونخوارہ ما
دیدہ او بگذار جگر انباشتہ باد!
ہر کہ گوید خبرے از دل آوارہ ما
فیضی از نقد جتھے گرچہ تہی دستانیم
کیمیا سالہ برد زنگ ز رخسارہ ما
تربت میر حسن دہلوی در دولت آباد ات غالباً ہمراہ سلطان علاء الدین آمدہ ااں جا عمر مستعار را بآخر رسانید بخاطر رسید کہ دیوان ا تے کشودہ یک غزل تبر کاتیمنا تتبع نمودہ شود اتفاقاً ااں غزل آمد
باز نوائے بلبلاں عشق تاں یاد میدہد
ہر کہ بہ عشق نیست خوش عمر بباد میدہد
شکستہ بستہ گفتہ شداز اتفاقات حسنہ آنکہ ناں حضرت شاہزادہ عالمیاں قافیہ بود تے بنام ایشاں مزین ساختہ فرستادہ تے ااں معنی راتفاول برفتح تے نصرت نمود بعرض اشرف ہور میر ساند
صبح کہ ترک مست من شیشہ کشا میدہد
عقل بخاک میدہد صبر بباد میدہد
ہم مژہ اش ستیزہ را دشن بدست میدہد
ہم نگہش زمانہ را عربدہ باد میدہد
آہ کہ بردماغ دل میز ندم نسیم خاں
جرعہ بسا غرے کہ آں ترک نژاد مید ہد
جلوہ کاروان مانیست بناقہ تے جرس
شوق تاں راہ می بعد درد تاں زاد میدہد
بیکسم تے شکستہ دل تشنہ ابر وہمہ
گربخور ندخون من کیست کہ داد میدہد
فیضی نامراد من ازغم دہر غم مخور
زانکہ مراد اہل دل شاہ مراد میدہد
تاج ستان تے تاج بخش باد کہ درسپہ کشی
باغ غبار موکبش تاج قباد میدہد
الحاصل در ہر آنے تے درہر شانے آں حضرت ملحوظ تے مشہور ندو مناقب تے معالی آں حضرت ہموارہ در نظر است تے حالات تے کمالات درپیش دیدہ جلوہ گر در نظم تے نثر حضرت تے ااں حالت دراں غزل درج نمودہ شد
ہر نظم گوہراں کہ بیاد تاں گفتہ ام
دل رخنہ کردہ تے جگر خویش سفتہ ام
از دیدہ صد نگاہ فراہم نمودہ ام
تاکر دصد نظارہ زراہ تاں رفتہ ام
بیداری ستارہ گواہ است کز فراق
شب بگذر اندم کہ بر آتش نخفتہ ام
بربستہ ام شگاف دل از پارہ جگر
تابنگری کہ درد تاں در دل نہفتہ ام
دارم ہزارہ پارہ ولے دہ چہ حسرت است
کاندر خزان ہجر تاں گلگل شگفتہ ام
چاں جلعہ تاں در تے دل تے در دیدہ من است
تاخود حدیث گفتہ تے از خود شنفتہ ام
فیضی گماں مبر کہ غم دل بگفتہ ماند
اسرار عشق آنچہ تواں گفت گفتہ ام
ہور امثال شش جہاز از ہرمز دریاے شدہ بود خواجہ معنائی جہری کہ عمدہ تجار است باقفائے دولت اسپ عراقی تاسہ جہاز بکوہ رفت تے قاعدہ فرنگیان است کہ چہار اسپ رابکوہ می برندواسپان را آنچہ خواہش میکنندے مے گیرند تے باقی را میگزا ر ندوبسہ جہاز در اروی بہشت ماہ الٰہی در چیول کہ داخل جاگیر نظام الملک است رسیدہ ااں مردم گفتہ اند کہ بست تے چہار روز در دریا بودیم بعضے سوداگراں تے بعضے قزلباشاں راکہ از صر ٖصر حوادث تے فتن عراق تے فارس فرار نمودہ بعزیمت آستاں بوس آں حضرت بمامن ملکاں حفوسہ رسیدہ اند کلانتر اینہا حسن قلی افشار ست جوان بہادر ست در زمان طہماسب حکومت بعضے از نواحے اصفہان کردہ تے ہور حسین بیگ لشکر نویس است کہ در ایام حکومت یعقوب خاں نتوانست آبخا قرار بہ بو دن داد۔ وااں دوکس باکو چ خو د آمدند تے در چیول فکر زار راہ میکنند بہ بندہ خطہا فرستادہ استمائے طلب داشتہ بودند بندہ یک جواب بہر ود نوشتہ بود خط اینہا بجنس تے نقل خط خود ارسال داشتہ بنظر اقدس خواہد گذشت ہور از اہل جہاز حمزہ حسن بیگ است کہ خویش خان خاناں است عزیمت تتہ دارد ہور حاجی ابراہیم رکابدار سابق شاہ طہماسپ بود عنایت بیگ تے امی شناسد تے غلامے زرگر اسيں میداند چندے از اہل جہاز توں احمد نگر اند احوال عراق تے روم تے آں حدود بطورے کہ معلوم شد خلاصہ آں بعرض میر ساند شاہ عباس بہ بست سالگی رسیدہ تے عین شعلہ جوانی اوست زانچہ طالع دو برادر اوکہ ابوطالب میرزا تے طہماسپ میراز انام دارند مصحوب عرضہ داشت ارسال داشتہ منجمان درگاہ احوال تے احکام از آغاز تے انجام عرض خواہند نمود شاہ عباس بہ تفننگ اندازی تے چوگان بازی تے نیزہ بازی تے شکار شغفے تمام دارد تے بیاز شاہین مائل ست پارسال دو مرتبہ در نیزہ بازی از اسپ افتاد یک مرتبہ در اصفحان تے یک مرتبہ در شیر ازو در ہر مرتبہ بزانوئے او آسیب عظیم رسیدہ اما بخیر گذشت آثار شجاعت تے جاوت تے غیرت از پیشانی احوال او مے درخشند باوجود مستی جوانی تے شاہی کہ ہوش ربائے اکثر جوانان است جوہر رشد تے عقل ازومی تابد حالے تک بہ نفس خود بہ مہمات سلطنت پرداختہ تے کاروبار ملک تے مال بہ عملہ تے فعلہ گذاشتہ ۔ فرہاد خاں وکیل مطلق العنان تے مصاحب دائمی اوست تے حاتم بیگ ارد باری کہ ازدرایت تے کفایت بہرہ تمام دارد وزیر حکومت است نزدیک رسیدہ کہ شاہم اسيں از خواب گران غفلت بیدار شودو از مستی ااں بادہ ریا ہشیار گردد۔ تے ازاں کہ اکثر ولایت خراستان از بے پروائی تے پریشاں رائی از دست رفتہ بغایت متاثر است تے در استخلاص آں اہتمام دارد پار سال میخواست کہ برسرخراساں لشکری چاں نیڑے ہری رسید طاعونہ پیدا شد بعضے رادر تہ بغل تے بعضے رادر بیخ ران کہ مفرح اعضائے رئیسہ اند بشرہ مقدار نکود یا زیادہ یا کم برمی آید تے ازہم میگذشتند ۔ شاہ اسيں تب کرد تے فتح عزیمت نمود تے بجانب قزواں شتافتہ تے فرہاد خاں با بعضے امرائے خراساں تے بعض شہر را گرفتہ در حوالے مشہد رسید تے چنداں ہزار ازبک رادراں میاں کشت پسر عبداللہ از براہ یلغار کردہ تے برسراورفت واد بموجب قرارداد کہ بشاہ کردہ بود برگشتہ بہ قواں آمد مردم کارواں میگفتند کہ پسر عبداللہ خاں باپنج شش ہزار کس کہ دراں یلغار رسیدہ بودند جے فرہاد خاں می ایستاد کار از پیش بردہ بود شاہ را پار سال منجماں منع میکردند کہ بہ خراسان متوجہ نشود تے بہ امسال مے گفتند کہ لشکر بہ کشد فتح از جانب شاہ خواہد بود تے بہ ہمیںمضمون خطے از خان احمد گیلانی کہ از عالم نجوم بہرہ مند ست ہور رسیدہ تے ہور دولتیار کرد درمیان تبریز تے قزواں بابست ہزار کس نامردی کردیک مرتبہ شاہ بجبتہ دفع تے حساں حاں حاکم قم را باپا نزدہ ہزار کس فرستادہ بود حساں خاں شکست یافتہ بود احتمال داشت کہ چاں بخراساں متوجہ شود دولتیار برسر قزواں بیاید شاہ در دہم رمضان سال گذشتہ خود برسر دولتیار رفت بعضے برادران دولتیار ااں معنی را فہمیدہ خود شمشیر درگر دن کردہ پیش شاہ آمد شاہ اورا در صندوق کردہ در قزوین آورد تے سوخت مردم می گفتند کہ دفع او کم از دفع ازبک نبود شاہ درہمہ ایام تورچی راپیش خان احمد گیلانی فرستادہ بود تے برسر پرخاش شدہ بود کہ ماریا ااں ہمہ حوادث ردے از شماداد ہیچ اثر یک جہتی ظاہر نشد خسان احمد ضعیف نالی کردہ پیری تے توانائی را درمیان آورد اظہار کمال خلوص واردات نمودہ تے گفتہ کہ ولایت تے ناموس من ہمہ تعلق بشاہ دار دو صبیہ خودر ابہ فرزند شاہ کہ صفی ناں دارد تے درمشہد متولد شدہ تے شش سالہ است امزوساختہ عریضہ نوشت شاہ ااں معنی قبول نمودہ ا ز قزوین حاتم بیگ رابا جمعے از علما بگیلان فرستاد تے رشب برات گزشتہ عقد غائبانہ کردہ اند ورفتن تے آمدن ااں مردم بہ چہل روش کشید خاں احمد آرزو ابریشم قماش کار است تے ہور تحفہا نیڑے بدہ ہزار تاں ماں فرستاد تے بروند ہاہم خوب پیش آمد بعد وچ شاہ ز قزوین بہ اصفہان متوجہ شدہ در راہ خطے رسید کہ در یزدجماعۃ ازبک نیڑے بصد تے پنجاہ کس بہ بہانہ موداگری آمدہ اندو بہ سپاہی مے مانند بحاکم یزد نوشت ہ آنہا راندا رسیدمن بہ حکمت نگاہ دارد تے چاں شاہ در یزد آمد آنہارا اُتے سید تے خواست کہ آزار رساند گفتہ اند کہ ما سوداگر انیم جے شما سوداگراں را آزار میر سانید سوداگران ولایت شماہم آنجا بسیار اند شاہ آنہار ا گذاشت تے ازیزد باصفہاں آمد تے قور چیاں را باہتمام تمام ولایتہا فرستاد تے مقرر ساخت کہ در سانوں نوروز حوالے طہراں کہ ہمہ لشکر از اطراف جمع باشد تے قرارداد کہ امر تے قورچیاں کوچ خود را ہمراہ بردندتا برسر ناموس خود بودہ خیال برگشتن بخود راند ہند تے انتظار خیر باد کار سلطان کہ بدرگاہ عالم پناہ آمدہ بسیارمے برد تے توقع داشت کہ فکر لشکر ازاں جانب بہ طرف خراسان تعین شود ظاہر آنست کہ جے امرائے اطراف ولایت تمرد تے مخالفت نہ نمودہ باشند بعد وچ نوروز برخراساں لشکر کشیدہ باشد تے منجمان عراق می گفتند کہ شاہ را دراں سال خطرے عظیم تے قاطعے در درجہ طالع تے سیدہ تاچاں بگذر د شاہ را رگ غیرت در جنبش است تے داعیہ تردد دارد تاتقدیر چیست شاہ لشکرے کہ از ملکاں خود طلبیدہ بااں تفصیل است
ذوالفقار خاں برادر خاں حاکم اردبیل تے دامغان تے ہ ہزار کس حسین خان قجر باجمعتہ قجر دراز دہ ہزار کس شاہ قلی سلطان شاملو حاکم ہمدان چہار ہزار کس۔ چراغ سلطان حاکم رے چہار ہزار کس فرخ خاں برادر مرتضے خاں ترکمان پنج ہزار کس۔ محمد قلی سلطان پسر مرتضے خان دو ہزار کس بنیاد خاں عاکم شیراز توابع دہ ہزار کس۔ حاکم یزد مع توابع پنج ہزار کس۔ امیر حمزہ خاں دسیادش خاں معہ پیادہ تے سوار چہار ہزار کس۔ حاکم یزد معم توابع پنج ہزار کس۔ امیر حمزہ خان تے سیادش خاں معہ پیادہ تے سوار چہار ہزار کس۔ ملک سلطان محمد ہشت ہزار کس۔ ملک سلطان شاملو ہزار کس۔ احمد سلطان ذوالقدر ہزار کس۔ فرخ حسین خان شاملو پنج ہزار کس پسر علی خاں ہزار کس ۔ یادگار علی سلطان حاکم خوارزم تے شمنان شوار تے پیارہ دو ہزار کس۔ پیادہ تے سوار اصفہان دہ ہزار کس جماعہ پیادہ از جمیع شہر ہا پانزدہ ہزار کس۔ تفصیل لشکر قورچی خاصہ وغیرہ بست ہزار کس نور باشی وغیرہ سوار یاز دہ ہزار کس۔ پیادہ ہشت ہزار کس تفصیل لشکر غلامان شاہ دیو جمشید حاکم قزوین دو ہزار کس۔ دیو حسین سہ ہزار کس۔ دیو ابدال دو ہزار کس۔ ااں لشکر از صد ہزار کس زیادہ است مردم می گفتند اکثر خواہند آمد کہ ہنگامہ اہتمام عظیم است توں امروز دراں صحبت شدہ باشد
ہور یکے از عراق مبارک ناں در نواحے شہر شوستر خروج کردہ تے مکرابہ لشکر روم جنگ کردہ ہمہ محل بر ایشاں ظفر یافتہ تے خود را از محبان شاہ میگیرد تے دم یک جہتی میزند تے تحفہ گرامی میفرستد۔ دو سال شدہ تے در بصرہ تے بغدا د از رہگزر او بر تریست یکے از مخالفان او آمدہ ملازم شاہ شد بادشاہ تے اد اخل قورچیاں ساختہ روزے بہ شاہ گفت کہ مبارک بشما فیلسوفی میکند جے باورندا تے اسپے دارد کہ بہ نہصد تومان خریدہ تے امروز چشم زمانہ مثل او تگاورے ندیدہ باشد ازو طلب دارند جے فرستاد ہرچہ او میگوید راست است۔ در ساعت شاہ باد خطے مے نویسد ہ مابر جناح سفریم تے شنیدہ ایم کہ چناں اسپے دارید خاطر مائل باں شدہ ست بفر ستید جے میسر شود از سواران کار آمدنی ہور آنچہ در وقت گنجد بفر ستید کہ دراں یساق باما باشند چاں ااں خط بمبارک میر سید در ہماں روز ہما ں وقت ہماں مرکب باسی صد اسپ ہور باپسر خود معہ شش ہزار سوار روانہ مے ساز تے ااں ہاپیش شاہ سید ند ہور دہ ہزار عرب از اعراب عامری در نوحے خراسان جمع شدند تے از برائے دین تے مذہب قرار بہ جنگ اذبک دادند۔ انتظار شاہ میکشیدند۔
ہور از وقائع پار سال آنکہ شاہ عباس دو برادر خورد خودرا کہ ابوطالب مرزا طہماسپ مرزا ناں داشتتند میل کشیدہ تے اسمعی مرزا تے پسر حمزہ مرزا می کشیدہ چاں بسیار خورد سال بود میل بافتن تاب نتوانست آور بہ ہماں عذاب جاں بحق تسلیم کردہ شاہ عباس دو پسر دارد یکے مرزا صفی کہ بعرض رسید ہور مرزا حیدر کہ پار سال ولادت یافت تے سلطان محمد پدرش نابینائے مطلق شدہ ہمراہ شاہ عباس می باشد تے برائے ا تے خیمہ علیحدہ میز نند اندک چیزے باد مقر ر شدہ بفسق تے فجور مشغول ست ہزال تے خندہ تے رقاصی د خواندگی برمزاج او غالب است۔
ہور پیرانہ سال در ارد پیل دبائے عظیم شدہ چنانچہ بسیارے از مردم شہر را گذاشتہ بہ اطراف رفتہ بودند تے ااں جاکہ ماندہ بودند تمام تے کمال مردہ بودند تے سوداگر بسیار خانہ بخانہ مردم افتادہ بود تے درخا نہائے جمعے بگل برآوردہ بودند چاں بشاہ ااں خبر رسید قورچی تعین نماید کہ ضبط اموال تے تحقیق مردم مہلک نماید
ہور از احوال پیرانہ سال اانکہ چاں بکتاش خاں کہ حاکم کر ماں تے یزد بود جمعتے داشت تے بشاہ عباس سرکشی میکرد یعقوب خاں ذوالقدر کہ حاکم شیراز بود بفر مودہ شاہ عباس برسریز درفت تے بکتاش راکشت تے اسباب فراواں بدست او افتاد تے دماغ آں تنگ حوصلہ خللے پیدا کردہ تے باد بیخردی تے سودائے کوتہ اندیشی در اسراو پیچیدہ چنانچہ بہ مردم خودی گفت کہ من از شاہ طہماسپ حاصل شدہ ام تے بہ بادشاہی برسر دو ر شیراز بنیاد خود سری تے سرکشی مے کردد نزدیک بقعہ شیخ سعدی قلعہ ساخت تے شاہ عباس از اصفہان مکرر تے اطلبیدہ تے اموالے کہ بدست تے افتادہ بود طلب تے اشت نہ خود رفت نہ از اموال چیزے کہ بکار آید فرستاد شاہ از اصفہان بادروازدہ ہزار کس یلغار کردہ بہ شیراز رسید تے اودر قلعہ اصححر شیراز با چہار صد کس مستحصن شدہ شاہ چہار ماہ نشست جماعتے کثیر رابہ دور قلعہ تعین نمود ہ در مجلس خود می گفت کہ باعتمادے تر از یعقوب نوکرے نداریم تے دشمناں تے اتر سانیدند تے اوہم متوہم شدہ پیش مانمے تاں اندر رسید ااں خبر مکرر باوریدہ شام اسيں معتمداں را فرستاد تے بہ افسون تے افسانہ او رارا قلعہ کشیدہ شاہ از تقصیرات او درگذشت باآنکہ روزے خان بیگ کہ ملازم یعقوب خاں بود بہ شاہ گفت کہ یعقوب خاں قصد شمادارد تے جمعے را براں کار موافق ساختہ شاہ قبو ل ااں معنی بنمود تاروزے بہ شکار برآمدند باجمعے از افراد خاں بیگ باز درعین شکار بہ شاہ گفت کہ یعقوب خاں در زیر جامہ زرہ پوشیدہ تے برسر غدر است شاہ بہ تقریبے دست بردوشش میر ساند مے یابد کہ زرہ پوشیدہ است بہ بہانہ درد سر ترک شکار کردہ بہ شہرمے آید روز ہور در دیوان خانہ می نشیندو مے گوید کہ یعقوب خاں را حاضر ساختند تے جمعے از نوکروان اوراکہ ہر یکے بہ لقبے تے خطابے بدنام کردہ بو د آوردند اتفاقاً پیش ازاں بجپد روز ریسماں بازاں ریسما نہاکشیدہ بودند کہ ریسماں بازی کنند یعقوب خاں رابجااء خود میگوید کہ بنشنید تے ابہ تمسخڑ آنجامے نشاند تے شاہ خود عصائے گرفتہ پیش اومی ایستد تے میگوید کہ شاہی بہ یعقوب خاں میر سد ایشاں شاہ باشند تے مانوکر اں آنگاہ شاہ ایستادہ بہ آواز بلند میگوید کہ شاہ یعقوب خاں چناں حکم میفر مایند کہ فلاں نوکر ماریا ور ریسماں بہ کشند ہمچناں تے امی کشید ند تاآنکہ ہلاک می شدد ہمچناں ہریکے را بہ طرزے خاص کشتند آخر نوبت بہ یعقوب خاں میرسد تے آویختہ درشکنکہ کردند تے بہ سیاست مام لقمہ سگاں ساختند تے حکومت فارس بہ بنیاد خاں ذوالقدر وادہ خود باصفہان آموقریب دو ماہ آنجا بودہ تفردین رسید تے تتمہ احوال سابقہ معروض شد۔
ہور از اخبار روم آنست کہ سلطان مراد در استنبول است صرع قدیم کہ داشتہ دراں ایام طغیاں کردہ چنانکہ بعضے اوقاات از صباحے تعشی مے کرد توں آخر روزگاہ بہ نیم روز تانیم شب سوار نمے تاں اند شادر در سواری بسیار میگردد تاسہ فرسخے ااں طرف تبریز در تصرف رومیہ است تے کوتل شمال سرحد شہ تے قراحسن استاد جلورا پارسلا بہ استنبول فرستادہ سرحدم مشخص کردند وحاکم تبریز خواجہ سرائیست جعفر ناں بہ تدبیر تے شجاعت در گنجہ سراواں تے قراباغ قلعہا ساختہ تے استحکام نمودہ رومیہ بہ ہمسائیگی قزلباشاں راضٰ ترانداز ہمسائیگی اذبک غالباً سلطان مراد بہ عبداللہ خان نتوشہ بود کہ باعث تاخیر تے اہمال چیست ازاں طرف شما بیایند تے ازاں طرف مامے آئیم تاقزواں سرحد جانبین بودہ باشد عبداللہ خاں نوشتہ خراساں خود بقزواں منتہی میشود تے نزدیک است کہ گرفتہ شود۔ مے آیم داعیہ تے شوق ملاقات درج کردہ بود رومیہ را ااں حروف دور از کار ناخوش آمدہ رنجیدہ در کنگاش نہ آں بودند کہ بہ شاہ عباس کمک بد ہند پسر مرزا حمزہ پیش رومیہ است اگرچہ رومیہ تے اطلبیدہ اند کہ با وصیت خواہم کرد اما محالست کہ خلاف قانون کنند تے در طلبید نش حیلہ چند خیال کردہ اند۔
ہور سرآمد دانشمندان عراق تے فارس میر تقی الدین محمد است کہ مشہو بہ تقیانسا بہ است تے بہ دانشمندی او امروز در ولایت کسے نیست از شاگردان میر فتح است وقتے کہ میر فتح اللہ مولانا مرزا جان در شیراز کوس دانشمندی میزدند او نیزیکے از مدرسان مشہور شیراز بودہ بندہ مدتست کرصیت کمالات ادمی شنود از میر فتح اللہ مکرر تعریف او شنیدہ تے کسے راکہ ااں چناں شاگردے ماندہ باشد دلیل کمال او برعالمیاں سانوں بس۔
ملا محمد رضائے ہمدانی از شیراز میر سد تے اار وماغ سوختہائے مدرسہ است تے جوہر فضیلت تے اہلیت ازو ظاہر میگوید میرتقی میر الدین محمد آزروئے آستاں بوس حضرت بسیار داستہ زادراہ بہم نرسید تے فرصتے بدست نیفتادہ وگرنہ دراں قافلہ می آید جے فرمان عالیشان بہ الغامے بہ طلب او برود سرفرازی اوست یادگار میرفتح اللہ فرزند معنوی ایشانست بموجب آنکہ گفتہ اند
اے گل بتو خور سندم تاں بوئی کسے داری
امید است کہ بدرگاہ معلے رسیدہ ا ز مجلس عالی کہ محل تدریس علوم کوفی تے الٰہی تے مقام اکتساب کمالات نفسی تے آفاقی است مستفیض گردد۔
وہور قاضی زادہ ہمدانست کہ ابراہیم ناں دار وبہ پیمائے دانشمندی شفا درس می گوید تے برشرح اشارات حاشیہ نوشتہ تے ترقیات عظیمش روئے دادہ تے در ارد وئے شاہ است تے ااں محمد رضا کہ آمدہ قرابتے بہ اودارد۔
و ہور شیخ بہاء الدین اصفہانی است ر بعلبک متولد شدہ تے ہفت سالہ ہمراہ پدر بہ ہرات آمدہ تے پیش پدر خود ملیا عبداللہ ایزدی تحصیل نمودہ در جمیع علوم تبحرے دارد تے ممتاز است در اصفہان فی باشد۔
ہور از مستعدان صاحب فطرت عالی تے مشرب والا کہ لائق مجلس عالی تاں اندبود چلپی بیگ است در شیراز تے قزواں تحصیل کردہ تے دراں دواز د ہ سال تے اتر قیات عظیم رو نمودہ دارد تے ہمہ جامیگویند تے حالا در شیراز است جے ذرہ توجہ عالی بجانب او اسيں شود بجائے خود است۔
ہور در احمد نگر دو شاعر خاکی نہاد صافی مشرب اندو در شعر مرتبہ عالی دارندکے ملک قمی کہ بکس کمتر اختلاطہ میکندو ہمیشہ مژہ ترے دارد ازوست ااں رباعی دیک بیت
رباعی
ہر جاکہ بمردمے رسی مردم شو
در ہر کہ غبارے نگری قلزم شو
آمیزش حسن تے عشق سر ازلیست
من در تاں گم تے تاں ہور در من گم شو
بیت
رفتم کہ خاراز پا کشم محمل نہاں شداز نظر
یک لحظہ غافل گشتم تے صد سالہ راہم دورشد
ہور ملائے ظہوری کہ بغایت رنگین کلام است تے مکارم اخلاق تمام عزیمت آستاں بوس دارد ازو ست ااں رباعی تے دو بیت
گرنام اثر برد دعا از مانیست
حاجت کہ گئے شود روا از ما نیست
صبرے کہ زمانیست جدا از ما نیست
در دے کہ کشد نیک دوا از ما نیست
بیت
بیاباں کرد اوغم نامہ پروازے نمے داند
کف خونی مگر بربال مرغ نامہ بر ریزد
بیت
شوق صد بار فزاں میکشدم ہر نفسے
ااں قدر مہر روانیست کسے رابہ کسے
ہور از حکایتہائے رنگاں کہ بندہ شنیدہ آنست کہ اذبکے را گرفتہ بودند کہ کلاوہ ریسیماں بخودداشت چاں پرسید ند گفت والدہ پیررے دارم بہ من دادہ است کہ جے توانی بخون رافضی رنگین کن کہ چاں بمیرم کفن مرابہ آں بدو زند۔
مولانا ظہوری نقل کردہ کہ روزے در باغ یکے از شرفائے مکہ معظمہ مجمعے بودہ تے اقام مردم برکنار حوض نشستہ مید اشتند بہ تقیربے یکے از ہالی ماورا النہر گفتہ کہ فردا چہار یار بہ چہار گوشہ حوض کوثر نشستہ آب بمومناں خواہند داد محمود صباح نیشاپوری درآں مجمع بود برخواستہ گفتہ نامعقول می گویند حوض کوثر مدوراست تے ساقیش حضرت مرتضی علی تے گریختہ شیخ عطار فرمود
زنا دانی دلے اُتے جہل تے اُتے مکر
گرفتار علی ماندی تے بوبکر
گرآں بہتر تے ااں بہتر تراچہ
چو حلقہ ماندہ بردر تراچہ
چو یک دم زاں تخیل می نرستی
ندانم تاخدا را دے پرستی
اہل عالم در ہر دو لیائے یکے از مردم را معبود خود ساختہ واز خدا غافل شدہ توجہ آں شخصے دارند۔
در ولایت دکن اصل دکنیاں داور الملک رامے اُتے ستند تے در عوام مشہو بہ دارالملک است یکے از سپاہیان گجرات بودہ تے ہما نجاکشتہ شد دربست سی جاقبر بنام او ساختہ اندواز دحام دارند۔
ہور سید محمود گیسو دراز است تے قبر او در گلبرگہ است کہ داخل جاگیر عادل خان است تے سابق در دہلی صومعہ مشیخت داشتہ سالے کہ حضرت صاحبقرانی فساد ہندوستان راشنیدہ متوجہ فتح آں بودند سید مذکور دکن آمدہ۔
ملا عبداللطیف بربری بشوق عربی شگفتہ بودند تے در برہانپوری بود تے عرائض راجی علی خاں را تے انشا میکرد نقل غریب بفقیر بذرانیدہ کہ یکے ا اولا ید محمود گیسو دراز حضرت اللہ ناں دارود پیش ازیںیکساں در برہانپور آمدند خادم از پیش من آمد کہ حضرت اللہ آمدند دو عا میر سانند تے می فرمایند کہ کجا فرودمی آئیم گفتم خوش آمدند تے صفا آوردند درخانہ خود فرودآیند۔ روز ملاقات بہ ملیا عبداللطیف گفت کہ میدانید کہ من کیستم حضرت مریم را برعرش بردند تے حضرت میر سید گیسو دراز را حاضر ساختند تے بی بی را با حضرت میراں عقد بستند مانتیجہ ایشانیم ملیا محمد عبداللطیف میگوید کہ من گفتم عجب است کہ بہ فرنگ تشریف نہ بردند گفت ولایت برادر ماست معلوم نیست کہ مردم آنجا سلوک لائق بما کنند یا نہ بندہ از خواجہ نظام الدین احمد ناں ااں برادر عیسے مکرر شنید غالباً بہ گجرات اسيں رفتہ بود۔
ہور شنیدہ شد کہ تحریر ناں حکیمے بود نظام الملک بحری اورا از فرنگ طلبیدہ اعتبار کردہ بود کہ روزے ااں حکیم در مجلس اوار خواجگی شیخ شیرازی کہ از دانشمندان مشہور است تے از شاگرد انہاں خواجہ جلال الدین محمود اُتے سید کہ جے سر دنیا آتش افروزند تے مانعے نباشد از کوہ تے تل آں آتش دیدہ میشود تے آنکہ میگویند کہ تخت فلک قمر کرہ آتش ہست چرا دیدہ نمے شود بآنکہ مانعے نیست خواجگی شیخ جواب دادند ک از جہت بعد مسافت دیدہ نمیشود حکیم فرنگی نظام الملک گفت جے حکم شود رقص کنم کہ ااں سخن صدرص دارد ہماں ساعت شاہ طاہر رسیدہ اُتے سید سخن میگذرد تقریر کردند گفت خواجگی شیخ غلط کردہ ہمہ عناصر بسیط اندومرئی نمے شوند ااں آتش کہ مرئی مے شود بجہتہ ترکیب اوست جزائے ارضی۔
دراں دیار ناں حکیم مصری بسیار است تے کارنامہائے عاج او بے شمار الحق بااں دانائی تے دقیقہ رسی تے تشخیص امراض تے تحقیق معالجا تے تصرف صریح در مزاج۔ وحدس کامل تے تامل تمامی تے عقل درست تے دیانت تمام تے درستی کلام تے مہربان عموم تے تجربہ بسیار تے میمنت دست تے پے یعنی خال تے شگفتگی طبع تے کشادگی پیشانی مبارکی روئے امروز طبیبے مثل ا تے نشان نمے دہند تے حکیم مشہور آفاق بودند۔ یکے حکیم عماد الدین محمود او مدتیست کہ درمشہد رحلت نمودہ دیگرے حکیم کال الدین حسین اورا خان احمد گیلانی از عراق طلبیدہ بود پیش او قانون می خواند پیرانہ سال سفر کرد حکیم ابو الفتح کہ شاگرد رشید حکیم عماد الدین محمود بود غریب دریافتے ورسائی درہمہ چیز داشت طبے یک گوشہ فضائل اوبودہ نادرہ زماں بودبندہ او رادیدہ بودم۔ سہم الغیب در طالع داشت تے در ایام مرض زائچہ طالع ہمیشہ حاضر میداشت اتفاقا درہماں چند روزہ ما گرفتہ بود در برج طالعش تے ااں خطرناک میباشد یک بار درایام بیماری۔ گنگادھر گفت از اوضاع کواکب معلوم میشود کہ علاجے ک میکند نہ علاج ایںمرض است بہتر ازاں در علاج فکر نہ کنید اما چاں قضا رسیدہ باشد دوا برعکس نتیجہ مید ہد چنانچہ مولوی معنوی فرمودہ۔
روغن بادام خشکی مے نمود
از قضا سر کنگبین صفرا فزود
حکیم ہمام استاد دیدہ است تے اجازت نامہائے استاداں دارد بہ بندہ نمودہ بود واز عمل وحدس تے صداقت تے علم تے فضل ا تے بسیارمی گفتند نوشتہ تے الحق چناں است تے غریب فطرۃ عالی دارد تے نظر حضرت کیمیائے وکمال بخش مستعد آنست خوشا صاحب استعدادے کہ آئینہ فطرت اوبخاک ااں آستاں انجلایا بد حق سبحانہ آں حضرت را برائے تکمیل خلایق دیر گاہ دارد مستعان ہفت اقلیم آرز تے مند آستاں بوس اند وصیت غریب پروری تے دانا نوازی حضرت بہ مغرب تے مشرق رسیدہ تے اقبال آں حضرت مقناطیس ولہاست۔
ااں جادو طبیب اندپیش نظام الملک یکے حکیم کانشی واوچیزے بخواندہ واسمے برخودبستہ تے بد نیست کہ ایخجاست شاید حکیم مصری می شناختہ باشد تے دیگرے حکیم علی گیلانی س واسطی مائل بادنے سالے شد کہ از شیراز آمد ہ تے ہور جمعے از ہندیاں رستمی اندوکسے کہ او امتیازے داشتہ باشد نیست تے ااں حکیم علی گیلانی شاگرد حکیم میر فتح اللہ شیرازی است تے مدتیست کہ تعریف حیم فتح اللہ شنیدہ میشود تے بقدر حالت دارد پارسال اوراجانی بیگ ٹھٹہ چہل توماں فرستاد از شیراز طلبیدہ بود تے الحال در ٹھٹہ است جے نجان خاناں حکم میشود ہ بدرگاہ فرستد سرفرازی اوست تے ازآنجا راہ شیراز اسيں نزدیک است تے مردم تردد میکنند جے تقیاء نسابہ راحکم طلب شود بندہ نوازی است۔
از مردم بلا د طالب علم کہ فی الجملہ امتیاز ے داشتہ باشد کسے دردکن نیست ملیا محمد قاسم از طالبعلماں زباں مردیست میگویند کہ پیش میر فتح اللہ تے مولانا مرزا جان شاگردہ کرہد اما بوء ے از ایشاں ندارد تے چند غیرب مفلوک گدا مشر ب از جبل عامل تے نجف تے کربلائے ہستند کہ شیعہ اندوباقی دکنیاں قدیم بعضے سنی تے بعضے شیعہ اندواکثرے از حبشی زادہا اعتبار دارند تے بزرگ اندوپدران اینہا کلاں بودند تے کسے کہ معتبر باشد خاں خال است عرضداشت۔ تابااں جارسیدہ بو د کہ قاصدان فقیر از جاے کہ نظام الملک است رسید ند آنچہ بتازگی روئے نمود آنست کہ باقر عموی نظام الملک باپرنزدہ ہزار سوار باین ولایت آمدہ یک قصبہ را سوختہ تے تاراجکردہ دربست کردہے شہر رسیدہ تے تفرقہ غریب در شہر تے حوالے راہ یافتہ بعضے میگویند ہ بشہر میر سدو بعضے میگویند کہ پیرار میر سد کہ حاکم آنجا سیف الملک یا اذبکے ست تے راجی علی خاں اسيں برین است تے ااں ساختگی ست تے بعضے میگویند بملازمت شاہزادہ عالمیان مے رود تے نظام الملک جمعے کثیر از دنبال فرستادہ تے خود اسيں در مقام آمدن است کہ بزودی خود را بشہر رساند تے دواشدہ کارش بوجود در تزلزلست۔
و ہور دلاور خاں حبشی دہ دواز دہ سال بیجا پور رابنوعے ضبط کردہ بود کہ ااں عادل خان بے گفتہ او آب نمیتو انست خورد تے بیراں نمے توانست آمدو اود اہل بیجا پور تمام از دست بدبختی او بہ جاں آمدہ بودند تے حلقے رابہ تنگ داشتہ پار سال جمعے کثیر ہجوم کردہ بہ اشارہ عادل خاں میخوا ستند کہ تے ابگیر ندگریختہ ااں جا آمد ہمراہ نظام الملک بود درنیولا عادل کاں ازانجا قول تے عہد فرستادہ طلبدہ کہ او امیدوار شدہ رفت در ساعت چشم تے اکندند تے اموال می طلبید تے اوپسرے داشت محمد خاں ناں کہ عادل خاں آرزو میکرد کہ بطرز جامہائے او برآبش بدوزند تے صورت نمے یافت تے اہم چشم می کندند از دہشت قالب تہی کرد دراں دور وز تے حشتے است دراں شہر تے فتنہ خیزی کہ بہ شرح راست نمے آید ع
نہ پاے رفتن تے نے جائے ماندن است مرا
چاں بہ حکم حضرت آمدہ تے در وقت پائے بو رخصت دست حضرت برپشت بندہ رسیدہ ہماں دست مبارک حضرت راحصار خود دانستہ باتوکلے درست تے اخلاص کامل تے دلے آزاد تے نظرے راست برمتکائے ادب نشستہ است تے توجہ باطن رابیدد قدرے خود تے خداوند خود پیوسستہ ہموارہ سایہ عدالت تے جلالت آن حضرت برنزدیکاں تے دوراں شار درجمیع حوادثات زمانی باد۔
آزاد۔ اگرچہ ميں نے کتاب مذکور وچوں فقط دو عرضیاںلکھایاں نيں مگرا س دے مطالعے توں چند گلاں معلوم ہُندیاں نيں۔
(۱) ی کہ کس قدر صاف اورسلیس لکھدا اے ۔ اورکلام وچ شیرینی اورلذت خدادا د اے۔
(۲) اس عہد دے ملازم اپنے بادشاہ دے نال کس آداب تے تعظیم دے لباس وچ ادائے مطلب کردے سن ۔ تے تعظیم دے علاوہ دلداری تے دلربائی دا اثر کس قدر بھردے سن جس دی اسيں ہجو کرنا چاہن تاں فقط اِنّا کہنا کافی اے کہ خوشامد ! خوشامد! مگر وچ کہندا ہاں کہ خوشامد ہی سہی مگر ایہ خوشامد وی قصداً نہ سی۔ انہاں دے دل اس قدر احساناں توں لبریز ہوئے رہے سن کہ تمام خیالات خوشامد تے دعاواں ہوئے کے دل توں چھلکتے سن ۔
(۳) انہاں خطوط نوں پڑھ کر ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ لکھنے والا انہاں دا اک شگفتہ مزاج خوش باش آدمی اے خط لکھ رہیا اے اورمسکرا رہیا اے۔
(۴) تسيں خیال کرو تاں ایہ وی معلوم ہوئے گا کہ اس زمانہ وچ جو ملازم کسی خدمت اُتے جاندے سن تاں روز رخصت توں لے کے منزل مقصود تک جو جو گلاں مفید تے متعلق اپنے آقا دے مشاہدہ وچ آدیاں سن سب دا پہچانیا داخل خدمت سی۔ ایہ نہ سی کہ جس کم اُتے مامور ہوئے ايسے کم دی نیت تے ايسے منزل دی سیدھی بنھی اورچلے گئے اک رسید دی رپورٹ بھیج دتی کہ کم اس طرح سرانجام ہوئے گیا او ر بس تے سبب اس دے ظاہر نيں۔
(۵) اس عرضی وچ اورعرائض وی تسيں دیکھو گے کہ عبداللہ اذبک والئے توران تے شاہ عباس وائی ایران تے تعلقات شارہ روم دے اخبار اُتے بہت اٹکتا اے۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ اکبر نوں انہاں دا وڈا خیال ہوئے گا۔ اووہ فقط سندھ تے کابل تے کشمیر دے قوس وچ گردش کر کے انہاں دے خیالات اُتے نظر نہ رکھدا سی بلکہ سمندر دا پھیرکھیا کر انہاں دا پتہ لگدا سی۔ دیکھو فیضی دی اک انشا جو فقط عبارت آرائی دے شوق توں کسی نے جمع کر دتی سی اس توں ایہ وی نکتے کھلے ورنہ اورامرا جوادھر دی سرحد دے علاقےآں اُتے سن ایہ گلاں انہاں دی خدمت دا جزو ہوئے ں گی افسوس اوہ تحریراں ایسی نیست تے نابود اوہ جاواں کہ سانوں انہاں تک پہنچنے دی امید نئيں ہوئے سکدی۔
(۶) توانوں یاد ہوئے گا کہ اکبر دا جہازی شوق (جہاز رانی کا) ایتھے توں وی ثابت ہُندا اے کہ اسنوں لنگر گاہاں تے سمندر دے کنارےآں اُتے قبضہ کرنے دا وڈا خیال سی۔ اورہر پہلو توں دریائے قوت نوں بڑھاندا سی اوریہ خیال فقط شاہانہ شوق نہ سی۔ بلکہ نظام سلطنت اورملکی مصلحت اُتے سی۔
(۷) تسيں نے دیکھیا کہ اثنائے راہ دے شہراں دا گز یٹیر لکھدا جاندا اے بعض شہراں دی صورت حال لکھدا اے انہاں دے مشہور مقاماں دی تریخ لکھدا اے۔ انہاں دی پیداواراں لکھدا اے کتھے کیہ کيتا چیزی عمدہ بندیاں نيں ایہ وی لکھ دیندا ہ اس وچ دلربائی وی چلی جاندی اے کہ کپڑے دے کارخانے وچ حضور دے لئی دستار اورپٹکے بن رہے نيں مگر اوہی گلاں لکھدا اے جو حالے بادشاہ تک نئيں پہنچیاں ہر شہر دے علما تے فضلا تے حکما تے اہل کمال دا حال لکھدا اے۔ تے انہاں دی تعریف وچ اوہ لفظاں خرچ کردا اے۔ جنہاں توں انہاں دے اصلی جوہر کھل جاواں۔ تے معلوم ہوئے جائے کہ اوہ انہاں ک ڈھب وچ نيں یا نئيں اورہیاں تاں کس درجہ اُتے نيں تے کِنّی قدردانی دے قابل نيں ۔ ہر شہر دی مشہور درگاہاں دا حال لکھدا اے۔ اس وچ جتھے جگ پاندا اے ظرافت دا گرم مصالحہ وی چھڑکتا اے اورتین سو برس دے بعد اج سانوں خبر دیندا اے کہ اکبر کن کن گلاں دا طلب گار سی اوراس دا عہد کیواں دا سی۔
بہشت آنجا کہ آزائے نباشد
کسے رابا کسے کارے نباشد
(۸) اس دے اشعار تے لطائف تے ظرافت نوں پڑھ کر اکبر دی طبیعت دا تصور بندہ جاندا اے کہ اوہ کن خیالات دا بادشاہ سی۔ تے دربار اکبر ی دے اراکین جدوں اس دے گرد جمع ہُندے ہون گے تاں ایسی ہی باتون توں اسنوں خوش کردے ہون گے۔
(۹) تسيں نے شیعہ سنی دے لطیفے وی دیکھے ۔ انہیںپڑھ کر صاف معلوم ہُندا اے کہ غلطی توں انہاں لوکاں دی جو کہندے نيں کہ فیضی تے فضل شیعہ سن یا شیعاں دے طرف دار سن ۔ ایہ جدوں اکبر دے گردبیٹھدے ہون گے تے شیعاں تے سنیاں نوں جھگڑدے دیکھدے ہون گے تاں ہنستے ہون گے کیونجے اصل معاملہ سمجھے ہوئے سن ۔ جاندے سن کہ گل اک ہی اے ۔ تنگ چشم کم حوصلہ سخن پرور ضدیاں نے بھوکے پلائو خوراں نے خواہ مخواہ جھگڑے پیدا کر دتے نيں۔
(۱۰) اسکے آبدار کلام توں خصوصاً اس خط توں جو ملیا صاحب دی سفارش وچ لکھیا اے صاف معلوم ہُندا اے کہ جو انہاں دے مخالف رائے سن بلکہ عنادی مخالفت رکھدے سن ۔ انہاں توں وی مخالفت فقط اِنّی ہی گل اُتے ختم ہوئے جاندی سی کہ خیر تواڈی رائے ایہ اے ۔ ساڈی رائے ایہ اے انہاں دی مخالفت رائے انہاں نوں عداوت تے کینہ وری اورانتقام دے درجے اُتے پہنچاندی اے جبھی ہر صحبت وچ خوش بیٹھدے سن اورخوش ہوئے کے اٹھدے سن ۔ خدا سانوں وی خوش رہنے والی تے خوش رکھنے والی طبیعت روزی کرے۔
امام اکبر شاہ کہلاندے سن ۔ تے علمائے عصر وچ فضیلت دا درجہ رکھدے سن ۔ ترجمہ تے تالیف وچ اکبر دی فرمائشاں نوں عمدہ طور اُتے سرانجام دیندے سن ۔ ايسے خدمت کيتی بدولت انہاں دے جواہر معانی صفائی بیان دے ورقاں وچ جگمگائے تے انہاں دی کثرت لکھتاں اپنی عمدگی توں الماری کیدرجہ اول اُتے قابض ہوئے گئی ۔ جو تریخ کہ ہندوستان دے حالات وچ لکھی اے۔ اوہ اکبر دے دربار تے اہل دربار دے حالات توں تاریخی عبرتاں دا اعلیٰ نمونہ اے انہاں دی تحریر توں معلوم ہُندا اے کہ مہمات سلطنت تے کاروبار زمانہ نوں خوب سمجھدے سن ۔
فاضل مذکور وچ وڈی خوبی ایہ اے کہ ہر شخص دے خصائل اورجزوی عادات او ر اطوار نوں چندے نيں تے اس خوبصورتی توں بیان کردے نيں کہ جدوں پڑھو نواں لطف حاصل ہُندا اے اہل ذوق دیکھو گے کہ اورجتھے تک ممکن ہوئے گا دکھاندا جائاں گا کہ اوہ امرائے دربار وچ جس دے برابر توں نکلدے نيں اک چٹکی ضرور لیندے جاندے نيں۔ امرائے دربار توں انہاں دا اس قدر بگاڑ نہ ہُندا۔ مگر اس دا سبب ایہ سی کہ انہاں نے ملائی دے دائرے توں قدم کڈنا چاہیا اوراسی نوں دنیا دا فخر تے دین دی دولت سمجھیا۔ انہیںکدی تاں بے علم یا کم لیاقت لوک مراتب عالی اُتے نظر آئے۔ اوریہ ناگوار گزریا۔ اکثر چھوٹے سن کہ اکھاں دے سامنے وڈے ہوئے یا برابر توں اگے ودھ گئے۔ کدی باہر توں آئے۔ تے مختلف خدمات دی سنہری مسنداں اُتے بیٹھ کر صاحب جاہ تے جلال ہوئے گئے۔ تے ایہ ملیا صاحب دے ملیا ہی رہے۔ ایداں دے لوکاں نوں انہاں دی فضیلت علمی ضرور خاطر وچ نہ لاندی ہوئے گی ۔ بلکہ چاہندی ہوئے گی کہ میرا ادب پیش نگاہ رکھن۔ ادھر دولت تے حکومت نوں اِنّا دماغ کتھے؟ ميں نے خود تجربہ کيتا اے کہ ایداں دے موقع اُتے دونے طرف توں کوتاہیاں تے قباحتاں ہُندیاں نيں۔ اہل علم نوں تاں انہاں اُتے غصہ ہونے دے لئی کوئی سبب درکار ہی نہیںفقط اہل دول دی سواری اپنے جاہ تے حشم دے نال برابر توں نکل جاندی اے۔ جے اوہ اپنے کاروبار دے افکار وچ غلطاں تے پیچاں جاندے ہاں تاں وی ایہی کہندے نيں کہ اللہ رے تواڈے غرار اکھ وچ وی نئيں ملائے کہ اسيں سلام ہی کر لین۔ امارت دے تاں مالک بن گئے۔ بھلا کوئی دو سطراں اسيں لکھ داں پڑھ وی لو گے؟ تے اہل دول وچ وی اکثر کم ظرف ہُندے نيں کہ جدوں کسی درجے اُتے پہنچدے نيں تاں اپنا سلام علماء دے ذمہ فرض سمجھدے نيں۔ بلکہ اس اُتے قناعت نہ کر کے چاہندے نيں کہ ساڈی دربار داریاں کرن۔ تے چونکہ بادشاہ دی خلوت جلوت وچ داخل رکھدے نيں انہاں نوں انہاں غریباں دے کاروبار وچ بولنے دے لئی بوہت سارے موقع ملدے نيں۔ چنانچہ کدی انہاں دے کماں وچ خلل ڈالدے نيں۔ کدی انہاں دیاں لکھتاں اُتے جس دی عبارت وی پڑھ نہیںسکدے ناک بھاں چڑھا دیندے نيں۔ تے مصنف دے دل توں کوئی پُچھے تاں اس دے دین تے دنیا دی کائنات اوہی اے۔ کدی نالائق نوں لیا کے انہاں توں بھڑا دیندے نيں تے اپنے اسيں جنساں دی سفارشاں نوں رفاقت وچ لے کے انہاں نوں اگے ودھیا لے جاندے ہی۔ ایہ گلاں رفتہ رفتہ دشمنی دا درجہ حاصل کر لیندی نيں۔ تے جدوں کدرے انہاں دا مقدمہ پیش پاندے نيں تاں لبھ لبھ کر خراب کردے نيں۔ غریب اہل علم توں تے کچھ نئيں ہوئے سکدا۔ ہاںقلم تے کاغذ اُتے انہاں دی حکومت اے ایہ وی جتھے موقع پاندے نيں اپنے گھسے ہوئے قلم توں اوہ زخم دیندے نيں کہ قیامت تک نئيں بھردے۔
ان دی تریخ اپنے مضمون تے مقصود دے اعتبار توں اس قابل اے کہ الماری دے سر اُتے تاج دی جگہ رکھی جائے۔ سلطنت دے عمومی انقلاب اورجنگی مہمات توں ہر شخص آگاہ ہوئے سکتااے۔ لیکن صاحب سلطنت اورارکان سلطنت وچوں ہر اک دے اطوار تے اسرار تے نہن تے آشکار توں جو اوہ آگاہ کردے نيں دوسرا نہ ہوئے گا۔ اس دا سبب ایہ اے کہ تصنیف دے سلسلے وچ تے فضائل علمی تے علم مجنسی وغیرہ انہاں دے اوصاف اکبر دی خلوۃ تے دربار وچ ہمیشہ پاس جگہ حاصل کردے نيں۔ اوران دی معلومات تے حسن صحبت دے لطائف توں امرائے درباراپنی دوستانہ صحبتاں نوں گلزار کردے سن ۔ علماء تے فقراء تے مشائخ تاں انہاں دے اپنے ہی سن لطف ایہ اے کہ انہاں نوں وچ رہندے سن ۔ مگر خود انہاں دی قباحتاں وچ آلودہ نہ ہُندے سن ۔ دور توں دیکھنے والوںماں سن ۔ اس لئی انہاں نوں حسن تے قج خوب نظر آندا سی۔ اُچی جگہ اُتے کھڑے دیکھ رہے سن اس لئی ہر جگہ دی خبر تے ہر خبر دی تہہ معلوم ہُندی سی اوہ اکبر او ر ابوالفضل تے فیضی تے مخدوم تے صدر توں وی خفا وی سن ۔ اس لئی جو کچھ ہويا صاف صاف لکھ دتا۔ تے اصل گل تاں ایہ اے کہ طرز تحریر دا وی اک ڈھب اے۔ ایہ خبی انہاں دے قلم وچ خداداد سی۔ انہاں دی تریخ وچ ایہ کوتاہی ضرور اے کہ مہمات تے فتوحات دی تفصیل نئيں تے واقعات نوں وی مسلسل طورپر بیان نہیںکیا۔ لیکن اس خوبی دی تعریف کس قلم توں لکھاں کہ اکبر ی عہد دی اک تصویر اے۔ جزئیات تے اندرونی اسرر نيں کہ تے تریخ نویساں نے مصلحتہ یا بے خبری وچ قلم انداز کر دتے۔ انہاں دی بدولت اساں سارے عہد اکبر ی دا تماشا دیکھیا۔ باوجود انہاں گلاں دے جو کم نصیبی انہاں دی ترقی وچ سنگ راہ ہوئیاں اوہ ایہ سی کہ زمانے دے مزاج توں اپنا مزاج نہ ملیا سکدے سن جس گل نوں خود برا سمجھدے سن ۔ اسنوں چاہندے سن کہ سب برا سمجھاں تے اسنوں عمل وچ نہ لائں جس گل نوں چنگا سمجھدے سن اسنوں چاہندے سن کہ ايسے طرح ہوئے جائے۔ قباحت ایہ سی کہ جس طرح طبیعت وچ جوش سی۔ ايسے طرح بولی وچ زور سی۔ اس واسطے ایداں دے موقع اُتے کسی دربار تے کسی جلتوں ميں بغیر بولے رہیا نہ جاندا ۔ اس عادت نے مجھ ناقابل دی طرح انہاں دے لئی وی بوہت سارے دشمن بہم پہنچائے سن ۔
وہ حقیقت وچ مذہبی فاضل سن فقہ اصول فقہ تے حدیث نوں خوب حاصل کيتا سی۔ عشق دی حرارت توں دل گداز سی ۔ تصوف توں طبعی تعلق سی علوم عقلی نوں پرھا سی۔ مگر اس دا شوق نہ سی۔ زیادہ تر عادتاں اس لئی بگڑی سن کہ انہاں دی فضیلت نے شیر شاہ تے سلیم شاہ دے زمانے وچ پرورش پائی سی۔ انہاں بادشاہاں دا خیال قدیمی اصول دے بموجب ایہ سی کہ ہند ہندوئاں دا ملک اے اسيں اہل اسلام وچ مذہب دے زور توں اتحا د تے اتفاق پیدا کرن۔ جدوں انہاں اُتے غلبہ تے قدرت پاواں گے تاں مصنف مذکور جے ا س عہد وچ ہوتاتو خوب رونق پاندا۔ مگر اتفاقاً زمانہ دا ورق الٹ گیا۔ تے آسمان نے اکبر دے اقبال دی قسم کھا لئی۔ اکبر دے ہا ں وی پندرہ برس تک قال اللہ تے قال الرسول دے چرچے رہے۔ تے اہل علم تے اہل فقر دے گھراں وچ دن رات شب قدر تے روز نو ہُندے رہے مگر مسائل علمہی دے ہجوم وچ کدی کدی معقولات وی دربار وچ گھس آندے سن معقول بادشاہ نوں معقولات دی معلومات دا وی شوق پیدا ہويا۔ ہر اک بولی ہر اک مذہب تے ہر علم دے عالم دربار وچ آئے۔ بلکہ قدر دانی توں بلائے گئے پہلے شاعری دی سفارش توں فیضی آئے۔ انہاں دا دامن پھڑ کر ابوالفضل وی آن پہنچے ۔ بوہت سارے فاضل ایران تے توران دے پہنچے۔ ايسے ضمن وچ ایہ وی ثابت ہويا کہ مذہب دا اختلاف جس نے ہزاراں لکھاں آدمیاں نوں گروہ بنھ بنھ کر اک نوں دوسرے دے لہوکا پیاسا کر دتا اے نہایت خفیف تے اعتباری فرق اے اوراس اختلاف وچ زیادہ کاوش کرن۔ تاں بنی آدم یعنی اک دادا کيتی اولاد وچ تلوار درمیان وچ آ جاندی اے تے بہشت تے دوزخ دا فرق پے جاندا اے۔ اس لئی اکبر دے خیالات بدلنے شروع ہوئے۔ ا س نے کہیا انسان انس توں نکلیا اے خدا نے اسنوں مل کے رہنے نوں بنایا اے۔ اس لئی ملنساری تے اتحاد تے ارتباط نوں اصول سلطنت قرار دینا چاہیے۔
پرانے عالم پرانی گلاں دے خوگرفتہ سن ۔ انہیںیہ گلاں ناگوار ہُندیاں۔ اکبر نے انہاں نوں رستہ اُتے کھینچنا چاہیا انہاں نے گردناں سخت کيتياں ناچاریا توڑنا یا بیچ توں ہٹانا واجب ہويا ۔ انہاں خیالات دی ابتدا سی جو فاضل مذکور دربار وچ پہنچیا۔ اس نے اول اول ترقی دے خوب قدم بڑھائے ۔ ایہ نوجوان عالم اپنے علم دے جوش تے ترقی دی امنگ وچ سی۔ بڈھے ملاحاں نوں تے انہاں دی بڈھی تعلیم نوں توڑ توڑ کر اکبر نوں خوش کيتا۔ مگر ایہ نہ سمجھیا کہ اصول میرے تے بڈھاں دے اک نيں۔ تے ہن زمانے نے نواں مزاج پھڑیا اے۔ انہاں نوں توڑاں گا تاں نال ہی آپ وی ٹُٹ جائاں گا غرج کچھ تاں اس سبب توں کہ اس نے پرانی رہتل دے دامن وچ پرورش پائی سی تے کچھ اس دی طبیعت وی ایسی ہی واقع ہوئی سی اس لئی اوہ نويں زمانے وچ پرانے مسائل نوں واجب العمل سمجھدا سی ایہی سبب سی کہ مخالفت شروع ہوئی ۔ تے چونکہ فضل تے فیضی (اس دے خلیفہ تے استاد بھائی) ہی نويں خیالات نہ رکھدے سن بلکہ زمانہ دا مزاج بدلا ہواسی۔ اس لئی اس دے مزاج نے کسی توں موافقت نہ کھادی ۔ اس دی تصنیفات دے دیکھنے توں ایہ معلوم ہوتاہے کہ اوہ اک زمانہ توں لڑائی باندھے بیٹھیا اے مخدوم الملک تے شیخ صدر شریعت دا ٹھیکہ لئی ہوئے سن مگر اوہ انہاں نوں وی قابل موافقت نہ سمجھدا سی۔ کیونجے دیانت تے امانت تے سچے دل توں شریعت دی پابندی چاہندا سی اوران بزرگاں دا حال جو کچھ سی اوہ معلوم ہويا اورکچھ اس دے حال وچ معلوم ہوجائے گا۔ ایہی سبب اے کہ ایہ دونے بلکہ کوئی مشہو عالم یا نامی عارف نئيں جو ا دے شمشیر قلم توں زخمی نہ ہويا ہوئے۔
تعجب ایہ اے کہ ملیا صاحب خود روکھے سوکھے عالم سن ۔ مگر طبیعت ایسی شگفتہ وشاداب لیائے سن کہ جو انشا پردازی دی جان سی۔ باوجود علم تے فضل تے مشیخت فقر دے گاندے بجاندے سن بین اُتے وی ہتھ دوڑاندے سن ۔ شطرنج دو دو طرح کھیلدے سن ۔ جس توں عوا م کہندے سن ۔ ہر فن مولیٰ سن ۔ بہرحال اوہ اپنی کتاب وچ ہر ماجرے تے ہر معاملے نوں نہایت خوبصورتی توں ادا کردا اے۔ تے ا سکی حالت دی ایسی تصویر کھینچکيا اے کہ کوئی نکتہ اس دا باقی نئيں رہ جاندا۔ اس دی ہر گل چٹکلا تے ہر فقرہ لطیفہ اے ۔ ہزاراں تیر تے خنجر اس دے شگاف قلم وچ نيں اس دی تحریر وچ عبارت آرائی کم کم نئيں بہرحال نوں بے تکلف لکھدا چلا جاندا اے تے اس وچ جدھر چاہندا اے سوئی چبھو دیندا اے۔ جدھر چاہندا اے نشتر جدھر چاہندا اے چھری چاقو چاہندا اے تاں اک ہتھ تلوار دا جھاڑدا اے ۔ تے اس خوبصورتی توں کہ دیکھنے والا تاں درکنار زخم کھانے والا وی پرت ہی جاندا ہوئے گا۔ خود اپنے اُتے وی پھبتیاں تے نقلیںکہتاجاندا اے۔ تے وڈی خوبی ایہ اے کہ اصلی حال دے لکھنے وچ دوست دشمن دا ذرا لحاظ نئيں کردا۔ جنہاں لوکاں نوں برا کہندا اے اوہ وی جتھے اپنے نال سلوک کردے نيں لکھ دیندا اے جدوں کسی گل اُتے خفا ہُندا اے تاں اوتھے صلواتاں سنانے لگدا اے۔
وہ دیبا چے وچ لکھدے نيں جدوں ميں حسب الحکم بادشاہی ملیا شاہ محمد شاہ آباد ی دی کشمیر دی تریخ نوں درست کر چکيا تاں سنہ ۹۹۹ھ سن ۔ ايسے وقت ايسے رنگ وچ اک تریخ لکھنے دا خیا ل آیا۔ مگر آزاد کتاب نوں دیکھنے توں صاف معلوم ہُندا اے کہ تھوڑی تھوڑی لکھدے گئے نيں اوررکھدے گئے نيں ۔ اخیر وقت وچ سب نوں مسلسل کيتا اے۔ تے خاتمے تک پہنچایا اے ۔ کیونجے ابتدا وچ جو اکبر دا حال لکھیا اے۔ اس دے لفظ لفظ نال محبت ٹپکتی اے۔ تے اخیر بیان توں ناراضٰ برستی اے فقرا وار علما تے شاعر دے حال جو خاتمے وچ لگائے نيں ایہ غالباً سب اخیر توں لکھے ہوئے نيں ۔ کہ بہتاں دی خاک ہی اڑائی ہ۔ تے زیادہ تر تصدیق میرے خیال دی اس درد انگیز بیان نال ہُندی اے جو ميں نے اک ہور مقام وچ درج کيتا اے ۔ ملاصاحب خود فرماندے نيں کہ خواجہ نظام الدین نے جو ۳۸ برس دا حال اکبر لکھیا اے اوتھے تک دے حالات مہمات بادشاہی اس توں لئی نيں۔ باقی دو برس دا حال ميں نے خاص اپنی معلومات توں لکھیا اے۔ ہن جو نکتے ميں نے مجمل لکھے نيں انہاں دی تفصیل ایہ اے کہ تے اپنے خیالاں دی تصدیق ملاصاحب دے حالات توں کردا ہون۔
فاضل مذکور اگرچہ بدائونی مشہور نيں۔ مگرموضع ٹونڈہ ۱؎ وچ پیدا ہوئے کہ بساور دے پاس اے۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ آگرہ توں کشمیر جاندے ہوئے پہلی منزل منڈاکر ۔ ۲ فتح پور۔ ۳۔ خانوہ متصل بجونہ۔ ۴۔ کروہہ۔ ۵۔ بساور۔ ۶ ۔ ٹونڈہ۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اسنوں ٹونڈہ بھیم وی کہندے نيں۔ ایہ علاقہ بادشاہاں دے عہد وچ سرکار آگرہ وچ سی۔ تے صوبہ اجمیر توں وی متعلق رہیا۔ انہاں دی ننیال بیانہ وچ تھی جو آگرہ تے اجمیر دی سڑک دے کنارے اُتے اے۔ اوہ خود شیر شاہ دے حال وچ اس دے عدل تے حسن انتظام دے حالات لکھدے لکھدے کہندے نيں۔ جس طرح پیغمبر صاحب نے نوشیرواں دے زمانے اُتے فخر فرمایا اے کہ بادشاہ عادل دے زمانے وچ میری ولادت ہوئی اے۔ الحمد للہ وچ وی بادشااہ دے عہد وچ ۱۷ ربیع الثانی سنہ ۹۴۷ھ (۲۱ اگست سنہ ۱۵۴۰ء) نوں پیدا ہويا۔ نال ہی نہایت شکستہ دلی دے نال لکھدے نيں باوجود اس دے کہندا ہاں کہ کاش اس گھڑی تے اس دن نوں سال تے ماہ دے دفتر توں مٹا دیندے تاکہ ميں نے عدم دے خلوت خانے وچ عالم خیال تے عالم مثال دے لوکاں دے نال رہندا۔ کوچہ ہستی وچ قدم نہ رکھنا پڑدا ۔ تے ایہ رنگا رنگ دی مصیبتاں نہ جھیلنی پڑتاں جو دین دنیا دے ٹوٹے دی نشانیاں نيں۔ فیر آپ ہی عذر کردے نيں استغفر اللہ مجھ شکستہ حال دتی کیہ مجال اے کہ امر الٰہی وچ دم مار سکےآں۔ ڈردا ہون کہ کدرے ایسی دلیر زبانی توں دین دے معاملے وچ گستاخی نہ ہوئے جائے کہ وبال دوام دا ثمرہ دے چنانچہ پیغمبر صاحب دے تے چند بزرگاں دے قول وی ايسے مضمون دے نقل کردے نيں اورکہندے نيں کہ جو خدا نوں نہ بھائے ا توں توبہ اے۔
گل راچہ مجال است کہ گوید بہ کلال
کز بہرچہ سازی تے چرامے شکنی
انہوںنے شیر شاہ دی وڈی تعریف لکھی اے کہندے نيں کہ بنگالہ توں رہتاس پنجاب تک ۴ مہینے دا رستہ اے تے آگرہ توں منڈو تک کہ مالوہ وچ اے۔ سڑک اُتے دو طرفہ میوہ دار درخٹ دے سایے دے لئی لگائے سن ۔ کوس کوس بھر ر اک سرا اک مسجد اک کنواں بنوایا سی۔ ہر جگہ اک موذن اک امام سی۔ گریب مسافراں دے کھانے پکانے تے خدمت کرنے دے لئی اک ہندو تے اک مسلمان نوکر سی ۔ لکھدے نيں کہ اس وقت تک ۵۲ برس گزر چکے نيں ۔ ہن وی انہاں دے نشان باقی نيں انتظام دا ایہ عالم سی کہ اک بڈھا پھوس اشرفیاں دا طباق ہتھ وچ لئی چلا جائے۔ جتھے چاہے پڑ رہے۔ چو یا لٹیرے دی مجال نہ سی کہ اکھ بھر کر دیکھ لیندے۔ تے جس سال مصنف پیدا ہويا سی۔ ايسے سال شیر شاہ نے ایہ حکم دتا سی۔ آزاد۔ قلعہ رہتاسنوں اسنے عمل داری دی سرحد قرار دتا سی۔ اورا س دا استحکام کيتا سی کہ گکھڑاں دے زبردست صدماں دے لئی سد راہ رہے۔ قلعہ مذکور جس پہاڑ اُتے اے ۔ زمانہ قدیم وچ کوہ بالناتھ کہلاندا سی۔ ہن ضلع جہلم توں متعلق اے۔
ملا صاحب نے بساورماں پرورش پائی۔ او ر اکثر جگہ محبت دے نال اسنوں اپنا وطن کہندے نيں۔ بزرگاں دا حال کدرے مفصل نظر توں نئيں گزریا خاندا ن امیر نہ سی۔ مگر ایہ ضرور اے کہ فاروقی شیخ سن ۔ تے ودھیال ننھیال دونے صاحب علم تے دین دار گھرانے سن ۔ علمی تے دینی نعمتاں دی قدر پہچاندے سن ۔ انہاں دے والد ملوک شان ابن حامد شاہ بھی… شرفا وچ گنے جاندے سن … تے شیخ پنجو سنبھلی دے شاگرد سن تے معمولی کتاباں عربی تے فارسی دی پڑھی سی۔ انہاں دے نانا مخدوم اشرف سن سلیم دے عہد وچ فرید تارن اک پنجہزاری سردار بجوواڑہ متصل بیانہ صوبہ آگرہ وچ سی ۔ اس دی فوج وچ اک جنگی عہدہ دار سن ۔ غرض فاضل مذکور سنہ ۹۵۲ھ توں سنہ ۹۶۰ھ تک اپنے والد ملوک شاہ دے دامن وچ رہے۔ پنج برس دی عمر سی۔ جدوں سنبھل وچ قرآن وغیرہ پڑھدے رہے۔ فیر نانا نے پیار توں دھوہندے نوں اپنے پاس رکھیا۔ او ر بعض ابتدائی کتاباں اورمقدمات صرف تے نحو وی خود پڑھائے۔ فاضل بدایونی بچپن ہی توں اک خوش اعتقاد مسلمان سن اوراہل فقر دی صحبت نوں نعمت الٰہی سمجھدے سن ۔ سید محمد مکی انہاں دے پیر وی اوتھے رہندے سن ۔ اوہ علم قرات وچ کامل سن تے ۷ قراتاں اُتے قدرت رکھدے سن انہاں ہی توں قرات تے کوش الحانی دے نال قرآن پڑھنا سکھیا اس وقت سنہ ۹۶۰ھ سلیم شاہی دور تھامگر ایہ شاگردی بہت مبارک ہوئی تے اک دن ايسے دی سفارش توں دربار اکبر ی پہنچے۔ تے ۷ اماماں وچ داخل ہوئے کے امام اکبر شاہ اکھوائے۔
خود لکھدے نيں کہ ۱۲ برس دی عمر سی کہ والد نے سنبھل وچ آ کے میاں حاتم سنبھلی دی خدمت وچ حاضر کيتا۔ سنہ ۹۶۱ھ وچ کہ ۱۲ برس دی عمر سی اس توں معلوم ہويا کہ سنہ ۹۴۹ھ وچ پیدا ہوئے سن انہاں دی خانقاہ وچ رہ کے قصیدہ بردہ یاد کيتا۔ وظیفہ دی اجازت مل گئی تے فقہ حنفی وچ تبرکا کنز دے چند سبق پرھے تے مرید ہويا ايسے سلسلہ توں کہندے نيں میاں نے اک دن والد مرحوم توں کہیا کہ اسيں تواڈے لڑکے نوں اپنے استاد میاں شیخ عزیز اللہ صاحب دی طرف توں وی کلاہ تے شجرہ دیندے نيں۔ تاکہ علم ظاہری توں وی بہرہ ور ہون۔ شاید ايسے دا اثر اے کہ فن فقہ انہاں نے خوب حاصل کيتا۔ اگرچہ تقدیر نے انہاں نوں تے شغلاں وچ لگایا مگر اوہ عمر بھر ايسے دے ذوق شوق وچ رہے۔ ملیا صاحب دی تیزی طبع دی کیفیت اس بیان توں معلوم ہُندی اے ۔ کہ عدلی افغان دے حال وچ لکھدے نيں سنہ ۹۶۱ھ مں میاں دی خدمت وچ آنے توں پہلے بادشاہی سرداراں نے بدایاں اُتے باغیاں توں لڑ کر فتح پائی میری ۱۲ برس دی عمر سی جبھی ميں نے تریخ کہی سی۔ چہ بس خوب کردہ اند۔ اس مٰں اک زیادہ سی۔ جدوں یہاںکی خدمتاں آیاتو اک دن بتاں گلاں وچ فرمانے لگے کہ انہاں دنوںماں ایہ خبر ن کر فی البدیہہ اساں کہہ دتا سی۔ فتح ہائے آسمانی شد۔ دیکھو تاں کِنے ہُندے نيں؟ ميں نے عرض کيتی کہ اک کم ہُندا اے۔ فرمایا قدما دی رسم خط دے بموجب اک ہمزہ تے لگیا دو۔ ميں نے عرض کيتی کہ ہاںفیر تاں پوری اے۔
شیخ سعد اللہ نحویکہ فن مذکور وچ بے مثل ھدے اوراسی سبب توں نحوی انہاں دے ناں دا جز ہوئے گیا سی بیانہ وچ رہندے سن ۔ جدوں فاضل مذکور نانا دے پا س آئے تاں انہاں توں کافیہ پڑھیا۔ ہیموںنے سر اٹھایا تے لشکر اس دا لوٹتا ماردا بساور آ گیا۔ اس وقت سنبھل وچ سن ۔ تمام بساورلٹ گیا تے برباد ہوئے گیا خود وڈے افسوس توں لکھدے نيں کہ والد دا کتب خانہ وی لٹ گیا۔ دوسرا ہی برس سی کہ جو قحط دی مصیبت آئی۔ کہندے نيںکہ بندگان خدا دی بدحالی دیکھی نہ جاندی سی۔ ہزاراں آدمی بھُکھیاں مردے سن ۔ تے آدمی آدمی نوں کھاندے جاندا سی۔
سنہ ۹۶۶ھ وچ علم دے شوق نے باپ بیٹےآں دے دلوںمیںحب وطن دی گرمی نوں ٹھنڈا کر دتا۔ تے آگرہ وچ پہنے ۔ مولینا مرزا سمرقندی توں شرح شمسیہ تے بعض تے مختصرات پڑھے لکھدے نيں کہ ایہ شرح میر سید محمد ولد میرعلی ہمدانی دی اے اورمیر سید علی اوہی شخص نيں جنہاں دی برکت توں خطہ کشمیر وچ اسلام پھیل گیا۔
قاضٰ ابوالمعالی بخارائی نوں جدوں عبداللہ خاں اذبک نے جلا وطن کيتا سی تاں اوہ وی آگر وچ آئے۔ انہاں دے جلا وطن کرنے دا قصہ وی عجیب اے خود لکھدے نيں کہ جدوں علم منطق توران وچ پہنچیا ۔ تاں دیکھدے ہی دیکھدے لوکاں نے وڈے شوق توں متوجہ ہوئے۔ مگر مصالحہ ایسا تیز لگیا کہ سب فلسفی فیلسوف ہوئے گئے۔ جدوں کسی نیکبخت صاحبدل نوں دیکھدے تاں اس دی ہنسی کردے اورکہندے گدھا اے گدھا۔ لوک منع کرتیتو کہندے کہ اسيں دلیل منطقی توں ثابت کر دیندے نيں۔ دیکھو ظاہر اے کہ ایہ لاحیوان اے۔ اورحیوان علم اے۔ انسان خاص اے۔ جدوں حیوانیت اس وچ نئيں تاں انسانیت جو کہ اس س خاص اے اوہ وی نئيں۔فیر گدھا نئيں تاں کيتااے۔ جدوں ایسی ایسی گلاں حد توں گزر گئياں تاں مشائخ صوفیہ نے فتوے لکھ کے عبداللہ خاں دے سامنے پیش کيتا۔ تے منطق دا پڑھنا پڑھانا حرام ہوئے گیا۔ اس وچ قاضی ابوالمعالی ملیا عصام۔ ملامرزا جان تے اکثر شخص بدعقیدہ ہوئے کے وہاںسے کڈے گئے سن ۔ کہندے نيں کہ چند سبق شرح تے قایہ دے ميں نے وی قاضی ابوالمعالی توں پڑھے تے حق ایہ اے کہ اوہ اس علم وچ دریائے بے پایاں سن ۔ نقیب خاں وی اس وچ شریک ہوئے۔
آزاد مبارک عہد تے مبارک وقت سی۔ اکبر دی لسطنت دا طلوع بیرم کاں دا دور شیخ مبارک دی برکدیاں علم تے کمال دی برکت علم تے کمال پھیلانے لگی سی۔ کہ فاضل بدائونی حلقہ درس وچ داخل ہوئے کے فیضی ابوالفضل دے تے نقیب خاں دے اسيں درس ہوئے۔ شیخ مبارک ک ذکر وچ خود فرماندے نيں جامع اوراق نفوان شباب وچ آگرہ وچ چند سال انہاں دی ملازمت وچ سبق پڑھدا رہیا۔ الحق انہاں دا حق عظیم مجھ اُتے اے ۔ مہر علی بیگ سلدوز اک جاں نثار خان خاناں اورنامی سردار اپنے زمانے دا سی۔ اس نے اپنے باپ بیٹےآں نوں اپنے ہاں رکھیا۔ مال صاحب دی شگفتہ مزاجی تے خوش صحبتی نے مہر علی دے دل وچ محبت نوں ایسی جگہ دتی کہ اک دم جدائی گوارا نہ تھای شیر شاہی سرداراں وچ عدلی دا غلام جمال خاں چنار گڑھ دا حاکم سی۔ اقبال اکبر ی دے دربار توں اس نے خود التجا دی کہ حضور توں کئی شائستہ تے کارداں امیر ایتھے آئیاں تاں قلعہ سپرد کر دواں ۔ بیرم خاں نے مہر علی بیگ دا جانا تجویز کيتا۔ اس نے انہاں توں کہیا کہ تسيں وی چلو۔ ایہ خود وی ملیا تھاے اورم لا دے بیٹے سن ۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ دیکھو تمتہ صفحہ ۸۴۰
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
علم دے شوق نے اجازت نہ دی۔ اس دے انہاں دے والد اورشیخ مبارک نوں مجبور کيتا۔ اورایتھے تک کیہا کہ ایہ نہ چلیںگے۔ تاں وچ وی جانے توں انکار کر دواں گا۔ غرض پیارے دوست دی تمنا تے دونے بزرگوںکے کہنے توں رفاقت اختیار کيتی چنانچہ لکھدے نيں۔
عین برسات سی۔ مگر دونے بزرگاں دی رضا جوئی مقدم سمجھی باوجود نوسفر ی دے تحصیل علم وچ خلل ڈالیا تے سفر دے خوف تے خطر اٹھائے۔ قنوج لکھنوندی جون پور بنارس دی سیر کردا عجائب عالم نوں دیکھدا تھاں تھاں مشائش تے علما دی صحبتاں توں فیض لیندا ہويا چلا۔ چنار وچ پہنچے تاں جمال خاں نے وڈی ظاہر داریاں توں خاطر داریاں کيتياں۔ مگر دل وچ دغا معلوم ہوئی۔ مہر علی بیگ نے سانوں اوتھے چھڈیا۔ آپ سیر مکانات دے بہانے سوار ہويا۔ تے صاف نکل گیا۔ جمال خاں بدنامی توں گھبرایا۔ اساں کہیا ’’کچھ مضائقہ نئيں کسی نے انہاں دے دل وچ کچھ شبہ ڈالیا ہوئے گا خیر اسيں سمجھیا کر آندے نيں‘‘ گرض اس پیچ توں وی نکل آئے۔ قلعہ پہاڑ دے اُتے اے۔ تھلے دریا وڈے زور تے شور توں وگدا اے۔ کشتی اک جگہ بے قابو ہوئے گئی۔ مولینا آخر ملیا سن بہت گھبرا کر لکھدے نيں کشتی وڈے خطرناک گرداب وچ جا پئی۔ تے دامن کوہ وچ کہ دیوار قلعہ دے پاس سی موجاں وچ الجھ گئی ہويا وی ایسی مخالف چلنے لگی کہ ملاحاں دی کچھ پہیش نہ جاندی سی جے دشت تے دریا دا خداوند نہ خدائی نہ کردا تاں کشتی امید گرداب بلا وچ آ کے کوہ اجل توں ٹکرا چکی ہُندی۔ دریا توں نکل کے جنگلاں وچ آئے۔ شیخ محمدغوث گوالیاری جو ہندوستان دے وڈے مشائخ توں نيں۔ معلوم ہوئے کہ پہلے اس جنگل وچ تے پہاڑ دے دامن وچ یاد الٰہی دے نال گزران کيتا کردے سن ۔ اسيں اس مقام اُتے گئے اک رشتہ دار انہاں دا موجود سی اس نے نال لے جا کے غار دکھایا کہ ایتھے ۱۲ برس تک بیٹھے رہے تے بناس پتی کھاکر زندگی کيتی۔
آگرہ وچ سن ۔ کہ سنہ ۹۶۹ھ می والد دا انتقال ہوئے گیا۔ انہاں دی لاش بساور وچ لے گئے۔ تے تریخ لکھی۔
سر دفتر فاضل دوراں ملوک شاہ
آں بحر علم معدن احسان تے کان فضل
چاں بود در زمانہ جہانے ز فضل ازاں
تریخ سال فوت وے آمد جہان فضل
سنہ ۹۷۰ ھ وچ خود سہسوان علاقہ سنبھل وچ سن ۔ جو خط پہنچیا کہ مخدوم اشرف نانا وی بساور وچ مر گئے۔ فاضل جتھے انہاں دے مرنے دی تریخ ہوئی۔ لکھدے نيں کہ ميں نے اکثر جزئیات اورعلوم غریبہ (منطق تے فلسفہ) انہاں توں پڑھے سن ۔ تے ا ن دے وڈے وڈے حق میرے تے اہل علم دے ذمہ سن نہایت رن ہويا۔ والد دا داغ وی بھُل گیا۔ برس دن دے اندر دو صدمے گزرے ۔ بے فکر طبیعت اُتے عجب پریشانی گزری۔ دنیا دے فکر جنہاں توں ميں کوساں بھاگتا سی۔ اک مرتبہ چاراں طرف توں تن تن کر سامنے آ رہے سن ۔ تے رستہ روک لیا۔ والد مرحوم میری طبیعت کيتی آزادی تے بے پروائی دیکھ دیکھ کے کہیا کردے سن ۔ کہ ایہ سارے ولولے تے شورشاں تواڈی مجھ تک نيں وچ نہ ہواں گا تاں دیکھنے والے دیکھو گے۔ کہ تسيں کِداں بے قید رہندے ہوئے۔ تے دنیا تے دنیا دے کاروبار نوں کِداں ٹھوکر مار دے چھڈ دیندے ہوئے۔ آخر اوہی ہواکہ ہن دنیا ماتم خانہ نظر آندی اے۔ میرے توں زیادہ کوئی ماتم زدہ نئيں اے۔ دو غم نيں۔ تے دو ماتم نيں تے وچ اکیلا ہون۔ اک سر اے دو خمار دی طاقت کتھے توں لیائے اک سینہ دو بجھ کِداں اٹھائے۔
بیٹالی وچ امیر خسرو پیدا ہوے۔ ایہ علاقہ حسین خاں دی جاگیر سی لکھدے نيں کہ سنہ ۹۷۳ھ وچ ایتھے پہنچ کے حسین خاں توں ملے ۔ جوانی دے ذوق تے ہمت دے شوق نے دربار شاہی دی طرف دھکیلا۔ مگر اس افغان دیندار دی محبت ایمانی تے خوبیوںکی کشش نے رستے وچ روک لیا۔ خود لکھدے نيں کہ ایہ شخص صاحب اخلاق ‘ متواضع درویش سیرت۔ سخی۔ پاکیزہ روزگار۔ پابند سنت تے جماعت علم پرور۔ فضل دوست سی۔ نیکی توں پیش آندا سی اس دی صحبت توں جدائی تے نوکری کرنے نوں جی نہ چاہیا۔ دس بر س تک انہاں گمنام گوشےآں وچ رہیا اوہ نیک لوکاں دی خبر گیری کردا سی۔ وچ اس دی رفاقت کردا سی۔ ملیا صاحب نے اس پرہیز گار تے بہادر افغان دی وڈی تعریفاں لکھایاں نيں تے اس قدر لکھایاں نيں کہ پیغمبراں تک نئيں تاں اصحاب تے اولیا دے اوصاف تک ضرور پہنچیا دتا اے۔ چونکہ اس دے حال وچ انہاں دے تے اکبر دے عہد دے بہت حالات دست تے گریبان ہُندے نيں۔ ا س لئی اس دا حال علیحدہ لکھاں گا۔ کہ دلچسپ گلاں نيں۔ ا س دلاور افغان نے ہمایوں دی مراجعت توں لے کے اکبر دے سال ۲۲ جلوس تک وڈی جاں نثاری تے وفاداری دکھادی تے ۳ ہزار ی تک منصب حاصل کيتا۔ غرض دو دیندار متفق الخیال مسلمان نال رہندے سن تے مزے توں گزران کردے سن ۔
قیس صحرا وچ اکیلا اے مینوں جانے دو
خوب گزرے گی جو مل بیٹھاں گے دیوانے دو
حسین خاں دے پاس سنہ ۹۷۳ھ توں سنہ ۹۸۱ھ تک ۸ برس رہے ۔ قال للہ وقال الرسول توں اپنا تے اس دا دل خوش کردے سن بے تکلفی دی صحبتاں توں جی بہالدے سن ۔ علما تے فقرا دی خدمتاں کردے سن جاگیر دے کاروبار تے وکالت نوں حسن لیاقت تے شیرینی گفتار توں رسائی دیندے سن ۔
سنہ ۹۷۵ھ وچ رخصت لے کے بدایاں گئے تے ملیا صاحب دوبارہ دولہا بنے۔ شادی کيتی آرائش ۔ سامان بنائو سنگار سب ڈیڑھ سطر وچ ختم کيتا۔ مگر عجیب خوبصورتی توں بلکہ عبارت توں جھلکتا اے کہ بی بی خوبصورت پائی تے انہاں نوں وی بہت پسند آئی۔ دیکھنا کيتا مزے توں کہندے نيں اس برس وچ راقم تریخ دی دوسری شادی واقع ہوئی اورموجب مضمون والاخرۃ خیر لک من الاولی مبارک نکلی تریخ کہی گئی۔
چاں مرا از عنایت ازلی
ازدواجے بماہ چہرے شد
عقل تریخ کد خدائی را
گفت ماہے قرین نہرے شد
آزا د اس توں ایہ وی معلوم ہوتاہے کہ پہلی توں خوش نہ سن ۔ خداجانے اس دے جتے جی دوسری شادی کيتی یا بچاری مر گئی سی۔ اس دا تاں افسوس وی نہ کيتا۔
چند ہی روز وچ لڑکا پیدا ہويا ۔ حسین خاں دے پاس پہنچے ۔ اوہ انہاں دناں لکھنوماں اپنی جاگیر اُتے سن انہاں دی بدولت چند روز اودھ دی سیر دی اوتھے دے علما تے فقرا تے اہل اللہ توں ملاقاتاں کر کے بوہت سارے فیض حاصل کیتے۔
حسین خاں دی جاگیر دی تبدیلی دے سبب توں بادشاہ توں خفا ہوئے گئے اورکوہستان وچ فوج لے کے گئے کہ جہاد کر کے دین خدا دی خدمت کرن گے۔ سونے چاندی دے مندر نيں۔ انہاں نوں لوٹاں گے تے خود ترویج اسلام کرن گے۔ اس موقع اُتے ایہ رخصت ہوئے کے بدائاں چلے گئے۔ مگر دو سخت صدمے اٹھائے ۔ لکھدے نيں شیخ محمد چھوندے بھائی نوں ميں نے جان دے برابر پالیا سی بلکہ جان توں زیادہ چاہندا سی۔ اس نے بوہت سارے اخلاق حمیدہ حاصل کیتے سن اخلاقی ملکی ملکہ ہوئے گئے سن ۔ اک معقول گھرانے وچ اس دی شادی کيتی۔ افسوس کيتا خبر سی کہ اس کارخیر وچ ہزار مصیبتاں دی شر اے تن مہینے شادی اُتے نہ گزرے سن کہ اسنوں تے نور چشم عبداللطیف نوں زمانے دی نظر لگ گئی۔ پلک ماردے۔ ہنستا کھیلدا بچہ گود توں گور وچ چلا گیا۔ اوہ میری زندگی دا ہر ا بھریا پودا سی۔ تے وچ زمانے دا شہریار سی۔ حیف اپنے ہی شہر وچ پردیسی ہوئے گیا۔ انا للہ وانا علیہ راجعون ملیا صاحب نے اس مصیبت وچ بوہت سارے شعر کہے ۔ اک ترکیب بند بھائی دے مرثیے وچ لکھیا اے دل اُتے درد دا ابر چھایا ہويا سی اس لئی کلام وی تاثیر وچ ڈُبیا ہويا نکلیا اے۔ وچ وی اس دے لطف توں اپنے دوستاں نوں محروم نہ رکھاں گا۔ باوجود اس دے نظم مذکور توں معلوم ہُندا اے۔ کہ ملیا صاحب دی بولی وچ نظم دا ڈھب ایسا نئيں جداں نثر دا ۔ اوریہ قاعدے دی گل اے۔
یارب ااں روز چہ روزیست کہ افتاد مرا
داں چہ جانکاہ بلائیست کہ روادار مرا
ہیچ کس نیست کہ فریاد من تے انر سید
نرسد ہیچ کسے لیک بفر یاد مرا
ماہ من آخر شب رفت پس پردہ غیب
باں کزاں حاملہ غیب چہ غم زاد مرا
ماہ من آخر شب رفت پس پردہ غیب
باں کزیںحاملہ غیب چہ غم زاد مرا
مایہ شادی تے امید دلم رفت بخاک
بعد ازاں دل بچہ امید شود شاد مرا
گرچہ بنیاد من از صبر ققوی بودولے
سل غم آمد تے انداخت زنبیاد مرا
آں کسے را کہ کنمم یاد بروزے صد بار
وہ کہ یکبار بسالے نہ کندیاد مرا
چرخ بے داد چہ غمہا کہ بہ من داد کناں
داد خود از کہ ستانم کہ دہد داد مرا
حال دل ہیچ ندانم بکہ گویم چرکنم
چارہ درد دل خود ز کہ جویم چرکنم
اے فلک دہ کہ دلم خستہ تے ویراں کر دتی
خاطر جمع مرا باز پریشاں کردتی
گوہرے کاں بکفم بود زاغیار نہاں
آشکار از نظرم بردی تے پنہاں کر دتی
سرو من بردی ازاں باغ بزندان لحد
باغ راہبر من ماتم زدہ زنداں کر دتی
یوسفم را بہ کف گرگ سپردی تے مرا
در غمش معتکف کلبہ احزاں کر دتی
در گل تیرہ نہادی گل نورستہ من
روز من باشب تیرہ زچہ یکساں کر دتی
حاصل آں کس کہ از تے بود سرو سامانم
بردی اوراو مرا بے سرو ساماں کر دتی
آں برادر کہ دراں شہر غریب آمدہ بود
جاش دروشت بہ پہلوئے غریباں کر دتی
وقت گل آمد شد جائے محمد در خاک
جائے آنست کہ از غصہ کنم برسر خاک
آخر اے دیدہ چہ دیدی کہ ز عالم رفتی
دیدہ پوشیدہ ازاں دیدہ پرنم رفتی
چشم تاریک مرا روشنی از روے تاں بود
روشنی رفت زدل توں توز چشم رفتی
بودہ چشم مرا ہمچو نگاں در خاتم
چاں نتاں عاقبت الامرز خاتم رفتی
دلت از ہیچ نمر شاد نشد در عالم
حیف صد حیف کہ ماشاد زعالم رفتی
جان پاک تاں دراں مرحلہ بس غمگاں بود
رخت بستی دازاں مرحلہ غم رفتی
بر دل ازکار جتھے ہیچ نہ بودت بارے
بارے ازکار جہں خوش دل تے خورم رفتی
بودم از مہد ترا مونس تے ہمدم ہمہ دم
در لحد بہرچہ بے مونس تے ہمدم رفتی
رفتی تے حسرت توزاں دل حیراں نہ رود
غمت از دل نرود تاز غمت جاں نہ رود
کیست آں کس کہ نشان تاں بمن گوید باز
خبر جان رواں گشتہ بہ تن گوید باز
قصہ گل کہ فرو ریخت ز آسیب خزاں
کیست القصہ کہ با مرغ چمن گوید باز
قاصدے نوں کہ غم تے در دمرا روے وڈے
یک بیک پیش تاں بروجہ سخن گوید باز
تنگ دل غنچہ صفت گشتم تے کس پیدا نیست
کز تاں حرفے بمن اے غنچہ دہ گوید باز
ہست صدپیچ تے شکن درد لم از ماتم تو
کہ بتو زاں دل اُتے پیچ تے شکن گوید باز
دور رفتی چونیا مد زد یار تاں کسے
کہ زا حوال تاں یک شمہ بمن گوید باز
روم برسر گور تاں قیامے بکنم
تاجوابے شنوم از تاں سلامے بکنم
گویم اے گوہر نایاب چہ حالست ترا
باتن خستہ تے بے تاب چہ حالست ترا
تو بخواب اجل تے بے تاں قیامت برخاست
خیز تے سر برکن ازاں خواب چہ حالست ترا
از جدائی تاں احباب بے بدحال اند
اے جدا ماندہ زاحباب چہ حالست ترا
شدہ از دوریت اصحاب بہ نزدیک ہلاک
دور از صحبت اصحاب چہ حالست ترا
بود جائے تاں بہ محراب تے کناں مے نگرم
ماندہ خالی تاں محراب چہ حالست ترا
مے خورم خون جگر بے تاں مرا پرس گہے
کہ دراں خوردن خونناب چہ حالست ترا
برگلت صد گل سیراب تے میداز اشکم
زیر گل اے گل سیراب چہ حالست ترا
در چناں منزل غمناک بہ نزدیک تاں کیست
مونس روز او انیس شب تاریک تاں کیست
اے صنم از رخ خوب توجدا افتادہ
وز فراق تاں بصد گونہ بلا افتادہ
تو بصحرائے تے من ماندہ دراں شہر غریب
اللہ اللہ تاں کجا من بہ کجا افتادہ
بارگل اسيں نکشیدی تے ندانم ااں بار
برتو صد پشتہ خس تے خار چرا افتادہ
بارگل اسيں نکشیدی تے ندانم ااں بار
برتو صدپشتہ خس تے خار چرا افتادہ
قدر وصل تاں ندانستم وااں بود جزا
کہ ملاقات تاں با روز جزا افتادہ
کردمے جاں بسروکار تاں لیکن چہ کنم
کہ سروکار تاں باحکم خدا افتادہ
سال تریخ تاں شد گفت چو سروت افتادہ
آں سہی سروچہ ناگاہ زبا افتادہ
قادری نالہ تے فریاد نمے دارد سود
در دعا کوش کہ نوبت بدعا افتادہ
از خدا خواہ کہ کارش ہمہ محمود بود
ہم خدا ازوئے وہم اوز تاں خوشنود بود
یارب اندر چمن خلد گزارش بادا
قصر فردوس براں جاے قرارش بادا
درگلستان جناں چاں گزر تے جلوہ کناں
حور تے غلماں زیمین تے زیسارش بادا
در شب تارچو عزم سفر عقبے کرد
نور اسلام چراغ شب تارش بادا
بر مزارش چوکسے نیست کہ افروز تے شمع
پر تاں لطف خدا شمع مزارش بادا
از عروس کہن دہر چوبگرفت کنار
نو عروسان بہشتی بکنارش بادا
ہیچ یارے چونشد ہمدم اد بعد وچ مرگ
دمبدم رحمت حق ہمدم تے یارش بادا
مردماں قطرۃ اشکے کہ فشاند ندبرو
گرد وآں قطرہ درناب تے نثارش بادا
تا ابد مسکن او دذدہ عیلاں باد
ااں دعا از من تے از روح اماں آماں باد
اک خاندانی شخص کسی عورت اُتے عاشق ہوئے کے مر گیا۔ اس دے ماجرے نوں انہاں نے افسانہ دے طور اُتے کھا اے تے مزے توں لکھیا اے۔ اخیر وچ طول کلا م دا عذر کردے نيں۔ تے نال ہی کہندے نيں خدا مینوں وی ایہی نعمت کرے۔ نال ہی اک ہور شعبدہ بازی حضرت عشق یاد آ گئی اسنوں وی ٹانک گئے مگر ا سکیا لکھنا واجب سی۔ کیونجے شیخ صدر اُتے تے شیخ محمد غوث دے خاندان اُتے وی اک نشتر مارنے دا موقع ملدا سی۔ ایہ معاملہ نہایت اختصار دے نال لکھیا اے ۔ تے خوبصورتی توں ادا ہويا اے ۔ اس لئی وچ لکھدا ہاں فرماندے نيں۔
حکایت
شیخ زادگان گوالیار وچوں اک شخص سن ۔ کہ شیخ غوث گوالیاری توں قرابت قرینہ رکھدے سن ۔ صلاح تے صلاحیت دا لباس پہندے سن ۔ اورنام دے سر اُتے تاج شاہی دا تاج رکھدے سن ۔ اوہ اک ڈومنی اُتے عاشق ہوئے گئے۔ کيتا ڈومنی سی۔
در مغرب زلف عرض دادہ
صد قافلہ ماہ تے مشتری را
در چنبر زلف کردہ پنہاں
دستار سپہر چنبری را
بردامن ہجر تے وصل بستہ
بدبختی تے نیک اختری را
بادشاہ نوں خبر پہنچی۔ انہاں نے کنچنی نوں پکڑوا کر منگایا۔ مپہلے خان نوں دیدی کہ مقربان کاص وچ سی۔ یاراں نوں شیخ زادہ صاحب دے ڈھنگ معلوم سن ۔ باوجودیکہ مپہلے خاں نے رنڈی نوں محفوظ مکان وچ رکھیا تے باہر دا دروانہ چن دتا سی۔ مگر اوہ ہمت دی کمند ڈال کر پہنچے اورلے ہی اڑے شیخ ضیاء الدین شیخ محمد غوث دے بیٹے کہ ہن وی باپ دی مسند اُتے ہدایت دار شاد فرماندے نيں۔ انہاں دے ناں بادشاہی حکم پہنچیا انہوںنے وی نصیحتاں وصیتاں توں سمجھیا کر ڈومنی سمیت دربار وچ حاضر کيتا بادشاہ نے چاہیا کہ اس خانہ بر انداز توں شیخ زادہ دا گھر بسا دتیاں مگر شیخ ضیاء الدین تے اور لوک راضی نہ وہئے کہ نسل بگڑ جائے گی۔ خاندان خراب ہوئے جائے گا۔ شیخ زادہ خانہ کراب کوتاب کتھے سی چھری مار دے مر گیا۔ کفن تے دفن اُتے علما وچ تکرار ہوئی ۔ شیخ ضیاء الدین نے کہیا شہید عشق اے۔ ايسے طرح خاک دے سپرد کر دو۔ شیخ عبدالنبی صدر عالی قدر تے علما تے قاضی انہاں دے تصدیقچی کہندے سن کہ ناپاک مرا۔ آسودہ عشق نئيں آلودہ فسق اے۔ ملیا صاحب دا اس طرح فرمنیا یا تاں اس توں اے کہ خود عاشق مزاج سن تے ايسے واسطے عاشقاں دے طرف دار سن ۔ یا ایہ کہ شیخ صدر اُتے چوٹ کرنے وچ خواہ مخواہ مزا آندا سی۔
سنہ ۹۷۹ ھ وچ اک اپنا ماجرا بیان کردے نيں۔ جس توں تریخ نویسی دی روح شاداب ہوئے تی اے۔ تے معلوم ہُندا اے کہ واقعہ نگار نوں کِداں واقعیت نگار ہونا چاہیے۔ لکھدے نيں کہ اس سال وچ عجیب خوفناک واقعہ ہويا۔ کانت گولہ حسین خاں دی جاگیر وچ سی۔ وچ اوتھے آیا۔ صدارت دا عہدہ سی۔ تے فقرا دی خدمت میرے سپرد سی۔ شیخ بدیع الدین مدار دا مزار مکن پور علاقہ قنوج وچ اے۔ مینوں زیارت دا شوق ہويا۔ آدمی نے آخر کچا دُدھ پیتا اے غفلت تے ظلم تے جہل توں اس دی سرشتہے بیجا جسارت کر بیٹھیا اے۔ تے خسارت تے ندامت اٹھاندا اے۔ ا س نے حضرت آدم توں وی میراث پائی اے غرض انہاں نوں بلائاں نے میری عقل دی اکھاں اُتے وی پردہ ڈالیا اے۔ ہوس دا ناں عشق رکھیا۔ تے اس دے جال وچ پھنسا دتا۔ قسمت دی تحریر اُتے قلم چل چکيا سی۔ اوہ پیش آئی۔ او ر اک سخت بے ادبی عین درگاہ وچ واقع ہوئی۔ مگر غیرت تے عنایت الٰہی شامل حال ہوئی۔ کہ اس گناہ دی سز ا وی ایتھے ہونی چاہیے۔ یعنی طرف ثانی دے چند ادمیاں نوں خدا نے تعین کيتا کہ تلواراں کھچ کر چڑھ آئے۔ تے پے درپے نو زخم سر ہتھ اورکندھےآں اُتے لگائے۔ سب زخم خفیف سن ۔ مگر سر دا گھائو گہرا سی کہ ہڈی نوں توڑ کر مغز اُتے پہنچیا۔ تے تہی مغزی دا ثمرہ پایا۔ الٹے ہتھ دی چھنگلی وی کٹ گئی۔ اوتھے بیہوش ہوئے کے گر پيا۔ وچ تاں سمجھیا کہ کم تمام ہويا۔ مگر ملک آخرت دی سیر کر آیا۔ تے خیز گزر گئی۔ خدا کرے عاقبت بخیر ہوئے۔
اوتھے توں بانگر مو دے قصبے وچ آیا۔ اک بہت چنگا جراح ملیا جس نے علاج کيتا۔ ہفتے وچ زخم بھر آئے ايسے مایوسی دی حالت وچ خدا توں وعدہ کيتا کہ حج کراں گا۔ مگر حالے تک سنہ ۱۰۰۴ھ نيں پورا نہیںہويا۔ خدا موت توں پہلے توفیق دے۔ وما ذالک علی اللہ بعزیز۔ اے پروردگار تیرے اگے کچھ وڈی گل نئيں۔ فیر بانگرموسے کانت گولہ وچ آیا ۔ غسل صحت کيتا۔ مگر زخماں نے پانی رچرایا تے نويں سرے توں بیمار ہوئے گیا۔ خدا حسین خاں نوں بہشت نصیب کرے ایسی پدری تے برادری محبت خرچ دی کہ انسان توں نئيں ہوئے سکدی۔ موسم دی سردی نے زخماں نوں بہت خراب کيتا سی ۔ مگر خان موصوف نے اس شفقت تے محبت توں تیمار داری دی کہ خدا اسنوں جزائے خیر دے حلواے گزر کھلایا تے ہر طرح خبر گیری دی اوتھے توں بدایاں آیا۔ ایتھے ناسور کوفیر چیرا۔ ایہ عالم ہويا گویا موت دا دروازہ کھل گیا ۔ اک دن کچھ جاگتا سی کچھ سوندا سی۔ دیکھدا ہاں کہ چند سپاہی مینوں آسمان اُتے پھڑ دے لے گئے نيں۔ تے کچھ لوک نيں جداں بادشاہی بساول عصا تے جریبینہاتھوںماں لئی ہوئے دوڑدے پھردے نيں اک منشی بیٹھیا اے تے کچھ فرداں لکھ رہیا اے۔ بولا کہ لے جائو لے جائو ایہ آدمی اوہ نئيں اے۔ اِنّے وچ اکھ کھل گئی ۔ خیال کيتا تاں دیکھیا کہ درد نوں آرام اے۔ سبحان اللہ عام توں بچپن وچ سنیا کردا سی تاں کہانی سمجھدا سی ۔ ہن یقین ہوئے گیا کہ عالم امکان وسیع اے تے خدا دی قدرت غالب اے۔
اس سال بدایاں وچ وڈی اگ لگی۔ تے اِنّے بندے خدا دے جل گئے کہ گنے نہ گئے ۔ سب نوں چھکڑاں وچ بھر کر دریا وچ ڈال دتا۔ ہندو مسلمان کچھ معلوم نہ ہويا شعلے نہ سن موت دی آنچ سی۔ ہائے جان وڈی پیاری اے۔ مرد عورت فصیل اُتے چڑھے۔ اورباہر کود پئے جو بچ گئے تے ہ جلے بھنے لنگڑے لولے ہوئے رہے۔ اپنی اکھاں توں دیکھیا پانی اگ اُتے تیل دا کم کردا سی۔ شعلے دھر دھر کردے سن ۔ تے دور تک آواز سنائی دیندی سی۔ اگ نہ سی خدا دا قہر سی۔ بہتاں نوں خاک کر کے پامال کر دتا۔ بہتاں نوں گو شمالی دیدی چند روز پہلے اک مجذوب میان دوآب دے علاقہ توں آیا سی۔ ميں نے اسنوں گھر وچ اتارا۔ گلاں کردے کردے اک دن کہنے لگیا کہ ایتھے توں نکل جاواں وچ نے کہیا کیوں؟ بولا کہ ایتھے خدائی تماشا نظر آئے گا۔ خراباندی سی مینوں یقین نہ آیا۔
اسنوں فقط تقدیر دا اتفاق کہندے نيں۔ کہ سنہ ۹۸۱ھ وچ ۱۰ برس دے دوست بلکہ دینی بھائی حسین خاں توں انہاں دا بگاڑ ہوئے گیا۔ تے اس دا راز کچھ نہ کھلا کہ کیہ گل سی ۔ اوہ سیدھا سادھا سپاہی باوجود رتبہ آقائی دے مقام عذر خواہی وچ آیا۔ بد ائاں وچ انہاں دی ماں دے پاس گیا تے سفارش چاہی مگر ملیا صاحب وی ضد دے پورے سن اک نہ منی ۔کیونجے انہاں نے دربار شاہی وچ جانے دی تجویز مصمم کر لئی سی۔
تماشا ایہ کہ ايسے سنہ وچ اکبر دے دماغ نوں علم دے شوق نے روشن کرنا شروع کيتا۔ دریا دل بادشاہ محدود العقل علما دی یاوہ گویاں توں تنگ ہوئے کے فہمیدہ تے مصلحت سنج لوکاں دی قدر کرنے لگا۔ رات نوں چار ایوان دے عبادت خانہ وچ جلسہ ہُندا سی۔ تمام علماء تے فضلاء جمع ہُندے سن ۔ اوران توں علمی مباحثے سندا سی۔ ملاصاحب دی جوانی دی عمر علم دا جوش طبیعت کيتی امنگ انہاں دے دل وچ وی ہوس نے موج ماری۔
فیض ہنر ضائع است توں نمنایند
عود بر آٹش نہند مشک بسایند
فیضی ابوالفضل وغیرہ ہمدرس جو انہاں دے نال گوشہ مسجد تے صحن مدرسہ وچ بیٹھ کر ذہن لڑاندے سن ۔ انہاں دیاں گلاں وچ گھوڑے وی دربار شاہی دے دوڑنے لگے سن ۔ ایہ وی بدائاں توں آگرہ وچ آئے۔ آخر الحجہ سنہ ۹۸۱ھ سی کہ جمال خاں قورچی نال ملاقات ہوئی۔ ملیا صاحب خود کہندے نيں اوہ اکبر دے مصاحبان خاص وچوں سی۔ تے باوجود یکہ پانصدی عہدہ دار سی۔ مگر سیدھا سادھا سپاہی سی او ر دیندار خوش اعتقاد مسلمان سی۔ نال اس دے ظرافت طبع خداداد جوہر سی۔ مصاحبت دے زور توں جو تصرف بادشاہ دے مزاج وچ اسنوں حاصل سی۔ اوہ کسی امیر نوں نصیب نہ سی۔ سخی سی اورکھانے کھلانے والا سی۔ سنہ ۹۸۲ھ وچ مر گیا۔ دنیا وچ نیک ناں رہیا۔ عقبے وچ نیکی نال لے گیا۔
جمال خاں انہاں دے پِچھے نما ز پڑھ کر تے علمی تقریراں سن کر بہت خوش ہويا۔ اکبر دے سامنے لیایا تے کہیا کہ حضور دے لئی پیش نماز لیایا ہاں خود فرماندے نيں۔ تدبیر دے پائاں وچ تقدیر دی زنجیر پئی اے ۔سنہ ۹۸۱ھ وچ حسین خان توں ٹُٹ کے بدائاں توں آگرہ وچ آیا۔ جمال خاں قورچی تے مرحوم جالینوس حکیم عین الملک دے وسیلے توں ملازمت شاہنشاہی حاصل کيتی۔ انہاں دناں جنس دانش دا وڈا رواج سی۔ پہنچدے ہی اہل نشست وچ داخل ہوئے گیا۔ ایتھے تک کہ جو علما تجرکے نقارے بجاندے سن تے کسی نوں خاطر وچ نہ لاندے سن بادشاہ نے انہاں توں لڑیا دتا۔ خود گل نوں پرکھدے سن ۔ خدا دی عنایت تے قوت طبع تے تیزی فہم تے دل دی دلیری توں کہ عالم جوانی دا لازمہ ے بہتاں نوں زیر کيتا۔ پہلی ہی ملازمت وچ فرمایا کہ ایہ بدائونی فاضل حاجی ابراہیم سرہندی دا سرکوب اے چاہندے سن کہ اوہ کسی طرح توں زک پائے۔ ميں نے وی اسنوں خوب خوب الزام دیے۔ تے بادشاہ بہت خوش ہوئے۔ شیخ عبدالنبی صدر عالی قدر پہلے ہی خفا ہوئے سن کہ اسيں توں بالا بالا آن پہنچیا ۔ ہن جو مناظرےآں وچ مقابل دیکھیا تاں اوہی مثل ہوئی۔ کہ اک تاں سپ نے کٹیا اس اُتے کھادی افیم خیر آخر رفتہ رفتہ انہاں دی کلفت وی الفت توں بدل گئی۔ ملیا صاحب اس فتحیابی اُتے ناحق خوش ہوئے۔ انہاں نوں خبر نہ سی کہ ایہ فتح اپنی فوج دی شکست ہوئی اے۔ کیونجے آہستہ آہستہ بادشاہ کل علما توں بے اعتقاد ہوگیا فیر انہاں دے نال ایہ وی نظراں توں گر گئے۔ نال ہی لکھدے نيں انہاں دناں وچ شیخ ابوالفضل خلف شیخ مبارک جس دی عقل تے دانش دا ستارہ چمک رہیا سی ملازمت وچ آیا اورانواع تے قسماں دی عنایتاں توں امتیاز پایا۔ تھوڑی دور اگے چل کے کہندے نيں بادشاہ نے ملایان فرعون صفت دے کان ملنے دے لئی جس دی میرے توں امید نہ رہی سی انہاں نوں خاطر خواہ پایا وغیرہ وغیرہ۔ انہاں دے تے ابوالفضل دے دونے حالات پڑ ھ کر معلوم ہوئے جائے گا کہ اکبر دی نظر توجہ انہاں دی طرف سی ۔ اوہ ادھر فیر گئی۔ اسنوں اس دی قسمت دا زور کہوئے۔ خواہ اس دی مزاج شناسی سمجھو۔ تے ایہی شک سی جو ہمیشہ تیزاب بلکہ زہریلے لفظاں بن دے انہاں دے قلم توں ٹپکتا سی۔
غرض فاضل مذکور ہر صحبت تے ہر جلتوں ميں موجود رہندے سن جو خاص علما کيتا سفر کیہ مقام وچ کدرے جدا نہ ہُندے ھدے۔ انہاں وچ ایہ وی شامل ہوئے گئے۔ پہلے ہی سفر دا حال جو لکھدے نيں اس دے ترجمہ نوں پڑھو تے خیال رو کہ اک نوجوان آدمی جدوں اک عظیم الشان بادشاہ دی رکاب وچ رہ کے شاہانہ شان تے شلطنت دے سامان دیکھدا اے تاں اس دے دل وچ کِداں خیالات پیدا ہُندے نيں ۔ تے دیکھو! حالے تک اوہ موقع اے کہ آقا دا دل شفقت تے نويں نمک خوار دا سینہ وفاداری دے جوش توں لبریز اے ۔ چنانچہ انہاں دناں مین اکبر شاہانہ لشکر لے کے منعم خاں دی مدد نوں چلا کہ پٹنے اُتے پٹھاناں توں لڑ رہیا سی۔ فوج نوں آگرہ توں خشکی دے رستے روانہ کيتا۔ تے آپ مع بیگمات تے شاہزادہ ہائے کامگار تے امرا دے دریا دے رستے چلا حالے تک ملیا صاحب مہربان نيں چنانچہ لکھدے نيں ۔
رباعی
شاہنشہ داد گستر داں پرور
جمشید جتھے ستاں محمد اکبر
بنشست بردے بحرچاں اسکندر
ہم بحر بفرمان دے آمد اسيں بر
وڈے شاہزادے نوں وی نال لیا۔ کشتیاں دی کثر ت توں پانی نظر نہ آندا سی۔ نويں نويں انداز دی کشتیاں آسمانی بادبان اُتے چڑھے ہوئے۔ کسی دا ناں نہنگ سر ۔ کوئی شیر سر وغیرہ وغیرہ۔ رنگ برنگ دی بیرقاں لہراندی دریا دا شور ہويا دا زور۔ پانی دے سراٹے بیڑا چلا جاندا سی ملاح اپنی بولی وچ گاندے جاندے سن جدوں عالم سی۔ نیڑے سی کہ پرندے ہويا وچ تے مچھلیاں پانی وچ رقص کرنے لگياں۔ اوہ تماشا دیکھیا کہ بیان وچ نہیںآندا۔ جتھے چاہندے سن اتر پڑدے سن ۔ تے شکار کھیلدے سن ۔ جدوں چاہندے سن چل کھڑ ے ہُندے سن ۔ رات نوں لنگر ڈال دیندے سن ۔ اوتھے علمی بحثاں ہودیاں سن۔ شعر شاعری دے چرچے وی ہُندے سن فیضی نال سن ۔ ملیا صاحب ايسے سال وچ آئے سن ایہ وی نال سن ۔
طبقات اکبر ی وغیرہ کتکاباں مٰںاس توں کچھ شیادہ کر کے لکھدے نيں۔ کہ جو شاہانہ سامان خشکی دے سفر وچ ہُندے نيں سب کشتیاں اُتے لے چلے۔ کل کارخانے مثلا توپ خانہ‘سلاح خانہ‘ خزانہ ] نقار خانہ‘ کرکراق خانہ( توشہ خانہ) فراشنماء جبہ خانہ‘ باورچی خانہ طویلے وغیرہ وغیرہ سب کشتیاں اُتے سن ۔ ہاتھیاں دے لئی وڈی وڈی کشتیاں تیار ہوئیاں تے ہاتھی اوہ نال لئی کہ ڈیل ڈول مستی اورتند خوئی وچ مشہور سن ۔ بال سندر دے نال دو ہتھنیاں اک کشتی وچ ۔ سمن بال تے دو ہتھنیاں اک کشتی وچ ۔ وغیرہ ۔ جو آرائشاں خیمےآں ڈیراں وچ ہودیاں سن اوہ سب کشتیاں وچ تے انہاں دی پوششاں وچ دی سن۔ انہاں وچ وکھ وکھ کمرے کمرےآں دی عمدہ تقسیم محراباں تے طاقتاں دی تراشاں گھراں دی طرح کئی کئی منزلاں زیناں دے اتار چڑھائو ہويا دے لئی کھڑکیاں تے روشنی دے لئی تابدان۔ ہر گل وچ نويں نويں ایجادات ۔ رومی چینی ‘ فرنگی مخملاں تے باناتاں دے پردے تے فرش ہائے بو قلماں۔ ہندوستان ی دستکاریاں دی تفصیل کتھے تک ہوئے۔ کہ اک افسانہ عجائب خانہ ہويا جاندا سی۔ ایہ سب سامان دریا وچ بساط شطرنج دی طرح بہ ترتیب تے انتظام چلدا سی وچکار بادشاہ دی کشتی ہُندی سی وڈی عالیشان جداں جہاز۔
ملا صاحب کہندے نيں دوسر ے سال شہنشاہ نے مجھ اُتے عنایت فرمائی تے وڈی محبت توں کہیا کہ سنگھاسن بتیسی دی ۳۲ کہانیاں جو راجہ بکرما جیت دے حال وچ نيں۔ سنسکرت توں فارسی وچ ترجمہ کر کے طوطی نامہ دے رنگ وچ نظم تے نثر وچ ترتیب دو تے اک ورق نمونے دے طور اُتے اج ہی پیش کرو۔ برہمن بولی داں مدد دے لئی دتا۔ چنانچہ ايسے دن اک ورق شروع حکایت توں ترجمہ کر کے گزارنا۔ پسند فرمایا تمام ہوئی تاں نامہ خرد افزا تاریخی ناں قرار پایا تے پسند تے قبول ہوئے کے کتب خانے وچ داخل ہوئی حق پُچھو تاں ملیا صاحب نوں تریخ گوئی وچ کمال اے۔
سنہ ۹۸۳ھ تک صحبتاں موافق طبع سن۔ کیونجے انہاں دے کلام دی بنیاد اصول تے فروغ مذہب اُتے سی۔ تے بادشاہ نے حالے حالے تک اس دائرے توں قدم نہ ودھایا سی۔ ایہ بعض علما توں اس لئی ناراض سن کہ فقط جو فروشی اورگندم نمائی توں دیندار تے سلطنت وچ صاحب اختیار بنے ہوئے سن اوہ مخدوم تے صدر تے انہاں دی امت ک لوک سن ۔ تے بعض توں اس لئی خفا سن کہ زبانی جمع خرچ تے لفاظی تے دھوکے دیاں دلیلاں توں علم دے دعوے دار بنے ہوئے سن ۔ مگر انہاں دا لوہا سب اُتے تیز ہويا کہ آندے ہی ہر اک نوں دبا لیا جو ذرا بے اصول بولدا سی فوراً کان پھڑ لیندے سن چنانچہ حکیم الملک دے نال جو معرکہ کیہ اوہ تسيں نے دیکھیا۔
سنہ ۹۸۳ھ تک دے حالات تے چار ایوان دے معرکےآں وچ اپنے تے عالماں دے لطائف تے ظرائف خوشی خوشی لکھدے چلے جاندے سن ۔ کہ دفعتہ قلم دی رفتار بدلدی اے۔ تے صاف معلوم ہُندا اے کہ قلم توں حرف تے اکھاں توں آنسو برابر بہہ رہے نيں۔ چنانچہ لکھدے نيں۔
اج انہاں معرکےآں نوں ۱۰ برس گزر گئے نيں۔ اوہ مناظرے تے مباحثے کرنے والے کيتا محقق تے کیہ مقلد سو توں زیادہ سن اک نظر نئيں آندا۔ سب نے موت دے نقاب وچ منہ چھپا لییے خاک ہوئے گئے تے انہاں دی خاک وی اڑ گئی۔
زخیل درو کشاں غیر مانماند کسے
بیار بادہ کہ ماہ محنیمتیم بسے!
جب نعمت جاندی اے تاں قدر آندی اے ۔ ہن انہاں اسيں صحبتاں نوں یاد کردا ہون۔ لہو روندا ہون۔ آہاں بھردا ہون۔ نالے کردا ہون۔ تے مردا ہون۔ دا ش اس حسرت آباد وچ چند روز تے وی ٹھیردے اوہ جو کچھ سن غنیمت سن کہ گل دا رخ انہاں دی طرف ہُندا سی۔ تے گل دا مزا انہاں نوں توں سی۔ ہن کوئی گل دے قابل ہی نئيں۔
رباعی
افسوس کہ یاراں ہمراز دست شدند
درپائے اجل یگاں یگاں پست شدند
بودند تنک شراب در مجلس عمر
یک لحظہ زما پیشترک مست شدند
عبارت ہائے مذکورہ بالا دے انداز توں تے آئند دی عبارت توں صاف معلوم ہُندا اے کہ ایہ سلسلہ عین کامیابی تے لطف گرم جوشی دے عالم وچ لکھیا گیا سی۔ لیکن اوہ عبارت نظم تے نثر جو ماتم زمانہ توں سیہ پوش اے پِچھے حاشیے اُتے لکھی ہوئے گی۔ تے اوہ وی سنہ ۹۱ یا سنہ ۹۲ دے پس تے پیش وچ ہوئے گی۔ نہ سنہ ۹۹۹ھ وچ جداں کہ انہاں نے دیباچہ کتاب تحریر کيتا اے۔
سنہ ۹۸۳ھ وچ مرزا سلیمان والی بدخشان ادھر بھج آیا تاں اکبر نے وڈے جاہ تے جلال توں استقبال کيتا مرزا وی عبادت خانہ (چار ایوان) وچ آندا سی۔ مشائخ تے علما توں گفتگوئاں ہودیاں سن )ملا صاحب فرماندے نيں) صاحب حال شخص سی اس توں معرفت دے بلند خیالات سنے گئے ۔ کدی نماز باجماعت نئيں چھڈی ۔ اک دن وچ نے عصر دی نماز پڑھ کر فقط دعا اُتے اکتفا کيتا۔ الحمد نہ پڑھی مرزا نے اعتراض کيتا کہ حمد کیوں نہیںپڑھی ۔ ميں نے کہ اکہ آنحضرت دے عہد وچ نما زکے بعد فاتحہ دا معمول نہ سی۔ بلکہ بعض روایتاں وچ مکروہ وی آیا اے۔ مرزا نے کہیا کہ ولایت وچ علم نہ سی یا علما نہ سن ؟ (ملا وی جھگڑنے نوں آندھی سن ) ميں نے کہیا کہ سانوں ختاب توں کم اے ۔ نہ کہ تقلید تاں۔ بادشاہ نے خود فرمایا کہ آئندہ توں پڑھیا کرو۔ ميں نے قبول کيتا۔ مگر کتاب وچ کراہت دی روایت کڈ کے دکھا دی۔
گجرات دی پرت وچ اعتماد خاں گجراتی دے کتب خانے دی نفیس نفیس کتاباں خزانہ عامرہ وچ جمع سن۔ بادشاہ چار ایوان دے جلساں وچ علما نوں تقسیم کر تے سن ۔ لکھدے نيں کہ مینوں کئی کتاباں دتیاں انہیںماں اک انوار المشکوۃ وی سی۔ اس وچ اک فصل بہ نسبت نسخےآں دے زیادہ سی۔ اس وقت تک وی بادشاہ اکثر مسلماناں وچ انہاں نوں نوں مخاطب کر کے گل کہندے سن تے ہر بحث وچ پُچھدے سن کہ حقیقت مسئلے دتی کیہ اے۔
حضور وچ امام سن ہفتے دے ۷ دن اک اک دن باری بری توں نماز پڑھایا کردے سن ۔ دوسرے سال وچ ملیا صاحب کہندے نيں کہ خوش آدازی دے سبب توں جداں طوطی دے پنجرے وچ ڈالدے نيں۔ ايسے طرح مینوں انہاں وچ داخل کر کے بدھ دی امامت کرائی اہتمام حاضر دا خواجہ دولت ناظر دے سپرد سی۔ عجب سخت مزاج کوجو سی۔ لوکاں نوں وڈا دق کردا سی۔
الخصی لا ذکر ولا انثی
(خواجہ ہیجڑا نہ زن زنان نہ زن مردان)
اسی سال وچ بیستی دا منصب دتا کچھ وی عنایت کيتا اورپہلی ہی دفعہ وچ فرمایا کہ بیستی دے منصب دے بموجب گھوڑے داغ دے لئی حاضر کرو۔ لکھدے نيں کہ شیخ ابوالفضل وی ايسے عرصے وچ پہنچے سن ۔ تے اسيں دونے بموجب گھوڑے داغ دے لئی خاضر کرو۔ لکھدے نيں کہ شیخ ابوالفضل وی ايسے عرصے وچ پہنچے سن ۔ تے اسيں دونے دی اوہی مثال اے جو شیخ شبلی نے اپنے تے جنید دے لئی کہی سی وچ تے ایہ دو جلی ٹکیاں نيں کہ اک تنور وچوں نکلی نيں ابوالفضل نے جھٹ قبول کر کے کم شروع کر دتا۔ ار اس عرق ریزی توں خدمت بجا لیایا کہ آخر دو ہزاری منصب تے وزارت ک درجے نوں پہنچ گیا۔ (جس دی ۱۴ ہزار آمدنی اے ) ناتجربہ کاری تے سادہ لوحی توں اپنے کمل نوں وی نہ سنبھال سکا۔ سادات انجو وچوں اک شخص نے ایداں دے ہی موقع اُتے اپنے آپ تمسخر کيتا سی اوہ میرے حسب حال اے۔
مرا داخلی سازی تے بیندی
مبیناد مادر بداں نیندی
مینوں انہاں دناں وچ ایہی خیال سی کہ قناعت وڈی دولت اے۔ کچھ جاگیر اے کچھ بادشاہ انعام تے اکرام توں مدد کرن گے۔ ايسے اُتے صبر کراں گا۔ سلامت تے عافیت دے گوشے وچ بیٹھو ں گا علم دا شغل تے دل دی آزادی دا شیوہ نامرادی اے۔ اسنوں سنبھالے رہواں گا۔
جاہ دنیا مطلب دولت فانی بگذار
جاہ داں بس بودو دولت اسلام ترا
افسوس کہ اوہ وی میسر نہ ہوئی (ایتھے میر سید محمد میر عدل دی نصیحت یاد کردے نيں اورروندے نيں کہ دیکھو تتمہ صفحہ ۴۷۰)
ملا صاحب وڈی اچھی اٹھان توں اٹھے مگر افسوس کہ رہ گئے تے بری طرح رہ گئے ۔ اوہ ترقی پاندے وار خاطر خواہ توں وی زیادہ پاندے ۔ مگر ضدی شخص تے گل دے پروش ایسی کردے سن کہ اس پرہر طرح دا نقصان اٹھاندے سن ۔ تے اسنوں فخر سمجھدے سن ۔ ابوالفضل نوں زمانے دے گھساں نے خوب سبق پڑھائے سن ۔ اوہ سمجھ گیا ملیا صاحب نوں بیستی دا عہدہ ملیا انکار کيتا۔ اس نے فوراً منظور کيتا۔ تے اطاعت تے تسلیم دی ايسے دا نیک ثمرہ پایا۔
اس دی تائید انہاں دیاں تحریراں نال ہُندی اے لکھدے نيں کہ ۹۸۳ھ وچ ميں نے رخصت منگی ۔ نہ ملی بادشاہ نے اک گھوڑا تے کچھ روپیہ دتا ہزار بیگھہ زمین دتی تے کہیا کہ فوجی دفتر توں تواڈا ناں کڈ دیندے ہہاں انہاں دناں وچ بیستی دے عہدے اُتے نظر کر کے ایہ انعام مینوں بہت معلوم ہويا۔ کہ ہزاری دا اسيں پلہ اے۔ بادشاہی ہمزبانی اے علم دا سلسلہ اے خدمت دا بجا لیانا اے۔ سپاہی دی تلوار تے بندوق نئيں اٹھانی پڑدی۔ ایہ سب کچھ درست مگر صدر دی ناموافقت تے زمانہ دی بد مددی توں خاطر خواہ فائدہ نہ ہويا۔ تے آئندہ ترقی دا رستہ نہ سی۔ اِنّا ہويا کہ فرمان وچ مدد معاش دا لفظ لکھیا گیا۔ نہ کہ جاگیر (جاگیر وچ خدمت وی بجا لانی پڑدی سی) ہر چند عرض کيتی کہ اِنّی زمین اُتے ہمیشہ حاضری کیوں کر ہوئے سکے گی۔ فرمایا کہ فوج دے گٹھ وچ ترقی مل جائے گی۔ انعام توں وی امداد ہويا کرے گی۔ شیخ عبدالنبی صدر صاف بولے کہ تواڈے ساتھیاں وچ کِسے نوں اِنّی مدد معاش نئيں دی۔ ہن تک ۲۲ برس ہوئے اگے رستہ بند اے۔ تے مدد وچ قدرت الٰہی دے پردہ وچ نيں۔ اک دو دفعہ توں زیادہ انعام دی وی صور ت نہ دیکھی۔ وعدے ہی وعدے سن ۔ او ر ہن تاں زمانے دا ورق ہی الٹ گیا۔ البتہ خدمتاں نيںجنہاں دا کچھ نتیجہ ہی نئيں تے مہمل پابندیاں نيں کہ مفت گلے پئی نيں کوئی لطیفہ غیبی ہوئے تاں انہاں توں چھٹکارا ہوئے۔
یا وفا یا خبر وصل تاں یا مرگ رقیب
بازی چرخ ازاں یک دوسہ کارے بہ کند
رضینا بقضاء اللہ تے صبرنا علیٰ بلاء اللہ وشکرنا نعماء اللہ
بہ ہمہ حال شکر باید کرد
کہ مبادا ازاں بتر گردد
حیرتی شاعر اُتے شاہ طہماسپ دی عنایتاں دیکھ کے ایہ قطعہ فضولی بغدادی نے کہیا سی۔ اوہ میری فضولیاں دے مناسب حال اے۔
من ز خاک عرب تے حیرتی از ملک عجم
ہر دو گشیتم باظہار سخن کم طلب
یافتیم از دو کرم پیشہ مراد دل خویش
او زراز شاہ عجم من نظر از شاہ عرب
دنیا وچ جو کچھ اے معلوم اے۔ کار ساز بندہ نواز توں امید اے ۔ کہ عاقبت بخیر ہوئے۔ تے خاتمہ سعادت ایمان اُتے ہوئے۔
ما عند کمر ینفذ وما عند اللہ باق
جو تواڈے پاس اے ہوئے چکے گا۔ جو خدا دے پاس اے اوہی رہی گا۔
امید از کرم اے کارساز ما این است
کرنا امید نہ سازی امیدواراں را
اب اختلافی مسئلے نکلنے لگے۔ جس توں بادشاہ تے صدر وغیرہ دے دلاں وچ اختلاف اُتے کر حالتیںمختلف ہوئے گئياں (پہلا مسئلہ ایہ سی کہ اک خاوند کیتے جو روئاں کر سکدا اے ؟ ميں نے جو کچھ معلوم سی عرض کيتا) (دیکھو حال شیخ عبدالنبی صدر صفحہ ۳۲۲)
اسی سال وچ لکھدے نيں کہ شیخ بھاون کہ ولایت دکن دا ای برہمن دانا اے ملازمت وچ آیا اورشوق تے رغبت دے نال مسلمان ہوئے کے خاصہ دے چیلاں وچ داخل ہوئے ا حکم ہويا کہ اتھرین بید (چوتھا بید) جس دے اکثر احکام اسلام توں ملدے نيں بیان کرے۔ تے فقیر فارسی وچ ترجمہ کرے۔ اس دی بعض عبارتاں ایسی سی کہ اوہ بیان نہ کر سکدا سی۔ تے مطلب سمجھ وچ نہ آندا سی۔ ميں نے عرض کيتی پہلے شیخ فیضی نوں فیر حاجی ابراہیم سرہندی نوں حکم ہويا۔ مگر جداں جی چاہندا سی نہ لکھ سکا۔ ہن انہاں مسوداں دا ناں تے نشان وی نہ رہیا اس دے احکام وچ سے اک ایہ اے ۔ کہ جدوں تک اک فقرہ (جس وچ براہ راست بوہت سارے لام لام آندے نيں جداں لا الہ الا اللہ) نہ پڑھے تب تک نجات نہ ہوئے گی۔ تے کئی شرطاں دے نال گائے گا گوشت وی جائز اے۔ تے مردے نوں یا تاں جلاواں نئيں تاں دفن کرن وغیرہ۔
سنہ ۹۸۴ ھ وچ بادشاہ اجمیر دے مقام وچ سن ۔ کہ مان سنگھ ولد بھگوانداسنوں اس درگارہ حضرت معینہ وچ لے گئے۔ خلوت وچ مدد چاہی خلعت تے گھوڑا تمام لوازم سپہ سالاری د ے کر رانا کیکا دی مسانوں کندہ دکو نبھل میر نوں روانہ کيتا۔ وڈے وڈے بہادر سردار تے پنج ہزار قیمتی سوار بادشاہی خاصہ کملک نوں نال لے گئے ۔ تے اس دی اپنی فوج وکھ سی۔ لکھدے نيں کہ اجمیر توں تن کوس تک برابر امیراں دے سراپردے لگے سن ۔ قاضی خاں تے آصف خاں دے رخصت کرنے ناں وچ وی گیا۔ رستے وچ غزا دے شوق نے بے اختیار کر دتا۔ پھردے ہوئے سیدھا شیخ عالی قدر شیخ عبدالنبی صدر شیخ الاسلام دے پاس پہنچیا تے کہیا کہ آپ حضور توں رخصت لے لین۔ انہاں نے اقبال تاں کيتا۔ مگر سید عبدالرسول اک نامعقول بو الفضول انہاں دا وکیل سی۔ اس اُتے ڈال دتا۔ ميں نے دیکھیا کہ گل دور جا پئی۔ نقیب خاں دے نال دینی بھائی چارا سی اس نے کہیا کہ امیر لشکر ہندو نہ ہُندا تاں سب توں پہلے وچ اس مہم دے لئی رخصت لیندا۔ ميں نے اس دی خاطر جمع دی کہ اسيں اپنا امیر بندگان حضرت نوں جاندے نيں مان سنگھ وغیرہ توں کيتا کم اے۔ نیت درست چاہیے۔ حضرت شاہنشاہی اُچے چبوترے اُتے پائاں لٹکائے مرزا مبارک دی طرف منہ کیتے بیٹھے سن ۔ کہ نقیب خا ں نے میرے لئی عرض کيتی اول فرمایا کہ اس دا تاں امامت دا عہدہ اے۔ اوہ کِداں جا سکدا اے ؟ اس نے عرض کيتی کہ غزا دی آرزو اے۔ مینوں بلیا کے پُچھیا بہت ہی جی چاہندا اے ؟ عرض کيتی بہت فرمایا سبب کيتا؟ عرض کيتی دعا اے کہ سیاہ ڈاڑھی نوں ہويا خواہی وچ سرخ کراں۔
کار تاں بخاطر است خواہم کردن
یا سرخ کنم روئے ز تاں یا گردن
فرمایا کہ انشاء اللہ فتح ہی دی خبر لائو گے۔ مراقبے وچ سرجھکا کر توجہ توں رخصت دی فاتحہ پڑھی۔ ميں نے چبوترے دے تھلے پا بوس دے یے ہتھ بڑھائے۔ آپ نے اُتے کھچ لئی۔ جدوں ميں دیوان خانہ توں نکلیا تاں فیر بلايا اک لپ بھر کر اشرفیاں داں اورکہیا خدا حافظ۔ گناں تاں ۶۵ سن۔ شیخ عبدالنبی صدر دی رخصت نوں گیا۔ انہاں دناں مہربان ہوئے کے پہلی کلفت تے الفت توں مبادلہ کيتاسی۔ فرمایا صفاں دا آمنا سامنا ہوئے تاں مینوں وی دعائے خیر توں یاد کرنا کہ بموجب جدوں حدیث صحیح دے قبول دعا دا وقت ہُندا اے دیکھناً بھولنا نئيں قبول کر دے ميں نے وی فاتحہ (دعا) چاہی۔ او گھوڑا کس یاران یکدل دے نال مل روانہ ہويا ۔ ع
ہر روز بہ منزلے تے ہر شب جائے
یہ سفر اول توں آخر تک وڈی مبارکی توں طے ہويا۔
ان دی انشاء پردازی نے میدان جنگ کيتی تصویر نہایت خوبصورتی توں کھینچی اے۔ مگر اس وچ وی لوگوںکے پہلوئاں وچ قلم دی نوکاں چبھوندے جاندے نيں ۔ (دیکھو راجہ مان سنگھ دا حال ۱؎) جدوں فتح ہوئی تاں رانا بھج گیا۔ تاں امرا مشوروںدے لئی بیٹھے۔ تے علاقے دا بندوبست شروع کيتا۔ رام پرشاد اک وڈا اُچا تے جنگی ہاتھی رانا دے پاس سی۔ بادشاہ نے کئی دفعہ منگیا سی۔ اس نے نہ دتا سی۔ اوہ وی پرت وچ آیا امرا دی صلا ح ہوئی۔ کہ اسنوں فتح نامہ دے نال حضور وچ بھیجنا مناسب اے۔ آصف خاں نے میرا ناں لیا۔ کہ ایہ فقط ثوا ب دے لئی آئے نيں انہاں دے نال بھیج دو۔ مان سنگھ نے کہیا۔حالے تاں وڈے بڑ ے کم پئے نيں۔ ایہ میدان معرکہ وچ صف جنگ دے اگے امامت کرن گے۔ ميں نے کہیا ایتھے دی امامت دے لئی قضا اے۔ میرا ہن ایہ کم اے کہ وچ جائاں تے بندگان حضرت دی صف دی اگے امامت ادا کراں۔مان سنگھ اس لطیفے اُتے بہت خوش ہوئے۔ احتیاطا تن سو سوار ہاتھی دے نال کیتے تے سفارش نامہ لکھ کے رخصت کيتا۔ بلکہ موہنے تک تھانے بٹھانے دے بہانے شکار کھیلدے پہنچانے چلے آئے کہ ۲۰ کوس اے۔ وچ ماکھور تے مانڈل گڑھ توں ہُندا ہويا آنبیر دے رستے آیا۔ کہ مان سنگھ دا وطن سی۔ ايسے دے پہلو وچ ہن جے پور آباد اے۔ رستہ وچ تھاں تھاں لڑائی دی کیفیت تے مان سنگھ دی فتح دا حال سناندا آندا سی۔ لوک تعجب کردے سن کِسے نوں یقین نہ آندا سی۔ آنبیر توں پنج کوس اُتے ہاتھی بجنہاں وچ پھنس گیا ۔ غضب ایہ کیہ کہ جداں جداں اگے جاندا سی زیادہ دھنستا جاندا سی۔ آخر ملیا نے ہی سن انداز تحریر
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ صفحہ ۵۴۱
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
سے معلوم ہُندا اے کہ بہت گھبرائے ۔ تے ایتھے توں سمجھ لو کہ مہمات سلطنت تے اس دے خطرناک بجھ ایداں دے لوکاں دی گردن اُتے پڑاں تاں چھاتی بچے یا پھٹے کتھے ابوالفضل تے اس دے کارنامے اکبر لشکر جرار لئی آسیر دے گرد پيا اے۔ محاصرہ نے طو ل کھِچیا اک شب اندھیرا۔ بادل گرجے بینہ برسے ابو الفضل فوج لے کے زیر دیوار پہنچیا۔ تے رسے ڈال کر شمشیر بکف قلعے وچ کود پيا۔ پہلے کوئی اِنّا وڈا دل دکھائے۔ جدوں اس دے باب وچ بولی ہلائے گلاں کرنے توں کيتا ہُندا اے۔
اوتھے دے لوک آئے تے کہیا کہ اگلے برس وی ایتھے اک بادشاہی ہاتھی پھنس گیا سی اس دا ایہی علاج اے کہ ٹھیلاں مشکاں وچ پانی بھر بھر کر ڈالدے نيں۔ ہاتھی نکل آندا اے۔ سقے بلائے انہوںنے بہت سا پانی ڈالیا ۔ جدوں آہستگی توں آپ ہاتھی نکلیا تے گرداب ہلاک توں نجات پائی۔
لکھدے نيں وڈی مشکل توں ہاتھی نکلیا۔ اسيں انبیر وچ پہنچے اوتھے دے لوک پھولے نہ سماندے سن ۔ انہاں دے فخر دا سر آسمان توں جا لگا،۔ کہ ساڈے راجہ دے لڑکے نے ایسا معرکہ ماریا اے۔ خاندانی رقیب دا کلہ توڑیا اورہاتھی کھو لیا۔ لونڈہ وچوں گزر ہويا۔ ایتھے وچ پیدا ہويا سی۔ بساور وچ آیا ع
واول ارض مس جلدی ترابھا
(پہلے ہی اس زمین دی خاک میرے بدن نوں لگی اے )
اس بیان وچ انہاں دے تحریر توں وڈی خوشی ہوئی اورعجیب محبت ٹپکتی اے۔ بے شک اک شریف ملیا لڑائی سیجِتیا پھرے تے لڑائی جیت کر پھرے اس اُتے اِنّے سارے بادشاہ تے جنگی سپاہی اوراِنّا وڈا ہاتھی لے کے اپنے گائاں وچ آئے اوراوتھے دا اک اک آدمی دیکھنے آئے اوہ خوش نہ ہوئے تاں کون ہو؟ تے محبت وی جِنّی ٹپکے تھوڑی اے جس خاک اُتے کھیل کر وڈے ہوئے تے جس زمین دی گو د وچ پرت کر پلے اس دی محبت نہ ہوئے تاں کس دی ہو؟
غرض جاں تاں کر کے فتح پورپہنچے ( راجہ بھگوان داس راجہ مان نگھ دے باپ سن ) انہاں دے کوکہ دی معرفت فتحنامہ تے ہاتھی حضور وچ گردانا۔ فرمایا اس دا ناں کيتا اے ؟ عرض کيتی رام پرشاد۔ فرمایا کہ سب پیر دی پرورش توں ہويا۔ اس دا ناں پیر پرشاد اے۔ فیر فرمایا کہ تواڈی تعریف وی بہت لکھی اے۔ سچ کہوتو کیہڑی فوج وچ سن ۔ تے کیہ کيتا کم کيتا۔ عرض کيتی کہ بادشاہاں دے حضور وچ سچ وی ڈردے لرزتے کہیا جاندا اے فدوی جھوٹھ کِداں عرض کر سکدا اے چنانچہ سب واقعی حالات عرض کیتے پُچھیا جنگی لباس سی یا ننگے ہی رہے؟ عرض کيتی زرہ بکتر سی ۔ فرمایا کتھے توں مل گیا۔ عرض کيتی سید عبداللہ خاں توں سب جو ہن پسند آئے۔ تاں دہ گنج وچوں اک لپ بھر کر انعام فرمائی۔ ۹۶ اشرفیاں سن ۔ فیر پُچھیا شیخ عبدالنبی توں مل لئی؟ عرض کيتی گرد راہ توں دربار پہنچیا ہاں کِداں مل سکدا ہاں اک دوشالہ نخودی بڑھیا دتا کہ ایہ لیندے جائو۔ شیخ توں مادر تے کہو کہ اسنوں اوڑھو ساڈے خاصے کارخانے دا اے تواڈی ہی نیت توں فرمائش ک سی۔ وچ لے گیا۔ تے پیغام پہنچایا۔ شیخ خوش ہوئے پُچھیا کہ رخصت دے وقت ميں نے کہہ دتا سی۔ کہ صفاں دا آمنا سامنا ہوئے تاں دعا توں یاد کرنا۔ ميں نے کہیا کہ کل مسلماناں دے حق وچ جو دعا اے اوہ پڑھی سی۔ کہیا کہ ایہ وی کافی اے۔ اللہ اللہ ایہ اوہی شیخ عبدالنبی نيں۔ آخر حال وچ اس بدحالی دے نال دنیا توں گئے کہ خدا دکھائے نہ سنائے چاہیے کہ ب نوں عبرت ہوئے جائے۔
ہر کہ را پرور دگیندی عاقبت خونش بریخت
حال آں فرزند چاں باشد کہ خصمش مادر است
کوکندہ دی مہم وچ لکھدے نيں کہ مان سنگھ ۔ آصف خان غازی خاں بدخشی نوں جریدہ بلا بھیجیا۔ آصف خاں تے مان سنگھ باہم نفاق رکھدے سن چند روز سلام توں محروم رہے مگر ملیا صاحب غازی خاں مہتر خاں علی مرا د اذبک خنجری ترک تے اک دو تے وی سن کہ عنایات تے سرفرازی عہدہ توں معزز ہوئے تے ایہ مہم سنہ ۹۸۵ھ وچ طے ہوئی۔
اس وقت تک اسفاضل مصنف وچ مخالفت نے فقط اِنّا راستہ پایا سی۔ کہ انتظامی امورات وچ یا ملازماں دے کاروبارماں بعض گلاں خالف طبع معلوم ہودیاں سن۔ البتہ طبیعت شوخ تے بولی تیز سی۔ جو لطیفہ کسی اُتے سوجھدا سی۔ نوک قلم توں ٹپک پڑدا سی۔
ماں ايسے سنہ وچ رخصت لے کے وطن گیا سی۔ بیماری دی شدت نے بستر توں ہلنے نہ دتا سی۔ صحت پا کر روانہ دربار ہويا۔ راستے وچ سید عبداللہ خاں بارہ نال ملاقات ہوئی۔ انہوںنے کہیا۔ کہ راہ اُتے خطر اے رضوی خاں ک نال پردا پھراندا دیپالپور ملک مالوہ وچ آ کے حاضر ہويا۔ ایتھے سنہ ۲۲ سل جلوس دے جشن دی دھوم دھام سی۔ قراان حمائل تے خطبےآں دی بیاض دی جنہاں دی تصنیف وچ انواع تے قسماں صنائع تے بدائع خرچ ہوئے سن حضور وچ پیش کيتی۔ ایہ دونے نایاب چیزاں حافظ محمد امین خطیب قندہاری دی سن۔ کہ ۷ اماماں وچوں اک امام ہ۔ تے خوش خوانی تے خوش الحانی وچ اج اپنا نظیر نئيں رکھدا۔ راہ بسا ور دی اک منزل وچ اس دا مال چوری ہوئے گیا۔ اس وچوں عبداللہ خاں نے ایہ دونے چیزاں بہم پہنچیا کر رستے وچ مینوں دتیاں سن۔ بادشاہ خوش ہوئے گئے۔ حافظ نوں بلايا تے خوشی طبعی دے طور اُتے کہیا کہ ایہ حمائل ساڈے واسطبے اک جگہ توں آئی اے لو اسنوں تسيں رکھو حافظ نے دیکھدے ہی پہچان لئی۔ جان وچ جان ا ٓ گئی۔ تسلیمات بیحد تے سجدہ گزاری بجا لیا کے عرض کيتی کہ حضور نے ايسے دن سید عبداللہ خان توں فرمایا سی کہ انشاء اللہ تسيں پیدا کرو گے اوہ چیزاں کدرے نہ جانے پاواں گی۔ فیر میرے توں حال پُچھیا۔ عرض کيتی بساور دے علاقے مزدور حوض تے کوئاں کھودتے نيں دن نوں کم کردے نيں رات نوں رستہ ماردے نيں۔ انہاں نوں نے مال چرایا سی۔ اک انہاں وچوں پھوٹ گیا۔ اس پیچ وچ نکل آئیاں ۔ فیر فرمایا حافظ خاطر جمع رکھو انشاء اللہ تے اسباب وی مل جائے گا تے مینوں بڑھاپے نے ایسی تصنیفات توں عاجز کر دتا اے۔ آخر جو فرمایا سی اوہی ہويا کہ باقی احباب وی بیلداراں دے پاس نکلیا۔ تے فتح پور وچ سید عبداللہ خاںنے خود آ کے پیش کيتا۔
اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ وچ وطن توں آیا۔ تے از سر نو امامت دا حکم ہويا۔ خواجہ دولت ناطر تعینات اے کہ خواہ مخواہ ہفتے وچ اک دفعہ چوکی اُتے حاضر کرے۔ ٹھیک اوہی مثل اے احمد بہ مکتب نمیرود تے لے برندش
اسی سنہ وچ ملیا صاحب نوں وڈا رنج ہويا۔ حسین خاں ٹکریہ مر گئے ۔ انہاں دے اسيں دم اسيں عقیدہ۔ دوست آقا جو کچھ کہو ایہ سن ۔ اگرچہ سنہ ۹۸۱ ھ وچ انہاں توں وی کسی گومگو معاملہ اُتے کھٹک کر وکھ ہوئے گئے سن ۔ مگر چونکہ اج کل دے زمانہ تے ارباب زمانہ توں بہت ناراض نيں۔ اس لئی زیادہ رنج ہويا۔ حسین خاں اک شیر دل سپاہی تے پکے سنی مسلمان سن ۔ انہاں دی زندگی وچ وی اکبر ی عہد دے اک حصہ دا رنگ وکھ دکھاندی اے۔ اس لئی انہاں دا حال وکھ تھلگ لکھ کے داخل تتمہ ۱؎ جات کيتا اے۔
سنہ ۹۸۵ھ وچ راجہ محجھولہ نوں بانس بریلی دے علاقے وچ دامن کوہ دے انتظام دے لئی بھیجیا۔ اس نے وہاںسے اک رپورٹ دی چند درخواستاں وچوں اک ایہ سی۔ درگاہ توں جدا ہوئے کے اس صحرائے بیابان وچ آ گیا ہاں کوئی رفیق تے آشنا نال نئيں جے شیخ عبدالقادر بدائونی نوں بھیج دتا جائے تاں اوہ اس ملک دے نیکی تے بد توں خوب واقف اے ۔ لوک اس دے اعتبار اُتے رجوع وی ہوئے جاواں گے۔ تے دربار وچ اسنوں کوئی ایسی خدمت وی سپرد نئيں اے اس دے حال اُتے مرحمت تے بندہ درگاہ دی سرفرازی دا سبب ہوئے گا۔ والحکم اعلیٰ خواجہ شاہ منصور نے اک اک فقرہ پڑھ کر سنایا ۔ تے حرف بہ حرف ہر گل دا جواب جو فرمایا اوہ لکھیا۔ اس مطلب اُتے نئيں کيتی نہ ہاں۔
موبر آمد بہ کف تے موے تونامد بہ کفم
ااں چناں بخت کہ من دارم تے ااں خو کہ تراست
اسی برس اجمیر دے مقام توں حسب معمول حاجیاں دا قافلہ روانہ کيتا۔ شاہ ابوتراب نوں میر حاج بنایا بہت کچھ سامان دیے۔ تے حکم عام کہ جو چاہے جائے۔ شاہ موصوف اکابر سادات شیراز توں سن ۔ تے سلاطین گجرات انہاں توں وڈا اعتقاد رکھدے سن ۔ ميں نے شیخ عبدالنبی صدر توں کہیا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ حسین خاں دا حال تتمہ وچ ہونا چاہیے سی۔ لیکن غلطی توں ۳۸۴ صفحہ اُتے درج ہوئے گیا۔ ایہ شروع توں ہی ايسے جگہ اُتے رہے ۔ اس لئی وچ وی انہاں نوں دربار توں اٹھا کے پائین وچ بٹھانے دی جرات نئيں کردا ۔ ۱۲ محمد باقر
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
کہ مینوں وی رخصت لے دو۔ شیخ نے پُچھیا کہ ماں جیندی اے ؟ کہیا کہ ہاں۔ پُچھیا بھائیاں وچوں کوئی اے ؟ کہ اس دی خدمت کردا رہے۔ ميں نے کہیا گزارے دا وسیلہ تاں وچ ہی ہون۔ کہیا کہ ماں دی اجازت لے لو تاں چنگا اے۔ بھلا اوہ کدوں اجازت دیدیاں سن۔ ایہ سعادت وی رہ گئی ہن حسرت دے مارے وٹیاں کٹتا ہون۔ تے کچھ نئيں ہوئے سکدا۔
نہ کرد لطف تاں کارے تے وقت کار گذشت
نشد وصال تاں روزے تے روزگار گذشت
حالے تک ملیا صاحب نوں ایہ اعتقاد باقی سی کہ بادشاہ ظل اللہ نائب رسول اللہ نيں۔ چنانچہ لکھدے نيں۔ وچ لشکر کے نال ریواڑی دے ضلع مٰں سی۔ وطن توں خبر آئی کہ اک لونڈی دے پیٹ توں بیٹا پیدا ہويا اے۔ مدت دے بعد تے وڈے انتظار دے بعد ہويا سی۔ خوشی خوشی اشرفی نذر لے گیا۔ اورنام دے لئی عرض یا۔ فرمایا کہ تواڈے باپ دادا دا کیہ ناں اے۔ عرض کيتی ملوک شاہ بن حامد شاہ انہاں دناں یا ہادی دا وظیفہ ورد سی۔ فرمایا کہ انہاں دا ناں عبدالہادی رکھو۔ حافظ محمد ابن خطیب نے ہر چند کہیا ناں رکھنے دے بھروسے توں نہ رہوئے۔ حافظاں نوں بلائو تے لڑکے دی درازی عمر دے لئی قرآن پڑھوائو ميں نے خیال نہ کيتا۔ آخر ۶ مہینے دا ہوئے کے مر گیا۔ خیر خدا میرے لئی اس دا ثواب ذخیرہ رکھے تے اسنوں قیامت دے دن میرا شفیع کرے۔
اسی منزل توں ۵ مہینے دی رخصت لے کے بساور آیا تے بعض ضرورتاں بلکہ فضولیاں دے سبب توں وعدہ خلافی کر کے سال بھر پڑ ارہیا ایسی ایسی کم خدمتی تے مخالفتاں نے رفتہ رفتہ نظراں توں گر ادتا۔ تے بالکل توجہ نہ رہی۔ اج تک ۱۸ برس ہوئے ۔ ۱۸ ہزار عالم سامنے توں گزرگیا ايسے محرومی وچ مبتلا ہاں نہ روے قرار اے نہ راہ فرار اے۔
رباعی
بختے نہ کہ با دوست بیا میزم من
صبرے نہ کہ از عشق بہ پرہیزم من
دستے نہ کہ باقضا در آویزم من
پاسنوں نہ کہ از میانہ بگریزم من
بادشاہ سنہ ۹۸۶ھ وچ پنجاب دا دورہ کے دے دریا دے رستے دہلی پہنچے۔ تے آبی کشتی توں اتر کر کشی خاکی اُتے سوار ہوئے۔ سانڈیاں دی ڈاک بٹھا دتی تے عین وقت اُتے اجمیر پہنچ کے عرس وچ شامل ہوئے۔ دوسرے ہی دن رخصت ہوئے کے آغرہ نوں پھرے۔ نور دا تڑکا سی۔ صبح طباشیر بکھیر رہی سی۔ کہ ٹونڈہ دی منزل وچ پہنچے۔ ملیا صاحب لکھدے نيں وچ بساور توں چل کے استقبا ل دے لئی پہنچیا ہويا سی حاضر خدمت ہوئے کے کتا الاحادیث نذر گزرانی اس وچ جہاد دی فضیلت تے تیر اندازی دے ثواب بیان کیتے نيںَ تے ناں ھبی تاریخی رکھیا ہ۔ کتاب کتب خانہ شاہی وچ داخل ہوئی۔ الحمد للہ کہ غیر حاضری تے وعدہ خلافی دا ذکر ہی نہ آیا۔ سنہ ۹۸۷ھ توں پہلے دی تصنیف ہوئے گی) انہاں دا قلم وی آزا د دی طرح نچلا نہ رہندا سی۔ کچھ نہ کچھ کہے جاندے سن ڈال رکھیا۔ ع
غنیمت جمع کن غارتگرے روزے شود پیدا
اب تک ایہ حال سی کہ آقا اپنے غلام نوں ہر وقت محبت دی اکھ توں دیکھدا سی۔ تے قدردانی تے پرورش دے خیال کر کے خوش ہُندا سی۔ تے عقیدت مند ملازم ہر گل اُتے ہويا خواہی ‘ خوش اعتقادی تے جاں نثاری دے خیالات نوں وسعت دے کے ہزارطرح دی امیداں رکھدا سی۔ لیکن ہن اوہ وقت آ گیا کہ دونے اپنی اپنی جگہ آ کے رک گئے۔ تے دونون دے خیالات بدل گئے دربار تے اہل دربار دے حالات تسيں نے دیکھ لئی۔ عالم بدل گیا سی۔ تے حریف نويں دنیا دے لوک سن ۔ تے ملیا صاحب دی طبیعت ایسی واقع ہوئی سی۔ کہ کسی توں میل نہ کھاندی سی دینداری فقط بہانہ سی۔ تے اس وچ وی شک نئيں کہ فضل تے فیضی انہاں دے اسيں درس تے اسيں سبق جس طرح اعلیٰ مراتب فضل تے کمال سن ايسے طرح اعلیٰ مراتب جاہ تے جلال وچ اڑے جاندے سن ۔ تے اکثر اہل علم جو کتابی استعداد وچ ملیا صاحب دے اسيں پلہ بلکہ انہاں توں کم سن اوہ زمانے دے موافق رفتار کر کے بہت ودھ گئے سن ۔ اس لئی وی انہاں دا جی چھُٹ گیا سی۔ تے ہمت قاصر ہوئے گئی سی حق پُچھو تاں ایہ اپنی زات توں ايسے کم دے سن ۔ جس وچ جوہر شناس بادشاہ نے رکھیا اوریہ اسنوں کردے رہے تے ايسے وچ مر گئے۔ اکبر دے حال وچ جو جو گلاں ميں نے لکھایاں نيں اکثر انہاں دی کتاب توں لی نيں۔ تے اوہ سب درست نيں۔ مگر ایہ وی کہندا ہاں کہ ملیا صاحب نے انہاں نوں برے تے بدنما موقع اُتے ترتیب دے کے دکھایا اے۔ تے مصلحت ملکی دے امورات نوں ایداں دے مقاماں اُتے سجایا اے۔ کہ خواہ مخواہ انہاں توں اکبر تے اکثر علماء تے امرا خصوصاً فضل تے فیضی دے حق وچ بے دینی تے بدنیندی دے خیالات پیداہُندے نيں۔ تے اس وچ ضرور انہاں دے رشک منصبی نوں دخل سی۔ چنانچہ اس عرصے دے بعد زمانے دی شکایت لکھدے لکھدے کہندے نيں۔
مینوں یاد اے کہ انہاں معاملات دی ابتدا وچ شیخ ابوالفضل توں اک جسنوں ميں گفتگو ہوئی فتح پور دے دیوان خاص وچ بیٹھے سن کہنے لگے کہ سانوں اسلام دے کل مصنفاں توں دو گلاں دا گلہ اے۔ اول ایہ کہ جس طرح پیغمبر صاحب دے حالات تے واقعات سال بسال لکھے ايسے طرح تے پیغمبراں دے حال نہ لکھے۔ ميں نے کہیا کہ قصص الانبیاء تاں اے ولے نئيں اوہ تاں بہت مجمل اے۔ تفصیل توں لکھنا چاہیے سی وچ نے کہیا کہ پرانے زمانے دیاں گلاں نيں۔ مفسرین تے اہل تریخ دے نزدیک اِنّا ہی ثابت ہويا ہوئے گا۔ باقی ثبوت نوں نہ پہنچیا ۔ جواب وچ کہیا کہ ایہ جواب نئيں ہوئے سکدا۔ دوسرے ایہ کہ کوئی ادنیٰ پیشہ ور نئيں جنہاں دا ناں تذکرۃ الاولیاء تے نفحات الانس وغیرہ وچ نہیںلکھیا۔ اہل بیت نے کيتا گناہ کيتا سی۔ کہ انہیںداخل نہ کيتا۔ تے ایہ نہایت تعجب دا مقام اے ایتھے وی جو کچھ وقت نے گنجائش دتی کہیا گیا مگر کون سندا اے ميں نے پُچھیا کہ انہاں مشہور مذہباں وچوں تواڈی رغبت کدھر زیادہ اے۔ بولے کہ جی چاہندا ہیکہ چند ہی روز لامذہبی دے صحرا وچ سیر کراں۔ ميں نے کہیا کہ نکاح دی قید اٹھا دو ۱؎۔ تاں خوب ہوئے۔
برداشت غل شرع بتائید ایزدی
از گردن زمانہ علیٰ ذکرہ السلام
ہنسنے لگے۔ چونکہ انہاں دناں تے مطالب تے مقاصد وی درپیش سن ۔ ميں نے گوشہ غزلت وچ جان بچائی تے آیت فرار پٹھی کہ نظراں توں گر گیا۔ پہلی آشنائی بیگانگی ہوئے گئی۔ تے الحمد للہ کہہ وچ اس حال وچ خوش ہون۔
رباعی
دل در تگ تے پو نشد نکوشد کہ نشد
جز در تاں فرونشد نکوشد کہ نشد
گفتی کہ برنجم ارنکو شد کارت
دیدی کہ نکونشد نکوشد کہ نشد
سمجھ لیا کہ نہ وچ رعایت دے قابل ہاں اورنہ ایہ خدمت دے قابل تے اس اُتے سراسر راضی ہون۔
بیاندا تکلف بہ یکسو نہیم
نہ از تاں قیام تے نہ ازما سلام
کدی کدی دور پا انداز توں کورنش کر لیندا ہاں تے دیکھ لیندا ہون۔ ع
کہ صحبت برنیا یدتا موافق نیست مشرب ہا
ویکھو اگے قسمت وچ کیہ اے۔
دیدم کہ دیدن رخت از دور خوشتراست
صحبت گزاشتم زتماشائیاں شدم
ان جزئیات تے خصوصیات دی تفصیل تے انہاں معرکےآں دی ترتیب سال وار سلک تحریر وچ لانی ناممکن اے اس لے اس طریق اُتے اکتفا کيتا۔ تے خدا ہر سال وچ اپنے بندہ دا حافظ تے مددگار اے۔ ايسے دے بھروسے توں انہاں معاملات دے لکھنے وچ دلیری سی۔ ونرہ جو کچھ کيتا اے احتیاط دی منزل توں دور اے۔ تے خدا گواہ اے وکفی باللہ شھید کہ اس لکھھنے وچ درد دین تے ملت مرحومہ اسلام دی دلسوزی دے سوااور کچھ غرض نئيں اے تے حسد تے تعصب تے عداوت توں خداکی پناہ منگدا ہون۔
سنہ ۹۸۷ھ وچ لکھدے نيں چالیس برس دی عمر وچ ميں نے خدا نے اک فرزند محی الدین ناں عنایت
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ آزاد۔ ذرا حضرت دی فرمائش نوں دیکھو تے ذوق طبع دا خیال کرو۔ کيتا ارمان دل وچ بھرے ہون گے۔ جو ایہ لفظ بولی توں نکلیا۔ تے انہاں دے علو حوصلہ نوں دیکھو کہ انہاں گلاں نوں کيتا ہنس کر ٹال دیندے نيں۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
فرمایا بساور وچ پیدا ہويا۔ اللہ علم نافع او رعمل مقبول نصیب کرے۔
انہاں ایام وچ اک جگہ لکھدے نيں۔ وچ خدمت توں بچ کر وکھ ہوئے گیا سی۔ تے اپنے تئاں نیست تے نابود سمجھ لیاسی۔ وطن توں فیر کر آیا۔ رمضان دا مہینہ سی۔ اجمیر دے مقام وچ قاضی علی نے مینوں وی پیش کيتا۔ اوہی ہزار بیگھ مدد معاش کہ وقت عزیز دے برباد کرنے والی اے۔ اس کانام وی سنایا۔
بدرگاہ حکام تے درگاہ تے بیگہ
روی تاکنی بیگہ چند حاصل
فرمایا کہ وچ جاندا ہاں اس دے فرمان وچ کچھ شرط وی لگائی سی! عرض کيتی ہاں بشرط خدمت فرمایا پُچھو کچھ ضعف سی کہ حاضر نہ ہوئے سکے۔ غازی کاں بدخشی جھٹ بول اٹھے ضعف طالع ابوالفضل نے وی زور ۱؎ دتا ۔ مقرباں وچوں اک اک نے امامت سابق دے لئی سفارش کيتی۔ ایتھے نماز معزول ہوئے گئی سی۔ تے امام وی تخفیف آ گئی سی۔ شہباز خاں بخشی نے عرض کيتی خدمت وچ تاں وچ ہمیشہ ہی رہندے نيں فرمایا کہ اسيں کسی توں زبرستی خدمت نہیںچاہندے۔ جے خدمت نئيں چاہندا تاں ادھی زمین رہ۔ ميں نے فوراً تسلیم دی یہ( گستاخانہ حرکت) نہایت ناگوار گزاری تے منہ پھیر لیا۔ قاضی علی نے فیر عر ض دی کہ اس دے باب وچ کیہ حکم اے۔ شیخ عبدالنبی صدر حالے کڈے نہ گئے سن ۔ لشکر ہی وچ سن ۔ فرمایا انہاں توں پُچھو۔ کہ بغیر خدمت دے کِنّی زمین دا استحقاق سی شیخ نے مولانا الہ داد امروہہ دی زبانی کہلا بھیجیا کہ عیال دار اے۔ تے سنیا جاندا اے۔ کہ خرچ وی رکھدا اے۔ حضور اس طرح فرماندے نيں کہ تاں ست اٹھ سو بیگھاں تاں ضرور چاہیے۔ مقربان دربار نے ایہ عرض وی مناسب نہ سمجھی اورمینوں حضور ی خدمت اُتے مجبور کيتا۔ ناچار فیر پھنس گیا۔ ع
مرغ زیرک چاں بدام افتد تحمل بایدش
اور ایہ ساری ناراضی ايسے گل اُتے سی کہ داغ دی خدمت دے لئی کہیا تے بار بار کہیا کیوں نہ قبول کر لئی تے وچ وی سمجھدا رہیا اورایہی کہندا رہیا۔
شادم کہ یک سوار ندارم پیادہ ام
فارغ ز قید شاہم تے از شاہزادہ ام
یہ وڈی خوبی دی گل اے کہ ملیا صاحب نے اپنی تریخ وچ غیر دی ای اپنی کوی گل نئيں چھپائی۔ لکھدے نيں مظہری ناں اک لونڈی سی۔ کہ جس وچ ظہور قدرت دا نمونہ سی۔ وچ اس اُتے عاشق ہوئے گیا۔ اس دے عشق نے ایسی آزادی تے وارفتگی طبیعت وچ پیدا دی کہ سال بھر برابر بساور وچ پيا رہیا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ دکھو تتمہ صفحہ ۸۱۵ ۔ ۲؎ آفرین اے فیضی تے ابوالفضل دی ہمت تے مروت نوں کدی وڈے وقت وچ انہاں دے لئی کلمہ خیرسے نہ چوکے۔ حق ایہ اے کہ جدوں ایداں دے سن تب ایداں دے رتبے نوں پہنچے سن ۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اور عجیب عجیب عالم دل اُتے گزر گئے۔ سنہ ۹۸۹ھ وچ برس دن دی غیر حاضری دے بعد فتح پور وچ جا کے ملازمت حاصل کيتی۔ انہاں دناں سفر کابل توں فیر کر آئے سن ۔ شیخ ابوالفضل توں پُچھیا اس سفر وچ ایہ کِداں رہ گیا سی۔ عرض کيتی ایہ تاں مددمعاشیاں وچ نيں۔ گل ٹل گئی۔ کابل دے پاس وی در جتھے سیکہیا سی کہ جو لوک اہل سعادت نيں نال نيں یا رہ گئے نيں دونے دی لسٹ پیش کرو۔ خوانہ نظام الدین مرحوم مصنف تریخ نظامی توں نويں نويں شناسائی ہوئی سی۔ مگر ایسی ہوئی سی کہ گویا سینکڑاں برس دی محبت سی۔ دلسوزی تے الفت طبعی توں ( کہ سب اُتے عام تے مجھ اُتے خاص سی) بیمار لکھوا دتا اورسچ لکھوایا سی۔ کیونجے خدا دے نال معاملہ آسان اے بندےآں دا ڈر او ر اس توں طمع وڈا سخت مرض اے ۔ مدت مفارقت وچ خواجہ مذکور نے خط اُتے خط لکھے۔ کہ دیر بہت ہوئی اے کم توں کم لاہور دلی متھرا جتھے تک ہوئے سکے استقبال دی کوشش کرنی چاہیے کہ دنیا دی رسم اے تے احتیاط شرط اے۔ تے مینوں اس عالم وچ اک اک ساعت عمر جاوداں توں بہتر سی۔ عاقبت اندیشی کجا تے نفع تے نقصان دا خیال کجا۔ آخر توکل خدا نے اپنا کم کيتا۔
تو باخدائے خود انداز کارد خوش دل باش
کہ رحم جے نہ کند مدعی خدا بکند
اس عالم وچ وی کدی خواب وچ شعر موزاں ہوئے جاندے سن ۔ اک دفعہ رات نوں سوندے وچ ایہ شعر کہیا مدتاں پڑھدا رہیا اورروندا رہیا۔
آئینہ ماروئے ترا عکس پذیر است
گر تاں نہ نمائی گنہ از جانب مانیست
عزت تے جلال الہی دی قسم اے اج ۷ ۱ برس ہوئے ہن تک اوہ لذت دل توں نئيں جاندی تے جدوں یاد کردا ہاں زار زار روندا ہاں کاش جبھی دیوانہ ہوئے جاندا ہون۔ ننگے سر ننگے پائاں کل جاندا اورججنجال توں چھٹ جاندا۔
خوش آنکہ دید روے تراو سپرد جاں
آگہ نشد کہ سحر چیست
وہ فیض دل کوپہنچیا تے اوہ کچھ سمجھیا کہ عمراں تک لکھاں تے شکر کراں تاں عشر عشیر وی نہ ادا ہوئے۔
سنہ ۹۹۰ھ وچ حکم ہويا کہ ہجرت دے ہزار سال پورے ہوئے گئے سب جگہ ہجری تریخ لکھدے نيں ہن اک ایسی کتاب تریخ اُتے لکھی جائے جس وچ پورا ہزار سال ہوئے حال شاہان اسلام دا درج ہوئے درحقیقت مطلب ایہ سی کہ تے تاریخاں دی ناسخ ہوئے۔ اس دا ناں تریخ الفی ہوئے۔ سناں وچ بجائے ہجرت دے لفظ رحلت لکھياں۔ اول روز وفات توں برس برس دن دا حال ۷ شخصاں دے سپرد ہويا۔ چنانچہ سال اول نقیب خاں نوں دوم شاہ فتح اللہ نوں۔ ايسے طرح حکیم ہمام حیم علی حاجی ابراہیم سرہندی کہ انہین دناں وچ گجرات توں آیا سی ۔ مرزا نظام الدین احمد تے فقیر (فاضل بدایونی) دوسرے ہفتے وچ فیر ايسے طرح ۷ آدمی تجویز ہوئے ۔ ايسے طرح جدوں ۳۵ برس دا حال مرتب ہويا تاں اک شب میری تحریر وچ ستويں برس دا حال پڑھیا جاندا سی۔ اس وچ خلیفہ حقانی شیخ ثانی دے زمانے وچ بعض روایدیاں سن جس وچ شیعاں تے سنیاں دا اختلاف اے۔ نماز دے پنج وقتاں دے تقرر دا ذکر سی۔ تے شہر نصیبین دی فتح دے ذکر وچ سی۔ کہ وڈے وڈے مرغاں دے برابر چیونٹے اوتھے توں نکلے۔ بادشاہ نے اس مقام اُتے بیحد مناقشہ تے مواخذہ کيتا۔ آصف خاں ثالث یعنی مرز جعفر نے بہت بہت مدد ی کيتی۔ البتہ شیخ ابوالفضل تے غازی خاں بدحشی ٹھیک ٹھیک توجایتھے کردے سن میرے توں پُچھیا کہ ایہ گلاں کیوں کر لکھياں؟ ميں نے کہیا جو کتاباں وچ دیکھیا سی۔ سو لکھیا اے۔ اختراع نئيں کيتا۔ اس وقت روضۃ الاحباب تے تریخ دیاں کتاباں خزانے توں منگا کر نقیب کاں نوں داں کہ تحقیق کرو۔ اس نے جو کچھ توں اوہ کہہ دتا۔ خدا دی عنایت کہ انہاں بیجا گرفتاں توں مخلصی ہوئی چھتیسواں سال توں ملیا احمد ٹھٹوی نوں حکم ہوئے اکہ تسيں تمام کرو۔ ایہ حکم حکیم ابوالفتح دی سفارش توں ہويا۔ ملیا احمد متعصب شیعہ سی۔ جو چاہیا سو لکھیا اس نے چنگیز خاں دے زمانے تک دو جلداں تمام کيتياں۔ اک رات مخالفت مذب دے جوش توں مرزا فولاد برلاس دے گھر آیا۔ تے کہیا کہ حضور نے یاد کيتا اے۔ اوہ گھر توں نکل کے نال ہويا راستے وچ مار ڈالیا۔ تے خود وی سزاکو پہنچیا ۱؎۔ فیر ۹۹۰ھ تک آصف خاں نے لکھیا۔ سنہ ۱۰۰۲ھ وچ فیر مینوں حکم ہويا کہ اس تریخ نوں سرے توں مقالہ کر تے تے سنو ے پس تے پیش نوں درست کرو۔ اول دوم جلد نوں درست کيتا۔ تے جلد سوم نوں آصف خاں اُتے چھڈیا۔ شیخ ابوالفضل آئین اکبر ی وچ لکھدے نيں کہ اس دا دیباچہ وچ نے لکھیا اے۔
اسی برس دے وقائع وچوں مہا بھارت دا ترجمہ کيتا اے۔ ایہ ہندوئاں دی وڈی نامی کتابو ں وچوں اے رنگ رنگ دے قصے ۔ نصیحتاں مصلحتاں اخلاق آداب معاش معرفت ‘ اعتقاد‘ بیان مذاہب ‘ طریق عبادات تے اس دے ذیل وچ کوراں پانڈاں دی لڑائی کہ ہندوستان دے فرمانروا سن ۔ جسنوں ۴ ہزار برس توں زیادہ ہوئے۔ ااور بعضے کہندے نيں کہ ۸ ہزار برس توں زیادہ ہوئے نيں۔ ظاہر حضرت آدم توں وی پہلے ہی ہون گے۔ ہند دے لوک اس دے پڑھنے اورلکھنے نوں عبادت عظیم جاندے نيں۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ دل چاہندا اے کہ جداں ملیا صاحب پاک نویس مورخ نيں ویسا ہی انہاں دا آئینہ وی داغ تعصب توں پاک نظر آئے۔ مگر افسوس انہاں نے ملیا احمد مظلوم دے باب می جو فحش تے فضیحت دی نجاست اچھالی اے لا حول ولا قوۃ۔ قلم تحریر مارے شرم ک سر نئيں اٹھاندا تے مینوں قانون رہتل اجازت نئيں دیندا کہ دامن ورق نوں ا س دی نقل توں نجس کراں۔ وچ شیعہ بھائیاں دی بدزبانی اُتے خون جگر کھاتاسی۔ اس سنی بھائی نے دل جلیا کے خاک کر دتا۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اور مسلماناں توں چھپاندے نيں۔ (اکبر اُتے چوٹ کرکے کہندے نيں) اس حکم دا سبب ایہ سی کہ انہاں نوں دناں وچ شاہنامہ باتصویر لکھوایا سی۔ تے امیر حمزہ دا قصہ وی ۱۷ جلداں وچ باتصویر مرتب ہوئے کے ۱۵ برس دے عرصے وچ تیار ہويا ۔ قصہ ابو مسلم تے جامع الحکایات وغیرہ نوں وی مگر رسنیا اورلکھوایا۔ خیال آیا کہ ایہ سب شاعری تے شاعراں دی تراشاں نيں مگر کسی مبارک وقت وچ لکھی گئیاں نيں۔ تے ستارہ موافق سی۔ اس لئی خوب شہرت پائی۔ پس ہندی کتاباں کہ دانا یان عابد تے مرتاض نے لکھایاں نيں۔ تے سب صحیح تے قطعا درست نيں۔ تے انہاں لوکاں دے دین دے تے عقاید تے عبادت دا مدار اس اُتے اے اسيں انہاں نوں اپنے ناں توں فارسی وچ کیوں نہ ترجمہ کرن۔ کہ عجیب تے نويں گلاں نيں۔ دین تے دنیا دی سعادت اے تے دولت تے حشمت بے زوال دا باعث اے۔ تے اکثر اموال تے اولاد دا سبب اے۔ چنانچہ اس دے خطبے وچ ایہی لکھیا ہ۔ غرض اس کم دے لئی خود پابندی اختیار کيتی تے پنڈتاں نوں جمع کيتا کہ اصل کتاباں دا ترجمہ دسیا کرن۔ چند شب آپ اس دے معنی نقیب خاں نوں سمجھاندے رہے۔ اوہ فارسی وچ لکھدا گیا۔ تیسری رات فقیر (ملا صاحب) نوں بلیا کے فرمایا کہ نقیب خاں دے نال شامل ہوئے کے لکھیا کرو۔ تن چار مہینے تک ۱۸ وچوں دو پرب (فن) وچ نے لکھے۔ اس اُتے سناتے وقت کيتا کیہ اعتراض نہ سنے۔ حرام خور تے شلغم خورہ کيتا سی ؟ اوہ ایہی اشارے سن ۔ گویا میرا حصہ انہاں کتاباں وچ ایہ سی۔ سچ اے قسمت دا لکھیا ضرور ہُندا اے فیر تھوڑا ملیا شیری تے نقیب خاں نے لکھیا۔ تے تھوڑا حاجی سلطان تھانیسری نے تنہا تمام کيتا۔ فیر شیخ فیضٰ نوں حکم ہويا۔ کہ نظم تے نثر لکھو۔ اوہ وی دو (پرب) فن توں اگے نہ ودھے۔ فیر حاجی مذکور نے دوبارہ لکھی۔ تے جو جو فروگزاشتاں پہلی دفعہ رہ گئی سن انہاں نوں باطق النعل بالنعل درست کيتا جز گھچ پچ لھے ہوئے سن ۔ تے ترجمہ دی مطابقت وچ نقطہ مگس دی وی تاکید سی کہ رہ نہ جائے آخر حاجی وی اک سبب توں بھگر نوں کڈیا گیا۔ ہن اپنے وطن وچ اے۔ اکثر ترجمہ دسنے والے کورو ں تے پانڈاں دے پا س پہنچے۔ جو بقی نيںانہیںخدا نجات دے تے توبہ نصیب کرے۔ اس دا ناں رزم نامہ رکھیا۔ تے دوبارہ باتویر لکھوا کر امر نوں حکم ہوئے ا کہ مبارک سمجھ کر نقل کرواواں۔ شیخ ابوالفضل نے دو جز دا خطبہ وی لکھ کے لگایا۔
ف۔ بختاور خا ں نے مراۃ العالم وچ لکھیا اے کہ ملیا صاحب نوں خدمت مذکور دے صلہ وچ ۱۵۰ اشرفی تے دس ہزار تنگہ سیاہ انعام ہوئے۔
سنہ ۹۹۲ ھ وچ لکھدے نيں کہ فقیر نوں حکم دتا کہ رامائن دا ترجمہ کرو۔ ایہ مہابھارت توں وی پہلے دی کتاب اے ۲۵ ہزار اشلوک نيں ہر اشلوک ۶۵ حرف کااے۔ اک افسانہ اے کہ رامچندر اودھ دا راجہ سی اسنوں رام وی کہندے نيں۔ تے قدرت الہی دا ظہور سمجھ کر پوجا کردے نيں مجمل حال اس دا ایہ اے کہ اس دی رانی سیندا نوں اک دوہ سرا دیو عاشق ہوئے کے لے گیا۔ اوہ جزیرہ لنکا دا مالک سی۔ رام چندر اپنے بھائی لچھمن دے ساتھی اس جزیرہ وچ پہنچیا بے شمار لشکر بندراں تے ریچھاں دا جمع کيتا کہ محاسب دسانوں اس دے شمار دی خبر نئيں۔ چار کوس دا پل سمندر دا بنھیا۔ بعض بندراں نوں تاں کہندے نيں کود پھاند کر اچھل گئے بعضے اپنے پائاں توں پل اترے۔ ایسی بعید العقل گلاں بہت نيںکہ عقل نہ ہاں کہندی اے نہ ناہل۔ بہر تقدیر رامچندر بندر سوار پل توں اترا۔ اک ہفتہ گھمسان دی لڑائی لڑے راون دے بیٹےآں پوتاں سمیت ماریا۔ ہزار برس دا خاندان برباد کيتا۔ تے لنکا اس دے بھائی نوں د ے کر پھرا۔ ہندوئاں دا عقیدہ اے کہ رامچندر ۱۰ ہزار برس تمام ہندوستان دی حکومت کر کے اپنے ٹھکانے اُتے پہنچیا ۔ اس فرقہ دا خیال اے کہ عالم قدیم اے کوئی زمانہ نوع بشر توں خالی نئيں۔ اوراس واقعہ نوں لکھ در لکھ برس گزر گئے تے آدم خیر البشر نوں (جسنوں ست ہزار برس ہوئے) مندے ہی نئيں۔ ایہ واقعات یا تاں سچ نئيں فقط کہانی نيں۔ تے خیال محض جداں شاہنامہ امیر حمزہ دا قصہ یا اس زمانے دا ہوئے گا کہ جنات تے حیوانات دی سلطنت روئے زمین اُتے سی۔ انہاں دناں دے واقعات تجیبہ وچوں ایہ اے۔ کہ دیوان خانہ فتح پور وچ یاک حلال خور نوں لیائے تے کہندے سن ۔ کہ عورت سی مرد ہوئے گیا۔ چنانچہ اک پنڈت رامائن دے مترجموں وچوں دیکھ کے آیا۔ کہندا سی کہ اک عورت اے شرم دے مارے گھونگھٹ کڈے ہوئے اے بولدی نئيں حکما اس امر دی تائید وچ دلیلاں پیش کر تے سن کہ ایداں دے معاملے بہت پیش آئے نيں۔
سنہ ۹۹۳ھ وچ شروع ہويا نوروز دے جاہ تے جلا ل دا کیہ عالم لکھیا جائے۔ آئین بندی تاں آئین وچ داخل ہوئے گئی سی۔ امرا دے ہاں ضیافتاں وچ گئے تے نذرانہ وی لئی زیاد ہ ایہ ہويا کہ نذراں تے پیش کشاں سب توں لئی فاضل بدائونی لکھدے نيں ۔ ذرہ بے مقدار کسی شمار وچ نہیںَ ہاں ہزار بیگھہ زمین دے سبب توں ناں دا ہزاری اے حضرت یوسف والی بڑھیا دی مثل یا د کر کے ۴۰ روپے لے گیا تے قبول دا درجہ پایا۔ ع
خدمت پسند نیست دگر خدمتے بیار
اب فاضل مذکور دربار دی صورت حال توں بہت تنگ سن ۔ موقع اوہ سی کہ عبدالرحیم خانخاناں دی بہار اقبال نوروز منا رہی سی ۔ خود سنہ ۹۹۳ھ وچ لکھدے نيں کہ انہاں دناں وچ مرزا نظام الدین احمد نے گجرات توں مینوں لکھیا کہ خانخاناں نے ایتھے توں روانہ ہُندے وقت ایہ وعدہ کيتا سی کہ ملیا الہ داد مروہہ نوں تے تسيں نوں حضور توں عرض کر کے لیندا آئاں گا۔ جدوں خانخاناں پہنچاں۔ توبموجب آداب مقررہ دے تسيں جا کے انہاں نال ملاقات کرو تے حضور توں اجازت لے کے نال چلے آئو اوراس ولایت دی وی سیر کرو۔ کہ عجب عالم اے فیر ورگی صلاح ہوئے گی کيتا جائے گا۔ فتح پور دے دیوان خانہ وچ مکتب خانہ ۔ ایتھے مترجم بیٹھے نيں۔ جدوں خاں خاناں ایتھے آئے تاں وچ جا کے ملیا مگر اوہ جھٹ پٹ رخصت ہوئے کے فیر گجرات نوں روانہ تے گیا۔ تے جو ارادہ ميں نے نجات دا سرمایہ سمجھیا سی۔ اوہ اندر ہی اندر رہ گیا اسنوں وی مدت گزر گئی۔ سچ اے
وما تشا ون الا انہاں یشاء اللہ
جو اسيں چاہندے نيں نہیںہُندا۔خدا چاہتاہے سو ہوتااے۔
افسوس ہن اوہ وقت آیا کہ انہاں دے دوست آشنا دنیا توں چلنے شروع ہوئے گئے۔ لکھدے نيں کہ بادشاہ کابل نوں جاندے سن ۔ سیالکوٹ دی زمین اُتے ملیا الہ داد امروہہ نے اپنے سینے اُتے داغ کھایا۔ اس دی حرارت جگر تک پہنچی حکیم حسن دا مسہل ہويا۔ تے دو دن وچ واصل حق ہوئے۔ ع
مرگ نوش است شربتت بادا
خوب یار سی اللہ رحمت کرے
اے دل ترا کہ گفت بدنیا قرار گیر
ااں جان نازنین را اندر حصار گیر
بنگر کہ تات آمدہ چند کس برفت
آخر یکے زرفتن شاں اعتبار گیر
سنہ ۹۹۷ھ وچ لکھدے نيں رامائن دا ترجمہ کر کے رات دے جلتوں ميں پیش کيتی خاتمہ اس شعر اُتے سی۔
ما قصہ نوشتیم بہ سلطان کہ رساند
جاں سوختہ کردیم بہ جاناں کہ رساند
بہت پسند آیا پُچھیا کہ جز ہوئے عرض کيتی مسودہ ۷۰ جز دے نیڑے سی ۔ صاف ہوئے کے ۱۲۰ ہوء فرمایا کہ جداں مصنفاں دا دستور اے۔ اک دیباچہ وی لکھ دو۔ مگر ہن طبیعت وچ امنگ نئيں رہی سی تے لکھدا تاں بے نعت لکھدا اس لئی ٹال گیا۔ اس نامہ سیاہ توں کہ مریے نامہ عمر دی طرح تباہ رہے خدا توں پناہ منگدا ہاں کہ کفر دی نقل کفر نئيں۔ صاحب فرمان دے حکم توں لکھی اے۔ تے بہ کراہت لکھی۔ ڈردا ہاں ہ اس دا پھل پھٹکار نہ ملے۔ تے توبہ کہ توبہ یاس نئيں درگاہ تواب وہاب وچ قبول ہوئے۔
لکھدے نيں کہ انہاں دناں وچ اک دن مترجموں دی خدمتاں اُتے نظر کر کے حکیم ابوالفتح توں فرمایا کہ بالفعل ایہ شال پوشاک خاص اسنوں دے دو۔ گھوڑا تے خرچ وی عنایت ہوئے گا۔ تے شاہ فتح اللہ عضد الدولہ توں فرمایا کہ علاقہ بساور دردبست تواڈی جاگیر وچ کیہ۔ جو جاگیر اس وچوں اماماں نوں دتی ہوئے ئی اے اوہ وی توانوں معاف فیر میرا ناں لے کے کہیا کہ ی جوان بدائونی اے اساں اس دی مدد معاش سوچ سمجھ کر بساور توں بدائاں وچ کر دتی اے۔ جدوں میرا فرمان تیار ہواتوبرس دن دی رخصت لے کے بساور پہنچیا۔ اوتھے توں بدائاں آیا۔ ارادہ سی کہ گجرات احمد آباد چل کے مرزا نظام الدین احمد توں ملاں کیونجے سنہ ۹۹۳ھ وچ ا سنے بلا بھیجیا سی ۔ تعلقات وچ پھنس کر رہ گیا۔
نیم ملول کہ کارم نکونشد بدشد
شود شود نشود گو مشوچہ خواہد شد
علاقہ کشمیر وچ شاہ آباد اک قصبہ اے ملیا شاہ محمد شاہ آبادی فاضل جامع معقول تے منقول سن انہاں نے حسب الحکم کشیمیر دی تریخ لکھی سی ملیا صاحب لکھدے نيں۔ سنہ ۹۹۹ھ وچ فرمائش دی کہ اسنوں خلاصہ تے سلیس فارسی وچ لکھو۔ دو مہینے وچ تیار کر کے گزرانی تے اخیرماں لکھیا۔
در عرض یک دو ماہ بتقریب حکم شاہ
ااں نامہ شہ چو خط پری پیکراں سیاہ
پسند ہوئے کے کتب خانہ وچ داخل ہوئی۔ سلسلے وچ پڑھی جاندی سی۔ آزاد۔ افسوس کہ اصل تے اصلاحی دونے تاریخاں ہن نئيں ملدیاں۔ ہاں ابوالفضل نے آئین اکبر ی وچ شاہ محمد دی کتاب دا اشارہ کيتا اے کہ راج ترنگنی توں ترجمہ ہوئی سی۔ اوروہ سنسکرت وچ اے۔
اک دن حکیم ہمام نے معجم البلدان کہ ۲۰۰ جز دی ضخامت اُتے ہوئے گی۔ وڈی تعریف کر کے پیش کيتی۔ تے کہیا کہ ایہ عربی اے۔ فارسی وچ ترجمہ ہوئے جائے تاں بہت خوب اے۔ اس وچ بہت حکایات عجیب تے فائدے غریب نيں۔ملااحمد ٹھٹھ قاسم بیگ۔ شیخ منور وغیرہ دس بارہ شخص ایران ی تے ہندی جمع کر کے جز تقسی کر دتے مترجموں دے آڑام دے لئی فتح پور وچ پرانے دیوان خانہ وچ مکتب خانہ سی۔ ملیا صاحب دے حصے وچ دس جز آئے۔ اک مہینہ وچ تیار کر دتے۔ سب توں پہلے گزرانے تے اس حسن خدمت نوں رخصت دا وسیلہ کيتا کہ قبول ہوئی۔
اگرچہ انہاں دی قابلیت تے کارگزاری ہمیشہ اکبر دی جوہر شناسی کومرحمت دے رستے اُتے کھچ لاندی سی مگر دونے دے خیالات دا اختلاف وچکار خاک اڑا کر کم خراب کر دیندا سی۔ چنانچہ لکھدے نيں کہ وڈے تامل توں ۵ ماہ دی اجازت ہوئی رخصت دے وقت خواجہ نظام الدین نے عرض کيتی ک ہان دی ماں مر گئی اے۔ عیال دی تسکین تے تشفی دے لئی جانا ضرور اے۔ رخصت دتی مگر ناراضی دے نال سلام دے وقت صدر جتھے نے مکرر کہیا۔ سجدہ بکن۔ اوہ میرے توں ادا نہ ہويا فرمایا جانے دو۔ بلکہ رنجیدگی دے سبب کچھ دتا وی نئيں۔
غرض خواجہ نظا م الدین شمس آباد اپنی جاگیر اُتے جاندے سن ۔ وچ وی نال جاندا سی۔ وطن وچ جا کے اک کتاب لکھی۔ کہ نجات الرشید اس دا تاریخی ناں اے۔ اس دے دیباچہ وچ لکھدے نيں۔ خواجہ موصوف نے مینوں اک لسٹ گناہان صغیرہ تے کبیرہ دی دی۔ تے کہیا کہ ایہ بہت مجمل اے بہ تفصیل تے بادلیل نئيں۔ تسيں اسنوں اس طرح لکھ دو کہ نہ بہت طولانی ہوئے نہ ایسی مختصر وغیرہ وغیرہ ميں نے اس دی تعمیل دی واجب سمجھی وغیرہ وغیرہ۔ آزاد۔ ایہ مصنفاں دے معمولی بہانے نيں۔ درحقیقت کتاب مذکور وچ انہاں مسائل دی تفصیل اے ۔ جو انہاں دناں وچ علمائے دیندار یا اکبر ی دربار وچ اختلافی شمار ہُندے سن ۔ اس وچ مہدوی فرقہ دا حال وی مفصل اے۔ اسنوں اس خوش اسلوبی توں بیان کيتا اے کہ ناواقف وی انہاں نوں وی مہدویت اُتے مائل سمجھدے نيں۔ مگر گل ایہ اے کہ میر سید محمد جونپوری جنہاں نے اصل وچ مہدویت دا دعویٰ کیہ انہاں دے داماد شیخ ابوالفضل گجراتی توں ملیا صاحب نوں رابطہ اورکمال اعتقاد سی۔ تے بعض ذکر تے شغل وی انہاں توں حاصل کیتے سن ۔ علاوہ برآں فرقہ مذکور ک بانی یا متجہد کمال شدت دے نال مسائل شرعی دے پابند سن تے ایہ ایداں دے لوکاں دے عاشق سن شاید اس لئی انہاں دیاں گلاں نوں ہر جگہ اچھی طرح بیان کيتا اے۔
اپنی تریخ وچ لکھدے نيں۔ سنہ ۹۹۹ھ وچ گھر وچ بیمار ہوگیا تے بدایاں پہنچیا۔ اہل تے عیال نوں وی اوتھے لیایا معالجہ کردا رہیا۔ مرزا فیر لاہو رچلے آئے وچ گھر رہیا۔ نامہ خرد افزا سنگھاسن بتییس کتاب خانے وچوں کھوئی گئی سی۔ سلیمہ سلطان بیگم نے برابر حضور وچ تقاضا کرنا شروع کيتا۔ اس دے لئی مینوں کئی دفعہ یاد کيتا۔ ہر چند دوستاں دے قاصد وی بدایاں پہنچے مگر ایداں دے ہی سبب ہوئے کہ آنا نہ ہويا۔ حکم دتا کہ مدد معاش بند کر دو اورآدمی بھیجو ہک گرفتار کر کے لاواں۔ مرزا توں مذکور نوں خدا غریق رحمت کرے۔ غائبانہ یار فروشیاں کيتياں۔ ابوالفضل نے مکرر عرض کيتی کہ کوئی ایسا ہی امر مانع ہوئے ا ہوئے گا۔ ورنہ اوہ تاں رکنے والا نئيں۔
لکھدے نيں کہ جدوں برابر حکم پہنچنے شروع ہوئے تاں بدائاں توں روانہ ہويا۔ حضور کشمیر دے سفر وچ تھے بھنبر دی منزل وچ حاضر ہويا۔ حکیم ہمام نے عرض کيتی کہ کونش دی آرزو رکھدا اے۔ فرمایا کہ وعدے توں کِنے دن بعد آیا اے۔ عرض کيتی پنج مہینے۔ پُچھیا تقریب تاں۔ عرض کيتی بیماری دے سبب تاں۔ اکابر بدائاں دا محضر تے حکیم عین الملک دی عرضٰ وی ايسے مضمون توں دلی توں لیایا اے۔ سب کچھ پڑھ کر سنایا۔ فرمایا بیماری پنج مہینے نہیںہُندی ۔ تے کورنش دی اجازت نہ دی۔ شاہزادہ دانیال دا لشکر رہتاس اُتے پيا سی۔ وچ شرمندہ افسردہ دل مردہ غمگین اوتھے آن پيا سی۔ انہاں دناں شیخ فیضی دکن دی سفارت اُتے سن ۔ جدوں انہاں دی مصیبت دی خبر سنی تاں اک عریضہ سفارش وچ لکھیا۔ انشائے فیضی وچ درج اے۔
عالم پناہا! درینولاد تے خویش ملیا عبدالقادر از بدائاں مضطرب حال گریاں تے بریاں رسیدہ وا نمودند کہ ملیا عبدالقادر چند گاہ بیمار بود واز موعد کہ بدرگاہ داشہ متخلف شدہ تے اوراکسان بادشاہی ایہ شدت تمام بردہ اند توں عاقبتش کجا انجام تے گفتند کہ امتداد بیمار ا تے بعرض اشرف نرسیدہ شکستہ نواز ملیا عبدالقادر
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۱؎ شیخ علائی تے فرقہ مدوی دا حلا جو کچھ بہم پہنا دیکوھ تتمہ صفحہ ۷۸۲۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اہلیت تمام دارد تے علوم رسمی آنچہ ملایان ہندوستان میخوانند خواندہ۔ پیش وقت ابوی کسب فضیلت کردہ تے نیڑے بہ سی تے ہفت سالمے شود کہ بندہ اورامے با فضیلت علمی طبع نظم تے سلیقہ انشائے عربی تے فارسی تے چیزے از نجوم ہندی تے حساب یادداشت ہہ وادی تے دقوف در نغمہ دلایت تے ہندی تے خبرے از شطرنج کبیر تے صغیر دارد ومشق بین بقدرے کرہد بوجود بہرہ مند بودن ازاں ہمہ فضائل بہ بے طمعی تے قناعت تے کم تردد نمودن تے راستی تے درستی تے اد ب تے نامرادی تے شکستگی تے گزشتگی تے بے تعینی تے ترک اکثر رسوم تقلید تے درستی اخلاص تے عقیدت بدرگار بادشاہی موصوف ست وقتے کہ لشکر برسر کونبھلمیر تعین مے شد او التماس نمودہ بامید جاں سپاری رفت تے آنجا ترددے کرد زخمی اسيں شد تے بعرض رسیدہ انعام یافت۔ اول مرتبہ ادر اجلال خاں قورچی بدرگاہ آوردہ بعرض رسانیدہ بود کہ من امامے برائے حضرت پیدا کردہ ام کہ حضرت را خوش خواہد آمد۔ تے میر فتح اللہ اندکے از احوال او بعرض اقدس رسانیدہ بود تے خدمت خوی برحال او مطلع اند۔ اما مشہور است ع
جوے طالع ز خروارے ہنر بہ
چاں درگاہ راستانست دراں وقت کہ بے طاقتی زور آوردہ بندہ خود را حاضر پایہ سریر والا دانستہ احوال او بعرض رسانید۔ جے دراں وقت بعرض نمیر سانید۔ نوعے ا ز ناراستی تے بے حقیقی بود ۔ حق سبحانہ بندہ ہائے درگاہ رادر سایہ فلک پایہ حضرت بادشاہ برراہ راستی تے حق گزاری تے حقیقت شناسی قدم ثابت کرامت فرماید وآں حضرت رابر کل عالم تے عالمیان سایہ گسترو شکستہ پرور تے عطا پوش تے خطا پوش بہ ہزاران ہزار دولت تے اقبال تے عظمت تے جلال دیر گاہ داراد بعزت پاکان درگاہ الٰہی تے روشندلان سحر خیز صبح گاہی۔ آمین۔ آمین۔
یہ عریضہ اگرچہ بروقت نہ پہنچ سکیا ۔ اس وقت ڈاک نہ سی۔ تار نہ سی۔ مگر جدوں لاہور وچ آ کے حضور وچ پڑھیا گیا تاں سفارش دا انداز پسند آیا۔شیخ ابوالفضل نوں حکم دتا کہ اکبر نامہ وچ نمونے دے طور اُتے داخل کر دو تے فاضل مذکور نے وی اپنی لیاقت دا سرٹیفکیٹ سمجھیا۔ ایہی سبب اے کہ اپنی تریخ وچ بجنسہ نقل کر دتا۔
غرض فاضل مذکور شہزادہ دے لشکر وچ آ پئے لکھدے نيں کچھ سمجھ وچ نہ آندا سی کہ کیہ کراں حصن حصین دا ختم تے قصیدہ بردہ دا وظیفہ شروع کيتا۔ اللہ بیکساں تے بیقراراں دی خوب سندا اے الحمد للہ دعا قبول ہوئی پنج مہینے بعد لشکر شاہی کشمیر توں پھرا تے لاہور وچ آ کے خدا نے فیر بادشاہ نوں مہربان کيتا۔
جامع رشیدی تریخ دی اک وڈی موٹی کتاب اے۔ اس دا ترجمہ مطلوب سی۔ یاران مشفق تے موافق مرزا نظام الدین احمد وغیرہ نے مجلس خلوت وچ غائبانہ میرا ذکر کيتا بارے ملازمت دا حکم ہويا وچ حاضر ہوئے ا اک اشرفی نذر گزارنی۔ وڈی التفات توں پیش آئے سب ندامت شرمساری ۔ بعد دشواری آسانی توں خدا نے رفع کر دتی۔ الحمد للہ علی ذالک جامع رشیدی دے انتخاب دے لئی حکم ہويا۔ کہ علامی شیخ ابوالفضل دی صلاح توں کرو۔ اس وچ شجرہ خلفائے عباسیہ مصریہ بنی امیہ دا سی۔ کہ آنحضرت اُتے ختم ہُندا ہ۔ ارو اوتھے توں حضرت آدم تک پہنچکيا اے۔ ايسے طرح تمام انبیائے اولوالعزم دے شجرے عربی توں فارسی وچ لکھ کے حضور وچ گزارنے تے خزانہ عامرہ وچ داخل ہوئے۔
اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ تریخ الفی دے تن دفتراں وچوں دو تاں ملیا احمد افضی علیہ ما علیہ نے تے تیسرا آصف خاں نے لکھیا اے۔ ملیا مصطفے کاتب لاہور ی کہ یار اہل اے۔ تے احدیاں وچ ملازم اے ہن مینوں حکم ہويا کہ اسنوں نال لے کے پہلے دفتر دا مقابلہ تے تصحیح کرو۔ چنانچہ اسنوں بیھ تمام کيتا شف آٖتاب دا جشن سی ایہی نذرانہ گزرانا۔ تے تحسین دا درجہ پایا۔ فرمیا کہ اس نے بہت معتصبانہ لکھیا اے دفتر دوم نوں وی صحیح کرو۔ اک برس ا س وچ صرف کيتا مگر اپنے تعصب دی تہمت توں ڈر کر سلسلہ سال نوں مسلسل کيتا۔ مطالب توں معترض نئيں ہويا۔ تے اصل نوں ذرا نئيں بدلا کہ ایسا نہ ہوئے۔ تے جھگڑا اٹھیا کھڑا ہويا۔ گویا مرض نوں طبیعت اُتے چھڈ دتا۔ کہ آپ رفع کرے گی۔
لطیفہ ۔ اک شخص نوں دیکھیا کہ گٹھلیاں سمیت کھجوراں کھا رہیا اے ۔ کسی نے پُچھیا کہ گٹھلیاں کیوں نئيں پھینکتے کہیا کہ یری تول وچ یونہی چڑھی نيں ایہی حال میرا اے کہ میری قسمت وچ یونہی لکھیا اے۔
اسی سال وچ خواجہ ابراہیم دا انتقال ہويا۔ ایہ میرے دوستان خاص وچوں سن ۔ خواجہ ابراہیم حسین ہی انہاں دی تریخ ہوئی اللہ رحمت کرے
اسی سال وچ خداوند عالم نے توفیق دی۔ کہ اک قرآن مجید لکھ کے تمام کيتا تے لوح جدول وغیرہ درست کر کے پیرو مرشد شیخ دائود جہنی وال دی قبر پررکھیا۔ امید اے کہ اورکتاباں جو میرے نامہ اعمال دی طرح سیاہ نيں۔ ایہ انہاں دا کفارہ تے مونس ایام حیات تے شفیع بعدممات ہوئے گا اللہ رحم کرے تے کچھ وڈی گل نئيں۔
سنہ ۱۰۰۲ھ وچ مصیبتاں دے کوڑے تے عبرتاں دے تازیانے ایداں دے لگے کہ جنہاں لہو تے لعب تے گناہاں وچ ہن تک مبتلا سی انہاں توں توبہ دی توفیق نصیب ہوئی۔ تے خدا نے میری بداعمالی توں مینوں آگاہ کيتا۔ ع
آہ گر من چناں بمانم آہ
نیک فالی دے طور اُتے استقامت اس دی تریخ کہی ملک الشاعر فیضی نے عربی وچ قطعہ لکھیا۔ آخر دا شعر ایہ اے۔
لقد تاب شیخی عن الحوبۃ
و تاریخہ سابق التوبۃ
مرزا نظام الدین خدمات بادشاہی وچ قلیج خاں جداں کہنہ عمل سردار دے نال لاگ ڈانٹ رکھدا سی۔ بادشاہ دے دل وچ گھر کر ليا سی۔ اورنہایت چستی تے چالاکی توں مہمات سلطنت نوں سرانجام دیندا سی حسن کفایت تے تدبیر تے اخلاص تے دیانت دری تے عرق ریزی دے سبب توں بادشاہ بہت مرحمت تے اعتماد فرمانے لگے سن ۔ چنانچہ قلیچ خاں تے امرا نوں کہ مزاج وچ دخل رکھدے سن ۔ تے درگاہ توں جدا نہ ہوئے سکدے سن ۔ ادھر ادھر بھیج دتا۔ تے اس دے لئی ابتدائی رعایت دا خیال رکھیا سی۔ عنایت وکھ وکھ دے ارادے سن چاہندے سن کہ اس دا جوہر عالی جو قابل نشوونما اے صحرائے ظہور وچ نکالاں۔ یکاک عین ترقی تے اوج کاروبار وچ چشم زخم عظیم پہنچی۔ کہ اپنے بیگانے کسی نوں امید نہ سی تب محرقہ توں ۴۵ برس دی عمر وچ عالم بے وفا توں گزر گیا۔ تے نیک ناں دے سوا کچھ نال نہ لے گیا۔ اس دے حسن اخلاق دیکھ کے بوہت سارے احباب نوں امیدتیاں سن۔ خصوصاً مجھ حقیر نوں یگانگی دینی تے اخلاص ولی رکھدا سی۔ جو اغراض دنیا توں پاک اے۔ اکھاں ے اشک حسر ت بہائے سنگ ناامیدی سینے اُتے ماریا۔ انجام نوں صبر تے شکیبائی دے سوا چارہ نہ دیکھیا۔ کہ اہل صفا دی خصلت اورپرہیز گاراں دی عبادت اے تے اس واقعہ نوں سخت ترین مصائب جان دی عبرت کلی سمجھیا۔ ہن کسی توں رفاقت تے محبت نہ کراں گا گوشہ گمنامی اختیار کيتا۔
مجلس وعظ رفتنت ہوس است
مرگ ہمسایہ واعظ تاں بس است
دریائے راوی اُتے پہنچے سن ۔ کہ کشتی حیات کنارے لگ گئی۔ ایہ واقعہ ۲۳ صفر سنہ ۱۰۰۳ھ دا اے ۔ جنازہ لشکر توں لاہور لائے۔ تے ايسے دے باغ وچ دفن کيتا خاص تے عام وچ کم لوک ہون گے۔ جو اس دے جنازے اُتے نہ روئے ہون گے۔ تے اس دے اکلاق نوں یاد کر کے بے قرار نہ ہوئے ہون گے ۔ ملاصاحب دی نظم دیکھو فرماندے نيں۔
برہیچ آدمی اجل ابقا نمے کند
سلطان قہر ہیچ محابا نمے کند
عام است حکم میر اجل برجہانیاں
ااں حکم برمن تے توبہ تہنا نمے کند
یہ قطعہ تریخ وچ ہويا
رفت مرزا نظام الدین احمد
سوئے عقبے تے چست تے زیبا رفت
جوہر او زبسکہ عالی بود
در جوار ملک تعالیٰ رفت
قادری یافت سال تاریخش
گوہرے بے بہاز دنیا رفت
انہوںنے وی ہندوستان دی تریخ لکھی سی۔ جس وچ اکبر دا ۳۸ برس دا حال بہ تفصیل اے۔ تے طبقات اکبر ی ناں اے۔ ملیا صاحب نے نظامی سنہ ۱۰۰۱ھ توں اس دی تریخ لکھی اورتریخ نظامی ناں رکھیا۔ صاف صاف حالات بے مبالغہ تے عبارت آرائی لکھے نيں۔ جنہاں توں معاملات تے مہمات دی اصلیت واضح ہُندی اے۔ تے معلوم ہوتاہے کہ اوہ نہ کسی توں خوش نيں نہ خفا نيں جو جس دی گل اے جاں دی تاں درج کر دتی اے۔
اسی سال وچ لکھدے نيں۔ کہ چالیسواں سال جلوس دا شروع ہويا۔ جشن دے موقع اُتے تحویل توں دو دن پہلے دیوان خاص وچ جھروکے اُتے بیٹھے سن مینوں بلیایا۔ وچ اُتے گیا۔ اگے بلايا تے شیخ ابوالفضل توں کہیا اسيں تاں شیخ عبدالقادر کوجوان فانی صوفی مشرب سمجھے ہوئے سن اوہ تاں ایسا فقیہ متعصب نکلیا جس دے تعصب دی رگ گردن کوکوئی تلوار کٹ ہی نئيں سکدی۔ شیخ نے پُچھیا حضور کس کتاب وچ ؟ کیہ لکھیا؟ کہ حضور ایسا کیوں فرماندے نيں۔ فرمایا ايسے رزم نامہ وچ (مہا بھارت) اساں رات نوں نقیب خاں نوں گواہ کر دتا اس نے کہیا تقصیر کيتی۔ ميں نے اگے برھ کر عرض کيتی۔ فدوی فقط مترجم سی۔ جو دانا یان ہندی نے بیان کيتا بے تفاوت ترجمہ کر دتا۔ جے اپنی طرف توں لکھیا تاں تقصیر دی تے بہت برا کيتا۔ شیخ نے ایہی مطلب عرض کر دتا۔ چپکے ہوئے رہے۔
اس اعتراض دا سبب ایہ سی کہ ميں نے اک حکایت رزم نامہ وچ لکھی سی مضمون ایہ کہ ہندوئاں وچوں اک پنڈت نزع دے وقت لوکاں توں کہندا سی آدمی نوں چاہیے کہ جہل تے غفلت دی حد توں قدم ودھیا کر سب توں پہلے صانع بیچون نوں پہچانے تے عقل دا رستہ لے تے فقط علم بے عمل اُتے نہ رہے کہ اس دا کچھ نتیجہ نئيں۔ نیک طریقہ اختیار کرے تے جِنّا ہوئے سکے گناہاں توں باز رہے۔ یقین جانے کہ ہر کم دی پرسش ہوئے گی۔ ایتھے ميں نے ایہ مصرع وی لکھ دتا سی۔
ہر عمل اجرے تے ہر کردہ جزائے وارد
اسی نوں کہیا کہ منکر نکیر ۔ حشر نشر۔ حساب میزان وغیرہ سب نوں درست لک دتا اے ۔ اورآ پ جو تناسخ دے سوا کسی چیز دے قائل نئيں نيں اسنوں اس دی مخالفت قرار دتا اے۔ تے مینوں تعصب تے فقاہت دے نال متاساں کیہ۔
تاکے ملامت مژہ اشکبار من
یکبار اسيں نصیحت چشم سیاہ خویش
آخر ميں نے مقربان درگاہ نوں سمجھایا کہ ہندو جزا تے سزا اوراچھے برے کماں دے قائل نيں۔ انہاں دا اعتقاد ایہ اے کہ جدوں کوئی مردا اے تاں لکھنے والا جو عمر بھر اسکے اعمال لکھدا رہیا اے۔ قابض ارواح فرشتہ دے پاس لے جاندا اے ۔ اس دا ناں بادشاہ عدل اے۔ اوہ بھلائیاں برائیاں دا مقابلہ کر کے کمی بیشی نکالدا اے فیر مرنے والے توں پوچھدا اے۔ کہ پہلے بہشت وچ چل کے آرام دی نعمتاں لو گے یا دوزخ وچ چل کے عذاب سہو گے۔ جدوں دونے درجے طے ہوئے چکتے نيں تاں حکم ہُندا اے کہ فیر دنیا وچ جائو۔ اوہ اک قالب مناسب حال اختیار کر کے زندگی بسر کرتااے۔ تے ايسے طرح دورے کردا رہندا اے۔ اخیر نوں نجات مطلق پاندا ہ اورآواگون توں چھُٹ جاتااے۔ غرض ایہ معرکہ وی خیریت توں گزر گیا۔
شرف آفتاب دے دن صدر جتھے توں کہیا کہ روضہ منورہ خواجہ اجمیر اُتے کوئی متولی نئيں اے۔ فاضل بدائونی نوں کر دیؤ تاں کیواں دا اے ؟ کہابہت خوب اے۔ دو تن مہینے تک دربار دی خدمت وچ دوڑا پھرا۔ کہ انہاں سرگردانیاں توں چھُٹ جائاں کئی دفعہ عرضیاں وی لکھياں جواب ہی اُتے موقوف رہیا۔ میرا دل ایہی چاہندا سی کہ رخصت لاں تے فرشتہ غیب کہندا سی۔
گر دست درکار ے زی زنجیر در دستت زنم
درخم مے غرقت کنم گرنام ہشیاری بری
عید دی شب نوں صدر جتھے نے عرض کيتی کہ اس دی رخصت دے باب وچ کیہ حکم اے۔ فرمایا کہ اسنوں بہت کم نيں۔ کدی کدی خدمت نکل آندی اے۔ کوئی تے آدمی لبھ لو ارادہ الٰہی اس امر اُتے نہ آیا۔ خدا جانے اس دربدری تے سگ مگسی وچ کیہ مصلحت اے۔
از در خویش مرا بر در غیرے ببری
باز گوئی کہ چرا بر در غیرے گزری
سالہا در طلب روئے نکو در بدرم
روئے بنمائو خلاصم کن ازاں دربدری
انہاں نوں دناں وچ میرے سامنے اک دن شیخ ابوالفضل توں کہیا کہ اگرچہ فاضل بدائونی اجمیر دی خدمت وی خوب کر سکدا اے۔ مگ رہم ترجمہ دے لئی انہاں نوں اکثر چیزاں دیندے نيں۔ ایہ خوب لکھدا اے۔ اورساڈی خاطر خواہ لکھدا اے۔ جدا کرنے نوں جی نئيں چاہندا۔ شیخ نے وی تے امرا نے وی تصدیق کيتی۔ ايسے د ن حکم دتا کہ باقی افسانہ ہندی کہ سلطان زین العابدین بادشاہ کشمیر دے حکم توں تھوڑا سا ترجمہ ہويا۔ تے بہت سا باقی اے۔ تے بحر الاسماء اس دا نا م رکھیا اے۔ اسنوں ترجمہ کر کے پورا کر دو چنانچہ اخیر جلد کہ نال جزو نيں ۵ مہینے وچ تمام کر دتی ۔ انہاں دناں وچ اک شب خوابگاہ خاصہ وچ پایہ تخت دے پاس بلیایا۔ صبح تک مقدمات مختلفہ وچ گلاں کردے رہے فیر فرمایا کہ بحرا لاسماء دی پہلی جلد جو سلطان زین العابدین نے ترجمہ کرائی سی اس دی فارسی قدیم غیر متعارف اے۔ اسنوں وی مانوس عبارت وچ لکھو۔ او ر جو کتاباں تسيں نے لکھایاں نيں۔ انہاں دے مسودے تسيں آپ رکھو۔ ميں نے زماں بوس کر کے دل تے جان توں قبول کيتا تے کم شروع کيتا۔ (مبارک ہوئے زمین بوس دی قسم ٹوٹی) بادشاہ نے بہت عنایت دی ۔ ۱۰ ہزار تنگہ مرادی دتے تے گھوڑا انعام فرمایا۔ انشاء اللہ ایہ کتاب جلد تے خوبصورتی دے نال دو تن مہینے وچ تیار ہوجائے گی اوروطن دی رخصت جس اُتے جان دے رہیا ہاں اوہ وی حاصل کر لاں گا۔ اللہ بڑاقادر اے۔ تے قبولیت اسنوں سزاوار اے۔
افسوس ہن اوہ زمانہ آیا کہ انہاں دے رفیقوںکے خیمے ڈیرے وچ چلے جاندے نيں۔ تے ایہ افسوس کر رہے نيں سنہ ۱۰۰۳ھ دے اخیر وچ ر تے رو کر کہندے نيں۔ دو دلی دوست تے چلے گئے۔ شیخ یعقوب کشمیر ی صیرنی تخلص درگاہ توں رخصت لے کے واپس وطن گئے سن مر گئے ۔ انا للہ وانا علیہ راجعون۔
یاراں ہمہ رفتند تے در کعبہ گرفتند
ماسست قدم بردر خمار بما ندیم
از نکتہ مقصود نشد فہم حدیثے
لا دین ولا دنیا بیکار بما ندیم
۲۷ ذلیحج نوں حکیم عین الملک کہ راجی علی خا ں دے پاس ایلچی بن دے گء سن اوتھے توں رخصت ہوئے کے ہنڈیہ وچ آئے (یہ انہاں دی جاگیر سی) ایتھے توں سفر آخرت اختیار کيتا (ان دی تے جلال خاں قورچی دی وساطت توں ملیا صاحب حضور وچ پہنچے سن )سبحان اللہ یار دوست اک اک نوں دیکھدا ہاں کہ صحبت توں بیزار ہوئے کے سبسکار منزل آخرت نوں دوڑ گئے۔ تے دوڑے جاندے نيں۔ اسيں ايسے سیہ دلی تے پریشانی وچ انجام کار توں غافل ہوئے کے بیہودگی وچ عمر برباد کر رہے نيں ۔
قطعہ
اے دل چو آگہی کہ فنا درپے بقاست
ااں آرزوئے دور تے دراز از پے چراست
باروزگار عہد تاں بستی نہ روزگار
پس ااں نفیر چیست کہ ایام بیوفاست
محرم سنہ ۱۰۰۴ھ وچ حکیم حسن گیلانی نے وی قضا دی ۔ نہایت درویش نہاد۔ مہربان ۔ صاحب اخلا ق شخص سی۔
رباعی
بے خار جے گلے میسر بودے
ہر دم بہ جتھے لذت ہور بودے
زاں کہنہ سرائے زندگانی ماریا
خوش بودے جے نہ مرگ بردر بودے
انہاں دناں وچ چند لوک اخلاص چہار گانہ دے نال مریداں وچ داخل ہوئے۔ ڈاڑھیاں نوں وی صفائی بتاء۔ انہاں اں کوئی تاں ایداں دے عالم سن ۔ کہ اپنے تئاں فاضل اجل سمجھدے سن ۔ کوئی خرقہ پوش خاندانی مشائخ سن کہ کہندے سن اسيں حضرت غوث الثقلین دے فرزند نيں۔ تے ساڈے شیخ طریقت نے فرمایا اے کہ بادشاہ ہند نوں لغزش ہوئی اے ۔ تسيں جا کے بچائو گے۔ وغیرہ وغیرہ۔ ملیا صاحب انہاں دا خوب خاکا اڑاندے سن ۔ تے انہاں دی منڈی ہوئی ڈاڑھیاں وچ خاک ڈال کر کہندے نيں کہ موتراش چند تریخ ہوئی۔
اسی سنہ وچ اصغر نوں شیخ فیضی نے وی انتقال کيتا۔ انہاں دے مرنے دا حال بہت خرابی دے نال لکھیا کر کہندے نيں۔کہ چند ہی روز وچ حکیم ہمام وی دنیا توں گئے۔ دوسرے ہی دن کمالاے صدر وی دونو دے گھراں اُتے ايسے وقت بادشاہی پہرے بیٹھ گئے اورمال خانے مقفل ہوئے گئے انہاں دے مردے کفن دے چیتھڑے نوں محتاج سن ۔ ایتھے تریخ نوں ختم کردے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ حال سن انہاں بعض اجزا دے جنہاں جزاں توں زمانہ مرکب سی۔ کہ صفر سنہ ۱۰۰۴ھ مطابق سال چہلم جلوس بہ سبیل اجمال مجھ شکستہ دل دے قلم شکسگہ رقم توں مرقوم ہويا۔ تے بغیر خلاف دے بے تکلف عبارت دی لڑی وچ پرو دتا۔ باوجودیکہ تفصیل دے لحاظ توں دریائے عماں وچوں اک بلبلا اے تے ابروباراں توں اک قطرہ اے۔ مگر جو کچھ لکھیا اے سمجھ کر تے رقم خلل توں بچا کر لکھیا اے۔ الا ماشاء اللہ۔
مراد ما نصیحت بود گفتیم
حوالت با خدا کردیم تے رفتیم
چونکہ تریخ نظامی دے مصنف نے امر ائے عہد دے حال وی لکھے ہیحں جنہاں وچوں اکثر مرحوم چلے گئے ۔ ميں نے انہاں فضولیاں دے ذکر توں بولی قلم نوں آلود ہ نئيں کيتا۔
من وفائے نہ دیدہ ام زکساں
گر تاں دیدی دعائے ما برساں
خاتمہ کتاب وچ لکھدے نيں۔ روز جمعہ ۲۳ جمادی الثانی سنہ ۱۰۰۴ھ وچ طول کلام نوں کوتاہی د ے کر اِنّے اُتے بس کردا ہون۔ تریخ عمل تخرجہ توں کڈی۔
شکر للہ کہ بہ تمام رسید
منتخب از کرم ربانی
سال تریخ ز دل جستم گفت
انتخابے کہ ندارد ثانی!
افسوس ایہ اے۔ کہ ايسے سال وچ کتاب دی تمام دی تے ايسے سال دے اخیر وچ خود تمام ہوئے گئے۔ ۵۷ برس دی عمر سی۔ وطن بہت پیارا سی۔ اوتھے مرے اوتھے پیوند خاک ہوئے گئے۔
آخر گل اپنی خاک در میکدہ ہوئی
پہنچی اوتھے ایہ خاک جتھے دا خمیر تھا
ایداں دے صاحب کمال تے کمال آفریںلوکاں دا مرنا نہایت افسوس دا مقام اے۔ انہاں نے اپنے معاصراں دا غم کس کس خوبصورتی توں کيتا۔ کوئی نہ سی کہ انہاں دی کوبی دے لائق انہاں دا افسوس کر تا۔ انہاں دے مرنے اُتے افسوس کرنا کمال دی لاوارثی اُتے افسوس کرنا اے۔
خوشگو نے اپنے تذکرے وچ لکھیا اے کہ باغ انبہ واقع عطاپور نواح بدایاں وچ دفن ہوئے۔ وچ کہندا ہاں کہ اس وقت ایہ ناں تے مقام ہون گے ہن شہر توں دور اک کھیت وچ تن چار قبراں۔ انہاں اُتے تن چار درخت آم دے نيں۔ تے ایہ ملیا دا باغ کہلاندا اے۔ لوک کہندے نيںکہ انہاں وچ ملیا صاحب دی قبر وی اے غالبا ً خوشگو دے بعد ایہ مقام کدی ملیا دا باغ وی کہلایا ہوئے گا۔ عطاپور تے باغ انبہ دا اج کوئی ناں نئيں جاندا ۔ البتہ جس محلے وچ انہاں دے گھر سن ہن وی لوکاں وچ بولی زد اے۔ تے پتنگی ٹیلہ کہلاندا اے۔ سید باڑہ وچ اے۔ مگر ٹیلہ یا گھر دا اثر آثار کچھ نئيں اوتھے دے لوک ایہ وی کہندے نيں۔ کہ اولاد دا سلسلہ اک بیٹی اُتے ختم ہوئے گیا سی۔ تے اس دی نسل خیر آباد دے علاقہ اودھ وچ باقی اے۔
اکبر دے عہدماں اس کتاب نے رواج نہ پایا ملیا صاحب نے وڈی احتیاط توں مخفی رکھی سی۔ جہانگیرکے زمانے وچ چرچاہويا۔ بادشاہ نے وی دیکھی حکم دتا کہ اس نے میرے باپ نوں بدنام کيتا اے۔ اس دے بیٹے قید کر دو۔ تے گھر پرت لو۔ چنانچہ جو وارث سن گرفتار آئے۔ انہوںنے کہیا کہ اسيں تاں اس وقت خرد سال سن ۔ سانوں خبر نئيں۔ انہاں توں مچلدے لئی کہ ساڈے کولوں نکلے تاں چاہو سزا دو۔ کتاباں فروشاں توں مچلدے لئی۔ کہ ایہ تریخ نہ خریداں نہ بیچاں خافی کاں نے شاہجہان توں محمد شاہ تک زمانہ دیکھیا اے۔ اوہ حال مذکور لکھ کے کہندا اے کہ تعجب اے کہ باوجود ا تشدد دے خاص دارالخلافہ وچ کتاباں فراشاں دی دکاناں اُتے سب توں زیادہ بدائونی ہی نظر آندی اے۔ بادشاہ دی اس خفگی دی شہرت عام ہوئے گئی سی ا س لئی قاسم فرشتہ شیخ نورالحق دہلوی (ولد شیخ عبدالحق محدث دہلوی) تے مولت تریخ زید تی مورخ جہانگیری عہد وچ تریخ لکھ رہے سن کِسے نے اس ذکر توں قلم نوں آشنا نئيں کيتا۔
شیخ ابوالفضل
[سودھو]۶ محرم سنہ ۹۵۸ھ اسلام شاہ دا عہد سی ۔ کہ شیخ مبارک دے گھر وچ مبارک سلامت دا چرچا ہويا۔ ادب نے اکھ دکھادی کہ خاموش دیکھو ادب تے دانش دا پتلا پردہ شکم توں نکل کے ماں دی گو د وچ آن لیٹا۔ باپ نے اپنے استاد دے ناں اُتے بیٹے دا ناں ابوالفضل رکھیا مگر اوہ فضل تے کمال وچ اس توں کئی آسمان اُتے اٹھیا گیا ۔ تے جاہ تے جلال دا تاں کيتا کہنا اے شیخ مبارک دا حال وی پڑھ ہی چکے ہوئے۔ یاد کر لو کہ کِداں دی تکلیف تے مصیبت وچ پرورش پائی ہوئے گی۔ طالب علمی دا زمانہ افلاس دی نحوست دل دی پریشانی تے دشمناں دی ایذاواں سہاں کر گزریا۔ مگر اوہ لا علاج صدمے اس دے لئی روزنیا سبق تے تعلیم دی مشق سن ۔ جدوں اس طرح صبر تے برداشت کردے نيں۔ تے اس سلامت روی توں رستہ چلدے نيں۔ تب اکبر جداں شہنشاہ دی وزارت تک پہنچدے نيں اس نے مبارک باپ دے دامن وچ پل کر جوانی کر رنگ کڈیا۔ تے ايسے دے چراغ توں چراغ جلیا کے قندیل عقل نوں روشن کيتا۔ اس زمانہ وچ مخدوم تے صدر وغیرہ علماء بادشاہی بلکہ خدائی اختیار رکھدے سن ۔ جداں جداں انہاں دے جابرانہ احکام تے سینہ زور فتوے جاری ہُندے سن ۔ اس دی تحصیل دا ذوق تے مطالعہ دا عرق ریز شوق زیادہ ہُندا سی۔ اقبال جوش تے خروش کر رہیا سی۔ تے حال استقبال نوں کھینچکيا سی۔ کہ حریفاں دی فنا وچ کیوںدیر کر رہیا اے۔
ابوالفضل نے اکبر نامہ دا دفتر سوم لکھ کے خاتمہ وچ اپنی ابتدائی تعلیم دا حال کچھ زیادہ تفصیل توں لکھیا اے ۔ اگرچہ اس وچ بہت ساریاں گلاں فضول معلو م ہاں گی۔ لیکن ایداں دے لوکاں دی ہر گل قابل سننے دے اے۔ اس واقعہ نویس دے ہتھوں نوں بوسہ دیجیے۔ کہ اس نے جس طرح ہر شخص دے حالات کھلم کھلا لکھے ايسے طرح اپنے سفید تے سیاہ نوں وی صاف ہی دکھایا۔ انسان آخر انسان اے۔ اس اُتے مختلف وچ مختلف حالتیںلنگھدی نيں۔ البتہ نیک طبع لوک اس توں وی نیکی دا سبق لیندے نيں۔ دیو طبع انسان صورت پھسلدے نيں تے دلدل وچ پھنس کر رہ جاندے نيں۔
ابتدائی حالات
برس سوابرس دی عمر وچ خدا نے کرم کيتا۔ کہ صاف گلاں کرنے لگا۔ پنج برس دا سی۔ کہ قدرت نے استعداد دی کھڑکی کھول دی۔ ایسی گلاں سمجھ وچ آنے لگياں کہ جو اوراں نوں نصیب نئيں ہُندیاں پندرہ برس دی عمر وچ پدر بزرگوار دے خزائن عقل دا خزانچی تے جواہر معانی کاپہرہ دار ہوئے گیا۔ تے خزانہ اُتے پائاں جما کر بیٹھ گیا۔
تعلیمی مطالب توں سدا د ل مرجھاندا سی۔ تے زمانہ دی رسماں توں طبیعت کوساں بھاگتی سی۔ اکثر تاں کچھ سمجھدا ہی نہ سی۔ والد اپنے ڈھب توں عقل تے دانش دے منتر پھونکتے سن ۔ ہر فن وچ اک رسالہ لکھ کے یاد کرواندے سن ۔ اگرچہ ہوش بڑھدا سی۔ مگر مکتب علم دا کوئی مطلب دل نوں نہ لگدا سی۔ کدی تاں ذذرا وی سمجھ وچ نہ آندا سی تے کدی شبہے رستہ رکدے سن تے بولی یاوری نہ کردی سی کدرے رکا ئو ہکلا دیندا سی۔ تقریر دا وی پہلوان سی۔ مگر بیان نہ کر سکدا سی۔ لوکاں دے سامنے آنسو نکل پڑدے سن ۔ تے اپنے تئاں آپ ملامت کردا سی۔ (اسی دفتر وچ اک ہور مقام اُتے لکھدے نيں) جو اہل علم کہلاندے نيں۔ انہاں نوں بے انصاف پایا۔ اس لئی تنہائی تے غربت نوں جی چاہندا سی۔ دن نوں مدرسہ وچ عقل دا نور پھیلاندا ۔ رات نوں ویراناں وچ جاندا۔ کوچہ نامرادی دے دیواناں نوں لبھدا تے انہاں مفلس خزانچیاں سسے ہمت دی گدائی کردا۔
اس عرصہ وچ اک طالب علم نال محبت ہوئے گئی۔ کچھ عرصہ تک خیال ادھر لگیا رہیا۔ چند روز گزرے سن کہ اس دی ہمزبانی تے ہمنشینی دے لئی دل مدرسہ دی طرف کھنچے لگا۔ اچاٹ دل تے اکھڑی ہوئی طبیعت ادھر جھک پئی قدرت دا طلسمات دیکھو کہ مینوں اڑا دتا۔ تے نوں لے آئے (گویا وچ ميں نہ رہیا بالکل بدل گیا) ۔
رباعی
در دیر شدم ما حضرے آور دند
یعنی ز شراب ساغرے آور دند
کیفیت اومرا خود بے خود کرد
بردند مرائو دیگرے آور دند
حکمت دی حقیقتاں نے چاندی کھلا دی۔ جو کتاب دیکھی وی نہ سی پڑھنے توں تے زیادہ روشن ہوئے گئی۔ اگرچہ خاص عطائے الٰہی سی۔ نعمت نے عرش مقدس توں نزول کيتا سی۔ لیکن پدر بزرگوار نے وڈی مدد کيتی۔ تے تعلیم دا تار ٹوٹنے نہ دتا۔ کشائش طبع دا وڈا سبب اوہی گل ہوئی۔ دس برس تک آپ کہندا رہیا۔ اوراں نوں سناندا رہیا۔ دن رات دی وی خبر نہ ہوئی۔ معلوم نہ سی کہ بھُکھا ہاں یا پیٹ بھریا اے۔ خلوت وچ ہاں کہ صحبت وچ ۔ خوشی اے یا غم اے نسبت الٰہی تے رابطہ علمی دے سوا کچھ سمجھدا ہی نہ سی۔ نفسانی دوست حیران ہُندے سن ۔ کیونجے دو دو تن تین دن غذا نہ پہنچکی سی۔ اوہ عقل دا بھُکھا سی۔ کچھ پروا نہ ہُندی سی۔ انہاں دا اعتقادبڑ ھ گیا کہ دلی ہوئے گئے وچ جواب دیندا سی کہ توانوں عادت دے سبب توں تعجب آتاہے ۔ ورنہ دیکھو کہ بیمار دی طبیعت مرض دے مقابلہ وچ ہُندی اے۔ تاں کِداں کھانے توں بے پروا ہُندی اے۔ اس اُتے کسی نوں تعجب نئيں آندا۔ ايسے طرح دل اندر توں کسی کم وچ لگ جائے تے سب کچھ بھلا دے تاں کيتا تعجب اے۔
بہت کتاباں کہندے سندے حفظ ہوئے گئياں علوم دے عالی عالی مطالب کہ پرانے ورقاں وچ پئے پئے گھس پس گئے سن ۔ صفحہ دل اُتے روشن ہونے لگے۔ حالے دل لگی نے اوہ پردہ وی نہ کھولیا سی ۔ تے بچپن دی پستی توں عقل دی بلندی اُتے وی نہ چڑھا سی ايسے وقت توں متقدمین اُتے اعتراض سوجھدے سن ۔ لڑکپن اُتے نظر کر کے لوک مندے نہ سن میرا دل جھنجھلاندا سی۔ تجربہ نہ سی طبیعت وچ جوش آندا مگر پی جاندا سی۔ ابتدائی طالب علمی وچ جو اعتراض کہ وچ ملیا سعد الدین تے میر سید شریف اُتے کيتا کردا سی۔ بعضے دوست لکھدے جاندے سن ۔ یکبارگی مطول اُتے خواجہ ابو القاسم دا حاشیہ آیا۔ اس وچ اوہ اعتراض موجود پائے۔ سب حیران رہ گئے انکار توں باز آئے تے اور نظر توں دیکھنے لگے ہن روشندان دا روزن مل گیا۔ تے معرفت دا دروازہ کھلا۔
ابتدا وچ جدوں ميں نے پڑھانا شروع کيتا تاں حاشیہ اصفہانی دا اک نسخہ ملیا کہ ادھے توں زیادہ صفحے دیمک کھا گئی سی۔ لوک مایوس، کہ نکما اے، ميں نے اول گلے سڑے کنارے کتر کر پیوند لگائے۔ صبح نور تے ظہور دے وقت بیٹھدا۔ عبارت دی ابتداء انتہا دیکھدا۔ ذرا سوچکيا تے ہر جگہ مطلب کھل جاندا۔ ايسے دے بموجب مسودہ کر کے عبارت جماندا تے اسنوں صاف کر دیندا۔ انہاں نوں دناں وچ اوہ پوری کتاب وی مل گئی مقابلہ کيتا تاں 32 جگہ مترادف لفظاں دا فرق سی تے تن چار جگہ نیڑے قریب سب دیکھ کے حیران رہ گئے۔ اوہ محبت دی دل لگی جِنّی زیادہ ہُندی سی اِنّی ہی روشنی دل نوں زیادہ روشن کردی سی ویہہ برس دی عمر وچ آزادی دی خوشخبری پہنچی۔ اس توں وی دل بھر گیا۔ ہن پہلا جنون شروع ہويا علوم تے فنون آراستگی پر، جوانی دی امنگ دا زور شور، دعوواں دا دامن پھیلا ہويا۔ دانش تے بینش دا آئینہ جتھے نما ہتھ وچ تھانويں جنون دا غل کان وچ پہنچنے لگا۔ او رہر کم توں رکنے دے لئی زور کرنے لگا۔ انہاں دناں وچ شہنشاہ روشن دل نے مینوں یاد فرما کر چھپاؤ دے گوشہ توں گھسیٹا وغیرہ وغیرہ۔
آزاد ابو الفضل نے باپ دے نال دشمناں دے ہتھ توں وڈے وڈے صدمے اٹھائے۔ اخیر دا حملہ سب توں زیادہ سخت سی۔ اس دی کچھ تفصیل شیخ مبارک دے حال وچ لکھی گئی اے ملیا دی دوڑ مسجد تک، شیخ مذکور تاں قسمت دے دکھ بھر کر فیر اپنی مسجد وچ آن بیٹھے۔ اس پیر نورانی نوں درباراں سرکاراں دا کدی شوق نئيں ہويا سی۔ مگر ہونہار جواناں نوں اقبال نے بیٹھنے نہ دتا۔ انہاں دے دلاں وچ اظہار کمال دا جوش ہويا۔ تے سچ وی اے چاند سورج اپنی روشنی کِداں سمیٹ لاں لعل دتا قوت آب تے تاب نوں کس طرح پی جاواں چنانچہ 974ھ وچ شیخ فیضی باریاب حضور ہوئے 981ھ 20 برس دی عمر سی کہ ابو الفضل اُتے وی خدا دا فضل ہويا۔ تے دیکھو کہ انہاں نے اس عالم وچ اس نعمت نوں کس سلیقہ دے نال سنبھالیا۔
ابو الفضل دربار اکبر ی وچ آندے نيں
اکبر ی سلطنت پھیلدی جاندی سی تے سلطنت انتظام تے قانون انتظام دی محتاج سی۔ خصوصاً اس سبب توں کہ طالب انتظام قدیمی قانون انتظام نوں بدلنا تے وسعت دینا چاہندا سی۔ تے ملک نوں فقط تلوار توں پھیلیانا مصلحت نہ دیکھدا سی۔ بلکہ اہل ملک دے نال مل کے تقویت دینا چاہندا سی۔ جو قوم تے مذہب تے رسم تے رواج کل گلاں وچ مخالف سن اس دے علاوہ ترک جو خود اپنی قوم سی اوہ تنگ خیال متعصب تے اس کم دے لئی نا قابل سن ۔ تے انہاں دی بد نیندی جو باپ دادا دے نال دیکھی سی اس توں اس دا دل بے اختیار تے بیزار سی۔ دربار اُتے مذہبی علماء تے پرانے خیالاں دے امراء چھائے ہوئے سن ۔ نويں گل تاں درکنار کوئی مناسب وقت تبدیلی ہُندی۔ تاں ذرا سی گل اُتے چمک اٹھدے سن تے اس وچ بے اختیاری تے بے عزتی سمجھدے سن ملک پرور بادشاہ نے ايسے واسطے اک مکان عالیشان بنا کے چار ایوان ناں رکھیا۔ تے علماء تے اہل طریقت تے امراء وغیرہ دے گروہ قرار دے کے رات نوں جلسہ مقرر کيتا۔ کہ شاید مصلحت وقت تے امر مناسب اُتے اتفاق رائے پیدا ہوئے۔ انہاں لوکاں وچ مباحثاں تے مناظرےآں توں تے آپس دے رشک تے حسد توں خود آپس وچ جھگڑے پڑنے لگے۔ کسی مسئلہ دا حال ہی نہ کھلدا سی۔ کہ اصل حقیقت کيتا اے اوہ ہر چند اک اک نوں ٹٹولدا سی۔ اس عرصہ وچ ملیا صاحب پہنچفے۔ انہاں نے جوانی دے جوش ناموری تے ترقی دے شوق وچ اکثراں نوں توڑیا۔ تے ایداں دے آثار دکھلائے جس توں معلوم ہويا کہ نويں دماغاں وچ نويں خیال پیدا ہونے دی امید ہوئے سکدی اے اس نوجوان دے خیالات دا چرچا وی پھیل رہیا سی تے جس چشمہ توں ملیا صاحب نے سیرابی پائی سی اوہ ايسے دی مچھلی سی وڈا بھائی خود دربار وچ موجود سی اقبال نے اسنوں دربار دی طرف جذب مقناطیس دے زور توں کھِچیا۔ اگرچہ اس میدان وچ اس دے موروثی خونخواراں دا ہجوم سی۔ مگر ایہ وی موت توں کشتیاں لڑدا۔ قسمت دی نحوستاں نوں ریلدا دھکیلدا۔ دربار وچ جا ہی پہنچیا۔ خدا جانے فیضی نے کسی موقع اُتے عرض کيتی یا کسی توں کہلوایا غرض چراغ روشن ہويا چنانچہ خود اکبر نامہ وی لکھیا اے تے اپنے ابتدائی خیالات دا نويں رنگ توں نقشہ کھِچیا اے۔
981ھ انیسواں سال جلوس سی کہ اس نگار نامہ دے نقشبند ابو الفضل مبارک نے درگاہ مقدس وچ سر جھکا کر رتبہ نوں بلند کيتا۔ عالم خلوت دے پیٹ توں نکل کے پنج برس وچ رسمی تمیز حاصل ہوئی۔ صورت تے معنی دے باپ نے تربیت دی نظر توں دیکھیا۔ 15 برس دی عمر وچ فنون حکمی تے علوم نقلی توں آگاہ ہوئے گیا۔ اگرچہ انہاں نے دانش دا دروازہ کھول دتا تے دربار حکمت وچ بار ملی مگر بخت دی بے یاری توں خود بینی تے خود آرائی وچ سی۔ چند روز رونق تے بھیڑ بھاڑ پیدا کرنے وچ کوشش رہی طالبان وافش دے ہجوم نے غور دا سرمایہ بہت ودھایا تے اس فرقہ نوں بے تمیز تے بے انصاف پایا اس لئی خیال ہويا کہ انتہائی اختیار کیجئے تے غریب الوطن ہوئے کے رہیے دانایان ظاہر باں دا اختلاف تے تقلیدی صورت پرستاں دا رواج سی وچ حیرت دے کوچہ وچ حیران کھڑا دیکھدا سی۔ چپ رہ نہ سکدا سی بولنے دی طاقت نہ سی پدر بزرگوار دی نصیحتاں صحرائے جنون وچ نہ جانے دیدیاں سن مگر پریشانی خاطر دا پورا علاج وی نہ ہُندا سی کدی خطہ خطا دے داناواں دی طرف دل کھینچکيا۔ کدی کوہ لبنان دے فرناضاں دی طرف جھکتا۔ کدی تبت دے لامہ لوکاں دے لئی تڑپتا۔ کدی د کہندا کہ پادریان پرتگال دی رفاقت دا دم بھراں کدی ایہ کہ موبدان فارس تے ژند واستا دے رموز داناں وچ بیٹھ کر آتش اضطراب نوں بجھاواں کیونجے سیاناں تے دیواناں دونے توں جی بیزار ہوئے گیا سی وغیرہ وغیرہ۔
اس سحر بیان نے کئی جگہ اپنا حال لکھیا اے مگر جتھے ذکر آ گیا اے نويں ہی رنگ توں طلسمات بنھیا اے آزاد اس توں زیادہ متحیر اے نہ سب نوں لکھ سکدا اے نہ چھڈ سکدا اے۔
شیخ موصوف دیاں تحریراں دا خلاصہ ایہ اے کہ نصیبے نے یاوری دی تے حضور بادشاہی وچ علم تے فضل دا مذکور ہويا۔ ادھر توں طلب ہوئی مگر میرا دل نہ چاہندا سی برادران گرامی تے دوستان خیر اندیش ہمزبان ہوئے گئے کہ بادشاہ صورت تے معنی دا دربار اے ضرور حاضر ہونا چاہیے ایتھے دل دا جنون تعلق دی زنجیراں توڑے ڈالدا سی۔ خدائے مجازی (والد بزرگوار) نے پردہ کھول کر سمجھایا کہ اورنگ نشین اقبال (اکبر ) دے کمالات حقیقی نوں کوئی نئيں جاندا کہ اوہ دین تے دنیا دا مجمع البحرین تے صورت تے معنی دا مشرق انوار اے جو عقدے دل وچ پئے نيں اوتھے جا کے کھلاں گے۔ انہاں دی خوشی نوں اپنی مرضی اُتے مقدم سمجھیا۔ دنیا دی دولت توں گنجینہ دار معنی دا (میرا) ہتھ خالی سی ایۃ الکرسی دی تفسیر لکھی بادشاہ آگرہ وچ آئے ہوئے سن کورفش دی سعادت حاصل کيتی اوراق مذکور نے تہیدستی دا غدرادا کیہ اوہ حسن قبول توں منظور ہويا۔ ميں نے دیکھ اکہ اکسیر ملازمت توں دل دی سوزش نوں تسکین ہوئے گئی۔ تے ذات قدمی دی محبت نے دل نوں دبوچ لیا۔ بنگالہ دی مہم در پیش سی اشغال سلطنت دے سبب توں گمنام گوشہ نشین دے حال اُتے توجہ نہ ہوئی اوہ چلے گئے وچ رہ گیا۔
اوتھے توں وی بھائی دے خطےآں وچ لکھیا آندا سی۔ کہ بادشاہ تینوں یاد کيتا کردے نيں ميں نے سورہ 1؎ فتح دی تفسیر لکھنی شروع کر دتی جدوں پٹنہ فتح کر کے پھرے تے اجمیر گئے تاں معلوم ہويا کہ اوتھے وی یاد فرمایا اقبال دے نشان فتح پور وچ آئے تاں والد بزرگوار توں رخصت لے کے گیا۔ بھائی دے پاس اُتریا دوسرے دن مسجد جامع وچ کہ شہنشاہی عمارت اے جا کے حاضر ہويا۔ جدوں بادشاہ آئے تاں ميں نے دور توں کورنش کر کے نور سمیٹا شہر یار جوہر شناس نے خود نظر دوربین توں دیکھ کے بلايا زمانہ تے اہل زمانہ دے حال کچھ کچھ معلوم سن تے پلہ وی دور دا سی جانا کہ شاید کسی ہمنام نوں بلايا ہوئے جدوں معلوم ہويا کہ میری ہی قسمت نے
1؎ اس پیر کہن سال تے اس دے جواناں دے انداز دیکھو کہ کوئی ممکنہ لطافت تے نزاکت توں خالی سی پہلی دفعہ جو پائے تخت وچ ملازمت ہوئی تاں آیۃ الکرسی دی تفسیر نذر گزاری سی اس وچ ایہ نکتہ رکھیا سی کہ آیۃ الکرسی حفظ بلیات دے لئی پڑھیا کردے سن حضور مہم اُتے چلے نيں حفظ الٰہی شامل حال رہے فتح پور وچ سورہ فتح دی تفسیر نذر دتی اس وچ ایہ لطیفہ سی کہ فتح مبارک ہوئے تے ایہ فتوحات مشرقی دا دیباچہ اے۔
یاوری دی اے تاں دوڑا۔ تے آستان جلال اُتے پیشانی رکھدی۔ اس دین تے دنیا دے مجموعے کچھ دیر تک میرے توں گلاں کيتياں سورہ فتح دی تفسیر ميں نے مرتب کر لئی سی نذر گذرانی بزم اقدس دے خواصاں توں میرے اوہ وہ حال بیان کيتے کہ مینوں وی معلوم نہ سن اس اُتے وی دو برس تک میری طبیعت اچاٹ سی تے دل دا جنون تنہائی دی طرف کھینچکيا سی مگر جان دی گردن وچ کئی کمنداں پڑ گئياں مرحمت اُتے مرحمت ودھدی جاندی سی نا چیز توں اک چیز کر دتا تے مدارج تربیت پایہ بپایہ بڑھدے گئے ایتھے تک کہ بیت المقدس مقصود دی کنجی ہتھ آ گئی۔
غرض ابو الفضل حاضر دربار ہوئے تاں مزاج شناسی تے ادب خدمت تے اطاعت فرمان تے علم تے لیاقت تے ظرافت با متانت توں اس طرح اکبر دا دل ہتھ وچ لیا۔ کہ ہر وقت روئے سخن انہاں نوں دو نو بھائیاں دی طرف ہُندا سی۔ مخدوم تے صدر دے گھر وچ ماتم پے گئے۔ تے حق بجانب سی کیونجے اوہ شیخ مبارک دے فضل تے کمال نوں جے دبا سکدے سن تاں حکومت دربار دے زور توں ہن ایہ میدان وی ہتھ توں گیا تے چند ہی روز وچ اس دے نوجوان لڑکے مقدمات دربار تے مہمات سلطنت وچ شامل ہونے لگے۔
ملا صاحب دا انداز بیان وی اک لذت رکھدا اے ذرا دیکھئے اس معاملہ نوں کيتا مزے توں بیان کردے نيں اجمیر توں فیر کر 982 ھ وچ بمقام فتح پور سن خانقاہ دے پاس بادشاہ نے عبادت خانہ مرتب کيتا کہ 4 ایوان اُتے مشتمل سی اس دی تفصیل بہت طویل اے کِسے تے تقریب وچ لکھی جائے گی انہاں نوں دناں شیخ ابو الفضل شیخ مبارک ناگوری دا سپوت بیٹا جسنوں علامی کہندے نيں تے جس نے جہان وچ عقل تے دانش دا غلغلہ ڈال دتا اے تے صباحیاں دے عقیدےآں دا چراغ روشن کيتا اے کہ خود صبح روشن وچ چراغ جلاندا سی تے بموجب قول عرب دے کہ من تخالف تصرف جس نے مخالفت کيتی ايسے دا تصرف ہوئے گیا اس نے تمام مذہباں دی مخالفت نوں اپنا فرض سمجھ لیا اے تے اس کم اُتے کس کر کمر بنھی اے غرض درگاہ وچ آ کے ملازمت بادشاہی نوں اپنی طبیعت وچ داخل کر ليا تفسیر آیۃ الکرسی نذر گذرانی تے تفسیر اکبر ی تریخ ہوئی۔ تے اس وچ بوہت سارے دقائق تے نکات قرآنی درج سن تے کہندے نيں کہ باپ دی تصنیف سی بادشاہ نے ملایان فرعون صفت دے کان ملنے دے لئی (جس دی میرے توں مراد اے اسنوں خاطر خواہ پایا)
فیر شیخ مبارک تے اس دے بیٹےآں پو جودھواں دھار مصیبتاں مخدوم تے صدر دے ہتھوں گذری سن انہاں توں چند سطراں سیاہ کر کے ملیا صاحب لکھدے نيں فیر انہاں دا دور دورا ہوئے گیا تے شیخ ابو الفضل نے بادشاہ دی حمایت تے زور خدمت تے زمانہ سازی تے بے دیاندی تے مزاج شناسی تے بے انتہا خوشامد توں جس گروہ نے چغلیاں کھاواں تے ناروا کوششاں دی سن انہاں نوں بری طرح رسوا کيتا۔ انہاں پرانے گنبداں نوں جڑ توں اکھاڑ کر سُٹ دتا۔ بلکہ تمام بندگان خدا مشائخ تے علما عابد تے صلحا یتیم تے ضعفا سب دے وظیفے تے مدد معاش کٹ لینے دا باعث اوہی ہويا۔ پہلے بولی حال تے مقال توں کہیا کردا سی۔ رباعی
یا رب بجہانیاں ولیلے بفرست
فرعون صفت چوپشہ پیلے بفرست
فرعون تے شاں دست بر آور وستند
موسیٰ تے عصاؤ رود نیلے بفرست
جب اس طریقے اُتے فساد اٹھنے لگے تاں اکثر ایہ رباعی اس دی بولی اُتے سی رباعی
آتش بد دست خویش در خرمن خویش
چاں خود زدہ ام چہ نالم اد دشمن خویش
کس دشمن من نیست منم دشمن خویش
اے وائے من دوست من تے دامن خویش
بحث دے وقت جے کسی مجتہد دا کلام سند وچ پیش کردے تاں کہندا کہ فلانے حلوائی فلانے موچی، چلانے چرم گر دے قول اُتے اسيں توں حجت کردے ہوئے۔ گل تاں ایہ اے کہ تمام مشائخ تے علماء دا انکار اسنوں مبارک ہويا آزاد ایہ رشک انہاں اُتے ملیا صاحب ہی نوں نئيں ہويا کہ اسيں سبق تے اسيں عمر سن وڈے وڈے بڈھے تے صاحب کمال ارکان دربار تڑپتے سن تے رہ جاندے سن ۔
جے اسيں حاکم دی مزاج شناسی دا سبق پڑھنا چاہن تاں وی اک نکتہ کافی اے کہ ابو الفضل تے ملیا صاحب موصوف اگے پِچھے دربار وچ پہنچے سن بادشاہ دی نظر کسی اُتے کم نہ سی ملائے موصوف نوں بیستی دا منصب عطا کيتا تے خرچ نوں روپیہ وی دتا کہ گھوڑے پیش کر کے داغ کرا دو انہاں نے قبول نہ کيتا ابو الفضل وی اک ملائے مسجد نشین دے بیٹے سن تے مسجد توں نکل کے دربار وچ پہنچے سن انہاں نے فوراً تعمیل دی تے جو خدمت ہوئی بجا لیائے اوہ کیہ توں کيتا ہوئے گیا۔ ایہ بیچارے ملیا کے ملیا ہی رہے (ذرا دیکھو ملیا صاحب کس مزے توں اس مصیبت دا رونا روندے نيں)
ابو الفضل انشا پردازی دا بادشاہ سی تے اکبر نے وی پرکھ لیا سی کہ اس دا دماغ بہ نسبت ہتھوں دے بہت خوب لڑیگا۔ بلکہ ہتھ وچ قلم تلوار توں زیادہ کٹ کریگا۔ اس لئی دار الانشا دی خدمت اسنوں سپرد دی تے مہمات سلطنت دی تریخ وی اس دے اہتمام وچ سی اس دے علاوہ ہر حکم نوں وڈی احتیاط تے عرقریزی توں سر انجام کردا سی چنانچہ رفتہ رفتہ بادشاہ دے دل وچ وڈا اعتماد تے اعتبار پیدا کيتا تے ہر طرح دے صلاح تے مشورے وچ اس دی رائے ضروری ہوئے گئی ایتھے تک کہ پیٹ وچ درد ہُندا تاں حکیم وی انہاں دی صلاح توں مشخص ہُندا سی پھنسی اُتے مرہم لگدا سی تاں انہاں دی تجویز نسخہ وچ شامل ہُندی سی ابو الفضل نے ہن نلائی دے کوچہ توں گھوڑا دوڑا کر امرائے منصبداران دے میدان وچ جھنڈا گاڑا۔
993ھ دے جشن وچ لکھدے نيں کہ فلاں فلاں امرائے منصبدار نوں اس اس خدمت دے صلہ وچ ایہ یہ منصب عطا ہوئے راقم شگر فنامہ دے لئی کسی خدمت نے سفارش نہ دی حضور توں ہزاری منصب عطا ہوئے گیا امید اے کہ عمدہ خدمتاں سعادت دے چہرہ نوں روشن رکاں۔
997ھ وچ بادشاہ دے نال لاہور وچ سن انہاں دی والدہ دا انتقال ہوئے گیا نہایت رنج ہويا قلق دی کیفیت اس توں معلوم کر لو کہ بیقرار ہُندے سن تے بار بار ایہ شعر پڑھدے سن کہ عرفی نے اپنے موقع اُتے کہیا سی شعر
خاں کہ از مہر تاں شد شیرو بہ طفلی خوردم
باز آں شد داز دیدہ براں مے آید
خود لکھدے نيں اج اقبال نامہ دا مصور (ماں) ذرا بیہوش ہوئے گیا تے غمہائے وکھ وکھ وچ ڈُب گیا خبر پہنچی کہ بانوے خاندان خاتون تے دومان عصمت دی ماں مہر اندوز جہان نا پائدار توں عالم علوی نوں چلی گئی۔
چاں ما در من بزید خاک است
گر خاک بسر کنم چر باک است
دانم کہ بداں شغب فزائی
زانجا کہ تاں رفتہ نیائی
لیکن چہ کنم کہنا شکیبم
خود رابہ بہانہ مے فریبم
شہر یار غمگین نواز نے آ کے سایہ عاطفت ڈالیا تے بولی گوہر بار اُتے ایہ لفظ گذرے جے سب اہل جہان پانداری دا نقش رکھدے تے اک دے سوا کوئی راہ نیستی وچ نہ جاندا۔ تاں وی اس دے دوستاں نوں رضا تے تسلیم دے سوا چارہ نہ سی۔ جدوں اس کارواں سرا وچ کوئی دیر تک نہ ٹھہریگا۔ تاں خیال کرو۔ کہ بے صبری دی ملامت دا کیہ اندازہ کر سکن اس گفتار دلاویز توں دل ہوش وچ آ گیا تے جو مناسب وقت سی اس وچ مصروف ہوئے گیا۔
999ھ وچ خود لکھدے نيں اج فرزند عبدالرحمن دے گھر وچ روشن ستارہ نے روشنی ودھائی۔ نشاط وکھ وکھ دا ہنگامہ ہويا۔ گیندی خداوند (اکبر ) نے پشوتن ناں رکھیا۔ امید اے کہ فرخی وفیروزی بڑھائے تے شائستگی عمر دراز توں پیوند پائے۔
اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ شاہزادہ سلیم (جہانگیر) دے خرد سال بیٹے خسرو دی بسم اللہ دا دربار ہويا۔ اول بادشاہ وحدت بخش درگاہ الٰہی وچ عجز تے انکسار بجا لائے۔ تے کہیا کہو الف فیر انہاں نوں حکم دتا۔ کہ روز تھوڑی دیر بیٹھ کر پڑھیا دتا کرو۔ انہاں نے چند روز دے بعد چھوٹے بھائی شیخ ابو الخیر دے سپرد کر دتا۔
1000ھ وچ لکھدے نيں کہ اقبال دے نقش طراز نوں دو ہزاری منصب عطا ہويا۔ امید اے کہ خدا متگذاری اپنی بولی توں اس دا شکریہ ادا کرے۔ تے حضور دی جوہر شناسی نزدیک تے دور آ شکارا ہوئے۔
1004/1595ھ وچ فیضی دی تصنیفات نوں دیکھیا کہ اجزائے پریشان سن وڈے بھائی دے جگر دے ٹکڑے اس بدحالی وچ دیکھے نہ گئے۔ انہاں دی ترتیب اُتے متوجہ ہوئے 1006/1597-96 وچ انہاں دی ترتیب توں فارغ ہويا۔ دو برس اس کم وچ صرف ہوئے اس عرصہ وچ دو ہزار پانصدی دے عہدے اُتے سرفراز ہوئے۔ چنانچہ آئین اکبر ی وچ جو منصبداراں دی لسٹ لکھ اے اس وچ اپنا عہدہ وی لکھیا اے۔
ابو الفضل وڈے سردے تے سیانے سن تے ایہ وی جاندے سن کہ اکبر دے سوا تمام دربار وچ اک وی انہاں دا دل توں خیر خواہ نئيں اے مگر اک چال چو دے تے بہت چوکے شیخ مبارک نے قرآن مجید دی تفسیر لکھی سی۔ انہاں نے اس دی نقلاں تیار کيتياں۔ تے ایران توران تے ملک روم وغیرہ وچ بھیجاں۔ حاسد ہر وقت تاک لگائے بیٹھے رہندے سن ۔ انہاں نے کدا جانے کس پیرایہ وچ اس مضمون نوں اکبر دے سامنے ظاہر کيتا۔ کہ اسنوں ناگوار گذرا۔ چغل خوراں دیاں گلاں کس نے سنی نيں کہندا کہ کایہ کیہ موندی اُتے دئیے ہون گے شاید ایہ کہیا ہوئے کہ حضور دے سامنے ایہ اہل دین نوں مقلد کہندا اے تے تقلید دی قباحتاں تے دینیات دی خرابیاں ظاہر کردا اے تے دل توں اعتقاد مفسرانہ رکھدا اے یا ایہ کہیا ہوئے کہ حضور توں کہندا اے وچ آپ دے سوا کسی نوں نئيں جاندا۔ بلکہ حضور نوں صاحب شریعت تے صاحب ملت اعتقاد کردا اے تے باطن وچ شاید ایہ کہیا ہوئے کہ تفسیر مذکور دے خطبے وچ حضور دا ناں داخل نئيں کيتا شاید سلاطین مذکورہ دے دربار وچ رستہ نکالدا ہوئے۔ غرض جو کچھ کہیا اس نے بادشاہ دے دل وچ برا اثر پیدا کيتا۔ اک تریخ وچ لکھیا اے کہ جہانگیر نے ایہ ماجرا باپ دے گوش گذار کيتا سی۔ ابو الفضل وڈے ادا شناس سن اس گل دا وڈا رنج ظاہر کيتا جداں کوئی ماتم زدہ سوگ لے کے بیٹھدا اے۔ اس طرح گھر وچ بیٹھ رہے۔ دربار وچ آنا چھڈ دتا ملنا جلنا ترک کر کے اپنے بیگانے دی آمد تے رفت بند کر دتی بادشاہ نوں اس حال دی خبر ہوئی۔ اس لئی علو حوصلہ توں کم لیا۔ تے کہلا بھیجیا کہ آ کے اپنی خدمتاں سنبھالو۔ اس اثنا وچ بہت پیغام سلام ہوئے آخر خود لکھدے نيں کہ وچ آگاہ دلی دے رستہ اُتے بیٹھیا تے سمجھیا کہ بادشاہ دوربین نوں کم فہمی دی تہمت کيتا لگاندا اے نا فہمی تاں تیری اے ایسی گلاں دشمناں دی آرزوئاں پوری کردیاں نيں؟ کيتا خیال آ گیا کہ الٹا چلنے لگا؟ تے بے وقت داد تے بیداد کردا اے۔ وغیرہ وغیرہ غرض فیر جو بادشاہ نے بلايا تاں پہلے نقش مٹا کر درگاہ والا وچ گئے تے عواطف گوناگون نے غماں توں سبکدوش کر دتا۔
1005ھ وچ لکھدے نيں کشمیر نوں جاندے ہوئے رجوڑی وچ مقام ہويا شاہزادہ سلیم (جہانگیر) بے اجازت حاضر درگاہ ہويا رستہ وچ کچھ بے انتظامی ہوئے گئی سی (ایسا اکثر ہُندا سی) چند روز کورنش توں محروم رکھ دے عتاب دی ادب گاہ وچ رکھیا (کہ پِچھے ہٹ کر ڈیرہ کرو) اس داد گری دی تحقیق وچ انہاں نوں وی شامل کيتا تے شاہزادہ دی اظہار شرمساری توں خطا معاف ہوئی۔
یہ تاں ظاہر اے کہ اوہ اکبر دا مصاحب، مشورہ کار، صاحب اعتبار، میر منشی، وقائع نگار، واضع قوانین صاحب دیوان بلکہ اس دی بولی نئيں نئيں اس دی عقل دی کنجی یا ایہ کہو کہ سکندر دے سامنے ارسطو سی تے بان توں لوک کچھ ہی کدرے جے پوچھاں کہ اوہ انہاں رتباں دی لیاقت رکھدا سی یا نئيں تاں غیب توں آواز آئیگی کہ اس دا رتبہ انہاں توں بہت بلند سی اس دے احکام دے طرز بیان تے امرا دے کاروبار اُتے اصلاحاں تے انہاں دی جانفشانی وچ ہمیشہ کوتاہیاں جتانا وی غضب سن۔ کہنے والے ضرور کہندے ہونگے۔ تے بے خبر ہن وی سمجھدے ہونگے کہ اکبر دے پاس بیٹھ کر گلاں دے طوطے مینا بناتے سن عین معرکےآں دے نازک وقتاں اُتے کم دا سر انجام دینا کچھ تے گل اے جے خود جنگ دے میداناں وچ ہُندے تاں شیخ صاحب نوں معلوم ہُندا کہ قدم قدم اُتے کیہ کيتا مشکلاں پیش آدیاں سن ایہ سب سچ لیکن اس وچ وی شک نئيں کہ جدوں ایہ پہاڑ خود اس دے سر اُتے آن پيا۔ تاں اسنوں انتہائے مردانگی تے نہایت خوش اسلوبی توں سنبھالیا دیکھنے والے حیران سن کہ اک ملائے مسجد نشین دا بیٹا بادشاہت دے بجھ اٹھائے چلا جاندا اے تے کس خوبصورتی توں جاندا اے وچ مختصر طور اُتے اس دی کاروانی دے چند نمونے دکھاتاہون۔
1006ھ وچ اس دی ترقی دے اندازےآں نے چال بدلی دکن دے معاملے بہت پیچیدہ ہوئے گئے۔ اس مسانوں اکبر نے شاہزادہ مراد دے ناں اُتے با مراد کيتا سی تے بوہت سارے تجربہ کار سپہ سالار تے نامور سردار فوجاں دے کے نال کيتے سن شاہزادہ آخر نوجوان لڑکا سی۔ ایداں دے کہنہ عمل سپہ سالاراں دا دبانا اس دا کم نہ سی اک دی صلاح اُتے کم کردا سی دو بر خلاف ہوئے کے بجائے مدد دے اس دی محنت نوں برباد کردے سن سب توں زیادہ مصیبت ایہ سی کہ شاہزادہ نوں شراب دی لت پڑ گئی سی اس نے بالکل بد حال کر دتا سی۔ اس لئی زیادہ تر کاروبار ابتر ہوئے گئے سن جدوں ایہ خبراں متواتر دربار وچ پہنچیاں تاں اکبر بہت متردد ہويا۔ تے سوا اس دے چارہ نہ ہويا۔ کہ ابو الفضل نوں جس دی جدائی کسی طرح گوارا نہ سی۔ دربار توں جدا کرے۔
اکبر اقبال دا لشکر لئے پنج برس توں پنجاب وچ پھردا سی تے لاہور وچ چھاؤنی چھائی سی نتیجے اس دے وی اچھے حاصل ہوئے گئے سن کیونجے کشمیر فتح ہوئے گیا یوسف زئی وغیرہ علاقہ سرحد دی مسانوں حسب تے خواہ سر انجام ہوئے گئياں۔ عبداللہ خان ازبک دے رخنے بند ہُندے رہے۔ تے اوہ ملک گیر بادشاہ 1005ھ وچ نا خلف بیٹے دی بد اعمالی توں راہی ملک بقا ہويا۔ اس دے ملک دا انتظام برہم ہوئے گیا اس وقت اکبر نوں ملک موروثی اُتے قبضہ کرنے دے لئی اس توں بہتر موقع نہ سی۔ لیکن برہان الملک دی تباہی مملکت دے سبب توں دکن دا دستر خوان وی سامنے تیار سی تے مدت توں امراء تے افواج دی آمد تے رفت جاری سی مراد دی کیفیت احوال توں اسنوں معلوم ہوئے گیا۔ کہ دکن دی سپاہ سپہ سالار توں خالی ہويا چاہندی اے۔ دو نو بیٹےآں نوں بلیایا۔ اس دا ارادہ ایہ سی کہ سلیم نوں فوج دے کے ترکستان دی مہم اُتے بھیجے اوہ شرابی کبابی لڑکا بد مست ہوئے رہیا سی دانیال دی خبر لگی کہ اوہ الہ آباد توں وی اگے نکل گیا اے تے اس دا ارادہ چنگا نئيں معلوم ہُندا ناچار خود لاہور توں نکلیا کہ ايسے نوں نال لیندا ہويا احمد نگر نوں جائے تے دکن توں فارغ ہوئے کے تاں ران دی مہم دا بندوبست کرے۔
اکبر نوں ابو الفضل دی نیک نیندی تے عقل تے تدبیر اُتے ایسا اعتبار سی کہ اس دے کہے نوں اپنا کہیا سمجھدا سی تے جس معاملہ وچ ایہ کسی توں اقرار کردا سی اسنوں اکبر اپنی بولی دا اقرار سمجھدا سی انہاں گلاں دی تصدیق اس عبارت نال ہُندی اے جو اس نے شاہزادہ دانیال نوں اپنی عرضداشت وچ لکھی اے قبلہ ابو الفضل من مطالعہ کردہ چناں یافتہ ام کہ بہ مہم دکن یا توردی یا من والا بہیچ صورت انجام کار صورت پذیر نیست تے نخواہد شد ہر گاہ تاں روی یقین است کہ شاہزادہ از گفتن تاں بیراں نخواہد بود تاتوباشی بد یگرے مصلحت نخواہد کرد۔ تے سخن ہر کوتاہ حوصلہ کم اندیش بے شعور ہیولا نخواہد گوش کرد۔ مناسب دولت آنست کہ بتریخ غرہ ماہ پیشخانہ بکشی در ہشتم ماہ راہی شوی بندہ بعرض اقدس رسانید کہ گو سفند بکار قربانی مے آید یا بکار بریانی ہور چہ چیزاست خوب است ہر گاہ کہ قبلہ چناں میفرمانید مرداراں چہ عذرا است
غرض1007ھ وچ شیخ نوں سلطان مراد دے لیانے دا حکم ہويا۔ تے فرمایا کہ جے مہم دکن دے امرا اس ملک دے رکھنے دا ذمہ لاں تاں شاہزادہ دے نال چلے آؤ۔ ورنہ شہزادہ نوں روانہ کر دو۔ خود اوتھے رہوئے۔ آپس وچ اتفاق رکھو۔ تے مرزا شاہرخ دے ماتحت رہنے دی سب نوں ہدایت کرو۔ مرزا نوں وی علم تے نقارہ دے کے مالوہ نوں رخصت لیا۔ کہ اس دی جاگیر سی اوتھے توں سپاہ دا سامان کرے تے جدوں دکن وچ بلاواں جھٹ جا پہنچے۔ شیخ برہان پور دے پاس پہنچے بہادر خاں فرمانروائے خاندیس آسیر دے قلعہ توں اتر کر چار کوس لینے آیا۔ کمال آداب توں فرمان تے خلعت لےکے سجود تے عجز بجا لیایا۔ انہاں نوں ٹھیرانا چاہیا۔ مگر ایہ نہ رکے تے سوار ہوئے کے برہان پور جا اترے۔ بہادر خاں اوتھے پہنچیا۔ انہاں نے بہت ساریاں تلخ نما شیريں اثر گلاں کہہ کے مصلحت دا رستہ دکھایا کہ فوج کشی وچ شامل ہوئے اس نے آسان سی گل دے لئی مشکل حیلے حوالے پیش کيتے البتہ کبیر خاں اپنے بیٹے نوں دو ہزار فوج دے کے روانہ کر دتا۔ انہاں نوں گھر لے جانا چاہیا کہ ضیافت کرے انہاں نے کہیا تسيں نال چلدے تاں اسيں وی چلدے اس نے بوہت سارے تحائف پیش کيتے ابو الفضل نوں گلاں بتانی کون سکھائے۔ ایداں دے طوطے مینا اڑائے کہ اس دے ہوش اڑ گئے۔ اوہ آسیر نوں چلا گیا تے ایہ اگے ودھ گئے جو ناز تے دنیاز دا زور اس اُتے دکھاندے بجا سی کہ اس دے چچا خداوند خاں توں انہاں دی بہن بیاہی ہوئی سی۔ تے راجی علیخاں اس دا باپ دربار اکبر ی وچ پورا نیاز تے اخلاص رکھدا سی چنانچہ سہیل خاں دکنی دی مہم وچ خان خاناں دی رفاقت وچ موجود سی۔ تے کمال مردانگی دے نال سر میدان ماریا گیا۔
خود ابو الفضل لکھدے نيں کہ بوہت سارے امراء نوں میرے لئی اس خدمت دا نامزد ہونا گوارا نہ سی انہاں نے متفق ہوئے کے ایسا پیچ مار اکہ انہاں دی دمبازیاں توں پرانے پرانے رفیق میرے توں وکھ ہوئے گئے ناچار ہوئے کے کئی سپاہ دا بندوبست کيتا۔ نصیبہ مددگار سی۔ بہت لشکر جمع ہوگیا۔ بد خواہاں نے علامت دی جالی لگیا کر میرے توں کہیا کہ کیہ کردے ہوئے اس وچ خطا اے وچ دست بردارانہ ہويا اوہ شورش دی امید وچ اکھاں کھولے ہی رہے۔ کہ وچ شاہزادہ لی چھاؤنی توں 30 کوس اُتے جا پہنچیا۔ ایتھے قاصدان تیز رفتار مرزا یوسف خاں وغیرہ شاہزادہ دے لشکر توں خطوط لے کے پہنچے کہ عجب بیماری نے گھیر لیا اے چھڑے ایتھے پہنچو شاید حکما دے اول بدل توں کچھ فائدہ ہوئے تے اعلیٰ ادنیٰ تباہی توں بچ جاواں اگرچہ بزرگان درگاہ دی طرف توں دل کہلایا ہويا سی۔ تے ہمراہی وی رکدے سن ۔ مگر وچ سب نوں شیطاناں دے وسوسے سمجھیا۔ تے پھردی نوں تیز کيتا۔ سارا فکر ایہی سی۔ کہ زندگی دلی نعمت دے کم وچ کھپاداں تے زبانی اقبال مندی نوں کار گذاری توں دکھا داں۔ دیول پنڈ توں تے تیز ہوئے گیا شام ہُندے جا پہنچیا تے اوہ دیکھیا کہ کوئی نہ دیکھے کم علاج توں گذر چکيا سی گردا گرد انبوہ درا انبوہ آدمی آوارہ سرداراں نوں ایہ خیال کہ شہزادہ کوشاہ پور لے کے فیر چلو۔ ميں نے کہیا اس عالم وچ چھوٹے وڈے شکستہ دل ہوئے رہے نيں عجب بلوہ ہوئے رہیا اے غنیم پاس ملک بیگانہ فیر چلنا گویا آفت دا شکار ہونا اے گفتگو وچ اس گلدستہ (شاہزادے) دی پریشانی زیادہ ودھ گئی حالت بدحال ہوئی تے شاہزادہ جاں بحق ہويا کچھ لوک بد نیندی توں کچھ اسباب سنبھالنے وچ بعضے بال بچےآں دی حفاظت وچ وکھ ہوئے گئے مدد الٰہی توں اس شورش وچ دل نہ ہارا جو کچھ کرنا چاہیے سی اس دے سر انجام وچ لگ گیا جنازہ نوں عورات سمیت شاہپور بھیج دتا۔ا ور اس مسافر نوں اوتھے خاک وچ امانت رکھیا۔ بعض لوک پرانی چھاؤنی توں نکل کے فتنہ انگیزی کرنے لگے جِنّی فہمائش ہوئی اِنّی نخوت زیادہ ہوئی اس عرصہ وچ میری سپاہ جو پِچھے رہ گئی سی آن پہنچی ایہ تن ہزار توں زیادہ سی ہن میری گل کيتی تے وی چمک ہوئی جو ٹیڑھے چلدے سن تے صلح توں لڑدے سن اوہ مننے دی گل اُتے کان دھرنے لگے۔ مگر چھوٹے توں وڈے تک نوں ایہی خیال سی کہ فیر چلياں منعم خاں دے مرنے دی بنگالہ دے بغاوت دی شہاب الدین احمد خاں دے گجرات توں نکل آنے دی تے اس ملک دے فتنہ تے فساد دیاں گلاں وکھ وکھ رنگ توں سناواں میری رجوع خاص درگاہ الٰہی وچ سی اقبال بادشاہی دے نور توں اکھ روشن سی اس لئی جو جہان نوں پسند سی مینوں بری لگتی سی بوہت سارے بد نیت جدا ہوئے گئے ميں نے کار ساز حقیقی دی طرف دل دا رخ کيتا۔ تے اگے ہی ودھنے دا خیال رہیا۔ فتح دکن دے لئی نشان ودھایا اس ودھنے توں دلاں وچ تے ہی زور آ گئے سرحد دے لوکاں نوں شکر گذار کر ہی رکھیا سی تے انہاں نوں تے اس ملک دے اکثر نگاہباناں نوں فہمائش دے خطوط لکھے تنگدستےآں دے ہتھ روکے۔ شہزادہ دے خزانہ وچوں جو کچھ حضور وچ بھیجنے دے قابل نہ سی تے جو اپنے نال سی تے جو قرض مل سکیا سب نچھاور کيتا تھوڑے عرصہ وچ جو لوک چلے گئے سن فیر آئے تے کاروبار دا ہنگامہ گرم ہوئے گیا۔ شہزادے دے کل علاقہ دا انتظام اچھی طرح ہوئے گیا۔ البتہ ناسک دا راستہ خراب تے عرصہ دور دا خبر دیر وچ پہنچکی سی اوہ رہ گیا کیونجے جدوں شہزادہ دے مرنے دی خبر پہنچی تاں اوہی کار پرداز ملک دا سی نا امیدی نے فوج نوں تتر بتر کر دتا جو لوک ميں نے بھیجے انہاں نے کم ہمتی دی جو ملک نکل گیا سی اوہ تاں نہ آ سکیا البتہ تے اکثر مضافات علاقہ وچ زیادہ ہوئے گئے (اکبر دے اقبال نے آ کے اس واقعہ دی پیش گوئی کر دتی ہوئے گی جو اس نے پہلے توں شیخ نوں بھیج دتا جے ایہ نہ جا پہنچکيا تے شہزادہ مر جاندا تاں تمام فوج تباہ ہوئے جاندی۔ ملکاں وچ رسوائی ہُندی۔ تے ایسی مشکلاں پیش آتاں کہ برساں وچ وی ملک نہ سنبھلدا) درگاہ والا دے دمسازاں نے میرے عرائض نہ سنائے تے ایسی سرگذشت نوں (شہزادہ دا مرنا) بد خیالی توں چھپایا بادشاہ نوں حال معلوم ہوئے جاندا تاں فوج تے خزانہ فوراً روانہ کردا۔ وچ تاں درگاہ الٰہی وچ عرضکر رہیا سی تے گیندی خداوند (اکبر ) دی توجہ روز افزاں سی سپاہ دا سر انجام ایسا ہويا کہ اہل زمانہ دا خیال سنبھال وی نہ سکے دور تے نزدیک دے لوک حیران رہ گئے خدا دی قدرت امکان دی طاقت توں باہر اے مینوں ناتوان توں کيتا ہوئے سکدا اے بیت
نہ من ماندہ ام خیرہ درکار او
کہ گفت آفرینے سزا دار او
دربار دے طعن تے تعریض کرنے والےآں نوں خاموشی تے پچھتاوے نے دبوچ لیا بد اندیش طوفان باندھدے سن کہ بادشاہ نے آپ شیخ نوں دربار توں دور پھینکا اے۔ کار ساز حقیقی نے ايسے نوں میری بلند نامی دا سرمایہ کر دتا تے انہاں نوں ندامت خانہ جاوید وچ بٹھا دتا۔ غرض انتظام مہمات وچ مصروف ہويا سندر داسنوں فوج دے کے تلتم دے قلعہ اُتے بھیجیا اس نے دا رآگہی توں بعض ملک نشیناں نوں بلايا انہاں نوں وچوں اک جا کے قلعدار نوں نال لے آیا تھوڑی رگڑ جھگڑ وچ قلعہ ہتھ آ گیا۔
سوئید بیگ تے میرا بیٹا ادب خانہ زندان وچ سن چند روز بعد اسنوں وی مہم دکن اُتے نامزد کر کے دولت آباد نوں بھیجیا قلعہ نشیناں نے لکھیا کہ جے عہد تے پیمان توں ایہ خاطر جمع ہوئے جائے کہ ساڈے مال تے اسباب توں تعرض نہ ہوئے گا تاں کنجیاں دیندے نيں اس دا سر انجام ہوئے گیا کچھ حبشی تے دکنی مفسد ادھر دے علاقہ وچ سن عبدالرحمن فرزند نوں پندرہ سو سوار اپنے تے اِنّی ہی بادشاہی فوج نال کر کے انہاں دی سرکوبی نوں روانہ کيتا جدوں شہزادے دے مرنے توں شورش گرم ہوئی سی ميں نے مرزا شاہرخ نوں بہت بلايا لوک ایداں دے ہنگامےآں اُتے ہزاراں ہوائیاں اڑاندے نيں۔ چنانچہ اوہ خدا جانے کیہ کيتا خیال کر کے رہ گئے مینوں مرزا توں ایہ امید سی کہ فرمان نہ پہنچکيا تاں وی وقت پئے اُتے بیقرار ہوئے کے اپنے تئاں پہنچاندے مگر اوہ کہنے والےآں دے کہنے وچ آ گئے۔ جدوں فرمان عتاب آمیز برابر پہنچے تے آخر بادشاہ نے حسین سزاول نوں بھیجیا تاں کم ناکام روانہ ہوئے۔ خیر ہن لشکر فیروزی وچ آ کے شامل ہوئے گئے۔ وچ استقبال کر کے ڈیراں وچ لے آیا ایداں دے مردانہ پارسا گوہر دے آنے توں دل کھل گیا شیر خواجہ کہنہ عمل سردار سلطان مراد دی ہمراہی وچ اک فوج دا افسر ہوئے کے گیا سی تے سرحد وچ اُتے گنہ بیر دی حفاظت کر رہیا سی۔ برسات دا موسم آیا خبر لگی دی دکھنیاں نے فوجاں جمع کرنی شروع کيتیاں نيں تے عنبر تے فرہاد5 ہزار سوار حبشی دوکنی اور20 مست ہاتھی لے کے آنیو الے نيں شیر خواجہ دے پاس فقط3 ہزار فوج سی خود پیش دستی کر کے تے شہر توں کئی کوس اگے ودھ دے غنیم اُتے جا پيا لیکن کمی فوج دے سبب لڑدا۔ بھڑدا ہٹا تے قلعہ بند ہوئے کے بیٹھ گیا شیر خواجہ زخمی ہويا سی مگر اس دے شکست دینے دی خبر اڑ گئی اس نے ادھر وی خط بھیج دتا سی ميں نے تے فوج روانہ کر دتی سی جدوں ایہ خبر پہنچی تاں مصلحت دی انجمن جمائی کسی دی صلاح نہ سی مینہ موسلا دھار برس رہیا سی ايسے عالم وچ ميں جریدہ روانہ ہويا لشکر کے کاروبار مرزا شاہرخ دے سپرد کر گیا شیخ عبدالرحمن (اپنے بیٹے) نوں دولت آباد توں بلايا کہ آپ کنارہ گنگپ جاؤ تے سپاہ سمیٹو کدرے آپ کدرے بیٹا تھاں تھاں چوکیاں جماندے پھردے سن کہ اگے دا کم چلدا رہے تے پِچھے توں کاطر جمع رہے۔ سرداران شاہی وچوں کوئی ہمت والا نظر نہ آندا سی مرزا یوسف خاں20کوس اُتے سن وچ جریدہ تے ادھر روانہ ہويا تے رات نوں پہنچ کے اسنوں وی مدد اُتے آمادہ کيتا ادھر ادھر دی فوجاں نوں سمیٹ کر نال لیا تے لشکر دی حیثیت درست کر کے اگے ودھیا گنگ گو اوری چڑھاؤ اُتے سی قسمت توں دفعتاً اتر گیا تے فوج پایاب گذر گئی جو غنیم دی فوج دریا دے کنارہ پئی سی اوہ ہر اول دی جھپٹ وچ اڑ گئی دوسرے دن لشکر قلعہ بیر دے گرد توں وی اٹھیا گیا درگاہ الٰہی وچ شکرانے بجا لیایا تے شادیاناں دے جلسے کيتے دریائے گنار دے کنارے چھاؤنی پائی تے اس ملک وچ رعب بیٹھ گیا اکبر نے جدوں دیکھیا کہ امرائے موجودہ توں مہم دکن نئيں سنبھلدی تاں شاہزادہ دانیال نوں فوج دے کے روانہ کيتا تے خانخانان1؎ نوں اتالیق دا منصب دتا۔
(ابو الفضل لکھدے نيں) ايسے دن وڈے شہزادے (سلیم یعنی جہانگیر) نوں صوبہ اجمیر دے کے رانا دی مہم سپرد دی شہریاد نوں اس توں وڈی محبت اے تے ہر دم محبت دا درجہ بڑھدا ہی رہندا اے مگر اوہ بادہ خوار ہمنیشاں اے نیک تے بد دی خبر نئيں چند روز سلام دی اجازت نہ دتی بارے مریم مکانی دی سفارش توں کورنش دی دولت پائی تے فیر عہد کيتا کہ رستے توں چلونگا تے خدمت کراں گا بادشاہ آپ مالودہ وچ آ کے شکار کھیلنے لگے کہ
1مفصل دیکھوخان خاناں دے حال وچ صفحہ620ھ
سب طرف زور رہے خانخاناں نوں دانیال دی رفاقت دے لئی روانہ کيتا تے حکم دتا کہ جدوں خانخاناں اوتھے پہنچے ابو الفضل روانہ درگاہ ہوئے۔ ميں نے وڈی خوشیاں کيتياں تے ايسے عرصہ وچ قلعہ تبالہ فتح کيتا۔
اکبر نوں خبر پہنچی سی کہ وڈا شاہزادہ رستے وچ دیر کردا اے میر عبدالحے میر عدل نوں نصائح توں گرانبار کر کے بھیجیا وچ احمد نڈگ کے روانہ ہويا چاند بی بی برہان الملک دی بہن ہن اس دے پوتے (بہادر) نوں دادا دا جانشین کر کے مقابلہ نوں تیار ہوئی کچھ فوج نے اس دی بندگی اختیار کيتی آبھنگ خاں بوہت سارے فتنہ انگیز حبشیاں نوں لئے بچہ نوں بادشاہ مندا سی۔ مگر چاند بی بی دی جان دی فکر وچ سی۔ اوہ بیگم امرائے بادشاہی نوں خوشامد دے پیام بھیجتی سی تے دکھنیاں کوبھی دوستی کيتی داستاناں سناندی سی میرے توں وی اوہی رستہ شروع کیہ ميں نے جواب دتا کہ جے پیش بینی تے روشن اختری توں درگاہ الٰہی دے نال وابستہ ہوئے جاؤ تاں اس توں بہترکیا اے جو عہد تے پیمان نيں ميں نے اپنے ذمہ لئے ورنہ گلاں توں کيتا فائدہ تے آئندہ نوں رستہ بند۔ اس نے ہويا خواہ سمجھ کر دوستی دے پیوند نوں مضبوط کيتا سچی قسماں دے نال اپنے ہتھ دا لکھیا عہد نامہ بھیجیا کہ جدوں تسيں آبھنگ خاں نوں زیر کر لو گے تاں قلعہ دی کنجیاں سپرد کر دواں گی مگر اِنّا اے کہ دولت آباد میری جاگیر وچ رہے۔ تے ایہ وی اجازت ہوئے کہ چند روز اوتھے جا کے رہاں جدوں چاہاں حاضر درگاہ ہاں بہادر نوں روانہ دربار کر دونگی افسوس میرے ہمراہیاں دے دل نہ دینے توں کم وچ دیر ہوئے گئی شاہ گڑھ وچ لشکر دیر تک پيا رہیا تے شہزادے دی آمد آمد بجھ گئی آبھنگ خاں دی بد اندیشی بھڑک اٹھی شمشیر الملک نوں (کہ حکومت برار اس دے خاندان وچ سی) قید خانہ توں کڈ کے فوج لے تے دولت آباد توں ہُندا ہويا ابرار نوں چلا کہ اوتھے فوج بادشاہی دا مال تے اسباب تے اہل تے عیال نيں ایہ لوک گھبرا ئینگے تے لشکر وچ تفرقہ پڑ جائیگا مینوں تاں پہلے توں خبر سی مرزا یوسف خاں وغیرہ نوں فوج دے کے ادھر بھیج چکيا سی مگر ایہ بے پروائی دے خوب شیريں وچ رہے اوہ ولایت برار وچ داخل ہويا تے کھلبلی مچا دتی بہت پاسباناں دے پیر اکھڑ گئے اکثر محبت دے مارے اہل تے عیال دی غمخواری نوں اٹھیا دوڑے ميں نے ادھر فوج بھیجی۔ تے خود احمد نگر نوں روانہ ہويا کہ باہر دے بدگو ہراں دی گردن دباواں تے چاند بی بی دی گل دا کھوٹا کھرا دیکھاں اک منز ل چلے سن کہ مخالفاں نے سب طرف توں سمٹکر احمد نگر دا رخ کيتا کہ اسنوں بچاواں مگر اقبال اکبر ی نے کبر اڑا دتی کہ شمشیر الملک مر گیا یوسف خاں وی چونک کر دوڑے کئی سرداراں نوں اگے ودھیا دتا انہاں نے دم نہ لیا ماریا ماریا چلے گئے رات نوں اک جگہ جا لیا عجب ہل چل مچی ايسے حال وچ شمشیر الملک ماریا گیا تے فتح دا شادیانہ نہ بجا۔
مہم کامیابی دے رستہ اُتے سی تے انہاں دا لشکر دریائے گنگ دے کنارہ منگے پٹن اُتے سی جو شہزادے دے احکام متواتر پہنچے کہ تواڈی عرقریزی نزدیک تے دور دے دلاں اُتے نقش ہوئے گئی اسيں چاہندے نيں کہ ساڈے سامنے احمد نگر فتح ہوئے تسيں ارادہ توں باز رہو ہن سانوں راہ نوردی وچ دیر نہ ہوئے گی ایتھے لشکر وچ اک نويں شورش اٹھی شہزادہ جدوں برہان پور پہنچیا تاں بہادر خان قلعہ آسیر توں نہ اُتریا شہزادے نے چاہیا کہ اس بد دماغ دی گردن مسل ڈالے مرزا یوسف خان احمد نگر دی فوج کشی وچ سی تے اگے ودھیا چاہندا سی اسنوں بلا لیا ایہ دیکھ کے اوراں نے وی ادھر دا رخ کيتا بہتیرے سردار بے اجازت وی اٹھیا چلے غنیم جو دل وچ تھرا رہیا سی ایہ حال دیکھ کے شیر ہوئے گیا کئی دفعہ شبخون ماریا بہادراں نے خوب دل لڑائے تے اچھی دھکا پیل دی حفاظت الٰہی تے متواتر فتحاں توں غنیم تتر بتر ہوئے گئے تے آبھنگ خاں نے خوشامد تے عاجزی شروع کيتی۔
چالش گایتھے خدیو بکشایش احمد نگر
اکبر نوں دانیال تے بہادر خاں دے معاملہ دی خبراں پہنچیاں (ابو الفضل نے وی لکھیا ہوئے گا کہ شہزادہ لڑکپن کردا سی احمد نگر دا بندا ہويا کم بگڑ جائیگا آسیر دا کم تاں جدوں حضور چاہن گے بنا بنایا موجود اے ) شہزادے دے ناں فرمان جاری ہويا کہ احمد نگر اُتے چڑھے چلے جاؤ بہادر خاں دا حاجر نہ ہونا سرتابی توں نئيں اے اس معاملہ نوں اسيں سمجھ لینگے شہزادہ روانہ ہويا تے بادشاہ اگے ودھے بہادر خاں نے کبیر خاں اپنے بیٹے نوں چند خواصاں دے نال حضور وچ بھیج کر عمدہ پیشکش گذرانے لیکن باوجود آمد تے رفت امرا تے متواتر فہمائشاں دے حاضر نہ ہويا ناچار لشکر کشی دا حکم ہويا تے ابو الفضل نوں فرمان پہنچیا کہ انتظام سپاہ مرزا شاہرخ دے سپرد کر کے برہانپور وچ چلے آؤ جے بہادر خان نصیحت نوں سمجھ کر ہمراہی کرے تاں گناہ سابقہ دے عفو دا مژدہ سنیا کر نال لے آؤ۔ ورنہ جلد حاضر ہوئے کے مشورت کرنی اے۔
یہ برہانپور دے نیڑے پہنچے تاں بہادر خاں آ کے ملیا انہاں دی نصیحتاں سن کر ہمراہی دے رستہ اُتے آیا مگر گھر جا کے فیر پلٹ گیا تے بیہودہ سا جواب دے دتا ایہ حسب فرمان اگے ودھے ایتھے جشن نو روزی دی دھوم دھام ہوئے رہی سی رات دا وقت سی پریاں ناچ رہیاں سن نغمہ پرداز جادوگری کر رہے سن تاراں بھریا آسمان چاندنی رات دی بہار سی پھُلاں بھریا چمن دونے دے مقابلے ہوئے رہے سن مبارک ساعت وچ درگاہ اُتے آ کے پیشانی رکھدی اکبر دے دل دی محبت اسنوں قیاس کرنی چاہیے کہ اس وقت ایہ شعر پڑھیا۔
فرخندہ شبے باید تے خوش مہتابے
تابا تاں حکایت کنم از ہر بابے
شیخ شکریہ وچ وڈی دیر تک ايسے طرح چپکے رہے خان اعظم شیخ فرید بخشی بیگی تے انہاں نوں حکم ہويا کہ جاگیر آسیر نوں گھیرو تے مورچے لگیا دو جلد ہی تعمیل ہوئے گئی شیخ فرید والی فوج اپنی کمی تے غنیم دی زیادتی توں دور بینی کرکے تن کوس اُتے تھم گے مگر کچھ بلند نظر غالباً خان اعظم مراد نيں لوک نے رنج دتا اورحضور مکدر ہوئے گئے جدوں شیخ حضور وچ آئے تے حقیقت سنائی تاں کدورت رفع ہوئے گئی۔ ابو الفضل نوں ايسے دن ہزاری منصب تے صوبہ خاندیس دا انتظام سپرد ہويا انہاں نے تھاں تھاں آدمی بٹھائے اک طرف بھائی شیخ ابو البرکات نوں بوہت سارے داناواں دے نال بھیجیا دوسری طرف شیخ عبدالرحمن اپنے فرزند نوں بندگان الٰہی دی ہمت توں تھوڑی فرصت وچ سرکشاں دی گردناں خوب مسلاں اکثراں نے فرمانبرداری دے عیش کمائے سپاہ نے اطاعت دی زمینداراں دی خاطر جمع ہوئے گئی تے اپنے کھیت سنبھالے۔
ابو الفضل نے بادشاہی عنایت تے اعتبار تے اپنی لیاقت تے حسن تدبیر توں ایسی رسائی پیداکيتی سی کہ اس دی تدبیراں تے تحریراں دی کمنداں نے علاقہ دے حاکماں نوں کھچ کر دربار وچ حاضر کر دتا بھائی تے بیٹا خاندیس دے ملک وچ جانفشانی کر رہے سن بادشاہ نے شیخ نوں چار ہزاری منصب توں سر بلند کيتا صفدر خاں کہ راجی علی خاں دا پوتا تے شیخ دا بھانجا سی اوہ حسب الطلب آگرہ توں حاضر حضور ہويا۔ تے ہزاری منصب عنایت ہويا کہ خاندانی سرداز زادہ اے اس دی فہمائش دی ملک وچ اچھی تاثیر ہوئے گی ابو الفضل دے انجام نوں جہانگیر توں وڈا علاقہ اے اکبر نامہ دے مطالعہ توں دلاں دا حال تھاں تھاں کھلدے نيں اس مقام اُتے وچ فقط اس واقعہ دا ترجمہ لکھدا ہاں جو مہم مذکور وچ پیش آیا کہ شیخ خود لکھدے نيں اس سال دے واقعات سلطنت وچ وڈے شہزادے دی ناہنجاری اے اس نو نہال دولت نوں رانائے اودے پور دی گوشمالی دے لئی بھیجیا سی اس نے آرام طلبی تے بادہ خواری تے بد صحبتی دے نال کچھ مدت اجمیر وچ گذاری، فیر اودے پور نوں اٹھیا دوڑا۔ ادھر توں رانا نے آ کے ہل چل مچا دتی تے آباد مقام پرت لئے مادھو سنگھ نوں فوج دے کے ادھر بھیجیا رانا فیر پہاڑاں وچ گھس گیا تے پھردی ہوئی فوج اُتے شبخاں لیایا بادشاہی سردار اڑے مگر کيتا ہوئے سکدا سی ناکام فیر توں ایہ خدمت شائستگی توں سر انجام ہُندی نظر نہ آئی مصاحباں دے کہنے وچ آ کے پنجاب دا ارادہ کيتا کہ اوتھے جا کے دل دے ارمان کڈے دفعۃً افغانان بنگال دی شورش دا شور اٹھا راجہ مان سنگھ نے ادھر دا راستہ دکھایا مسانوں نا تمام چھڈ کے اٹھیا دوڑا آگرہ توں چار کوس اُتے چڑھ کر جمنا اُتریا مریم مکانی دے سلام نوں وی نہ گیا اوہ انہاں حرکتاں توں آزردہ ہوئیاں فیر وی محبت دے مارے آپ پِچھے گئياں کہ شاید سعادت دی راہ اُتے آ جائے انہاں دے آنے دی خبر سن کر شکار گاہ توں کشتی اُتے بیٹھیا تے جھٹ دریا دے رستے اگے ودھ گیا اوہ مایوس ہوئے کے چلی آئیاں اس نے الہ آباد پہنچ کے لوکاں دی جاگیراں ضبط کر لین بہار دا خزانہ 30 لکھ توں سوا سی اوہ لیا تے بادشاہ بن بیٹھیا بادشاہ نوں محبت بے حد سی کہنے والےآں نے اصل سی وی زیادہ گلاں بناواں تے لکھنے والےآں نے عرضیاں بھیج کر سمجھاواں باپ نوں اک گل دا یقین نہ آیا فرمان بھیج کر اس توں حال دریافت کيتا تاں بندگی دا اک افسانہ طولائی سنیا دتا کہ وچ بے گناہ ہاں تے آستان بوسی نوں حاضر ہُندا ہون۔
اس عرصہ وچ ابو الفضل دی کار گذاریاں جاری سن بہادر خاں نوں تے اس دے سرداراں نوں خطوط لکھدے سن تے اس دے اثر کدرے کم کدرے پورے ظاہر ہُندے سن اک موقعے اُتے اپنے پیارے شہر مایہ دے حال وچ لکھدے نيں
لعل باغ وچ آ کے آرام لیا اس گلشن دی چمن پیرائی راقم دے سپرد سی وچ دیر تک عجز تے دنیاز توں شکرانے کردا رہیا سعادتاں دے دروازے کھلے بیت
ترا گھر میرا منزل گاہ ہوئے ایداں دے کتھے طالع
خدا جانے کدھر دا چاند اج اے ماہرو نکلیا
فتح آسیر
آسیر1؎ پہاڑ دے اُتے عمدہ تے مستحکم قلعہ اے مضبوطی تے بلندی وچ ہمثیل کمرہ گاہ کوہ وچ شمال نوں قلعہ مالی اے جو اس نادر قلعہ وچ جائے اس وچ ہوئے کے جائے اس قلعہ دے شمال وچ چھوٹی مالی اے اس دی تھوڑی جہی تعمیری دیوار اے باقی پہاڑ دی دھار دیوار ہوئے گئی اے جنوب نوں اُچا پہاڑ اے کردہ ناں اس دے پاس دی پہاڑی ساپن کہلاندی اے سرکشاں نے ہر جگہ نوں توپاں تے سپاہیاں توں مضبوط کر رکھیا سی کوتہ اندیش جاندے سن کہ ٹُٹ نہ سکے گا غلہ گراں، منڈیاں دور، قحط توں سب بیدل ہوئے رہے سن تے قلعہ والےآں دی زر فشانی نے آش پاس دے بوہت سارے لوکاں نوں پھسلا لیا سی۔
بادشاہی سردار اپنے اپنے مورچاں توں حملے کردے سن مگر غنیم اُتے کچھ اثر نہ ہوتاتھا شیخ نے اک پہاڑ دی گھاٹی توں ایسا چور رستہ معلوم کيتا جتھے توں دفعتہ مالی دی دیوار دے تھلے جا کھڑے ہاں بادشاہ توں عرض کر کے اجازت لی تے جو امرا محاصرہ وچ جا نفشانی کر رہے سن سب توں مل کے قرار پایا کہ فلاں وقت وچ حملہ کراں گا جدوں نقارہ تے کرنا دی آواز بلند ہوئی تسيں وی سب نقارہ بجاندے نکل پڑو۔ کم ناکام سب نے منیا مگر اکثراں نے اس گل نوں کہانی سمجھیا۔
اک رات کہ اندھیری وی بہت سی تے مینہ برس رہیا سی آپ خاصگی سپاہ دی ٹولیاں بنھ کر پایہ بپایہ سا پن پہاڑی اُتے چڑھاندا رہیا پچھلی رات سی کہ پہلے فوج نے ايسے چور راستہ توں ہوئے کے مالی کا
1ایسا آہیر دا بنایا ہويا اے کہ کسی زمانہ وچ وڈا صاحب ہمت تے فتح یاب جوانمرد سی بیشمار خزانے اس دی بنیاد استواری وچ دبا کے دنیا توں اٹھیا گیا۔
دروازہ جا توڑیا بوہت سارے دلاور قلعہ وچ گھس گئے تے نقارے تے کرنا بجانے شروع کر دئیے وچ ایہ سندے ہی خود دوڑا پو پھٹتی سی کہ سب جا پہنچے دوسری طرف توں دیوار اُتے طناباں ڈال کر سب توں پہلے آپ قلعہ وچ کود پيا فیر تے بہادر چیونٹیاں دی قطار ہوئے کے چڑھ گئے۔ تھوڑی دیر وچ غنیم دا ورق الٹ گیا۔ اس نے قلعہ آسیر دی راہ لی تے مالی قبضہ وچ آ گیا اس ناکامی دے سبب توں بہادر خاں دی ہمت ٹُٹ گئی ادھر توں خبر آئی کہ دانیال تے خانخاناں نے احمد نگر فتح کيتا۔ سب توں زیادہ ایہ کہ قلعہ وچ بیماری پھیل گئی تے غلاں دے ذخیرے ایداں دے سڑ گئے کہ انسان تاں درکنار حیوان تک منہ نہ ڈالدے سن رعیت تے سردار سب دے جی چھُٹ گئے تے کچھ عرصہ تک قیل تے قال ہُندی رہی آخر گھبرا کر قلعہ آسیر وی حوالہ کر دتا1601/1009ھ ۔
غیرت مردانہ سلطان بہادر گجراتی دے غلاماں وچوں اک پراتم بڈھا سی کہ سلطان دی تباہی دے بعد ہمایوں دے آغاز سلطنت وچ پاسبانی دے برج اک اک دے حوالے سن اس نے سپردگی قلعہ دی خبر سندے ہی جان خدا دے سپرد دی اس دے بیٹےآں دی ہمت دیکھو کہ سن کر بولے ہن اس دوات نوں اقبال نے جواب دتا زندگی بے حیائی اے ایہ کہہ کے افیم کھا لی ناسک والےآں نے پناہ منگی سی مگر امرا دی بے پروائیاں توں زور پکڑدے پگڑدے بگڑ گئے تے مقدمہ اک مہم ہوئے گیا خانخاناں نوں احمد نگر تے انہاں نوں عمدہ خلعت تے خاصے دا گھوڑا تے علم تے نقارہ توں سر بلند کر کے ادھر روانہ کيتا۔
ادھر تاں اقبال اکبر ی ملک گیری تے کشور کشائی وچ طلسم کاری کر رہیا سی ادھر خیر اندیشاں دی عرضیاں تے مریم مکانی دا مراسلہ کيتا کہ جہانگیر کھلم کھلا باغی ہوئے گیا بادشاہ نے سب کم ايسے طرح چھڈے تے امر نوں خدمتاں سپرد کر کے ادھر روانہ ہويا۔
ناسک دی مہم شروع ہوئے گئی سی جو انہاں نوں فرمان پہنچیا کہ احمد نگر دی طرف جا کے خانخاناں دے نال خدمت بجا لاؤ ایہ حیران رہ گئے کہ ایتھے بوہت سارے دلاوراں نوں سمیٹا سی ناسک دا قلعہ تے سر کشوب دی گردن ٹوٹا چاہندی سی خدا جانے جو حیلہ پرار خدمت مں حاضر سن انہاں یعنی خانخاناں دے طرفداراں نے بادشاہ دی رائے پھیر دتی یا اصلیت حال معلوم نہ ہوئی خانخاناں دی طرفداری حد توں گزر گئی کہ مینوں ایتھے توں بلا لیا عبدالرحمن نوں مہم سپرد کر کے تعمیل حکم بجا لیایا ایتھے پہنچے تاں خان خاناں انہاں نوں کدی صلاح تے مشورے وچ رکھدے سن کدی کسی دی سرکوبی نوں کدی کسی دی سرکوبی نوں کدی کسی دکھنی سردار دی فہمائش نوں گھلدے سن ایہ دل وچ تنگ سن مگر انہاں دی طبیعتاں وچ ایہ گل داخل سی کہ احکام بادشاہی نوں اس طرح بجا لاندے سن گویا انہاں دی اصل رائے ایہی اے انہاں دا دل تحمل دا پہاڑ سی تے حوصلہ دریائے ذخار ایتھے وی حکم دی تعمیل نوں اپنا فرض سمجھ کر وقت دے منتظر سن ۔
آزاد:
زال دنیا عجیب چیز تے عجیب طرح دی علامہ دہر اے مرد دیندار نوں وی دہریہ کر دیندی اے دیکھو جنہاں دو دوستاں دے مراسلے عاشق تے معشوق دے قبالے نظر آندے سن جدوں اس بڑھیا اُتے دونے دا معاملہ آن پيا تاں ایداں دے بگڑے کہ سب بھُل گئے۔
یہ وی تے انہاں دا بیٹا وی باوجود ملیا ہونے دے اکبر ی دولت وچ ترکتاز ترکانہ وحیلہ ہائے مردانہ توں اوہ کم کردے سن کہ دیکھنے والےآں دی عقل حیران سی۔
اکبر نامہ دے 306 جلوس دے آخر وچ اک مقام دی عبارت اہل نظر نوں آگاہ کردی اے کہ اوہ بالیاقت کار آگاہ کسی خدمت وچ ہوئے مگر اس دا رعب داب کس مقدار اُتے سی۔
مجھ راقم شگر فنامہ نوں ناسک اُتے بھیجیا رستہ وچ شہزادہ دی ملازمت حاصل کيتی انہاں نے اپنی خواہش ظاہر کیتی کہ ساڈے حضور وچ آ جاؤ ميں نے وی قبول کيتی اوہی راجو دی مہم سی جس دا وبال میرے سر اُتے رکھنا چاہندے سن ميں نے جواب دتا کہ حضور دے فرمانے توں انکار نئيں کردا لیکن آپ کم اُتے توجہ نئيں فرماندے ایسا امر عظیم چند لالچی تنگ چشماں اُتے چھڈ دتا اے بے پروائی تے ناتواں بینی دے ہنگامہ کيتياں کِداں کم ہوئے سکے؟ بارے کچھ سمجھے کار سازی دا آپ ذمہ لیا تے گھوڑا تے خلعت دے کے ادھر روانہ کيتا۔ پہلی منزل وچ اپنے قدم مبارک توں اعزاز ودھایا یعنی میرے خیمہ وچ آئے خاص کمر دا جدھر تے نامور ہاتھی وی عنایت فرمایا؟
معتمد خاں نے اقبال نامہ وی لکھیا کہ 1009/1601ھ وچ 20 ہاتھی معہ ہتھنتال تے 10 عمدہ گھوڑے انعام ہوء 1010ھ وچ اک خاصہ دا گھوڑا اس دے نال اک گھوڑا عبدالرحمن نوں عنایت کيتا اور20گھوڑے فیر بھیجے اک شیخ ابو الخیر نوں عنایت فرمایا کہ شیخ نوں بھیج دو ايسے سنہ وچ 50 ہزار روپیہ شیخ نوں انعام ملیا تے ایداں دے ایداں دے انعاماں دی انتہا نہ سی ہمیشہ ہی ملدے رہندے سن ايسے سال وچ شیخ نوں پنجہزاری منصب مرحمت ہويا غرض تخمیناً تن برس دکن وچ اس طرح برس ہوئے کہ اک ہتھ وچ شمشیر تے علم سن تے اک ہتھ وچ کاغذ تے قلم سی رمضان1010ھ وچ اوتھے اکبر نامہ دی جلد سوم تمام دی ہوئے گی تے اس دا خاتمہ تصنیفات دا خاتمہ تھا
اس ارسطو نے ایہ گل اپنے سکندر دے دل اُتے نقش کر دتی سی کہ فدوی حضور دی ذات قدسی توں غرض رکھدا اے تے ایہ امر واقعی سی اوہ کہیا کردا سی تے سچ کہندا سی کہ آپ دی خیر طلبی تے ہويا خواہی تے جان نثاری میرا دین تے آئین اے جس دی گل ہوئے گی بے رو رعایت عرض کر دواں گا۔ امرا بلکہ شہزادےآں تک توں وی غرض نئيں تے چونکہ ہمیشہ ایسا ہی کردا سی اس لئی اکبر دے دل اُتے ایہ نقش پورا بیٹھیا سی شہزادے خصوصاً سلیم اسنوں اپنا چلنخور سمجھ کر ناراض رہندے سن اکبر نے مہم دکن توں فیر کر سلیم جہانگیر دے نال ظاہری صورت حال نوں درست کر ليا تھا1011/1206ھ وچ سلیم نے فیر سلامت روی دا رستہ چھڈیا تے ایسا بگڑا کہ اکبر گھبرایا ایہ وی خیال سی کہ ہونہار شہزادہ نوں ویعہد سلطنت خیال کر کے امرا ضرور سازش رکھدے ہونگے مان سنگھ دی بہن اس توں بیاہی ہوئی سی جس دے شکم توں خسرو شہزادہ پیدا ہويا سی خان اعظم دی بیٹی خسرو توں بیاہی ہوئی سی غرض بادشاہ نے ابو الفضل نوں لکھیا کہ مہم دے کاروبار عبدالرحمن فرزند دے سپرد کرو تے آپ جریدہ ادھر روانہ ہوئے۔ ابو الفضل نے اس دے جواب وچ نہایت اطمینان تے تشفی دے مضامین توں عرضی بھیجی تے لکھاکہ فضل الٰہی تے اقبال اکبر شاہی کار سازی کریگا۔ تردو دا مقام نئيں تے فدوی حاضر خدمت ہويا۔
چنانچہ احمد نگر وچ عبدالرحمن نوں مہم دے کاروبار سمجھیا کر لشکر تے سامان اوتھے چھڈیا آپ جریدہ فقط انہاں آدمیاں نوں لے کے روانہ ہويا کہ جنہاں دے بغیر گذارہ نہ سی سلیم شیخ توں بہت خفا سی ایہ وی جاندا سی کہ جے ایہ حضور وچ آ پہنچیا تاں باپ دی آزردگی تے وی زیادہ ہوئے جائیگی تے ادھر ادھر دے راجاواں تے سرداراں توں ساز باز کر کے ایسی تدبیراں کریگا کہ میرا کم برہم ہوئے جائیگا جدوں سنیا کہ جریدہ دکن توں چلا اے تاں راجہ مدھکر دا بیٹا راجہ نر سنگھ دیو کہ انڈچہ دا بندیمہ سردار سی انہاں دناں وچ رہزنی کر کے دن کٹتا سی تے اس بغاوت وچ شہزادہ دے نال سی اسنوں سلیم نے خفیہ لکھیا کہ کسی طرح رستہ وچ شیخ دا کم تمام کر دے جے خدا نے تخت نصیب کيتا تاں خاطر خواہ رتبہ تے انعام توں سرفراز کراں گا۔ اس نے دربار شاہی وچ بہت بے غرتی اٹھائی سی اس لئی نہایت خوشی توں اس خدمت نوں قبول کيتا تے دوڑا دوڑا اپنے علاقے وچ جا پہنچیا۔
جب شیخ اجین وچ پہنچیا تاں خبر اڑ رہی سی کہ راجہ اس اس طرح ادھر آیا ہويا اے رفیقان جاں نثار نے شیخ توں کہیا کہ ساڈی جمعیت تھوڑی اے جے ایہ خبر سچ اے تاں مقابلہ مشکل ہوئے گا بہتر اے کہ اس رستہ نوں چھڈ کے چاندہ دی گھاٹی توں چلياں قضا آ چکی سی شیخ نے بے پروائی توں کہیا کہ بکتے نيں چور دا کدرے حوصلہ اے جو بندگان بادشاہی دا رستہ روکے۔
ربیع الاول دی پہلی1011ھ جمعہ دا دن صبح دا وقت سی شیخ منزل توں اٹھا دو تن آدمی نال باگ ڈالے جنگل دا لطف اٹھاندا ٹھنڈی ٹھنڈی ہويا کھاندا گلاں کردا اگے چلا جاندا سی سرائے برا توں آدھ کوس رہیا سی تے قصبہ انتری 3 کوس سوا رنے دوڑ کر عرض کيتی کہ اوہ گرد تے غبار اٹھا اے تے رخ اس طرف معلوم ہُندا اے شیخ نے باگ رو دی تے غور توں دیکھاگدائی خاں افغان قدیاں جاں نثار برابر سی اس نے عرض کيتی ٹھہرنے دا وقت نئيں دشمن وڈے زور وچ آندا معلوم ہُندا اے ادھر جمعیت بوہت گھٹ اے اس وقت صلاح ایہی اے کہ تسيں آہستہ آہستہ چلے جاؤ وچ انہاں چند بھائیاں تے ہمراہباں توں جانفشانی کر کے رکدا ہاں ساڈے ماردے مردے تک فرصت بہت اے ایتھے توں قصبہ انتری دو تن کوس اے بخوبی پہنچ جاؤ گے فیر کچھ خطر نئيں رائے رایاں تے راجہ راج سنگھ دو تن ہزار آدمیاں توں اوتھے اترے ہوئے نيں شیخ نے کہیا گدائی خاں تجھ جداں شخص توں تعجب اے کہ ایداں دے وقت اُتے ایہ صلاح دیندا اے جلال الدین محمد اکبر بادشاہ نے مجھ فقیر زادے نوں گوشہ مسجد توں صدر مسند اُتے بٹھایا وچ اج انہاں دی شناخت نوں خاک وچ ملیا داں تے اس چور دے اگے توں بھج جاواں کس منہ توں تے کس عزت توں ہمچشماں وچ بیٹھ سکونگا؟ جے زندگی ہوئے چکی اے تے قسمت وچ مرنا ہی لکھیا اے تاں دے اہو سکدا اے ایہ کہہ کے نہایت دلاوری تے بے باکی توں گھوڑا اٹھایا گدائی خاں فیر گھوڑا مر کر اگے آیا تے کہیا کہ سپاہیاں نوں ایداں دے معرکے بہت پڑدے نيں اڑے دا وقت نئيں اے انتری وچ جانا تے انہاں لوکاں نوں نال لے کے فیر انہاں اُتے آنا تے اپنا انتقام لینا تاں سپاہیانہ پیچ اے قضا آ چکی سی کسی عنوان راضی نہ ہويا ایتھے ایہ گلاں ہوئے رہیاں سن کہ غنیم آن پہنچیا تے ہتھ ہلانے دی فرصت نہ دتی شیخ وڈی بہادری توں تلوار پھڑ کر ڈٹا چند افغان نال سن جاناں نثار کر کے سرخرو ہوئے شیخ نے کئی زخم کھائے مگر اک دا زخم ایسا لگیا کہ گھوڑے توں گر پيا جدوں لڑائی دا فیصلہ ہويا تاں لاش دی تلاش ہوئی دیکھیا کہ اوہ دلاور جو کدی اکبر ی تخت دا پایہ پھڑ کر عرض تے معروض کردا سی تے کدی سمند رفکر اُتے چڑھ کر عالم خیال نوں تسخیرکردا سی اک درخت دے تھلے خاک بیکسی اُتے ہیجان پيا اے زخماں توں خون وگدا اے تے ادھر ادھر لاشے پئے نيں ايسے وقت سر کٹ لیا، تے شہزادے دے پاس بھجوا دتا شہزادے نے پائخانہ وچ ڈلوا دتا کہ دناں اوتھے پيا رہیا قسمت وچ یونہی لکھیا سی ورنہ شہزادے دی خفگی کِداں دی ہی سخت ہوئے کہہ دیندا کہ خبردار شیخ دا بال بیکا نہ ہوئے تے شرط ایہ اے کہ زندہ ساڈے سامنے حاضر کرو مگر شرابی کبابی نا تجربہ کار لڑکے نوں اِنّے ہوش تے حواس کتھے سن جو سمجھت اکہ جتے اُتے ہر وقت اختیار ہُندا اے مر ہی گیا تاں کيتا ہوئے سکدا اے۔
امرائے اکبر ی دے دلاں دا حال اس نکتہ توں کھلدا اے کہ نوں کلتاش خاں نے تریخ لکھی مصرع
تیغ اعجاز نبی اللہ سریاغی برید
مگر اس نے کود خواب وچ اس توں کہیا کہ میری تریخ تاں بندہ ابو الفضل دے اعداد توں نکلدی اے افسوس ایہ اے کہ ملاے بدایونی اس وقت نہ رہے سن جے ہُندے تاں خوشیاں مناندے تے خدا جانے کيتا گل پھُل لگیا کر مضامین قلمبند کردے۔
جہانگیر جس طرح ہر گل بے پروائی توں کر گزردا سی ايسے بے پروائی توں اپنی توزک وچ لکھ وی لیندا سی چنانچہ جتھے تخت نشین ہوئے کے امرا نوں منصب دئیے نيں اوتھے کہندا اے بندیلی راجپوتاں وچوں راجہ نر سنگھ دیو اُتے میری نظر عنایت اے اوہ شجاعت نیکذاتی سادہ لوحی وچ اپنے ہمرتبہ لوکاں وچ امتیاز تمام رکھدا اے 3ہزاری منصب اُتے سرفراز ہويا۔ ترقی تے رعایت دا سبب ایہ ہويا کہ اخیر دے دناں وچ میرے والد نے شیخ ابو الفضل نوں دکن توں بلايا اوہ ہندوستان دے شیخ زاداں توں زیادتی فضل تے دانائی وچ امتیاز تمام رکھتاتھا تے ظاہر حال نوں زیور اخلاص توں سجا کے میرے والد دے ہتھ بھاری قیمت اُتے بیچکيا سی اس دا دل میرے توں صاف نہ سی ہمیشہ ظاہر تے باطن چغلیاں کھاندا رہندا سی دن دناں وچ ( کہ فتنہ انگیزاں دے فساداں توں والد بزرگوار میرے توں ذرا آزردہ سن ) یقین سی کہ جے دولت ملازمت حاصل کرے تاں اس غبار نوں زیادہ اڑائیگا تے میری دولت مواصلت نوں روکے گا تے ایسا کر دے گا کہ مینوں نا چار سعادت خدمت توں محروم رہنا پئے نر سنگھ دیو دا ملک شیخ دے سر راہ سی تے دن دناں اوہ وی سرکشاں وچ سی ميں نے بار بار پیغام بھیجے کہ جے اس فتنہ انگیز نوں روک کر نیست تے نابود کر دے تاں رعایت کلی پائیگا چنانچہ توفیق اس دی رفیق ہوئی جدوں شیخ اس دے نواح ولایت وچ گزردا سی اوہ آن پيا تھوڑی جہی ہمت وچ اس دے ہمراہیاں نوں تتر بتر کر ڈالیا سر الہ آباد وچ میرے پاس بھیج دتا اگرچہ اس گل توں عرش آشیانی دی خاطر مبارک بہت آزردہ ہوئی مگر کم توں کم اِنّا ہويا کہ وچ پخت تے بیخطر ہوئے کے آستاں بوسی نوں گیا تے رفتہ رفتہ کدورتاں صفائی توں بدل گئياں۔
ہندوستان دے مورخ آخر انہاں بادشاہاں دی رعایا سن بے رعایت حال لکھدے تاں بیچارے رہندے کتھے؟
ملا محمد قاسم فرشتہ اپنی معتبر تریخ وچ اس واقعہ دی بابت فقط اِنّا لکھدے نيں کہ اس سنہ وچ دکن توں شیخ ابو الفضل حاضر حضور ہُندے سن رستہ وچ رہزناں نے مار ڈالیا فقط تے ایہ لکھنا انہاں ک ابیجا نہ سی دیکھ لو کہ فقط حقیقت نویسی دے جرم وچ ملیا عبدالقادر دے گھر تے انہاں دے بیٹے اُتے جہانگیر دے ہتھوں کيتا آفت گزری تے خود زندہ ہُندے تاں خدا جانے کيتا حال ہُندا۔
ڈیلیٹ ناں اک ڈچ سیاح نے اس واقعہ دا حال لکھیا اے اسنوں اپنی تحریر وچ کِسے دا خطر نہ سی اس لئی عجب نئيں کہ جو کچھ لکھیا سچ ہی ہوئے گا اوہ کہندا اے کہ سلیم الہ آباد وچ آیا تے سلطنت دا دعویٰ کيتا خطبہ اپنے ناں دا پڑھوایا روپے اشرفی اُتے اپنا سکہ لگایا بلکہ زر مذکور نوں مہاجناں تے اہل معاملہ دے لین دین وچ ڈلوا کر آگرہ تک پہنچایا کہ باپ دیکھے تے جلے باپ نے ایہ سب حال شیخ نوں لکھیا اس نے جواب وچ لکھیا کہ حضور خاطر جمع رکھن جس قدر لد کہ ممکن اے وچ حاضر ہويا تے شہزادہ نوں مناسب خواہ نا مناسب حالت توں حضور وچ حاضر ہونا پڑیگا۔
غرض شیخ نے کاروبار دی درستی کر کے کئی دن بعد دانیال توں اجازت لی دو تن سو آدمی نال لے کے روانہ ہويا تے حکم دتا کہ اسباب پِچھے آئے سلیم نوں سب خبراں پہنچ رہیاں سن تے جاندا سی کہ شیخ دے دل وچ میری طرف توں کيتا اے ڈریا کہ ہن باپ تے وی ناراض ہوئے گا اس لئی جس طرح ہوئے شیخ نوں روکنا چاہیے راجہ نر سنگھ دیو صوبہ اجین وچ رہندا سی اسنوں لکھیا کہ نروا تے گوالیار دے آس پاس گھات وچ لگیا رہے تے جتھے موقع پائے اس دا سر کٹ کر بھیج دے اس اُتے بوہت سارے انعام تے اکرام تے پنجہزاری منصب دا وعد کيتا راجہ نے خوشی توں منظور کر ليا ہزار سوار3ہزار پیادے لے کے تن چار کوس اُتے آن لگا۔ تے جاسوسی دے لئی قراول ادھر ادھر پھیلا دئیے کہ خبر دیندے رہیاں شیخ نوں اس گھات دی بالکل خبر نہ سی جدوں کالے باغ وچ پہنچیا تے نروا دا رخ کيتا تاں راجہ نوں خبر لگی اوہ اپنے ہمراہیاں دے نال یکاک آ کے ٹُٹ پيا تے چاراں طرف توں گھیر لیا تے شیخ تے اس دے رفیق وڈی بہادری توں لڑے مگر دشمناں دی تعداد بہت سی اس لئی سب دے سب کٹ کر کھیت رہے شیخ دی لاش دیکھی تاں 12 زخم آئے سن تے اک درخت دے تھلے پيا سی اوتھے توں اٹھا کے سر کٹیا تے شہزادے دے پاس بھیج دتا اوہ بہت خوش ہويا فقط
آزاد شیخ نوں اس معاملہ وچ تمام آل تیمور دے مورخ الزام دیندے نيں کہ اوہ خود پسند تے خود رائے آدمی سی اپنی عقل دے سامنے کسی نوں سمجھدا ہی نہ سی ایتھے وی خود رائی دی تے اس دا نتیجہ پایا لیکن در حقیقت ایہ مقدمہ غور طلب اے اس وچ کچھ شک نئيں کہ اسنوں اپنے جوہر کمالات تے عقل تے دانش توں آگاہی سی تے اکبر دے دربار وچ جانفشاں محنتیںاور جاں نثار خدمتاں دی سن انہاں اُتے بھروسہ سی نال ہی ایہ وی خیال ہوئے گا کہ مجھ جداں شخص دے لئی شہزادہ نے ایہ حکم نہ دتا ہوئے گا کہ جان توں مار ڈالے بلکہ ایہ وی خیال ہوئے گا کہ جے اس شرابی کبابی لڑکے نے کہہ وی دتا ہوئے گا تاں جو سردار ہوئے گا اوہ مینوں جان توں مارنے دا قصد نہ کریگا بہت ہوئے گا تاں بنھ کر اس دے سامنے حاضر کر دے گا امرا بغاوت کردے نيں فوجاں دیاں فوجاں کٹ کر ڈال دیندے نيں ملک ٹُٹ کے تباہ کر دیندے نيں فیر تیموری درباراں وچ انہاں دی خطاواں اس طرح معاف ہوئے جاندیاں نيں کہ ملک تے منصب بحال رہ کے پہلے توں سوا عالی رتبے پاندے نيں تے ایتھے تاں کچھ گل وی نئيں اِنّا ہی اے کہ شہزادے نوں میری طرف توں باپ دے سامنے چغلیاں کھانے دا خیال اے پس اِنّی گل دے لئی میدان توں بھاگنا تے بھگوڑا کہلیانا کيتا ضرور اے نامردی تے بزدلی دا داغ کیوں اٹھاواں تے ایتھے ڈٹ جاؤں۔ انجام ایہی ہوئے گا کہ پھڑ کر شہزادے دے سامنے لے جائینگے ایہ سکندر تے افلاطاں غصہ دے بھوت بن جاواں تاں پری بنا کے شیشہ وچ اتار لاں اوہ تاں مورکھ شہزادہ اے دو منتر ایداں دے پھونکو گا کہ اٹھیا کر نال ہوئے جائے تے ہتھ بنھ کر باپ دے پیر وچ جا رہے مگر اوہی گل کہ تقدیر الٰہی اوہ کچھ سمجھیا جاندا تے معاملہ کچھ نکلیا تے تسيں وی ذرا غور کر کے دیکھو کہ اوہ بندیلہ وی دھاڑ مار لٹیرا ہی سی جو اس طرح پیش آیا کوئی راجہ ہُندا تے راج نیت دی رایت دا برتنے والا ہُندا تاں اس وحشیانی طور توں شیخ دا کم تمام نہ کردا نہ گل نہ چیت نہ لڑائی دا آگانہ پِچھا کچھ معلوم ہی نہ ہويا سینکڑاں بھیڑئیے سن کہ چند بکریاں اُتے آن پئے تے دم دے دم وچ چیر پھاڑ بھج گئے۔
اب ادھر دی سنو کہ جدوں مرنے دی خبر دربار وچ پہنچی تاں سناٹے دا عالم ہوئے گیا سب حیران رہ گئے سوچدے سن کہ بادشاہ توں کدرے کيتا؟ کِداں اکبر جاندا سی کہ اوہی میرا اک ذاتی خیر اندیش اے تے انہاں وچ کوئی امیر دل توں اس دا خیر خواہ نئيں خدا جانے کيتا خیال گزرے تے کدھر بجلی گر پئے آل تیمور وچ دستور قدیم سی کہ جدوں کوئی شہزادہ مردا سی تاں اس دی خبر بادشاہ دے سامنے صاف بیدھڑک نئيں کہہ دیندے سن اس دا وکیل سیاہ رومال توں ہتھ بنھ کر سامنے آندا سی تے خاموش کھڑا رہندا سی معنی ایہی ہُندے سن کہ اس دے آقا نے انتقال کيتا۔
اکبر اسنوں اولاد توں زیادہ عزیز رکھدا سی اس لئی وکیل سر جھکائے رومال توں ہتھ باندھے آہستہ آہستہ ڈردا ہويا تخت دے گوشہ دی طرف آیا اکبر دیکھ کے متحیر ہوئے گیا تے کہیا خیر باشد کیہ ہویا۔ جدوں اس نے بیان کيتا تاں اس قدر غمناک تے بے قرار ہويا کہ کسی بیٹے دے لئی ایہ حال نہ ہويا سی کئی دن تک دربار نہ کيتا تے کسی امیر توں گل نہ دی افسوس کردا سی تے روندا سی بار بار چھاتی اُتے ہتھ ماردا سی تے کہندا سی کہ ہائے شیخو جی بادشاہت لینی سی تاں مینوں مارنا سی شیخ نوں کيتا مارنا سی اس دا بے سر لاشہ آیا تاں ایہ شعر پڑھیا شعر
شیخ ما از شوق بے حد چاں سوئے ما آمدہ
ز اشتیاق پاے بوسی بے سروپا آمدہ
52 برس چند مہینے دا سن مرنے دے دن نہ سن مگر موت نہ دن دیکھدی اے نہ رات جدوں آ جائے اوہ ہی اس دا وقت
ابو الفضل دی قبر ہن وی انتری وچ موجود اے جو گوالیار توں پنج چھ کوس دے فاصلہ اُتے اے تے مہاراجہ سیندھیا دا علاقہ اے اس اُتے اک غریبانہ وضع دی عمارت اے ابو الفضل نے اپنے باپ تے ماں دی ہڈیاں لاہور توں آگرہ پہنچائی سن کہ انہاں دی وصیت پوری ہوئے مگر اس دی لاوارث لاش دا اٹھانے والا کوئی نہ ہويا کہ جتھے گرا اوتھے ہی خاک دا پیوند ہويا۔ اس دے دل دی روشنی تے نیک نیندی دی برکت اے کہ اج تک انتری دے لوک ہر جمعرات نوں اوتھے ہزاراں چراغ جلاندے تے چڑھاوے چڑھاندے نيں۔
جگنو اڑ اڑ دے چلدے جاندے نيں صحرا دی طرف
گور مجناں پہ کدرے اج چراغاں ہوئے گا
ہتھ چومینگے میرے گبرو مسلماں دونو
اک وچ دست صنم اک وچ قرآن ہوئے گا
اکبر بیٹے نوں تاں کيتا کہندے رائے رایاں نوں فوج دے کے بھیجیا کہ نر سنگھ دیو نوں اس دی بد اعمالی دی سزا دو عبدالرحمن نوں فرمان لکھیا جس دا خلاصہ ایہ سی کہ تسيں اس دے نال شامل خدمت ہوئے تے باپ دی کینہ خواہی تے انتقال توں اپنی حلال زادگی اہل عالم اُتے آشکار کرو۔ ایہ دونے مدت تک جنگلاں تے پہاڑاں وچ اس دے پِچھے مارے مارے پھرے اوہ کدرے نہ ٹھہرا۔ لڑدا رہیا بھاگتا رہیا۔ شیخ نے سچ کہیا سی کہ رہزن اے اوہ کس طرح جم کر لڑدا آخر دونون تھک کے چلے آئے۔
افسوس دے قلم تے رسیہ بختی دی سیاہی توں لکھنے دے قابل ایہ گل اے کہ جو فضل تے کمال سی اوہ فضل تے فیضی دے نال دنیا توں رخصت ہويا اِنّے بھائی تے عبدالرحمن اکلوندا بیٹا سی سب خالی رہ گئے۔
ابو الفضل دے مذہب دا بیان
دربار اکبر ی دی سیر کرنے والوںکو شیخ مبارک دے مذہب دا حال معلوم اے ابو الفضل اس دا رشید بیٹا سی سمجھ لو کہ اس دے خیالات وی باپ دے خیالات دی نسل پاک سن البتہ زمانہ دی آب تے ہوا توں ذرا رنگ بدل گیا سی اگرچہ انہاں نقطاں نوں شیخ مبارک فیضی ملیا صاحب وغیرہ دے بیان وچ دائرہ دی گردش توں پھیلا چکيا ہون۔ مگر حق ایہ اے کہ مینوں وی انہاں دے بار بار کہنے وچ مزا آندا اے اس لئی اک دفعہ پھراں گا ارمان نکالدا ہاں شاید کہ گلاں گلاں وچ روئے حقیقت توں پردہ اٹھیا جائے میرے دوستو توانوں معلوم اے تے فیر معلوم کرو کہ شیخ مبارک اک فاضل ہمہ دان سی تے دماغ ایسا روشن لے کے آیا سی کہ چراغ علم دے لئی قندیل فروزاں سی اوہ ہر علم دیاں کتاباں کامل استاداں توں پڑھیا سی تے پڑھاندا سی تے نظر اس دی تمام علوم عقلی تے نقلی اُتے برابر چھائی ہوئی سی باوجود اس دے جو کچھ دل نوں حاصل ہوئے گیا سی اوہ کتاباں دے لفظاں تے عبارت وچ محدود نہ سی تے گل اوہی سی جو اس دی سمجھ وچ آ گئی سی۔
اسی عہد وچ کئی عالم سن کہ کتابی علوم وچ پورے سن یا ادھورے مگر نصیباں دے پورے سن جس دتی بدولت شاہان وقت دے دربار وچ پہنچ کے شاہی بلکہ خدائی اختیار دکھا رہے سن انہاں دے ناتھ گھی وچ تر تے انگلیاں رزق دی کنجیاں دیکھ کے بوہت سارے علمائے مسند نشین تے مشائخ تے ائمہ مسیتاں گرد بیٹھے انہاں دا کلمہ پڑھیا کردے سن ۔ شیخ مبارک دربار شاہی دا ہوسناک نہ سی اس دا دل خدا نے ایس ابنایا کہ جدوں اپنی مسجد دے چبوترہ اُتے بیٹھدا تے چند طالب علم کتابے کھولے ہُندے تاں ایسا لہکتا تے چہکتا سی کہ اوہ لطف باغ وچ نہ گل نوں حاصل اے نہ بلبلکو تے گل ایہ اے کہ شاہاں دے دربار تے امراء دی سرکار دی طرف اس دے شوق دا قدم اٹھدا ہی نہ سی البتہ جدوں کسی غریب اُتے علمائے مذکورہ اختیار جابرانہ تے فتوےآں دے زور توں ظلم کردے تے اوہ التجا لاندا تاں اسنوں آیتاں تے روایتاں توں سپر تیار کر دیندا سی جس توں اس دی جان بچ جاندی سی تے اس گل وچ اوہ کسی دی پروا نہ کردا سی انہاں لوکاں نوں وی خبر ہوئے جاندی سی تے اپنے جلساں وچ اس دے چرچے خطرناک لفظاں توں کردے سن کدی راففتی بناتے کدی مہدوی ٹھہراندے تے اسجرم دی سزا اس زمانہ وچ قتل ہی سی لیکن اس دی فضیلت تے حقیقت دا بھروسا اسنوں زور دیندا سی اوہ سن کر ہنس دیندا سی تے کہندا سی کہ ایہ نيں کون؟ تے نيں کيتا تے سمجھدے کیہ نيں؟ کدی گفتگو دا موقع آن پيا تاں سمجھیا دینگے۔
شیخ مبارک دی اس رسم تے راہ نے اسنوں اکثر خطر وچ ڈالیا تے سخت تکلیفاں وچ مبتلا کيتا لیکن اسنوں کچھ وی پروا نہ ہوئی تے انہاں دے اختلافاں نوں ہنسی کھیل سمجھ کر بنا توں رہیا ایشیا دے مذاہب مروجہ خصوصاً فرقہ ہائے اسلام دیاں کتاباں اُتے اس دی معلومات چاندنی دی طرح کھلی ہوئی سی دشمناں دی ایذا تے آزاد عام دیکھ کے کتاباں متفرقہ نوں تے نظر توں دیکھنے لگیا جدوں کوئی مسئلہ اس طرح دا آندا فوراً کتابی حوالےآں توں حریفاں دی حرفت نوں بند کردا یا اختلافی مسئلہ دکھا کر ایسا شبہ پیدا کر دیندا کہ دق ہوئے کے رہ جاندے لیکن جو کچھ کہندا سی سوچ سمجھ کر تے حق نوں جانچ کر سند تے اصلیت دی بنیاد اُتے کہندا سی کیونجے رقیباں دے فتوےآں وچ شاہانہ زورہُندا سی جے ایہ حق اُتے نہ ہُندا تاں جان اُتے حرف آندا سی۔
ہمایوں شیر شاہ، سلیم شاہ دی بادشاہی وچ انہاں لوکاں دی خدائی رہی تے اکبر ی دور وچ چند سال سلطنت انہاں دی بولی اُتے چلدی رہی نوجوان بادشاہ نوں خیال ہويا کہ دائرہ سلطنت نوں تمام ہندوستان اُتے پھیلائے تے چونکہ ایتھے مختلف قوم تے مختلف مذہب دے لوک نيں اس لئی واجب ہويا کہ اپنائت تے محبت دے نال قدم بڑھائے اس نے اس کوشش وچ کامیابی وی پائی مگر علمائے مذکور اس راہ وچ چلنا کفر سمجھدے سن ملک پرور نوں واجب ہويا کہ اس دے لئی ايسے ڈھب دا کار گذار بہم پہنچائے فیضی تے فضل ہمہ داں عالم سن تے ہمہ رنگ طبیعت رکھدے سن انہاں نے آقا دے حکم تے خدمت دے لوازمات نوں ايسے مرضی توں وی ودھ کے سر انجام دتا کار سلطنت دا دستور العمل اس امر نوں قرار دتا کہ خدا رب العالمین تے خلائق دا آودہ تے آباد کرنے والا اے ہندو مسلمان گبروترسا اس دے نزدیک سب برابر نيں بادشاہ سایہ خدا اے اسنوں وی ایہی گل مد نظر رکھنی واجب اے اس چھوٹے توں نکتے وچ کئی مطلب نکل آئے سلطنت دی بنیاد محکم ہوئے گئی بادشاہ دی قربت حاصل ہوئے گئی جنہاں حریفاں توں جان دا خطر سی خود بخود ٹُٹ گئے البتہ اوہ تے انہاں دی امت جو سلطنت تے دولت نوں فقط اسلام ہی دا حق سمجھے ہوئے سن انہاں دے کاروبار پہلی اوج موج اُتے نہ رہے انہاں نے انہاں نوں بدنام کر دتا تے حق گل اوہی اے کہ بادشاہ دی فرمائش نوں اس دی مرضی توں وی کئی درجے ودھیا کر بجا لاندے سن بادشاہ دی خوشی دیکھی تاں عمامہ ودھیا کر کھڑکی دار پگڑی بنھ لی عبا اتار کر جامہ پہن لیا وغیرہ وغیرہ اک ہندو نوں شیخ صدر نے فتوے شریعت دے زور توں مروا ڈالیا۔ انہاں نے گفتگو دے معرکہ وچ شیخ صدر دی رفاقت نہ دی بادشاہ دی تقریر دی تائید کردے رہے ايسے ذیل وچ ملیا صاحب چوٹ کردے نيں ملک فرنگ دے ریاضت کیش داناواں نوں پادہری کہندے نيں تے مجتہد کامل نوں کہ مصلحت وقت دے بموجب تغیر احکام وی کر سکدا اے تے بادشاہ وی اس دے حکم توں عدول نئيں کر سکدا پاپا کہندے نيں اوہ لوک انجیل لیائے تثلیث دیاں دلیلاں پیش کيتياں تے نصرانیت دی حقیقت ثابت کر کے مذہب عیسوی نوں رواج دتا بادشاہ نے شہزادہ مراد نوں فرمایا او رانہاں نے شگون برکت دے طور اُتے چند سبق پڑھے ابو الفضل ترجمہ دے لئی مقرر ہوئے بسم اللہ دی جگہ ایہ مصرعہ سی ع
اے نامی توژ ژو کرستو
شیخ فیضی نے کہیا
سبحانک لا شریک یا ہو
فیر اک جگہ داغ دیندے نيں تاں سارے علاقہ گجرات توں آتش پرست آئے انہاں نے دین تے دشت دی حقیقت ظاہر کیتی تے اگ دی تعظیم نوں عبادت عظیم بیان کر کے اپنی طرف کھِچیا کيتانیاں دی راہ وروش تے انہاں دے مذہب دی اصلاحاں بتاواں حکم ہويا کہ شیخ ابو الفضل دا اہتمام ہوئے تے جس طرح ملک عجم دے آتشکدے ہر دم روشن رہندے نيں ایتھے وی ہر وقت کيتا دن کيتا رات روشن رکھو کہ آیات الٰہی وچوں اک آیت تے اس دے نوراں وچوں اک نور اے۔
خیران گلاں دا مضائقہ نئيں کیونجے سلطنت دے معاملات کچھ تے نيں تے ملکی مصلحت دا مذہب جدا اے انہاں وچ اکبر اُتے وی اعتراض نئيں کر سکدے ایہ تاں اس دے نوکر سن جو آقا دا حکم ہُندا سی بجا لیانا واجب سی ایتھے تک مقدمہ سہل اے ہاں مشکل ایہ اے کہ جدوں شیخ مبارک مر گئے تاں شیخ ابو الفضل نے معہ بھائیاں دے بھدرا کيتا اصل فقط اِنّی سی کہ بادشاہ ہر مذہب دے نال محبت تے رغبت ظاہر کردا سی ہندوواں دے نال چولی دامن دا نال سی اس لئی انہاں توں زیادہ سن ۔
چنانچہ جدوں انگہ مر گئی تے مریم مکانی دا انتقال ہويا تاں دونے دفعہ اکبر نے خود بھدرا کيتا تے دلیل ایہ سی کہ عہد قدیم وچ سلاطین ترک وی ایداں دے موقع اُتے بھدرا کيتا کردے سن بادشاہ دی خوشی اس وچ دیکھی انہاں نے وی بھدرا کیہ ایہ سب گلاں بادشاہ دی دلجوئی تے اس دی مصلحت ملکی دے لئی سن ورنہ فیضی تے فضل جو انی تیزی فکر تے زور بولی توں دلائل افلاطون تے براہین ارسطو نوں روئی دی طرح دھنکتے سن اوہ تے دین الٰہی اکبر شاہی اُتے اعتقاد لائینگے یا جزئیات مذکورہ انہاں دا عقیدہ ہوئے جائے گا توبہ توبہ سب کچھ کردے ہونگے تے فیر اپنے جلساں وچ آ کے کہندے ہونگے کہ اج کيتا احمق بنایا اے دیکھیا اک مسخرہ وی نہ سمجھیا تے حقیقت ایہ اے کہ جداں انہاں دے زبردست حریف سن تے لا علاج موقعے انہاں اُتے پڑدے سن اوہ ایسی تجویزاں دے بغیر ٹُٹ وی نہ سکدے سن یاد کرو مخدوم الملک وغیرہ دا پیام تے ابو الفضل دا جواب کہ اسيں بادشاہ دے نوکر نيں بینگناں دے نوکر نئيں۔
انشاے ابو الفضل نوں دیکھ وکہ خانخاناں نے جو اک مراسلہ شیخ ابو الفضل نوں لکھیا سی اس وچ ایہ وی پُچھیا سی کہ تواڈی صلاح ہوئے تاں ایرج نوں دربار وچ بھیج داں کہ دین تے آئین توں با خبر ہوئے ایتھے میرے نال لشکر وچ اے تے جنگلاں وچ سرگرداں پھردا اے شیخ نے اس دے جواب وچ خط لکھیا اے تے نکتہ مذکورہ دے باب وچ ایہ فقرہ لکھیا اے دربار وچ ایرج دا بھیجنا کيتا ضرور اے توانوں اس وچ اصلاح عقیدہ دا خیال اے ایہ امید بے حاصل اے ہن تسيں خیال کرو کہ دربار دی طرف توں اس دے اصلی خیالات کيتا سن جو ایہ فقرہ قلم توں ٹپکا اے۔
اس دی تصنیفات نوں دیکھو جتھے ذرا سا موقع پاندا اے کس خلوص عقیدت توں مضامین عبودیت تے حق بندگی ادا کردا اے تے انہاں نوں فلسفہ الٰہی دے مسائل وچ اس طرح تضمین کردا اے کہ افلاطون وی ہُندا توا سکے ہتھ چوم لیندا ابو الفضل دے دفتر دوم تے سوم نوں دیکھئے اس دی تصریف شیخ شبلی کرن یا جنبید بغدادی آزاد کيتا کہے۔
کیونجے سودا وچ کراں وصف بناگوشاس دا
نئيں اے آب گہر توں ایہ زباں پاک ہنوزا
شاہ ابو المعالی لاہوری نے اپنے اک رسالہ وچ لکھ دتا اے کہ وچ شیخ ابو الفضل نوں چنگا نہ جاندا سی اک شب دیکھیا کہ ايسے نوں لیا کے بٹھایا اے تے اوہ آنحضرت دا جبہ پہنے اے۔ دریافت کيتا تاں معلوم ہويا کہ اس دی بخشش دا وسیلہ اک مناجات ہوئی اے جس دا پہلا فقرہ اے الٰہی نیکاں رابو سیلہ نیکی سرفرازی بخش وبداں رابمقتضائے کرم دلنوازی کن۔
ذخیرۃ الخوانین وچ لکھیا اے کہ رات نوں فقرا دی خدمت وچ جاندا سی اشرفیاں نذر دیندا سی تے کہندا سی کہ ابو الفضل دی سلامتی ایمان دی دعا کرو تے ایہ لفظ اس دا تکیہ کلام سی کہ آہ کيتا کراں بار بار کہندا سی تے ٹھنڈے سانس بھردا سی۔
اکبر نے کشمیر وچ اک عالی شان عمارت بنائی سی کہ ہندو مسلمان جس دا دل رجوع ہوئے اوتھے آ کے بیٹھے تے معبود حقیقی دی یاد وچ مصروف رہے اس اُتے عبارت مفصلہ ذیل نقشکيتی سی کہ ابو الفضل نے ترتیب دتی سی ذرا اس دے لفظاں نوں دیکھو کس صدق دلس ے ٹپکتے نيں۔
اکہی بہر خانہ کہ مے نگرم جو یائے تواند تے بہر زباں کہ مے شنوم گویاے تاں شعر
کفر تے اسلام در رہت پویاں
وحدہ لا شریک لہ گویاں
جے مسجد بیاد تاں نعرہ قدوس منیر نندو جے کلیسیاست بشوق تاں ناقوس مے جنبانندر رباعی
اے تیر غمت را دل عشاق نشانہ
خلقے ہوئے مشغول تے تاں غائب زمیانہ
گہ معتکف ویرم تے گہ ساکن مسجد
یعنی کہ ترامے طلبم خانہ بخانہ
جے خاصان ترا بکفرا تے اسلام کارے نیست ااں ہر دور تے پردہ اسلام تاں بارے نہ
کفر کافر روا داں دیندار را
ذرہ درد دل عطار را
ااں خانہ ایہ نیت ایتلاف قلوب موحدان ہندوستان تے خصوصاً معبود تے پرستان عرصہ کشمیر تعمیر یافتہ۔
بفرمان خدیو تخت تے افسر
چراغ آفرینش شا اکبر
نظام اعتدال ہفت معدن
کمال امتزاج چار عنصر
خانہ خرابے کہ نظر صدق نیند اختہ ااں خانہ را خراب ساز دبا ید کہ تخت معبد خود را بیند از دچہ جے نظر بہ دل است با ہمہ ساختنی ست وجے چشم بر آب تے گل است ہمہ براند اختنی مثنوی
خداوند چو داد کار دادی
مدار کار بر نیت نہادی
توئی برکار گاہ نیت آگاہ
بہ پیش شاہ داری نیت شاہ
بلوک مین صاحب لکھدے نيں کہ عمارت عالمگیر دے عہد وچ منہدم ہوئی۔
ملا صاحب دی تریخ نوں دیکھ کے افسوس ہُندا اے کہ جس دے باپ توں فیض تعلیم پایا ايسے دے مذہب تے اعتقاد اُتے ٹوکرے بھر بھر خاک پائی گل ایہ اے کہ جدوں اک مطلوب اُتے دو طالباں دے شوق ٹکراندے نيں تاں ایداں دے ہی شرارے اڑدے نيں دربار وچ دو نوجوان اگے پِچھے پہنچے۔ شاگرد دے خیالات چند روز وی استاد تے خلیفہ دے نال درست نہ رہے۔ ایہ ضرور سی کہ ابو الفضل نے بادشاہ دے مزاج تے مناسبت وقت تے اپنی مصلحت حال دی نظر توں اکثر گلاں ایسی کيتياں کہ ملیا صاحب دا فتویٰ اس دے بر خلاف ہوئے گیا لیکن حق ایہی اے کہ انہاں دی روز افزاں ترقی ومبدم دی قربت ملیا صاحب توں دیکھی نہ جاندی سی اس لئی بگڑدے سن تے تڑپتے سن تے جس رستے توں جگہ پاندے سن بخارات کڈدے فیر وی لیاقت دی خوبی دیکھو کہ علم تے فضل تے تصنیفات وچ کچھ سقم نئيں کڈ سکے۔ مگر روے حسد سیاہ تفسیر اکبر ی پیش کرنے دا حال اپنی کتاب وچ لکھیا تاں وی شوشہ لگیا دتا کہ لوک کہندے نيں اس دے باپ دی تصنیف اے چنگا ایہ ہی اے تاں اس دے باپ دا مال اے آپ دے باپ دا تاں نئيں اس دا باپ تاں ایسا سی تواڈا تاں باپ وی ایسا نہ سی تے جے حقیقت وچ ابو الفضل ہی دی تصنیف سی تاں اس توں زیادہ فخر کيتا ہوئے گا کہ 20 برس دی عمر وچ اک نوجوان ایسی تفسیر لکھے جسنوں علما تے اہل نظر شیخ مبارک جداں شخص دا کلام سمجھاں ابو الفضل نے سنیا ہوئے گا تاں کئی چمچے خون دل وچ ودھ گیا ہوئے گا انہاں باپ بیٹےآں دے باب وچ ملاے موصوف دا عجیب حال اے کِسے دی گل ہوئے کسی دا ذکر ہوئے۔ انہاں باپ بیٹےآں دے باب وچ ملاے موصوف دا عجیب حال اے کِسے دی گل ہوئے کسی دا ذکر ہوئے جتھے موقع پاندے نيں انہاں بیچاراں وچوں کسی نہ کسی دے اک نشتر مار دیندے نيں چنانچہ زمرد علما وچ شیخ حسن موصلی دا حال لکھدے نيں کہ شاہ فتح اللہ دا شاگرد رشید اے تے خلاصہ احوال ایہ اے کہ فنون ریاضی تے طبعی تے قسماں حکمت وچ ماہر اے وغیرہ وغیرہ اوہ فتح کابل دے موقع اُتے حضور وچ پہنچیا سی وڈے شہزادے دی تعلیم اُتے مامور ہويا شیخ ابو الفضل نے وی ایہ علوم اس توں خفیہ پڑھے تے دقائق تے باریکیاں حاصل کيتياں فیر وی اس دی تعظیم نہ کردا سی آپ فرش اُتے بیٹھدا تے استاد زمین اُتے آزاد خیال کرو کجا شیخ حسن کجا اس دا کمال فضیلت کدرے دا ذکر کدرے دا فکر ابو الفضل غریب نوں اک ٹھوکر مار گئے فیضی بیچارے نوں وی ایداں دے ہی نشتر ماردے! جاندے نيں کدرے اک ہی تیر وچ دو نوکر چھید جاندے نيں دیکھو فیضی دے حال وچ
شیخ دی انشا پردازی
شیخ دی انشا پردازی تے مطلب نگاری دی تعریف نئيں ہوئے سکدی ایہ نعمت خدا داد اے کہ خدا دے ہاں توں اپنے نال لیایا سی ہر اک مطلب نوں اس خوبصورتی توں ادا کردا اے کہ سمجھنے والا دیکھدا رہ جاندا اے وڈے وڈے انشا پردازاں نوں دیکھو جتھے عبارت وچ لطف تے کلام وچ زور پیدا کرنا چاہندے نيں تاں بہار توں رنگ لیندے نيں تے حسن تے جمال توں خوبی منگ کر کلام نوں رنگین تے نمکین کردے نيں ایہ قادر الکلام اپنے پاک خیالات تے سادہ لفظاں وچ اصلی مطلب نوں اس طرح ادا کردا اے کہ ہزار رنگینیاں انہاں اُتے قربان ہُندیاں نيں اس دے سادگی دے باغ وچ رنگ آمیزی دا مصور جے قلم لگائے تاں ہتھ قلم ہوئے جاواں اوہ انشا پردازی دا خدا اے اپنے لطف خیالات توں ورگی مخلوق چاہندا اے لفظاں دے قالب وچ ڈھال دیندا اے لطف ایہ اے کہ جس عالم وچ لکھدا اے نواں ڈھنگ اے تے جِنّا لکھدا جاندا اے عبارت دا زور بڑھدا تے چڑھدا چلا جاندا اے ممکن نئيں کہ طبیعت وچ تھکن معلوم ہوئے وچ اس دی تصنیف دے اک اک نسخہ دی کیفیت لکھونگا۔ تے جتھے تک میری نا تمام لیاقت تے نا رسا قلم پہنچے گا اوتھے تک انہاں دا حال آئینہ کراں گا۔
یہ لفظاں جو اس دے کمال دے باب وچ لکھدا ہاں نہ سمجھنا کہ اج دے رواج بے کمال دی نسبت توں لکھدا ہاں نئيں اس وقت کہ ہفت اقلیم دے اہل کمال جمع سن تے پائے تخت ہندوستان وچ ولایتاں دے علما تے ارباب کمال دا جمگھٹا سی جدوں وی تمام انبوہ نوں چیر کر تے سب نوں کہنیاں مار دے اگے نکل گیا۔ اس دے دست تے قلم وچ زور سی کہ ملکاں دے اہل کمال کھڑے دیکھیا کردے سن تے ایہ اگے بڑھدا سی۔ تے نکل جاندا سی ورنہ کون کسی نوں ودھنے دیندا اے اوہ مر گیا اے تے اج تک اس دی تحریر سب توں اگے تے سب توں اُچی نظر آندی اے۔
امین احمد رازی نے ايسے عہد وچ تذکرہ ہفت اقلیم لکھیا اے اس ایران ی دے انصاف اُتے وی ہزار آفرین اے کہ ہندوستان ی شیخ دے باب وچ اس طرح حق نوں ظاہر کيتا ’’ بے شائبہ تکلف تے سخنوری تے بے غائلہ تصنیف تے مدح گستری امروز در عقل تے فہم نظیر تے عدیل ندارد با آنکہ ہموارہ در خدمت شاہنشاہی چاں عرض بجوہر قائم است جے ساعتے فرصتے مے یابد اوقات رابہ تحصیل سخنان فضلا تے تحقیق مطالب حکما مصروف میدارد دو در انشاید بیضا دارد چہ نوادر حکایات بعبارت تازہ در سلک تحریر مے کشد۔ واز تکلفات منشاینہ تے تصنیفات مترسلانہ اجتناب واجب میداند تے شاہد ااں معنی اکبر نامہ است تے ہمچناں بشعر خواندن رغبت بسیار داردو بہ نزاکت تے دقت نظم نیک مے رسددا حیاناً بنا برآزمودن طبع جواہر نظمے از کان اندیشہ بیراں مے آرد۔‘‘
تصنیفات
اکبر نامہ دفتر اول وچ سلسلہ تیمیوریہ دا حال اے مگر مختصر بابر دا کچھ زیادہ ہمایوں دا اس توں زیادہ (عام ترتیب وچ ایہ جلد اول اے ) فیر اکبر کا17 برس دا حال اسنوں قرن اول قرار دتا اے کیونجے 13 برس دی عمر وچ تخت نشینی دے 17 برس دا حال ایہ کل 30 برس ہوئے (عام ترتیب وچ اس اُتے جلد دوئم ختم ہُندی اے )
دیباچہ وچ کچھ عذر وی لکھے نيں جداں کہ با کمال مصنفاں دا انکسار ہُندا اے ایہ منصفانہ تحریر قابل تعریف اے کہ وچ ہندی ہاں فارسی وچ لکھنا میرا کم نئيں سی وڈے بھائی دے بھروسے اُتے ایہ کم شروع کيتا تے افسوس ایہ کہ تھوڑا ہی لکھیا گیا سی جو انہاں دا انتقال ہويا۔ دس برس دا حال انہاں دی نظر توں اس طرح گذرا اے کہ انہاں نوں اس اُتے بھروسہ نہ سی میری خاطر جمع نہ سی۔
دفتر دوم
18 جلوس یعنی قرن ثانی توں شروع کيتا اے تے 46 جلوس1110ھ اُتے ختم کيتا عام ترتیب وچ جلد سوم اے باقی آخر عہد اکبر دا حال عنایت اللہ محب نے لکھ کے تریخ اکبر ی پوری دی مگر مروج نئيں۔ اسنوں الفنسٹین صاحب محمد صالح دی طرف منسوب کردے نيں)
جلد اول
جس وچ ہمایوں دا حال ختم کيتا اے اس دی عبارت سلیس منشیانہ محاورہ متانت توں دست تے گریبان اے۔
جلد دوم
اکبر دی 17 سالہ سلطنت دا حال اے اس وچ مضامین دا جوش تے خروش لفظاں دی شان تے شکوہ عبارت زور شور اُتے اے۔ تے بہار دے رنگ اڑدے نيں اس دا انداز عالم آر اے عباسی تے انشائے ظاہر وحید توں ملدا اے۔
جلد سوم
ماں رنگ بدلنا شروع ہويا اے عبارت بہت متین سنجیدہ تے مختصر ہُندی جاندی اے ایتھے تک کہ اس دے اوہ سالہ اخیر نوں دیکھو تاں آئین اکبر ی دے نیڑے قریب جا پہنچکی اے لیکن جس جس رنگ وچ اے اسنوں پڑھ کر دل کہندا اے کہ ایہی خوب اے۔ ہر جشن جلوس اُتے بلکہ بعض بعض معرکےآں دی ابتداء وچ اک اک تمہید چند سطر یا ادھے صفحے دی کدرے بہاریہ رنگ وچ کدرے حکیمانہ انداز وچ اس وچ دو دو شعر وی نہایت خوبصورتی دے نال تضمین نيں جنہاں وچ اکثر رنگینی کم، متانت زیادہ۔ نمونہ دے طور اُتے چند جلوساں دے دیباچے لکھدا ہون۔
آغاز سال ہژدہم الٰہی از جلوس مقدس شاہنشاہی
دراں ہنگام سعادت پیرائے شعہ رایات سلطان بہار صیقلگر مرات طبائع شد چمن رابیر ند سوری تے پرنیاں سمن آئین بستند شمال تے صباخں تے خاشاک خزاں از گلستان روزگار تے رفتند اعتدال ہويا چاں عدالت شاہنشاہی نیرنگ ساز بدائع نگار تے تاز گیہائے شگرف تے نادرہ کاریہائے نو شگفت افزائے جہانیاں شد
خواست پریدن چمن از چابکی
خواست چکیدن سمن از ناز کی
قافلہ زن یا سمن تے گل بہم
قافیہ گو قمری تے بلبل بہم
پس از سپری شدن ہشت ساعت تے ہفت دقیقہ شب چہار شنبہ ششم ذیعقد ہفصد تے ہشتاد قمری نیر اعظم فروغ افروز عالم اُتے تاں محاذات بہ برج گل انداخت تے عالم عنصری فروغ ملک روحانی گرفت۔
آغاز سال بست تے دوم الٰہی از جلوس اقدس شاہنشاہی
شہر یار معدلت دوست در حواشئے دیپالپور عبادت نشاء تجرد تے تعلق را در نقاب شکار بتقدیم رسانیدہ صورت رابہ معنی مزاج یکشائی مے بخشد لو ظاہر را پایہ باطن مید ہد گلبانگ اعتدال ربیعہ چہرہ افروز انبساط آمد نشاط رابارگاہ فراخ زدند تے ہنگامہ بخشش رونق ہور پذیرفت شب دو شنبہ تسبم ذوالحجہ بعد وچ ہفت ساعت تے دوازدہ دقیقہ فروغ افزامے نورستان ایزدمی اُتے تاں خرمی بحمل انداخت مناظر صورت را رنگ آمیزی مطالع انوار حقیقت در گرفت آسماں جواہر نیسانی بار معانی بزمین فروریخت وادبہ نثار قدوم نور سیدگان ملک تقدس ہزاراں نقش دلفریب بیراں فرستاد گیندی خدیو مراسم سپاس گذاری را آئین تازہ پیش گرفت تے بخایش رار تے زبہجت پدید آمد
جتھے از نقش قدرت شد چو صورتخانہ مانی
چمن از نور حکمت شد چو فکر بو علی سینا
زماں از خرمی گوئی کشادہ آسماں استی
کشادہ آسماں گوئی شگفتہ بوستاں استی
آغاز سال بست تے ششم الٰہی از جلوس شاہنشاہی
علم دولت نو روز بصحرا برخاست
فیض روح القدس از عالم برنا برخاست
چہ ہويا ئیست کہ خلدش بہ تحیر بہ نشست
چہ زمینے است کہ چرخش بتولا برخاست
شب پنجشبہ پنجم صفر نہ صدو نود ہلالی بعد وچ سپری شدن شش ساعت دبست تے دود ققیہ نور پرواز جہان صورت تے معنی تے بار خدائے عالم پنہاں تے پیدابہ برج حمل نظر حرمی انداخت تے عنصری عالم را چاں روحانی ملک نور آگاں گردانید جشن شادمانی آریش تازہ یافت۔ صلائے عیش بلند آوازہ شد۔ ازانچہ در سر آغاز ااں سال خجۃ تابش ظہور داد نہضت رایات ہمایوں است بصوب دریائے سندھ۔
آغاز سال بست تے نہم از مبدائے جلوس
دراں سر آغاز روز افزاں تے تازہ کاری دولت ابد پیوند رسیدن نو خواستگان دیراں بقا جتھے را شادمانی ہور بخشید تے بے برگان آفرینش را تازہ آبے بر روے کار آمد نظم
شکایتہا سانوں کردتی کہ بہمن برگ ریز امد
بیا برخیز گلشن باں کہ بہمن در گریز آمد
زرعد آسماں بشنو تاں آواز دہل یعنی
عروسی دار دااں بستاں کہ بستاں بر جہیز آمد
بقشبنداں کار آگاہ سلطنت درہور نگئے آرایش دولت خانہ والانگہی بکار بردند وبگزاں روشے اساس ازاں بر نہادند۔ بست تے پنجم اسفندار مز دربستاں سرائے کہ چہار کروہے فتحپور بفرمایش حضرت مریم مکانی سر سبز تے شاداب است بزم عشرت پیر استند تے برخے پردگیاں دراں روحانی منزلگاہ بار یا فتند اشارہ ایہ اے کہ اس سال سلیم دی شادی اے۔
جس طرح ملیا صاحب وقت اُتے رک نئيں سکدے اس وقت آزاد وی نئيں رہ سکدے۔ انہاں دی روح توں چند ساعت دے لئی معافی منگدا اے تے اہل انصاف نوں دکھاندا اے کہ ہر شخص دے کمال وچ بلکہ گل بات وچ بال دی کھل اتاردے سن تے بیشک صراف سخن سن لفظ لفظ نوں خوب پرکھدے سن لیکن وچ حیران ہاں کہ رات دن ابو الفضل تے فیضی توں شیر تے شکر رہندے سن ۔ تے انہاں کلاماں نوں انہاں دی زباناں توں سندے سن تے اپنے کلام نوں وی دیکھدے سن باوجود اس دے اپنی کتاب وچ لکھدے نيں کہ اکبر نامہ دے عہد تحریر وچ میرے توں اک رکن سلطنت نے کہیا کہ بادشاہ نے شہر نگرچاں آباد کيتا اے۔ اکبر نامہ دے انداز وچ تسيں بھیاس دتی تعمیر دی صورت حال لکھو۔ آپ نے اس اُتے اک ادھے صفحہ دی عبارت لکھی ہوئے گی۔ اسنوں وی اپنی کتاب وچ درج کر دتا اے۔ ایہ ضرور اے کہ اپنا بیٹا سب نوں خوبصورت معلوم ہُندا اے۔ لیکن ملیا صاحب تے سب برابر وی تاں نئيں۔ اندھیرے اجالے وچ فرق نہ معلوم ہويا؟ بیشک اکبر نامہ دا انداز ایہی اے۔ مضامین دا ہجوم۔ عبارت دا جوش تے خروش۔ لفظاں دی دھوم دھام۔ کلمات مترادف دی بہتات۔ ہر واقعہ دے نال اس دی دلیل تے برہان کئی کئی کاف بیانیہ جملے معترضے۔ فقرہ اُتے فقرہ چڑھدا چلا آندا اے۔ گویا کمان کيتانی اے۔ کہ کھنچکی ہی چلی جاندی اے۔ انہاں نے اس دی نقل کيتی اے۔ خیر اوہ تاں کدوں ہوئے سکدی اے۔ بیٹھے منہ چڑاندے نيں۔ تے اخیر دے شعر اُتے تاں رو ہی دئیے۔ تسيں نے دیکھ ہی لیا اے۔ اوہ وی شعر لکھدا اے۔ مگر سبحان اللہ جداں انگوٹھی اُتے یاقوت جڑ دتا۔ بھلا اس عبارت نوں کتاب وچ نقل کر کے اپنے تئاں رسوا کرنا کيتا ضرور سی۔
(ملا صاحب دی عبارت) دراں سال تعمیر شہر نگر چاں واقع شد وسطرے چند کہ یکے از اعیان دولت در وقت تالیف اکبر نامہ بفقیر فرمودہ بود کہ دراں باب بنویسد۔ آں را بجنس ایرا دمے نماید۔ چاں مہندرس کارخانۂ ابداع۔ اندیشہ بلند شہر یار کامگار را کہ معمار معمورۂ گیندی خصوصاً بنائے مقصورۂ ہند است۔ از آغاز فطرت اختراع آئین ایجاد فرمودہ تابمتضائے بیت
جہاندار داند جتھے داشتن
یکے را بریدن دگر کاشتن
ہر سہ منزلے تے ہر گل زمینے را کہ ہوائے آں معتدل تے فضائے آں فسخ۔ آبش گوارا۔ تے سوادش مسطح باشد تعمیر بخشیدہ محل نزول اجلال مواکب اقبال سازد چہ اختیار اماکن متنزہ تے مساکن طیبہ تے منازل مروجہ۔ تے میاہ عذب۔ بہر ابقائے نعمت صحت بدنی۔ تے احتمائے اعتدال مزاج انسانی کہ وسیلۂ معرفت تے طاعت یزدانی ہماں تواند بود۔ از جملۂ ستۂ ضروریہ است۔ خصوصاً وقتے کہ بعضے از مصالح ملکی ہور مثل سیر تے شکار وغیرہ ہآں منضم گردد۔ بنا براں دواعی دراں سال خجستہ فال بعد وچ معاودت از سفر مالوہ کہ اولیاے دولت منصور تے اعدائے ملک مقہور شدہ بودند پیشدید ہمت والا نہمت تے اقتضائے رائے جتھے آرا چناں افتاد کہ ککرولی را بیک فرسنگے آگرہ واقع شدہ تے بااعتبار لطافت آب تے نظافت ہويا بر خیلے امکنہ رحجانے تے مزیندے تمام داشتہ۔ معسکر حشم ہمایوں تے مخیم دولت اہد پیوند گردایندہ تے از مضایق مداخل تے معارج شہر قدسی مآثر رافراغتے حاصل گشتہ اوقات فرخندہ سمات را گاہے بچوگاں بازی۔ تے گاہے بدوایندن سگان تازی تے پرایندن جانوران وکھ وکھ مصروف سازند۔ تے بنائے آں معمورۂ بلند اساس را بشگون استحکام مبانويں قصر سلطنت بزدال تے تفاول از دتا تے جاہ تے جلال گرفتہ۔ فرمان نافذ براں گونہ غرا صدا ریافت۔ کہ باریافتگان قرب تے منظور انہاں نظر عاطفت ہر کدام از برائے خود درآں مکان مرفہ عمارت عالی تے منازل رفیع بنیاد نہند تے در اندک مدت سواد آں بقطعۂ لطیف از اُتے تاں توجہ حضرت ظل اللٰہی۔ خال رخ نو عروس عالم شد تے نگر چاں کہ عبارتست از امن آباد ناں یافت بیت
للہ الحمد ہر آں نقش کہ خاطر مے خواست
آمد از غیب پس پردۂ اقبال پدید
ملا صاحب نے گول مول فقرے وچ لکھیا اے۔ نئيں کھلدا کہ فرمائش کرنے والا کیہڑی؟ غالباً آصف خاں یا قلیچ خاں ہون گے۔ امرا وچوں انہاں نوں دے جلساں وچ آپ اکثر شامل رہیا کردے سن ۔ تے ایہ وی عجب نئيں ۔ کہ ابوالفضل ہی نے فرمائش کر دتی ہوئے۔ اوہ وی ثقہ ظریف سن ۔ کہیا ہوئے گا کہ گلاں تاں بہت بناتے نيں۔ کچھ کر کے وی تاں دکھاواں۔ گھڑی دو گھڑی دل لگی رہے گی۔ ع
ہاں خلیفہ اسيں وی دیکھو پہلوانی آپ کی
باوجود انہاں سب گلاں دے جو شخص اس دریائے فصاحت نوں اول توں آخر تک پڑھے گا۔ تے فیر کنارہ اُتے کھڑے ہوئے کے دیکھے گا تاں معلوم کريں گا۔ کہ اس دے سرچشمہ اُتے پانی دا لطف اورلذت کچھ تے اے۔ ۲۰ کوس اُتے کچھ تے اے۔ وچکار کچھ تے اے۔ تے فیر کچھ اور۔ ایہ اتفاقات وقت دا مقتضا اے۔ نويں ایجاداں وچ ایسی تبدیلیاں ضرور ہُندیاں نيں۔ ایہ کوتاہی اس دی قابل ترمیم اے۔ اوہ جہاز سخن دا ناخدا ضرور اس گل نوں سمجھیا ہوئے گا۔ تے عجب نئيں۔ کہ جے عمر وفا کردی تاں اول توں شروع کر کے اخیر تک اک رفتار کر دکھاندا۔
دفتر سوم آئین اکبر ی ۱۰۰۶ھ وچ تمام کيتی۔ اس دی تعریف حد بیان توں باہر اے۔ کیونجے ہر اک کارخانہ کا۔ تے ہر اک معاملہ دا حال۔ اس دے جمع تے خرچ دا حال۔ ہر اک کم دے ضوابط تے قانون لکھے نيں۔ سلطنت دے صوبہ صوبہ دا حال۔ انہاں دے حدوداربعہ۔ انہاں دی مساحت۔ اس طرح کہ اول مختصر ہر جگہ دے تاریخی حال۔ فیر اوتھے دی آمدنی تے خرچ۔ پیداوار قدرتی تے صنعتی وغیرہ وغیرہ۔ اوتھے دے مشہور مقام۔ مشہور دریا۔ نہراں یا نالے تے انہاں دے سرچشمے۔ تے ایہ کہ کتھے توں نکلے تے کتھے کتھے گزردے نيں۔ تے کیہ فائدہ دیندے نيں۔ تے کتھے کتھے خطر نيں۔ تے کدوں کب انہاں توں نقصان پہنچے۔ وغیرہ وغیرہ۔ فوج تے انتظام فوج۔ امرا دی لسٹ تے انہاں دے مدارج۔ قسماں ملازمان۔ اسامی اہل دربار تے اہل خدمت لسٹ اہل دانش۔ علما تے اہل کمال۔ اہل موسیقی۔ اہل صنعت۔ فقرائے صاحب دل عام اہل ریاضت۔ تفصیل مزاراں تے مندراں دی تے انہاں دے حالات۔ بیان انہاں اشیا دا جو ہندوستان دے نال خصوصیت رکھدی نيں۔ عقائد اہل ہند۔ علوم اہل ہند تے بوہت سارے حقائق تے دقائق انہاں دیاں کتاباں توں حاصل کيتے سن ۔
یہ گلاں اج کل دے اہل نظر دی اکھاں وچ نہ جچاں گی کہ سرکاری رپورٹاں دیکھدے نيں۔ ہن ادنیٰ ادنیٰ ضلع دے ڈپٹی کمشنر یا مہتممان بندوبست اسنوں کئی درجہ زیادہ تحقیقاں اپنے ضلع دی سالانہ رپورٹاں وچ لکھ دیندے نيں۔ لیکن جو لوک زیادہ نظر وسیع رکھدے نيں تے پس تے پیش اُتے برابر نگاہ دوڑاندے نيں تے زمانہ دی کار گذاری نوں وقت بوقت دیکھدے چلے آندے نيں۔ اوہ جاندے نيں کہ اس وقت اس سلسلہ دا سوچنا تے نظام باندھنا تے اس دا پھیلانااور فیر سرانجام نوں پہچانیا اک کم رکھدا سی۔ جو کردا اے۔ اوہی جاندا اے۔ کہ لفظ لفظ اُتے کتنا لہو ٹپکانا پڑدا اے۔ ہن تاں رستہ نکل آیا۔ دریا پایاب اے۔ جس دا جی چاہے اتر جائے۔
مطالب مندرجہ دی تحقیقاں اُتے نظر کیجئے تاں عقل حیران ہُندی اے۔ کہ کتھے توں ایہ ذخیرہ پیدا کيتا۔ تے کس خاک وچوں ذرے چن چُن دے ایہ سونے دا پہاڑ کھڑا کر دتا۔ اک ادنیٰ نکتہ دیکھ کے سمجھ لو کہ ست اقلیم دی معمولی تقسیم کر کے آپ وی نويں تحقیقاتاں لکھایاں نيں۔ انہاں وچ کہندا اے۔ کہ اہل فرنگ دے سیاحاں نے اج کل اک نواں جزیرہ دیکھیا اے۔ جس دا ناں چھوٹی دنیا (ینگی دنیا) رکھیا اے۔ ظاہر اے۔ کہ اس توں امریکا مراد اے۔ جو انہاں دناں کولمبس نے دیکھی سی۔ مگر افسوس اس کتاب دی کم نصیبی اُتے کہ ملیا صاحب نے کس خواری توں خاک اڑائی۔
آئین اکبر ی دی عبارت دے باب وچ کچھ کہے بغیر اگے بڑھاں تاں دربار انصاف وچ مجرم قرار پائاں۔ اس لئی کم توں کم اِنّا کہنا واجب اے۔ کہ اس دے چھوٹے چھوٹے فقرے۔ مقلوبی ترکیباں۔ نويں تراشاں۔ اس اُتے دل پذیر تے دلکش دو دو تن تین لفظاں دے جملے سنجیدہ برگزیدہ صفحاں دا عطر تے ورقاں دی روحاں نيں۔ فضول تے زاید لفظ ممکن نئيں کہ آنے پائے۔ تشبیہ تے استعارہ دا ناں نئيں۔ اضافت اُتے اضافت آ جائے تاں قلم دا سر کٹ جائے۔ پاک صاف سلیس تے اس اُتے نہایت برجستہ تے متین اے۔ تکلف عبارت آرائی۔ مبالغے تے بلند پروازیاں دا ناں نئيں۔
یہ انداز ابو الفضل نے اس وقت اختیار کيتا ہوئے گا۔ جدوں کہ آتش پرستاں دا مجمع خاندیس دے علاقہ توں ژند تے پہلوی دیاں کتاباں لے کے آیا ہوئے گا۔ بیشک اس نے اس امر دا التزام نئيں رکھیا۔ کہ عربی لفظ اصلاً عبارت وچ نہ آنے پائے۔ لیکن انداز عبارت دساتیر تے اردیراف وغیرہ پارس دی کتاباں قدیمہ توں لیا اے۔ تے ایہ اصلاح اس دی بالکل درست تے قرین مصلحت سی۔ کیونجے جے فارسی خالص دی قید لگاندا تاں کتاب مشکل ہوئے کے فرہنگ دی محتاج ہوئے جاندی۔ جس طرح ہن ہر شخص پڑھدا اے۔ تے مزے لیندا اے۔ فیر ایہ گل کدوں ہوئے سکدی سی۔ غرض کہ جو کچھ اس نے لکھیا خوب ہی لکھیا اے۔ اوہ اپنی طرز دا آپ ہی بانی سی۔ تے اپنے نال ہی لے گیا۔ فیر کسی دی مجال نہ ہوئی ۔ کہ اس انداز وچ قلم نوں ہتھ لگیا سکے۔ اللہ اللہ آئین اکبر ی دا خاتمہ لکھدے لکھدے اک مقام اُتے زور وچ بھر کر کيتا مزے توں لکھدا اے تے سچ کہندا اے۔ ؎
صد داستان بو العجب آمد بروئے کار
حیراں شوند جے دو سہ حرفے رقم زنند
نکتہ چینی
جن لوکاں دے دماغوںماں نويں روشنی توں اجالا ہوئے گیا اے۔ اوہ اس دی تصنیفات نوں پڑھ کر ایہ لکھدے نيں کہ ابوالفضل ایشیائی انشا پردازاں وچ سب توں وڈا مبالغہ پرداز مصنف سی۔ اس نے اکبر نامہ تے آئین اکبر ی دے لکھنے وچ فارسی دی پرانی لیاقت نوں تازہ کيتا اے۔ اس نے خوش بیانی تے یادہ سرائی دے پردہ وچ اکبر دی خوبیاں دکھادی نيں تے عیب اس طرح چھپائے نيں کہ جس دے پڑھنے توں ممدوح تے مداح دونے نال نفرت ہُندی اے تے دونے دی ذات تے صفات اُتے بٹا لگدا اے۔ البتہ وڈا علامہ۔ عاقل۔ دانا۔ مدبر سی۔ دنیا دے کماں دے لئی ورگی عقل دی ضرورت اے اوہ اس وچ ضرور سی۔ آزاد کہندا اے۔ کہ جو کچھ لفظاں تے عبارت دے پڑھنے والےآں نے کہیا ایہ وی اے۔ لیکن اوہ مجبور سی۔ کیونجے فارسی دا ڈھنگ چھ سو برس توں ایہی چلا آندا سی۔ اس دے ایجاداں نے بہت اصلاح دی اے تے خرابیاں نوں سنبھالیا اے۔ باوجود اس دے جو بولی دے ماہر نيں۔ تے رموز سخن دے تاڑنے والے نيں۔ تے کلام دے انداز تے ادائاں نوں جاندے تے پہچاندے نيں۔ اوہ سمجھدے نيں کہ جو کچھ کہیا تے جس پرایہ وچ کہیا۔ کوئی گل اٹھا نئيں رکھی۔ اصل حقیقت نوں لکھ دتا اے۔ تے انشاء پردازی دا آئینہ اُتے رکھ دتا اے۔ ایہ ايسے دا کم سی۔ ایہ وی ايسے دا کم سی۔ کہ سب کچھ کہہ دتا۔ تے جنہاں توں نہ کہنا سی۔ اوہ کچھ وی نہ سمجھے۔ تے ہن تک وی نئيں سمجھے۔ خوشامد دی گل نوں اسيں نئيں مندے۔ ہر بولی دی تاریخاں موجود نيں۔ کونسا مؤرخ اے۔ کہ خوشامد شاہ تے حمایت قوم توں پاک ہوئے۔ اوہ اپنے آقا دا اک نمک حلال وفادار نوکر سی۔ ايسے دے انصاف توں اس دے خاندان دی عزت تے آبرو بچی۔ ايسے دی حفاظت توں سب دیاں جاناں بچاں۔ ايسے دی بدولت اس دے فضل تے کمال نے قدر تے قیمت پائی۔ ايسے دی قدر دانی توں رکن سلطنت ہوئے گیا۔ ايسے دی پرورش توں تصنیفات ہوئیاں تے انہاں نے بلکہ خود اس نے صدہا سال دی عمر پائی۔ خوشامد کيتا چیز اے ؟ اس دا تاں دل عبادت کردا ہوئے گا۔ تے جان پرت پرت کر خاک راہ ہوئی جاندی ہوئے گی۔ اس نے بہت سا ادب ظاہر کيتا۔ شکریہ ادا کيتا۔ لوکاں نے خوشامد ناں رکھیا تے خوشامد دی تاں تعجب کيتا؟ تے گناہ کیہ کيتا؟ اج دے لوک اس دی جگہ اُتے ہُندے تاں اس توں ہزار درجہ زیادہ بکواساں کردے تے ایسا نہ کر سکدے۔ مگر انہاں دی اوہ قسمت کتھے۔ ہاں ہاں اک گل اے۔ اس نے ہندوستان وچ بیٹھ کر ایشیائی علوم تے بولی عربی تے فارسی وچ ایہ کمال پیدا کيتاکہ اکبر دا وزیر ہوئے گیا۔ تسيں ہن انگریزی وچ ایسا کمال پیدا کرو کہ سب نوں پِچھے ہٹائو تے بادشاہ وقت دے دربار اُتے چھا جائو۔ فیر دیکھو تسيں کِنے مصنف ہوئے تے کیہ لکھدے ہوئے۔ میرے دوستو دیکھو! اوہ سلطنت دا اک جزو سی۔ اج ارکان سلطنت نظام ملکی دے لئی ہزار طرف توں حکمت عملی تے مصلحتاں کھیلدے نيں۔ جے ہر گل وچ سچ۔ واقعیت تے اصلیت اُتے چلياں تے لکھياں تاں حالے سلطنت درہم برہم ہوئے جاندی اے۔ لوکاں نوں حرف پڑھنے آ گئے نيں۔ بولی چلنے لگی اے۔ دوسرے دی گل نوں سمجھدے نئيں۔ جو منہ وچ آندا اے کہے جاندے نيں۔
ابوالفضل دے بعد علامہ دا خطاب سلاطین تیموری وچ سعد اللہ خاں چنیوٹی دے سوا کسی نوں نصیب نئيں ہويا۔ کہ وزیر شاہجہان دا سی۔ ملیا عبدالحمید لاہوری نے شاہجہان نامہ وچ ایلچی ایران دے حال وچ لکھیا اے کہ بادشاہ دی طرف توں اک مراسلہ لکھیا گیا۔ کہ سعد اللہ خاں نے لکھیا سی۔ اوتھے اصل مراسلہ وی نقل کر دتا اے کيتا کہاں ابوالفضل دی نقل تاں دی اے۔ اک تمہید وی اول وچ ویسی ہی اٹھائی اے۔ لفظاں دی دھوم دھام وی دکھادی اے۔ فقرہ اُتے فقرے وی مترادف سوا کيتے نيں مگر ایہ عالم اے جداں کوئی نو رفتار لڑکا چلدا اے۔ دو قدم چلے گر پئے۔ اٹھے چار قدم چلے بیٹھ گئے۔ تے ایہ گل وی اس صورت وچ حاصل ہوئی ۔ کہ صاحب کمال جلداں دی جلداں لکھ کے رستہ دسدا گیا سی۔ بھلا اوہ گل کجا۔ اسنوں دیکھو کہ روا رو چلا جاندا اے۔ نہ فکر دی پرواز تھکتی اے۔ نہ قلم دی نوک گھستی اے۔
اب ملیا عبدالحمید دا حال سنو سلطنت چغتائیہ وچ شاہجہان دی سلطنت سیف تے قلم دے ساماناں اعلیٰ درجہ دی بانام تے نشان سلطنت سی۔ علماء تے فضلا دے علاوہ ہر علم تے فن دے باکمال اس دے دربار وچ موجود سن ۔ بادشاہ نوں منظور ہويا کہ عہد سلطنت دا کارنامہ لکھیا جائے۔ جستجو ہوئی کہ اج کل اعلیٰ درجہ دا انشا پرداز کون اے ؟ کئی شخصاں دے لئی امیراں نے تقریب کيتی۔ کوئی پسند نہ آیا۔ ملیا عبدالحمید لاہوری اس سند توں پیش ہوئے کہ شیخ دے شاگرد نيں۔ انہاں توں بہتر کون ہوئے سکدا اے۔ انہاں نے کچھ حال وی نمونہ دے طور اُتے لکھ کے عرض کيتا۔ حضور وچ منظور ہويا۔ تے خدمت تحریر حوالہ ہوئی۔ ظاہر اے کہ ابوالفضل دا شاگرد بڈھا فرتوت شاہجہان دے زمانہ وچ ہوئے گا تاں کيتا ہوئے گا۔ تھوڑا سا حال لکھ کے اوہ سترے بہترے ہوئے گئے۔ باقی کتاب تے لوکاں نے لکھی۔ خیر کوئی لکھے ایتھے لکھنے دے قابل ایہ گل اے۔ کہ شاگرد ہونا تے شے اے تے استاد دی گل حاصل ہوئے جانی تے شے اے۔ شاہجہان نامہ دی عبارت آرائی۔ بہار افشانی۔ گلریزی۔ رنگینی مسلم۔ مترادف فقراں دے جوڑے لگے ہوئے نيں۔ مقفیٰ فقراں دے کھٹکے برابر چلے جاندے نيں۔ مینا بازار لگیا دتا۔ رسالے طغرا سجا دئیے۔ مگر اسنوں اکبر نامہ دی عبارت توں کيتا نسبت۔
ملا عبدالحمید نازک خیال بہار بند انشاء پرداز اچھے سن ۔ رنگین رنگین لفظ چُن دے لاندے سن ۔ تے بہاریہ فقراں وچ معمولی طور اُتے سجاندے سن ۔ تے مطلب ادا کر دیندے سن ۔ اس خلاق معانی دا کیہ کہنا اے۔ اس دے خانہ باغ وچ گل تے سنبل نوں لاواں تاں رنگ اڑ جاواں۔ طوطی تے بلبل آئیاں تاں اُتے جل جاواں۔ اوتھے تاں فلسفہ تے حکمت دی انشاء پردازی اے۔ بیان تے مطلب دے لئی آسمان طبع توں مضمون نئيں تارے اتاردا سی۔ تے فلسفی نظر توں جانچ کر اپنی قادر الکلام بولی دے سپرد کردا سی۔ اوہ جنہاں لفظاں وچ چاہندی سی۔ ادا کر دیندی سی۔ تے ایسا کہندی سی۔ کہ اج تک جو سندا اے سر دھندا اے۔ اسيں فقراں نوں بار بار پڑھدے نيں تے مزے لیندے نيں۔ انہاں دی عمدہ تراشاں۔ انوکھی ترکیباں دیکھنے دے قابل نيں۔ فقط لفظاں دے پس تے پش توں مطالب دا زمین توں آسمان اُتے پہنچیا دینا ايسے دا کم اے۔ صورت ماجرا ایسی بنیاد توں بیان کردا اے۔ کہ دل تسلیم کردا جاندا اے۔ کہ ایہ واقعہ جو ہويا۔ زمانہ دی حالت حکم کردی سی۔ کہ ايسے طرح واقع ہوئے۔ تے ايسے دے بموجب نتیجہ نکلے۔ کیونجے بنیاد اس دی اوہ سی۔ تے اوہ سی وغیرہ وغیرہ۔
مکاتبات علامی
یعنی انشائے ابوالفضل کہ مدرسےآں تے مکتبےآں وچ عام تے تام اے۔ اس دے تن دفتر نيں۔ انہاں نوں اس دے بھانجے نے ترتیب دتا اے۔ کہ نسبت فرزندی رکھدا سی۔
اول دفتر وچ مراسلے نيں۔ جو بادشاہ دی طرف توں سلاطین ایران تے توران دے لئی لکھے سن ۔ تے فرمان لکھے نيں۔ کہ امرائے دولت دے لئی جاری ہوئے سن ۔ لفظاں دی شکوہ۔ معانی دا انبوہ۔ فقراں دی چستی۔ مضامین دی بلندی۔ کلام دی صفائی بولی دا زور دریا دا شور اے۔ کہ طوفان دی طرح چلا آندا اے۔ سلطنت دے مطالب ۔ ملکی مقاصد۔ انہاں دے فلسفی دلائل ۔ آئندہ نتائج دی ساری دلیلاں گویا اک عالم اے کہ بادشاہ طبع دے سامنے سر جھکائے کھڑا اے کہ مطالب تے لفظاں نوں جس پہلو توں جس جگہ چاہندا اے بنھ لیندا اے۔ اوہی عبداللہ خاں اوزبک دا قول بولی اُتے آندا اے۔ کہ اکبر دی تلوار تاں نئيں دیکھی۔ مگر ابوالفضل دا قلم ڈرائے دیندا اے۔
دفتر دوم وچ اپنے خطوط تے مراسلے نيں۔ کہ امرا تے احباب تے اقربا وغیرہ دے ناں لکھے نيں۔ انہاں دے مطالب تے قسم دے نيں۔ اس لئی بعض مراسلے جو خانخاناں یا کوکلتاش خاں وغیرہ دے ناں نيں اوہ دفتر اول دی ہويا وچ پرواز کردے نيں۔ باقی دفتر سوم دے خیالات وچ مسلسل نيں پہلے دونے دفتراں دے باب وچ اِنّی گل کہنی ضرور اے کہ سب پڑھدے نيں۔ تے پڑھانے والے پڑھاندے نيں۔ بلکہ علما تے فضلا شرحاں تے حاشئے لکھدے نيں۔ لیکن کچھ فائدہ نئيں۔ مزا اس دا جبھی آئے گا۔ کہ پڑھنے پڑھانے توں پہلے ادھر بابر۔ ہمایوں اکبر دی تریخ۔ ادھر سلاطین صفویہ دی ایران دی تریخ تے عبداللہ خاں دی تریخ توران دیکھی ہوئے۔ راجگان ہند دے سلسلےآں تے انہاں دی رسم تے رواج توں آگاہی ہوئے۔ دربار تے اہل دربار دے حالات توں تے انہاں دے آپس دے جزوی جزوی معاملات توں بخوبی واقف ہوئے۔ ایہ نہ ہوئے۔ تاں پڑھنے والا ساری کتاب پڑھ لے گا۔ اک اَنھّا اے کہ تمام عجائب خانہ وچ فیر آیا۔ تے کچھ خبر وی نئيں۔
دفتر سوم وچ اپنی بعض کتاباں دے دیباچے۔ بعض مصنفاں سلف دیاں کتاباں وچوں کسی کتاب نوں دیکھیا اے۔ اسنوں دیکھ کے جو جو خیال گزرے نيں۔ انئيں کيتی تصویر اک نثر دے رنگ وچ کھچ دتی اے۔ اس زمانہ وچ کوئی ریویو دا ناں وی ایشیا وچ نہ جاندا سی۔ اس دے نکتہ یاب فکر نوں دیکھو کہ تن سو برس پہلے ادھر گیا اکثر جگہ نفس ناطقہ دے مراتب عالی۔ طبیعت کيتی وارستگی۔ دل دی آزادی۔ جس وچ دین تے دنیا توں بیزاری۔ باوجود اس دے خیالات دی بلندی پروازی دا اک عالم آباد اے۔ بے خبر کہندے نيں۔ کہ دونے بھائی دہرئیے سن ۔ بد مذہب سن ۔ اوتھے آ کے دیکھو سبحان اللہ ایہ جنید بغدادی بول رہے نيں یا شیخ شبلی تے حقیقت وچ خدا جانے کیہ نيں۔ اس دفتر دے شائق نوں چاہیے کہ فلسفہ تے حکمت دے نال تصوف تے حکمت اشراق توں وی بہرہ کافی حاصل ہوئے۔ تب لطف اٹھائے گا۔ ورنہ کھانا کھائے جائو۔ نوالے چبائے جائو۔ پیٹ بھر جائے گا۔ مزہ پُچھو تاں کچھ نئيں۔
اس وچ بعض سفید بیاضاں اُتے دیباچے لکھے نيں۔ کہ کسی وچ چیدہ تے برگزیدہ اپنی پسند دے اشعار شعرائے باکمال دے لکھدے نيں۔ کسی وچ بعض کتاباں دی کوئی عبارت یا تاریخی روایت پسند آندی سی۔ اوہ لکھ لیندے سن ۔ کسی وچ کچھ موندی نظم یا نثر ہوئے کے اپنی طبیعت توں ٹپکتے سن ۔ اوہ وی ٹانک لیا کردے سن ۔ کسی وچ حساب کتاب دی یادداشت لکھدے سن ۔ افسوس اوہ جواہر دے ٹکڑے ہن کتھے ملدے نيں۔ کتاباں اُتے خاتمے لکھے نيں۔ یا انہاں اُتے اپنی رائے لکھی اے انہاں دے اخیر وچ ایہ وی لکھ دتا اے کہ ایہ فلاں تریخ فلاں مقام وچ لکھیا گیا۔ معلوم ہُندا اے کہ جو کیفیت سانوں اج انہاں دے دیکھنے توں حاصل ہُندی اے۔ ایہ اسنوں ايسے وقت معلوم سی۔ اکثر تحریراں لاہور وچ ۔ بعض کشمیر وچ ۔ بعض خاندیس وچ لکھایاں نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ انہاں نوں پڑھ کر سانوں ضرور خیال آندا اے کہ لاہور وچ اس وقت کيتا عالم ہوئے گا۔ تے اوہ خود کس طرح ایتھے بیٹھیا ہوئے گا۔ جدوں ایہ لکھ رہیا ہوئے گا۔ کشمیر تے اس دے اطراف وچ دو دفعہ میرا گزر ہويا۔ کئی مقاماں اُتے دونے بھائی یاد آئے تے دل اُتے عجب عالم گزریا (امیر حیدر بلگرامی سوانح اکبر ی وچ لکھدے نيں کہ مکاتبات ابوالفضل دے چار دفتر سن ۔ چوتھا خدا جانے کیہ ہویا)۔
عیار دانش
کتاب کلیلہ تے دمنہ اے۔ اصل سنسکرت وچ سی۔ ایتھے توں نوشیرواں نے منگائی۔ اوتھے مدت تک ايسے عہد دی فارسی بولی وچ جاری رہی۔ عباسیہ دے زمانہ وچ بغداد وچ پہنچ کے عربی وچ ترجمہ ہوئی۔ سامانیاں دے عہد وچ رودکی نے نظم کيتی۔ بعد اس دے کئی قالب بدل کے ملیا حسین واعظ دی بولی توں فارسی متعارف دے کپڑے پہنے تے فیر اپنے اصل وطن یعنی ہندوستان وچ آئی۔ اکبر نے جو اسنوں دیکھیا تاں خیال آیا کہ جدوں اصل سنسکرت ساڈے پاس موجود اے۔ تاں ايسے دے مطابق کیوں نہ ہوئے۔ دوسرے ایہ کہ کتاب مذکور پندو نصائح دے لحاظ توں خاص تے عام دے لئی کار آمد اے۔ ایہ ایسی عبارت وچ ہونی چاہیے۔ جسنوں سب سمجھ سکن۔ انوار سہیلی لغات تے استعارات دے اک پیچ وچ آ کے مشکل ہوئے گئی اے۔ شیخ نوں حکم دتا کہ اصل سنسکرت نوں سامنے رکھ دے ترجمہ کرو۔ چنانچہ چند روز وچ تمام کر کے ۹۹۶ھ وچ خاتمہ لکھ دتا۔ مگر خاتمہ وی اوہ لکھیا اے۔ کہ معنی آفرینی دی روح شاد ہُندی اے۔
ملا صاحب اس اُتے وی اپنی کتاب وچ اک وار کر گئے۔ اکبر دے احکام جدیدہ دی شکایت کردے کردے فرماندے نيں۔ کہ اسلام دی ہر گل نال نفرت اے۔ علوم توں بیزاری اے۔ بولی وی پسند نئيں۔ حروف وی نامرغوب نيں۔ ملیا حسین واعظ نے کلیلہ دمنہ دا ترجمہ انوار سہیلی کيتا خوب لکھیا سی۔ ہن ابوالفضل نوں حکم ہويا۔ کہ اسنوں عام صاف ننگی فارسی وچ لکھو۔ جس وچ استعارہ تے تشبیہ وی نہ ہوئے۔ عربی لفظاں وی نہ ہون۔
بالفرض ملیا صاحب دی رائے اکبر دے باب وچ بالکل واقعی ہوئے۔ لیکن ايسے مقدمہ خاص نوں دیکھ کے کہہ سکدے نيں۔ کہ ابوالفضل اُتے ہر جگہ طعن بے جا اے۔ ایہ تاں ظاہر اے کہ شیخ دا تے اس دے بزرگاں دا جو کچھ سرمایۂ فخر تے کمال سی۔ ایہی عربی دے علوم تے عربی بولی سی۔ اسنوں انہاں چیزاں نال نفرت تے بیزاری ہونی ممکن نئيں ۔ ہاں اپنے بادشاہ دا فرماں بردار نوکر سی۔ اپنی مصلحت نوں سمجھدا سی۔ آقا تے نوکر کے مراتب نوں خوب پہچاندا سی۔ جے اوہ اس دے حکماں دی صدق دل توں تعمیل نہ کردا تاں کيتا کردا۔ نمک حرام ہُندا؟ تے خدا نوں کيتا جواب دیندا؟ تے اکبر دے اس حکم توں بیزاری دا نتیجہ کِداں کڈ سکدے نيں؟ جے اک دشواری نوں آسانی دی منزل اُتے پہنچیا دتا۔ تاں اس وچ کفر کيتا ہوئے گیا۔ ملیا صاحب دے ہتھ وچ قلم اے۔ ایہ وی اپنے ملک تصنیف دے اکبر بادشاہ نيں۔ جو جی چاہے لکھ جاواں۔
رقعات ابوالفضل
یہ اس انداز دے خطوط نيں جو انگریزی ملازماں وچ نج دی (پرائیویٹ) تحریراں کہلاندی نيں۔ اک اک فقرہ قابل دیکھنے دے اے۔ انہاں توں اس دے طبعی حالات۔ دلی خیالات او ر گھر دے معاملات معلوم ہُندے نيں۔ فیر وی مزہ جبھی آئے گا کہ اس عہد دے تاریخی حالات تے اہل زمانہ دے جزوی جزوی امورات توں خوب واقف ہوئے۔ سبحان اللہ جنہاں شیخ ابوالفضل دے لئی وی لکھ چکيا ہون۔ کہ کدی شیخ شبلی نيں تے کدی جنید بغدادی۔ انہاں نے خان خاناں دے باب وچ جو جو کچھ لکھیا اے۔ وچ اسنوں پڑھ کر شرماندا ہون۔ تے خان خاناں وی اوہ کہ جدوں پہلے دفتر وچ اسنوں اکبر دی طرف توں فرمان لکھدے نيں۔ تاں محبت دا ایہ عالم اے کہ دل تے جان تے دم تے ہوش فدا ہوئے جاندے نيں۔ دوسرے دفتر وچ اپنی طرف توں خط لکھدے نيں۔ تاں محبت دا ایہ عالم اے کہ دل تے جان تے دم تے ہوش فدا ہوئے جاندے نيں۔ بیرم خاں تاں کيتا؟ ایہ معلوم ہُندا اے۔ کہ ماں دے پیار بھرے سینہ توں دُدھ بہا اے۔ باوجود اس دے جدوں کہ خاندیس وچ خانخاناں شہزادہ دانیال دے نال ملک گیری کر رہیا اے۔ بعض اطراف وچ ایہ خود لشکر لئے پھردے نيں۔ کدی دونے پاس پاس آ جاندے نيں۔ کدی دور جا پڑدے نيں۔ تے کم دونے دے باہم دست تے گریباں نيں۔ اوتھے توں بعض عرضداشتاں وچ اکبر نوں تے اکبر دی ماں تے اکبر دے بیٹے۔ تے شہزادہ سلیم یعنی جہانگیر نوں عرضیاں لکھایاں نيں۔ انہاں وچ خانخاناں دی بابت اوہ کچھ لکھدے نيں اورایداں دے ایداں دے خیالات وچ اول مضموناں نوں ادا کردے نيں کہ عقل حیران ہوئے کے کہندی اے۔ یا حضرت جنید آپ تے ایہ خیالات یا حضرت بایزید آپ تے ایہ مقالات۔ وچ انہاں وچوں بعض عرائض دی نقلاں اخیر وچ ضرور لکھاں گا۔ انشاء اللہ تعالیٰ۔
کشکول
فقیر دی کشتی گدائی نوں کہندے نيں۔ کہ ہر شخص نے دیکھی ہوئے گی۔ جو کچھ پاندا اے۔ پلائو۔ خواہ چنے دے دانے۔ آٹا ہوئے کہ روٹی۔ دال کہ بوٹی۔ ہر طرح دا ٹکڑا ۔ گھی وچ تر کہ سوکھا۔ کچھ نال ہوئے ۔ کہ روکھا۔ باسی۔ تازہ۔ مٹھا۔سلونا۔ ترکاری۔ میوہ غرض سب کچھ اس وچ ہُندا اے۔ صاحب شوق تے طالب استعداد جو کتاباں دی سیر کردا اے۔ اوہ اک سادی کتاب پاس رکھدا اے۔ جو مطلب پسند آندا اے ۔ کسی علم دا ہوئے۔ کسی فن دا ہوئے۔ نثر یا نظم اس وچ لکھدا جاندا اے۔ اسنوں کشکول کہندے نيں۔ اکثر علما دے کشکول مشہور نيں تے انہاں توں طالب شائق نوں سرمایہ معلومات دا حاصل ہُندا اے۔ دلی وچ ميں نے اک نسخہ ابوالفضل دے کشکول دا دیکھیا سی۔ شیخ ابوالخیر دے ہتھ دا لکھیا ہويا سی۔
جامع اللغات
اک مختصر کتاب لغت وچ اے۔ عالم طالب علمی وچ لفظاں جمع کيتے ہون گے۔ اسنوں ابوالفضل جداں محقق دی طرف منسوب کردے ہوئے شرم آٹی اے۔
رزمنامہ
)ترجمہ مہابھارت) اُتے دو جزو دا خطبہ لکھیا اے۔
ان دی تصنیفات دے دیکھنے توں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ عاشقانہ تے رنگین مضامین زمین طبع وچ بوہت گھٹ سرسبر ہُندے سن ۔ بہاریہ مضامین تے گل تے بلبل تے حسن تے جمال دے اشعار کدرے اتفاقاً خاص سبب توں لیانے پڑدے تاں مجبور لاندے سن ۔ طبیعت کيتی اصلی پیداواری جو کچھ سی اوہ نفس ناطقہ دے خیالات ۔ حکمت۔ معرفت۔ فلسفہ۔ پند۔ نصیحت۔ دنیا دی بے حقیقتی تے اہل دنیا دی ہوساں دی تحقیر ہُندی سی۔ انہاں تحریراں توں ایہ وی معلوم ہُندا اے۔ جو کچھ لکھدے سن ۔ قلم برداشتہ لکھدے سن ۔ تے طبیعت کيتی آمد توں کہندے سن ۔ انہاں نوں اپنی تحریر وچ جانکاہی تے عرق ریزی اُتے زور نہ ڈالنا پڑدا سی۔ انہاں دے پاس دو جوہر خداداد سن ۔ اول مضامین تے مطلب کيتی بہتات۔ دوسرے قدرت کلام تے لفظاں دی مساعدت۔ کیونجے جے ایہ نہ ہُندے تاں کلام وچ ایسی صفائی تے روانی نہ ہُندی۔
نظم وچ کوئی کتاب نئيں لکھی۔ لیکن ایہ نہ سمجھنا کہ اس دی طبیعت قدرتی شاعری توں محروم سی۔ ميں نے غور کر کے دیکھیا اے۔ جتھے کچھ لکھیا اے تے جِنّا لکھیا اے۔ ایسا لکھیا اے۔ کہ کانٹے دی تول۔ ایہ ضرور اے کہ ضرورت دا بندہ تے وقت دا پابند سی۔ بے ضرورت کوئی کم ہوئے۔ اس دے قانون وچ جائز نہ سی۔ جتھے مناسب تے موزاں دیکھدا اے۔ نثر دے میدان نوں نظم دے گلدستےآں توں سجاندا اے۔ جس توں ثابت ہُندا اے ۔ کہ طبیعت حاضر سی۔ تے عین موقع اُتے مدد دیندی سی۔ جو مضمون چاہندا سی۔ نہایت سنجیدہ تے برجستہ لفظاں تے چست ترکیب دے نال موزاں کردا سی۔ مگر اوہی کہ جِنّی ضرورت ہو۔بلکہ ایہ سنجیدگی تے برجستگی وڈے بھائی دے کلام نوں حاصل نہ سی۔ اکثر مثنوی دے ڈھنگ وچ چند شعر لکھدا اے تے نظامی دے مخزن اسرار تے سکندر نامہ توں ملیا دیندا اے۔ قصیدہ دے انداز وچ انوری توں پہلو ماردا اے۔ تے اگے نکل جاندا اے۔
شکل تے شمائل
اکبر نامہ دے خاتمہ وچ شیخ نے خدا دی چند نعمتاں دا ذکر کيتا اے۔ انہاں وچ نمبر ۵و ۶ توں معلوم ہُندا اے۔ کہ اوہ ہتھ پائاں ڈیل ڈول وچ معتدل سن ۔ اعضا وچ تناسب تے اعتدال سی۔ اکثر تندرست رہندے سن ۔ مگر رنگ دے کالے سن ۔ عرائض مندرجہ دے اخیر وچ تسيں دیکھو گے۔ کئی جگہ خانخاناں دی شکایت وچ لکھدے نيں۔ کہ حضور اوہ جِنّا رنگ دا گورا اے۔ اِنّا ہی دل دا سیاہ اے۔ وچ اگرچہ رنگ دا کالا ہون۔ مگر دل دا سیاہ نئيں۔ اہل نظر نے انہاں دی تصنیفات نوں اکثر پڑھیا ہوئے گا۔ تے خیال کيتا ہوئے گا۔ تاں ضرور کھل گیا ہوئے گا۔ کہ اوہ اک متین کم سخن متحمل شخص ہوئے ں گے۔ چہرے توں ہر وقت معلوم ہُندا ہوئے گا۔ کہ کچھ سوچ رہے نيں۔ ہر کم وچ ہر گل وچ چلنے پھرنے وچ آہستگی ہوئے گی۔ چنانچہ ایہی گلاں اس وقت دی تاریخاں دے متفرق مقاماں توں تراوش کردیاں نيں۔
ماثر الامراسنوں معلوم ہُندا اے۔ کہ کدی حرف ناشائستہ انہاں دے منہ توں نہ نکلدا سی۔ فحش یا گالی توں بولی آلودہ نہ کردے سن ۔ غیر تاں درکنار اپنے نوکر تک اُتے وی خفا نہ ہُندے سن ۔ غیر حاضری دی تنخواہ انہاں دی سرکار وچ مجرا نہ لیندے سن ۔ جس نوں اوہ نوکر رکھدے سن ۔ فیر موقوف نہ کردے سن ۔ نکما نالائق ہُندا ۔ تاں اس دی خدمتاں نوں ادل بدل کردے رہندے۔ جدوں تک رکھ سکدے۔ رہنے ہی دیندے۔ اوہ کہندے سن ۔ کہ جے موقوف ہوئے کے نکلے گا۔ تاں نالائق سمجھ کر کوئی نوکر نہ رکھے گا۔
جب آفتاب حمل وچ آندا تے نواں سال شروع ہُندا ۔ تاں گھر تے تمام کارخانےآں نوں دیکھدے۔ حساب کتاب دا فیصلہ کردے۔ گوشوارےآں دی لسٹ لکھوا کر دفتر وچ رکھ لیندے تے کتاباں نوں جلوا دیندے۔ سب پوشاک نوکراں نوں ونڈ دیندے سن ۔ مگر پائجامہ سامنے جلوا دیندے سن (خدا جانے اس وچ کیہ مصلحت سی) شیخ دی تن بیبیاں سن۔ ۱۔ ہندوستان ی۔ غالباً ایہی گھر والی ہوئے گی۔ جس دے نال ماں باپ نے شادی کر کے بیٹے دا گھر آباد کيتا ہوئے گا۔ ۲۔ کشمیر ن۔ عجب نئيں کہ پنجاب تے کشمیر دے سفراں وچ خود تفریح طبع دا سامان بہم پہنچایا ہوئے۔ اگرچہ اس متین فاضل تے منصفانہ خیالات دے آدمی توں ایہ گل بعید اے مگر انسان اے اک وقت دل شگفتہ وی ہُندا اے۔ ۳۔ ایران ی۔ جے میرے رائے غلط نہ ہوئے۔ تاں ایہ بی بی فقط بولی دی درستی تے خاص خاص محاورات رواں کرنے دی غرض نال کيتی ہوئے گی۔ فارسی دی انشا پردازی اس دا کم سی۔ بولی دا جویا سی۔ ہزاراں محاورے ایداں دے ہُندے نيں کہ اپنے مقام اُتے خود بخود ہی ادا ہوئے جاندے نيں۔ نہ پُچھنے والا پوچھ سکدا اے۔ نہ دسنے والا بتا سکدا اے۔ صاحب بولی سیاق تحریر وچ بول جاندا اے۔ تے طالب بولی اوتھے گرہ وچ بنھ لیندا اے۔ پس خانہ داری دی جزئیات تے گھر دے کاروبار دی ادنیٰ ادنیٰ گل فرہنگ تے مصطلحات توں کدوں حاصل ہوئے سکدی اے۔ ایہ کتاباں توں وی معلوم ہُندا اے۔ کہ دونے بھائیاں دی صحبت وچ ہمیشہ ایران ی موجود رہندے سن ۔ تے تمام خدمتگار تے کسب تے کار دے لوک ایران ی ہی سی۔ مگر گھریلو گلاں تاں گھر ہی وچ ہُندیاں نيں۔ اصلی محاورات اس ترکیب دے بغیر نئيں حاصل ہُندے ۔
دستر خوان
کھانے دا حال سن کر تعجب آندا اے۔ اجناس دا وزن ۲۲ سیر ہُندا سی۔ کہ مختلف رنگاں توں پک کر دستر خوان اُتے لگدیاں سن۔ عبدالرحمن پاس بیٹھدا سی۔ تے خانساماں دی طرح دیکھدا رہندا سی۔ خانساماں وی سامنے حاضر رہندا سی۔ دونے خیال رکھدے سن ۔ کہ کس رکابی وچوں دو تن یا کئی نوالے کھائے۔ جس کھانے وچوں اک ہی دفعہ کھایا تے چھڈ دتا۔ اوہ دوسرے وقت دستر خوان اُتے نہ آندا سی۔ کسی کھانے وچ آب تے نمک دا فرق ہُندا تاں آپ فقط اشارہ کردا۔ یعنی چکھو۔ اوہ چکھ کر خانساماں نوں دیندا۔ منہ توں کچھ نہ کہندا۔ خانساماں اس دا تدارک کردا۔ جدوں دکن دی مہم اُتے سی۔ دستر خوان وسیع تے کھانے ایداں دے پرتکلف تے عمدہ ہُندے سن کہ اج کل دے لوکاں نوں یقین نہ آئے۔ اک وڈی خیمہ وچ دستر خوان چنا جاندا سی۔ ہزار عمدہ قاباں کھانے دی معہ اس دے لوازمات دے ہودیاں سن تے سب امرا وچ بٹ جاندیاں سن۔ پاس ہی تے وڈا خیمہ ہُندا سی۔ اس وچ کم درجہ دے لوک جمع ہُندے سن ۔ تے کھانے کھاندے سن ۔ باورچی خانہ ہر وقت گرم رہندا سی۔ تے کھچڑی دی دیگاں تاں ہر وقت چڑھی ہی رہدیاں سن۔ جو بھُکھا آندا سی۔ رزق پاندا سی۔ تے کھاندا سی۔
چھبیسواں شکرانہ اداکردے نيں۔ کہ ۱۲ شعبان پیر دی رات ۹۷۹ھ وچ لڑکا ہويا۔ مبارک دادا نے پوتے دا ناں عبدالرحمن رکھیا ۔ خود فرماندے نيں۔ جے ہندی نژاد اے۔ مگر مشرب یونانی رکھدا اے۔ حضور نے اسنوں کوکہ یعنی اپنے دو بھائیاں وچ شامل کيتا اے۔ (اکبر ہی نے اس دی شادی سعادت یار خاں کوکہ دی بیٹی دے نال دی سی)
ستائیسواں شکرانہ اے ۔ کہ ۳ ذیقعد ۹۹۹ھ جمع نوں عبدالرحمن دے ہاں لڑکا ہويا۔ گیندی خداوند نے پشوتن ناں رکھیا۔
عبدالرحمن
عبدالرحمن نے جو باپ دے نال دکن وچ جانبازیاں کيتياں کچھ کچھ بیان ہوئیاں۔ اوہ حقیقت وچ وڈا بہادر سی۔ جنہاں معرکےآں وچ جنگ آزمودہ سپاہی جھجک جاندے سن ۔ اوہ جھپٹ کر جاندا سی تے دلاوری تے دانائی دے زور توں انہاں معاملےآں نوں فیصلہ کر دیندا سی۔ اسنوں زمانہ دے اہل تاریح تیر روئے ترکش لکھدے نيں۔ تلنگانہ وغیرہ دی مسانوں مار دے اس نے باپ دے نال دکن وچ وڈا ناں پید اکیا۔ اکبر دے سرداراں وچ شیر خواجہ کہنہ عمل سپاہی سی۔ کدرے اس دے نال تے کدرے اگے ودھ کے خوب خوب تلواراں ماراں۔ تے ملک عنبر دکن دے بہادر سردار نوں دھاوے مار مار دے تے میدان جما جما کر شکستاں دتیاں
جہانگیر دی ایہ گل قابل تعریف اے۔ کہ اس نے باپ دے غصہ نوں بیٹے دے حق وچ بالکل بھلا دتا۔ دو ہزاری منصب عطا کيتا۔ تے افضل خاں خطاب دتا۔ ۳ جلوس وچ اسلام خاں اس دے ماماں دی جگہ بہار دا صوبہ دار کيتا۔ بلکہ گورکھپور وی جاگیر دتا۔ جدوں ایہ بہار دا حاکم سی۔ تاں صدر مقام پٹنہ سی۔ اک جعلساز فقیر قطب الدین ناں ادھر آیا۔اور لوکاں نوں بہکایا۔ کہ وچ جہانگیر دا بیٹا خسرو ہون۔ قسمت نے یاوری نہ دی مہم بگڑ گئی۔ ہن اس حال وچ پھردا ہون۔ کچھ واقعہ طلب لوک لالچ توں کچھ رحم کھا کر اس دے نال ہوئے گئے۔ اس نے فوراً پٹنہ اُتے دھاوا کيتا۔ اوتھے شیخ بنارسی تے مرزا غیاث عبدالرحمن دی طرف توں حاکم سن ۔ انہاں نے ایسی بزدلی کيتی۔ کہ جعلی خسرو قابض ہوئے گیا۔ تے کل اسباب تے خزانہ سب ہتھ آیا۔ رحمن سندے ہی شیر دی طرح آیا۔ جعلی خسرو مورچے بنھ کر سامنے ہويا۔ دریائے پن پن اُتے لڑائی ہوئی۔ مگر پہلے ہی حملے وچ جعلی فوج تتر بتر ہوئے گئی۔ تے اوہ بھج کر قلعہ وچ گھس گیا۔ رحمن وی پِچھے ہی پِچھے پہنچے تے پھڑ کر مار ڈالیا۔ دو ناں بزدل سرداراں نوں دربار وچ بھیج دتا۔ جہانگیر سزا دے معاملے وچ وڈے دھیمے سن ۔ انہاں نے انہاں دے سر منڈوائے۔ عورتاں دے کپڑے پہنائے تے الٹے گدھاں اُتے بٹھا کر شہر وچ پھرایا۔ چند ہی روز بعد رحمن بیمار ہوئے۔ جدوں دربار وچ گئے وڈی عزت ہوئی۔ افسوس کہ ۸جلوس جہانگیری وچ باپ دے ۱۱ برس بعد مر گئے۔ پشوتن اک بیٹا چھڈیا۔ پشوتن نے جہانگیر دے عہد وچ ۷ سو پیادہ ۔ ۳ سو سوار دی افسری تک ترقی کيتی۔ شاہجہان دے عہد وچ پانصدی دا منصب لیا۔ تے ۱۵ جلوس تک خدمتاں بجا لاندا رہیا۔
ميں نے وعدہ کيتا سی کہ خانخاناں وغیرہ دے باب وچ جو انہاں نے پھُل کترے نيں۔ آخر وچ انہاں دے ترجمہ توں ناظرین دا دل شگفتہ کراں گا۔ چنانچہ اک عرضی مہم دکن توں بادشاہ نوں لکھی اے۔ اس وچ القاب تے آداب طولانی دے بعد حالات مختلفہ دے ذیل وچ بعض امورات انتظامی خانخاناں دے متعلق لکھدے نيں۔ فیر کہندے نيں قسم اے عزت الٰہی کيتی۔ تے اس دی گواہی کافی اے کہ جو کچھ لکھیا اے۔ جو کہیا اے اوہی اے۔ اس وچ ذرا وی تے کچھ شبہ نئيں اے۔ واللہ باللہ ثم باللہ الطالب الغالب الحی الذی لایموت۔ کہ کئی دفعہ کئی بار اس دے آدماں نوں میرے پاس پھڑ کر لائے۔ تے اس دے نوشتے اقبال بادشاہی دے برخلاف پکڑے تے بجنسہٖ شہزادہ والا گوہر نوں دکھائے۔ تمام ارکان دولت انگشت بدنداں ہوئے گئے۔ ہتھ ملے تے رہ گئے۔ بیچارگی توں خاموش نيں۔ عجز تے انکسار دے سوا کوئی رستہ نئيں دیکھدے۔ چپ بیٹھے نيں۔ مگر وڈے چھوٹے۔ امیر غریب سب سمجھدے نيں کہ مہم دکن نوں ايسے نے الجھاوے وچ ڈالیا اے۔ تے ايسے دے سبب توں رکی ہوئی اے۔
قبلۂ من۔ فدوی نے کئی دفعہ عریضہ وچ عرض کيتا اے۔ مگر جواب شافی نئيں پاندا۔ عجب گل اے۔ کہ فدوی دی عرض وی غرض سمجھی جاندی اے۔ ابوالفضل اس درگاہ دا پلا ہويا اے تے خاک توں اٹھایا ہويا اے۔ خدا نہ کرے کہ غرض آلودہ کہے۔ تے اس وچ کوشش کرے جس وچ اس خاندان دی بدنامی ہوئے۔ صاحب من اسيں ہندوستان دے آدمی یکرو نيں۔ خدا نے ساڈی سرشت وچ دو روئی پیدا ہی نئيں کيتی۔ الحمد للہ کہ اسيں نمک نوں حلال کر کے کھاندے نيں۔ تے لوکاں دی طرح سفید رو تے سیاہ دل نئيں ۔ اگرچہ ظاہر وچ رنگت دا کالا ہون۔ باطن سفید رو اے۔ جداں آئینہ دے ظاہر وچ اس دی سیاہ رنگی توں وہم پڑدا اے۔ مگر خوب ملاحظہ فرماواں۔ پاکیزہ دراں تے صاف دل ہون۔ کھوٹ کپٹ کچھ نئيں۔ شعر
نیم مہ کز فروغ غیر دارد خانہ نورانی
چو خورشیدم کہ نور خانہ از شمع زباں دارم
اک ہور تحریر وچ فرماندے نيں۔ قبلۂ من۔ اگرچہ شہزادہ کامگار دے اوضاع تے عادات دی طرف توں ذرا خاطر جمع ہوئی اے۔ لیکن عبدالرحیم بیرم دے فن تے فریب نوں کيتا کیجئے تے کیہ کہئے کہ لکھنے وچ بیان عاجز تے کہنے وچ بولی قاصر اے۔ جے تمام عمر اس دی ذوفنیاں نوں لکھدے جائیے۔ فیر دیکھئے تاں عشر عشیر وی نئيں لکھیا۔ اک ذات بے بدل اے۔ کہ نظیر تے شبیہ نئيں رکھدی۔ مکرو دغا وچ یگانہ تے بے بدل زمانہ اے۔ کیوںکہ اسنوں ہر باطن وچ گزر اے۔ تے ہر طرح دی ظاہر کیتی خبر اے۔ حالے دل وچ گل نئيں لنگھدی کہ اسنوں آگاہی ہوئے جاندی اے۔ انسان اپنے کم دا ارادہ نئيں کردا۔ کہ اسنوں معلوم ہوئے جاندا اے۔ سبحان اللہ مجھ سرگردان بادیۂ حیرت نوں اس تفکر نے گھیررا اے کہ کِداں دی چالاکی اے۔ کِداں دی طراری تے مکاری اے۔ کہ خدا تعالیٰ نے اسنوں کرامت فرمائی اے لیکن ایہ گل ذرا دل وچ کھٹکتی اے۔ کہ ظاہرا مشیئت حق وچ سہو تے خطا ہوئی۔ جدوں ایہ زمانہ دا نادرہ کار تے بوالعجائب روزگار موجود اے۔ تاں عزازیل بیچارے نوں کہ اس دے اطفال دبستان وچ داخل ہونے دے قابل ہی نئيں۔ لعنت دے لئی کیوں اختیار کيتا؟ ع
در ہر بن موئے او زبانے دگر است
کوئی نمک کھائے تے اس بدسرشتی تے بدطیندی توں سلسلۂ تیموریہ دی دشمنی دل وچ رکھدا ہوئے۔ تاں اس دا کم کِداں چلے گا؟ کِداں انجام بخیر ہوئے گا؟ کِداں نیکی دا منہ دیکھے گا؟ قبلۂ من۔ تمام دن تمام رات عنبر مقہور دے جاسوس تے مخبر موجود رہندے نيں۔ تے بے خطر تے بے کھٹکے انہاں توں شیروشکر رہندا اے۔ شہزادہ والا گوہر دا ملاحظہ تے رعایت ادب کچھ وی نئيں اے۔ اِنّی وی پروا نئيں کہ شاید کوئی درگاہ عالی وچ لکھ بھیجے! تے حضور نوں ملال ہوئے۔ ایہ بے حیائی تے بے پروائی اے۔ دعاگو شرطیہ لکھدا اے۔ کہ جے اوہ اس ملک وچ نہ ہوئے تاں اک سال وچ دکن دی مہم پاک تے صاف کر دیندا اے۔ لیکن کيتا کرے تے کیہ کر سکدا اے۔ اس دا نقش ایسا جم گیا اے۔ کہ حضور نوں وی تے شہزادۂ عالمیان نوں وی اعتقاد ہوگیا اے۔ کہ دکن دی مہم اس بغیر فتح نہ ہوئے گی۔ تے جدوں اوہ نہ ہوئے گا کچھ نہ ہوئے گا۔ لانسلم۔ لانسلم۔ لانسلم۔ کوئی نہ مانے۔ وچ نہ ماناں گا۔ تسيں وی نہ مانو کہ ایسا ہوئے گا۔ بلکہ قضیہ بالعکس اے کیونجے جدوں اوہ اس ملک وچ نہ ہوئے گا۔ مہم دا کم بن جائے گا۔ تے تھوڑے عرصے وچ ۔ ذرا سی دیر وچ دکن ہتھ آ جائے گا تے دکنی آ کے سلام کرن گے۔ مانع الخیر اوہی اے۔ حقاً حقاً ثم حقا، لعزۃ اللہ تعالیٰ تے کفی باللہ شہیدا۔ کہ جو کچھ ميں نے کہیا اے تے لکھیا اے ایہی اے۔ اصلاً تے قطعاً اس وچ شبہ نئيں۔ واللہ باللہ تاللہ الغالب الحے الذی لایموت۔ کہ کئی بار اس دے آدمیاں نوں گرفتار کر کے دعا گو دے پاس لیائے تے اس دے نوشتے کہ بالکل اقبال تے دولت بادشاہی دے مخالف نيں۔ بجنسہٖ شہزادۂ والا گوہر نوں دکھائے۔ تمام ارکان دولت دنداں وچ انگلیاں دے کے رہ گئے تے ہتھ ملدے سن ۔ سب بیچارگی تے ناچاری توں چپ لگائے نيں۔ تے عجز تے انکسار وچ اپنا بھلا دیکھدے نيں۔ تے خاموشی نوں نباہے جاندے نيں۔ اعلیٰ ادنیٰ چھوٹے وڈے سب سمجھے ہوئے نيں۔ کہ مہم دکن نوں اوہی الجھاوے وچ ڈالدا اے۔ تے ايسے دے کرتوتاں توں مہم بند اے۔ شعر
ہر کہ زبانش دگر تے دل دگر
تیغ بباید زدنش بر جگر
(اک ہور عرضی وچ ) قلبۂ ابوالفضل۔ وچ تاں لکھدے لکھدے تھک گیا۔ حضور دے دلنشاں نئيں ہُندا۔ انتہا ایہ اے۔ کہ حضور اسنوں معزول نہ فرماواں۔ اِنّا ہی لکھياں۔ کہ فلاں شخص دی بے مصلحت کچھ کم نہ کرو۔ تے ساڈے کہے توں پھروگے۔ تاں آزردگی تے رنج ہوئے گا۔
شاید اسنوں پڑھ کر اس دے دل وچ اثر ہوئے۔ بعض گلاں وچ ذرا سانوں وی شریک کر ليا کرے۔
جہانگیر نوں اک عرضی دکن توں لکھی اے۔ ذرا دیکھو نوجوان لڑکےآں نوں شیخ صاحب کن گلاں توں تے کِداں لفظاں تے عبارت توں پھسلاندے نيں۔ وڈے لمبے آداب القاب دے بعد لکھدے نيں۔ کہ دنیا شش جہت وچ محصور اے۔ وچ وی شش جہت وچ اپنی عرض نوں منحصر کر توں ہون۔ جہت اول ایہ اے تے دویم ایہ اے۔ تیسری جہت دے ضمن وچ لکھدے نيں کہ شہزادہ دانیال دن رات شراب وچ غرق اے۔ کوئی تدبیر راہ اصلاح اُتے نئيں لا سکدی۔ کئی دفعہ حضرت اعلیٰ دی خدمت اقدس وچ عرضداشت لکھ چکيا ہون۔ بہتر اے۔ کہ تسيں خود بدولت تے سعادت اجازت لے کے ادھر تشریف لے آئو۔ دانیال نوں گجرات بھجوا دو۔ تواڈے آنے توں تمام دکنیاں نوں عبرت ہوئے جائے گی۔ تے عنقریب دکن فتح ہوئے جائے گا۔ عنبر سیاہ رو خود آ کے حاضر ہوئے جائے گا۔ چاہیدا سی کہ آپ ا س باب وچ صاف تے صریح لکھ کے مینوں گھلدے۔ لیکن اصلاً تے قطعاً متوجہ نہ ہوئے۔ تے اس امر وچ کوشش نہ فرمائی تے کدی اس دعا گو نوں جواب شافی توں سرفراز نہ فرمایا۔ وچ ناں جاندا کہ اس دا باعث کيتا ہوئے گا۔ تے بندہ توں کیہڑی خطا ہوئی ہوئے گی کہ جس توں خاطر شریف اُتے ملال ہوئے ا ہوئے گا۔ خدا گواہ اے کہ جو بندہ دی طرف توں دشمناں نے آپ توں کہیا اے واللہ جھوٹھ باللہ جھوٹھ۔ ثم باللہ جھوٹھ اے۔ خدا نہ کرے کہ بندہ توں آنحضرت (آپ) دے باب وچ حرف ناشائستہ سرزد ہوئے۔ ساری گل ایہ اے کہ بندہ دی بدنصیبی اس درجہ اُتے پہنچی اے۔ کہ باوجود دولت خواہی تے خاکساری دے غرض گو روسیاہ لوک آپ توں نامناسب گلاں کہندے نيں۔ اس وچ میری کيتا خطا۔ مگر خدا توں امیدوار اے کہ جو کسی دی بدی دے درپے ہوئے گا۔ اچھی طرح توں اس دی جزا پائے گا۔ اللہ دے ہزار ناواں توں اک ناں حق اے۔ جدوں اوہی ناحق دا سزاوار ہوئے گا۔ تاں حق کون کريں گا۔ دوسرے ایہ کہ گنجائش کيتا اے ؟ جو وچ حضرت اعلیٰ توں تواڈی برائی کہون۔ کيتا مینوں اِنّا وی شعور نئيں۔ کہ بادشاہی دے سنبھالنے دی لیاقت کسے اے ؟ خاندان تیموریہ دا ننگ تے ناموس کون رکھدا اے اَنھّا وی ہوئے تاں اپنی قباحت سمجھ سکدا اے تے چشم دل توں دیکھ سکدا اے۔ چہ جائیکہ صاحب نظر۔ وچ کور نئيں۔ کج فہم ہاں تاں ہون۔ مگر اِنّا تاں شاید سمجھاں کہ تسيں وچ تے اور شہزادےآں وچ کیہ فرق اے۔ ع
ز کعبہ توں سرکویش ہزار فرسنگ است
آزاد خدا جانے شیخ صاحب نے کيتا کچھ موندی پروئے ہون گے۔ ميں نے مہم دکن دے ضمن وچ چند سطراں اکبر نامہ دی ترجمہ کر دتی نيں۔ انہاں توں انہاں دے اصلی خیالات معلوم ہوئے چکے مگر باوجود اس دے خیال کرو کہ کس خوبصورتی توں اپنی خیر خواہی دے نقش نوجوان لڑکے دے دل اُتے بٹھائے نيں۔ چوتھی جہت دے ضمن وچ لکھدے نيں۔ کہ بندہ نے کئی دفعہ عبدالرحیم بیرم دی نالائقی دے باب وچ حضور اعلیٰ نوں لکھیا کہ قبلۂ من اس توں آگاہ دل رہیاں۔ تے اس دے ظاہری چاپلوسی اُتے فریفتہ نہ ہون۔ ع
در ہر بن موئے او زبانے دگر است
عیاری تے مکاری وچ بے نظیر آفاق اے۔ خدا نے ویسا پیدا ہی نہیںکیا۔ اوہ خدا دی حد آفرینش توں بہت ودھ کے اے۔ دورنگی تے دہ زبانی ختم اے۔ تے نمک حرامی اس اُتے منحصر اے۔ خدا گواہ اے ملائک وی اس عرضی اُتے شہد بمافیہ لکھدے نيں۔ کہ دو دمان تیموریہ دا دشمن اے تے ایہ شیوہ اس دی میراث اے۔ آنحضرت اُتے روشن اے کہ بیرم نمک حرام نے اس سلسلۂ عالی دے برباد کرنے وچ کمی نئيں کيتی۔ کیہ کيتا کم کيتے۔ کیہ کيتا چالاں چلا۔ خدا خاندان والا دا مددگر سی۔ اس دے مکر تے حیلے نہ چلے۔ کچھ نہ کر سکا۔ خوار ہوئے گیا۔ کون برہنہ گنواراں دے ہتھ پيا۔ انہاں نے اسنوں وی کون برہنہ کر کے نچایا ۔ کہ من سگ ملکم۔ من سگ ملکم کہہ کے ناچا۔ آخر حق مرکز آ ٹھیرا۔ تے کیوں نے ٹھیرے۔ جتھے اکبر جداں بادشاہ عادل غازی ہوئے۔ اوتھے اوہ ذاتی کنگلا ہند دی بادشاہت کِداں لے سکدا۔ جتھے ایسا شہباز شاخسار ملک اُتے حی تے قائم ہوئے۔ اک بندر چار دانگ ہندوستان دی حکومت کِداں لے سکدا سی۔ جتھے تیموری نیستان دا نرہ شیر دڑو کتا ہوئے۔ گیدڑ دتی کیہ طاقت اے۔ کہ اس دا جانشین ہوئے۔
قصہ کوتاہ سخن مختصر۔ مہم دکن وچ اس توں ایداں دے معاملے نئيں دیکھے۔ ایسی گلاں نئيں سناں۔ کہ کہنے توں یقین وی آ جائے۔ تے لکھنے وچ مطلب وی ادا ہوئے جائے۔ حضور یقین فرماواں۔ کہ جدوں تک اوہ اس ملک وچ اے۔ ہر گز فتح نہ ہوئے گی۔ اسيں ناحق ٹھنڈا لوہا پیٹ رہے نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ آزاد دیکھنا باوجود اس متانت تے ثقاہت دے نوجواناں دی دلجوئی کرنے نوں کِداں دی گلاں کردے نيں۔ خیر دنیا وچ مطلب کڈنا چاہوئے۔ تاں سب ہی کچھ کرنا پڑدا اے۔ تے درباراں دے معاملے ایداں دے ہی ہُندے نيں۔
اکبر دے بیٹے نوں اک عرضی لکھی اے۔ اس وچ مختلف مطالب لکھدے لکھدے کہندے نيں شہزادہ والا گوہر دتی کیہ فریاد کراں تے شکایت کيتا لکھاں۔ جے ميں جاندا کہ ایتھے ایسی ایسی خرابیاں دامن گیر ہاں گی۔ تاں ہر گز ہر گز ادھر دا رخ نہ کردا۔ مگر انجینیئر قضا نے ہی مقدرماں لکھیا تاں چارہ کيتا؟ بندہ وچ کیہ طاقت اے۔ کہ مشیت حق نوں بدل سکے۔ وچ تاں زمانہ دی نیرنگیوںاور فلک دی کج رفتاریاں توں حیران سی۔ مگر جدوں اس عبدالرحیم نوں دیکھیا تاں سب بھُل گیا۔ بھرے زخم ہرے ہوئے گئے۔ پرانے ناسور فیر بہ نکلے۔ داغاں توں لہو ٹپک پيا۔ وچ کیہ کہاں کہ اس نادر الاعضا بوالعجوبۂ روزگار نوں شکوہ کراں۔ اس دے ہتھ توں زمانہ دے دل اُتے داغ پئے ہوئے نيں۔ تے افلاک اس دے ظلم توں سینہ چاک نيں۔ ع
باہر کہ بنگرم بہ سانوں داغ مبتلا است
جادوگر کہون۔ مگر اس دا سرمایہ اس توں بہت اے۔ سامری ہُندا تاں اس دے ہتھ توں چیخ اٹھدا اس دا اک گوسالہ سی۔ جس توں جادوگری کردا سی۔ اس دے ہزار گوسالے نيں کہ خلق عالم اس دے ہتھ توں فریاد کر رہی اے۔ سارے بادشاہی لشکر نوں گوسالہ بنا رکھیا اے تے جادو کاریاں کر رہیا اے۔ دکن دے لوکاں نوں ایسا پھسلایا اے۔ کہ پیغمبری دا دعویٰ کرے تاں حالے بندگی دا اقرار کردے نيں۔ تے اسنوں اپنا آفرید گار مندے نيں۔ سبحان اللہ کيتا مکاری اے۔ تے کیہ عیاری اے۔ کہ خدا نے اسنوں نصیب دی اے۔ شہزادہ عالمیان رات دن اس دے ہتھ توں نالاں نيں۔ تے فریاد تے فغاں کردے نيں۔ مگر اس اُتے نظر پئی تے گونگے ہوئے گئے۔ تن بدن وچ ذرا جنبش نئيں ہُندی۔ اپنے تئاں اس دے حوالے کے دتا اے۔ کئی دفعہ اس دی بے باکیاں تے نادر ستیاں دیکھ لی نيں۔ تے صریح کار ہائے ناشائستہ اس توں ہوئے نيں۔ چنانچہ اس دے خطوط جو عنبر برگشتہ روزگار نوں لکھے سن ۔ اوہ کاغذ ہتھوں لے کے شہزادے نوں دکھائے تے نقل درگاہ والا وچ بھیج دی۔ کچھ نہ ہويا۔ تے اس دا کچھ وی نہ کر سکے۔ وچ نامراد کس حساب تے کس شمار وچ ہون۔ تے کس جمع خرچ وچ داخل ہون۔ کہ اس دے اعمال ناشائستہ دا عوض لاں۔ بے چارہ دشت غربت وچ سرگرداں اپنے حال وچ حیران مینوں حضرت ظل الٰہی توں ایہ امید نہ سی۔ کہ میرے لئے اپنی خدمت توں جدائی تجویز کرن گے۔ تے ایسی عجیب بلا توں ٹکراواں گے۔ حیرت در حیرت اے کہ ایہ کیہ تجویز سی جو فرمائی۔ حق علیم اے۔ خلق اللہ نوں ایہ وہم سی۔ کہ جے قطب شمالی حرکت کر کے جنوب وچ چلا جائے۔ تے جنوبی جنبش کر کے شمال وچ جا گھتاں۔ تاں ہوئے سکدا اے۔ ابوالفضل شاید ہی برکات سعادت قرین توں دور ہوئے۔ خیر مینوں کيتا طاقت سی۔ کہ انہاں دے فرمانے وچ دخل داں۔ سروچشم کہہ کے قبول کيتا۔ تے انہاں دے حکم توں مہم دکن اُتے چلا آیا۔ مگر کیہڑی محندیاں سن کہ نہ پہنچیاں ۔ تے کیہڑی سختیاں سن کہ نئيں اٹھاواں۔ قبلۂ من۔ غماں دا لشکر ٹُٹ پيا اے۔ بیکس ۔ نہندا۔ نہ زرہ نہ چلدا۔ میدان مصیبت وچ کھڑا ہون۔ نہ بھاگنے دی طاقت اے۔ نہ لڑنے دا حوصلہ۔ ہاں حضور دی ہمت عالی جے رکاب امداد وچ قدم رکھے تے نیک دلی حقیقی نوں کم فرمائے۔ تاں اس کمترین دی مخلصی ہوئے جائے۔ آخری عمر حضرت دی قدمبوسی وچ گزارے کہ ابوالفضل دی سعادت دو جہان اس وچ مندرج اے۔ کوئی نیک ساعت تے مبارک گھڑی دیکھ کے حضور نوں سمجھائیے۔ تے للہ مینوں بلوائیے۔ وغیرہ وغیرہ۔
دانیال نوں اک طولانی عرضی وچ اپنے قاعدے دے بموجب مطالب مختلفہ تحریر کيتے نيں۔ اس وچ لکھدے نيں عبدالرحیم بدکردار عنبر روسیاہ برگشتہ روزگار دے نال یک دل تے یک بولی ہوئے کے فیلسوفی کر رہیا اے۔ خدائے عز تے جل حق اے۔ ناحق نوں اس دی درگاہ وچ رواج نئيں اے۔ انشاء اللہ تعالیٰ ہمیشہ اس دا کم تنزل وچ رہے گا۔ تے اس خاندان توں شرمندہ ہوئے گا۔ آقائے ابوالفضل ! جتھے تک ہوئے سکے۔ اسنوں اپنے رازاں توں آگاہ نہ کیجئے گا۔
مریم مکانی نوں لکھدے نيں کہ ۲۵ برس توں ایہ کہنہ لنگ مہم ايسے طرح چلی جاندی اے۔ ختم نئيں ہوئی۔ تے حضور سمجھدے نيں کہ دولت تیموری دا سارا رعب تے داب اس مہم اُتے منحصر اے۔ خدا نہ کرے کہ ایہ مہم بگڑے۔ ایہ مہم بگڑی تاں گل ہی بگڑ جائے گی۔ حضور سمجھاواں کہ حضرت اعلیٰ للہ توجہ فرماواں۔ تے فیر اوہی عبدالرحیم بیرم دا رونا روندے نيں۔
اسی تحریر وچ ایہ وی لکھدے نيںکہ ملک دکن عجب ملک اے۔ خوشحالی نوں خدا نے ایتھے پیدا ہی نئيں کيتا اکثر جگہ لکھدے نيں۔ کہ کابل تے قندھار تے پنجاب تے ملک نيں۔ اوتھے دے تے معاملے سن ۔ ایتھے انداز کچھ تے اے۔ جو گلاں اوتھے کر جاندے نيں۔ اوہ ایتھے پیش ہی نئيں جاندیاں۔
یہ گل وی ہر عرض وچ لکھدے نيں۔ کہ حضور اعلیٰ نے کئی بار فدوی نوں لکھیا اے کہ اساں توانوں اپنی جگہ بھیجیا اے۔ تے جتھے سانوں آپ جانا سی۔ اوتھے توانوں بھیجیا۔ توانوں سفید تے سیاہ دا اختیار اے جسنوں چاہو کڈ دو۔ مختار ہوئے ایہ کیہ اے کہ بار بار عبدالرحیم بیرم دے باب وچ لکھدا ہاں تے نئيں سندے۔
تاریخاں توں وی معلوم ہويا تے بزرگاں توں وی سنیا کہ ایہ دونے بھائی پہلو سبز سن ۔ اہل کمال۔ علما۔ شرفا۔ مشائخ تے اہل طریقت جو آندے سن ۔ انہاں توں بمروت پیش آندے سن ۔ مہمانی دے حق ادا کردے سن ۔ دربار شاہی وچ لے جاندے سن ۔ تے اپنے کولوں وی سلوک کردے سن ۔ چنانچہ اک خط دی عبارت دا ترجمہ لکھدا ہون۔ جو شیخ نے اپنے والد شیخ مبارک نوں لکھیا اے ۔ معلوم ہُندا اے کہ انہوںنے دلی دے بعض اہل طریقت دی جاگیر دے لئی سفارش لکھی سی۔ اس فقرے دے جواب وچ کشمیر توں لکھدے نيں۔
اس حقائق آگاہ توں (آپ سے) مخفی نہ ہوئے گا۔ کہ حضرت دہلی دے اعزہ دے لئی مکرر عرض اقدس تک پہنچایا۔ کہ اک جماعت مستحقان بااستحقاق تے خیر خواہان بے کینہ تے نفاق اس متبرک گوشہ وچ رہندے نيں تے ہمیشہ حضور دی دولت تے حشمت تے عمر دی دعا کردے رہندے نيں۔ حکم ہويا کہ جو کچھ تاں عرض کريں گا۔ مقبول درگاہ ہوئے گا۔ حسب الحکم ۱۰ ہزار بیگہ زمین افتادہ تے مزروعہ انہاں دے ناں اُتے بہ تفصیل لکھ کے نظر اقدس توں گزاری مقبول ہوئی۔ نال اس دے حکم ہويا کہ ہزار بیگہ اُتے سو روپیہ بیلاں تے تخم ریزی دے لئی عنایت ہون۔ آپ ایہ خوشخبری وی اوتھے دے مخادیم دی خدمت وچ پہنچیا دتیاں کہ انہاں دی خاطر جمع ہوئے۔ انشاء اللہ فرمان واجب الاذعان روپیہ سمیت پہنچیا سمجھاں تے انہاں توں فرمائیے گا کہ کمترین دی ایہ خدمت وچ مجرا ہوئے۔ جس قدر ممکن ہوئے گا۔ تے وقت گنجائش دے گا اپنی طرف توں وی خدمت کريں گا۔ اعزہ دے باب وچ کِسے صورت توں اپنے تئاں معاف نہ رکھئے گا۔ خدا نے کرے کہ ابوالفضل مہمات اہل فضل وچ غفلت تے کاہلی کرے۔ کیونجے اسنوں اپنے حق وچ سعادت دارین تے دولت کونین سمجھدا اے تے اپنا شرف جاندا اے نیک آدمی اوہی اے جس توں انہاں لوکاں دی خدمتاں سرانجام پا رہیاں نيں۔ نہ سمجھاں کہ ابوالفضل دنیا دے میل وچ آلودہ ہوئے گیا اے۔ اپنے یارودیار دی ضرورتاں نوں بھُل گیا اے۔ نعوذ باللہ من ذالک جدوں تک زندہ ہون۔ انہاں لوکاں دا خاکروب ہون۔ تے اس گروہ پرشکوہ دی خاک راہ۔ انہاں دی خدمت مجھ اُتے لازم بلکہ فرض اے۔ ع
در پائے تاں ریزم آنچہ در دست من است
بلکہ جان وچ کلام اے جان کيتا چیز اے جسنوں کوئی اس گروہ توں عزیز رکھے۔ قصہ مختصر کہ جو خدمت اس معتقد دے لائق ہوئے اک اشارہ فرماواں کہ سرانجام کراں گا۔ تے اسنوں اپنی جان اُتے احسان کر کے سمجھاں گا۔
مخدوم الملک تے شیخ عبدالنبی صدر دے معاملے توانوں معلوم ہی نيں۔ مخدوم نے غروب اقبال دے عالم وچ جونپور دے بعض بزرگاں دے لئی سفارش لکھی۔ انہاں نے اس دے جواب وچ خط لکھیا۔ آفرین اے اس حوصلہ نوں اوہ مخدوم الملک جو کسی وقت وچ وی انہاں توں نئيں چوکے تے کتے دا دانت وی پایا تاں انہاں غریب مسجد نشیناں دے پائاں وچ چبھو دتا۔ اس دے حق وچ کِداں دی برکت تے عظمت دے لفظاں خرچ کيتے نيں تے کس طرح اعزاز تے احترام توں جواب لکھیا اے۔ مگر اسنوں کيتا کرن کہ وقت بیوقت اے ایہ آسمان اُتے نيں اوہ زمین پر۔ انہاں دی تحریر نوں دیکھدا ہاں تاں حرف حرف پيا ہنس رہیا اے۔ مخدوم نے پڑھیا ہوئے گا تاں آنسو نکل پئے ہون گے۔
اول تاں القاب تے آداب وچ دو صفحے توں زیادہ سفیدی سیاہ دی اے۔ مثلاً صاحب العزۃ والعلا جامع الصدق تے الصفا صاف اشارہ اے کہ دل وچ کیہ اے تے قلم توں سانوں کيتا لکھ رہے ہوئے۔ مگر ایہ خدا لکھواندا اے تے آپ نوں لکھنا پڑدا اے۔ حاجی الشرع والملۃ والدین ماحی الکفر والبدعۃ والبغی فالعالمین مطلب اس دا ایہی اے کہ اک وقت سی۔ کہ کفر دے مٹانے دے ٹھیکہ دار بنے ہوئے سن ۔ تے بدعتی۔ باغی۔ کافر اسيں سن ۔ اج خدا دی شان دیکھو کہ تسيں کتھے ہوئے تے اسيں کتھے نيں۔ انیس السلاطین جلیس الخواقین اسنوں پڑھ کر مخدوم نے ضرور ٹھنڈا سانس بھر اہوئے گا۔ تے کہیا ہوئے گا۔ کہ ہاں میاں جدوں کدی سن ۔ تاں سب ہی کچھ سی۔ ہن جو ہوئے سو تسيں ہوئے۔ اک نشتر اس وچ ایہ وی اے کہ جناب! صاحب فقر تے صاحب شریعت نوں سلاطین تے خوانین توں کيتا تعلق۔ عالی حضرت معالی منقبت قدوسی منزلت خادم الفقرا ناصر الغربا۔ واہ اسيں غریباں فقیراں دے نال کیہ کيتا سلوک کيتے نيں۔ مخدوم الملک عز شانہ تے عم احسانہ دیکھو خدائی تک تاں پہنچیا دتا اے تے بندہ توں تسيں کیہ چاہندے نيں۔ معمولی تمہیداں تے تعریفاں دے بعد فرماندے نيں۔ قبلۂ ابوالفضل التفات نامہ جو اس مخلص صمیمی دے لئی نامزد فرمایا اے۔ اس وچ ارشاد اے کہ جونپور دے رہنے والے تے گوشہ نشیناں دے حال توں خبردار نئيں تے اس سعادت توں بہرہ نئيں رکھدے۔ سبحان اللہ وچ کہ تمام عمر اس گروہ دی خدمت وچ گزاری فیر وی ایہی چاہندا ہاں کہ ہمیشہ انہاں عزیزاں دی خدمت وچ رہون۔ تے مقدور دے بموجب جو میرے توں ہوئے سکے انہاں دے باب وچ بھلا ہی کراں۔ آنحضرت (آپ ) میرے حق وچ فرماندے نيں۔ وچ کیہ علاج کر سکدا ہون۔ کہ میری قسمت نحس دی بدمددی توں آپ دے دل وچ یقین ہوئے گیا۔ خدائے مصحف دی قسم اے جدوں توں حضرت ظل الٰہی دی خدمت وچ ذرا راہ بندگی بہم پہنچائی اے تے روشناسی حاصل ہوئی اے لحظہ بلکہ لمحہ وی عزیزاں دی یاد توں غافل نئيں بیٹھدا تے انہاں دے مہماں دے سرانجام مں کسی طرح وی اپنے تئاں معاف نئيں رکھدا۔ ۴۰ ہزار بیگہ قابل الزراعت توں اہالی حضرت دہلی دے لئی خدمت کيتی اے۔ ۱۰ ہزار بیگہ موالی سرہند دے لئی۔ ۲۰ ہزار بیگہ عزیزان ملتان دے لئی ۔ کل نیڑے لکھ بیگہ عزیزان تے مجاوران دے لئی التماس کر کے لی اے۔ علیٰ ہذا القیاس ہر شہر دے فقرا آئے تے حالات اپنے ظاہر کيتے۔ حضرت اعلیٰ توں عرض کر کے ہر اک دے حالات دے موافق مدد معاش تے کچھ کچھ نقد لے کے نذر کيتا۔ خدا علیم اے کہ جے ساری خدمتاں بیان کرے تاں دفتر ہُندا اے۔ آپ دے خادماں دے لئی درد سر سمجھ کر تفصیل نہ لکھی۔ مخدومان جونپور اپنے غرور توں کہ آنحضرت (آپ) اُتے روشن اے مجھ مخلص دے پاس نہ آئیاں تے کمال خود بینی دے سبب مجھ نامراد دی طرف متوجہ نہ ہون۔ تاں میرا اس وچ کیہ گناہ اے فیر وی جدوں آپ اس طرح لکھدے نيں تاں اپنی جان اُتے احسان کر کے تے اپنی سعادت جان کے اوتھے دے عزیزاں دے ناں فرمان درست کر کے گھلدا اے۔ یقین تصور فرماواں تے پہنچیا ہويا سمجھاں اِنّی تکلیف دیندا ہاں کہ آپ ناواں دی تفصیل لکھ بھیجاں۔ تے ہر اک دی کیفیت وی ظاہر فرماواں کہ ہر اک دی مہمسازی کيتی جائے۔ خدائے تعالیٰ اس برگزیدہ انفاس تے آفاق نوں مسند مدرسی اُتے باتمکاں رکھے (بیٹھے لڑکے پڑھایا کرو مگر واہ حضرت شیخ آپ دا حوصلہ آپ ہی دے واسطے اے )
شیخ صدر دے ناں وی اک خط اے اس توں معلوم ہُندا اے کہ جنہاں دناں اوہ حج نوں گئے سن انہاں دناں وچ بعض ضرورتاں دے سبب توں انہاں نوں خط لکھیا سی۔ اس دے جواب وچ آپ نے وڈی تعظیم تے تکریم دے نال اک خط لکھیا اول القاب وچ ڈیڑھ صفحہ کاغذ اُتے نمک پیستا اے کہ غریب بڈھے دے زخماں اُتے چھڑکاں فیر فرماندے نيں امید گاہا انہاں دناں وچ خبر فرحت اثر سنی اے کہ آنحضرت (آپ) نے طواف حرم باحرمت دے لئی عزم جزم فرمایا اے۔ مبارک اے تے خوب اے خدا سب دوستاں نوں اس سعادت توں مشرف کرے۔ تے مطلب اصلی تے مقصد حقیقی تک پہنچائے تے آپ دی برکت توں اس آرزو مند خالص نوں وی اس حریم عزت قرین تے حرم حرمت آئین وچ معزز تے مشرف کرے۔
یہ گل کئی دفعہ حضرت پیر دستگیر مرشد حقیقت تدبیر ظل الٰہی شاہنشاہی دی خدمت اشرف اقدس ہمایوں وچ عرض کيتی۔ تے رخصت دے لئی التماس کيتا۔ لیکن قبول نہ ہويا کيتا کراں انہاں دی خوشی قضائے الٰہی دے نال جڑی ہوئی اے جو کم انہاں دے بغیر ہوئے گا کچھ فائدہ نہ ہوئے گا کشائش نہ دے گا۔ خصوصاً مجھ بے نوا عاجز طبع نوں کہ جان توں اس مرشد حقیقی نوں دست ارادہ دے رکھیا اے تے دل دے ظاہر تے باطن نوں ايسے دستگیر روشن ضمیر دے سپرد کيتا اے۔ میرا ارادہ انہاں دے ارادے اُتے موقوف اے۔ میرا قصد انہاں دے حکم توں وابستہ اے۔ کِداں دلیری کر سکدا ہاں تے انہاں دے فرمائے بغیر کدوں کوئی کم کر سکدا ہاں کیونجے ہر صبح تے شام انہاں دے دیدار شریف دا دیکھنا مینوں حج اکبر بلکہ اس توں وی افضل تر اے۔ انہاں دی گلی دا طواف سعادت جاودانی اے تے منہ دیکھنا میوۂ زندگانی۔ غرض مجبور ہن دے سال وی سفر ملتوی رہ گیا تے دوسرے سال اُتے جا پيا۔ ع
تا درمیانہ خواستۂ کرد گار چیست
جے رضا قضائے آسمانی دے موافق پائے گا۔ تاں طواف کعبۂ معظم اُتے متوجہ ہوئے گا۔
یارب ااں آرزدے من چہ خوش است
تو بداں آرزو مرا برساں
اس عزم تے نیت وچ خدا یارو یاور اے۔
اس خط نوں دیکھ کے شیخ صدر دے دل اُتے کيتا گزری ہوئے گی۔ ایہ ايسے شیخ مبارک دا بیٹا اے۔ کون شیخ مبارک جس دے فضل تے کمال نوں برساں تک شیخ صدر تے مخدوم اپنے خدائی زوراں توں دباندے رہے تے تن بادشاہاں دے عہد تک اسنوں کافر تے بدعتی بنا کے کدی جلاوطنی دے زیر سزا رکھیا سی۔ ایہ اوہی شخص اے جس دے بھائی فیضی نوں مبارک باپ سمیت اس نے دربار توں نکلوا دتا سی۔
خدا دی قدر ت دیکھو اج اس دے بیٹے بادشاہ وقت دے وزیر نيں تے ایداں دے صاحب تدبیر کہ انہاں نوں دُدھ وچوں مکھی دی طرح کڈ کے سُٹ دتا۔ تے اوہ اجتہاد جس دے زور توں ایہ حضرات دن تے دنیا دے مالک تے پیغمبر دے نائب بیٹھے سن ۔ اس دا محضر علما تے مشائخ دی مہر دستخط توں اس نوجوان بادشاہ دے ناں لکھوا دتا۔ جو لکھنا پڑھنا وی نئيں جاندا۔ تے انہاں نوجواناں دے خیالات اوہ نيں کہ جے انہاں دونے صاحباں دی حکومت ہوئے تاں قتل توں کم کوئی سزا ہی نئيں۔ اج انہاں شیخ صدر نوں کِداں کھلے دل توں تے کیہ پھیل پھیل کر لکھدے نيں کہ حضرت ظل الٰہی شاہنشاہی پیر دستگیر۔ مرشد حقیقت تدبیر دی بے اجازت حج نوں کِداں جائاں تے مینوں تاں اس دا دیدار حج اکبر اے۔
حق ایہ اے کہ مخدوم تے صدر دے زور حد توں گزر گئے سن ۔ زمانے دا قاعدہ اے کہ جدوں کوئی زور بہت ودھ جاندا اے تاں خود اسنوں توڑدا اے۔ تے ایداں دے سخت صدمے توں توڑدا اے جس دی چوٹ نوں کوئی پہاڑ نئيں سہار سکدا اے تے انہاں بزرگاں دے تاں کم اوہ سن ۔ کہ جے زمانہ نہ توڑدا تاں خود ٹُٹ جاندے۔ خیر اختیار دے وقت خدا سانوں اعتدال دی عینک عنایت کرے۔ معلوم ہُندا اے کہ ماں نے اسنوں کوئی خط لکھیا اے تے مطالب متفرقہ وچ ایہ وی لکھیا اے کہ غربا تے اہل حاجت دی خبر گیری ضرور کيتا کرو۔ اس دے جواب وچ ذرا دیکھو اپنے علمی تے فلسفی خیالات نوں کن لاڈ دیاں گلاں وچ ادا کردے نيں۔ اول تاں کدرے بادشاہ دی عنایتاں تے نعمتاں دے شکرئیے نيں تے کدرے اپنے محاسن اخلاق تے نیک نیندی دے دعوے نيں۔ ايسے وچ ایہ کہ بادشاہ دی عنایتاں نوں وی خلق خدا دی ضروریات تے آسائش دے کم وچ لاندا ہون۔ ايسے وچ لکھدے لکھدے کہندے نيں کہ قبلۂ ابوالفضل! اہل شریعت کہندے نيں کہ جس شخص نے بے نماز دی دستگیری کيتی۔ اس دے لئی فرشتے دوزخ وچ کوٹھڑی بناواں گے تے جس نے اہل عبادت تے نماز گزار دی دستگیری کيتی۔ اس دے لئی بہشت وچ ایوان بناواں گے۔ آمنا۔ صدقنا۔ جو اس اُتے ایمان نہ لیائے کافر اے لیکن ابوالفضل دی عاجز شریعت دا فتویٰ ایہ اے کہ خیرات عام چاہیدا۔ نمازیاں نوں وی دے تے بے نمازاں نوں بھی۔ کیونجے جے بہشت وچ گیا تاں ایوان تیار اے اوتھے عیش کريں گا۔ تے جے دوزخ وچ گیا۔ تے بے نمازاں نوں کچھ دتا نئيں تاں ظاہر اے کہ اوتھے اس دے لئی گھر نہ ہوئے گا۔ تے لوکاں دے گھراں وچ گھستا پھرے گا۔ اس لئی اک پرانا جھونپيا اوتھے وی ضرور رہے۔ دور اندیشی دی گل اے۔ اللہ تعالیٰ اس راہ وچ اپنے محباں نوں توفیق علے التحقیق عنایت کرے تے فیر ابوالفضل بے نوا نوں مطالب اصلی تے مقاصد حقیقی تک پہنچائے۔ اپنے احسان توں تے اپنے کمال کرم توں ۔ کعبۂ ابوالفضل عزیز بھائی شیخ ابوالمکارم دی شادی دے لئی مینوں لکھدے ہوئے کہ آناچاہیے۔ ع
چاں نیایم بسر تے دیدۂ خود مے آیم
کیوں نہ آئاں گا۔ سر توں آئاں گا۔ اکھاں توں آئاں گا۔ کئی دن توں اک ایسا موقع اے کہ حضرت ظل الٰہی (بادشاہ) اس ذرہ حقیر اُتے اس طرح نور التفات ظاہر فرماندے نيں۔ کہ ہر وقت کچھ نہ کچھ ارشاد فرماندے رہندے نيں۔ ایسا کہ کوئی مخلوق۔ کوئی آفریدہ وچکار محرم اسرار نئيں اے۔ ع
میان عاشق تے معشوق رمزیست
آنا دو تن دن اُتے ملتوی اے۔ انشاء اللہ بعد رمضان مبارک قدم بوسی دا شرف حاصل کراں گا وغیرہ وغیرہ خدا یا رویا رو یاد۔ آزاد۔ ایہ آخری فقری اکثر خطےآں دے خاتمہ وچ لکھدے نيں۔ سچ اے انہاں بے کس بے وسیلہ بھائیاں دا وسیلہ یارویارو جو سی۔ خدا ہی سی۔
موتمن الدولہ عمدۃ الملک راجہ ٹوڈر مل
تعجب اے کہ اکبر بادشاہ دا وزیر ۔ کل کشور ہند دا دیوان تے کسی مصنف نے اس دے خاندان یا وطن دا حال نہ لکھیا۔ خلاصتہ التواریخ وچ وی دیکھ لیا۔ باوجودیکہ ہندو مؤرخ اے تے ٹوڈرمل دا وی وڈا ثنا خواں اے مگر اس نے وی کچھ نہ کھولیا۔البتہ پنجاب دے پرانے پرانے پنڈتاں تے خاندانی بھاٹاں توں دریافت کيتا تاں اِنّا معلوم ہويا کہ ذات دا کھتری تے گوت دا ٹنن سی۔ پنجاب دے لوک اس دی اسيں وطنی توں فخر کردے نيں۔ بعض کہندے نيں کہ لاہوری سی۔ تے بعض کہندے نيں۔ کہ چونیاں ضلع لاہور دا سی۔ تے اوتھے اس دے وڈے وڈے عالیشان مکانات موجود نيں۔ ایشیاٹک سوسائٹی نے وی اس دے وطن دی تحقیقات کيتی۔ مگر ایہ قرار دتا کہ موضع لاہر پور علاقہ اودھ دا رہنے والا سی۔
بیوہ ماں نے اس ہونہار لڑکے نوں وڈی تنگدستی تے افلاس دی حالت وچ پالیا سی۔ اس دے صدق دل دی دعاواں جو ٹھنڈے سانس دے نال رات نوں درگاہ الٰہی وچ پہنچدتیاں سن۔ ایسا کم کر گئياں۔ کہ شاہنشاہ ہندوستان دے دربار وچ ۲۲ صوبہ دا دیوان کل تے وزیر باتدبیر ہوئے گیا۔ اول عام منشیاں دی طرح کم علم نوکری پیشہ آدمی سی۔ تے مظفر خاں دے پاس کم کردا سی۔ فیر بادشاہی متصدیاں وچ داخل ہوئے گیا۔ اس دی طبیعت وچ غور۔ قواعد دی پابندی تے کم دی صفائی بہت سی تے ابتدا توں سی۔ مطالعہ کتاب تے ہر گل دے حاصل کرنے دا شوق سی۔ چنانچہ علم تے لیاقت تے نال اس دے رجوع کاروبار وچ وی ترقی کرنے لگا۔ کم دا قاعدہ اے کہ جو اسنوں سنبھالدا اے۔ چاراں طرف توں سمٹتا اے تے ايسے طرف ڈھلکتا اے۔ چونکہ اوہ ہر کم نوں سلیقہ تے شوق توں سرانجام کردا سی۔ اس لئی بہت ساریاں خدمتاں تے اکثر کارخانے اس دے قلم توں وابستہ ہوئے گئے۔ اس دی معلومات امورات دفتر تے حالات معاملات وچ ایسی ہوئے گئی سی کہ امرا تے درباری کاردار ہر گل دا پتہ اس توں معلوم کرنے لگے۔ اس نے کاغذات دفتر تے مسلہائے مقدمات تے کھنڈے ہوئے کماں نوں وی اصول تے قواعد دے سلسلہ وچ بندش دی۔ رفتہ رفتہ بے واسطہ بادشاہ دے سامنے حاضر ہوئے کے کاغذات پیش کرنے لگا۔ تے ہر کم وچ ايسے دا ناں بولی اُتے آنے لگا۔ انہاں سبباں توں سفر وچ وی بادشاہ نوں اس دا نال لینا واجب ہويا۔
ٹوڈرمل دھرم کرم تے پوجا پاٹ دی پابندی توں پورا ہندو سی۔ مگر وقت نوں خوب دیکھدا سی تے ضروریات تے فضولیات وچ نظر دقیق توں امتیاز کردا سی۔ ایداں دے موقع اُتے اس نے دھوندی سُٹ کر برزو پہن لیا۔ تے یونیورسٹی اتار چغے اُتے کمر کس لئی۔ موزے چڑھا لئے۔ ترکاں وچ گھوڑا دوڑائے پھرنے لگا۔ پادشاہی لشکر کوساں وچ اُتریا کردا سی۔ اک آدمی نوں دیکھنا چاہندے۔ دن بھر بلکہ کئی دن لگ جاندے سن ۔ اس نے پیادہ۔ سوار۔ توپخانہ۔ بہیر۔ رسد۔ بازار لشکر کے اتارنے دے لئی وی پہلے اصولاں وچ اصلاحاں نکالاں۔ تے ہر اک نوں مناسب مقام اُتے جمایا۔ اکبر وی آدمیت دا جوہری تے خدمت دا صراف سی۔ جدوں اس دی سپاہیانہ کمر بستگی تے ترکانہ پھردی دیکھی تاں سمجھ گیا ۔کہ متصدی گری دے علاوہ سپاہ گری تے سرداری دا جوہر وی رکھدا اے۔
ٹوڈر مل پابندی آئین تعمیل احکام تے محاسبات عمل درآمد وچ کِسے دی بال بھر وی رعایت نہ کردا سی۔ تے لوک اس سبب توں اسنوں سخت مزاجی دا الزام لگاندے سن ۔ ۹۷۲ ھ وچ اس نے وصف مذکور نوں اس طرح استعمال کيتا۔ کہ اس دا نتیجہ سخت مضرت دے رنگ وچ نمودار ہويا۔ جدوں بادشاہ نے خان زمان دی مہم وچ منعم خاں وغیرہ امرا نوں کڑا مانک پور بھیجیا۔ تاں میر معز الملک نوں بہادر خاں وغیرہ دے مقابلہ اُتے قنوج دی طرف روانہ کيتا۔ فیر ٹوڈر مل نوں کہیا کہ تسيں وی جائو۔ تے میر دے نال شامل ہوئے کے سرشور نمک خواراں نوں سمجھائو۔ راہ اُتے آ جاواں تاں بہتر اے۔ ورنہ اپنی سزا نوں پہنچاں۔ جدوں ایہ اوتھے پہنچے۔ تاں پیغام سلام شروع ہوئے۔ بہادر خاں وی لڑنا نہ چاہندا سی۔ مگر میر دا مزاج اگ سی۔ راجہ باروت پہنچے۔ خلاصہ ایہ کہ لڑ مرے۱؎۔ تے مفت ذلت اٹھائی ۔ مگر راجہ نوں آفرین اے۔ کہ میدان توں نہ ٹلا۔ پیارے راجہ! گھر دے ملازماں توں حساب تے کتاب وچ اپنے قواعد تے ضوابط نوں جس طرح چاہو برت لو۔ لیکن سلطنتاں دی مہمات وچ بگڑی گل دا بنانا کچھ تے آئین چاہندا اے۔ اوتھے دے اصول قوانین درگذر دے کاغذاں اُتے چشم پوشی دے حروف وچ لکھے جاندے نيں۔ جنہاں دی تحریر توں آزاد دے دست تے قلم کوتاہی کردے نيں۔
چتوڑ۔ رن تھنبور۔ سورت دی فتحاں وچ راجہ دی عرق ریز کوششاں نے مؤرخاں توں اقرار نامے لے لئے کہ قلعہ گیری دی تدبیراں تے اس دے سامان تے لوازمات وچ جو راجہ دی عقل رسا کم کردی اے۔ اوہ ايسے دا کم اے۔ دوسرے نوں نصیب نئيں۔
۹۸۰ ھ وچ اسنوں حکم ہويا کہ گجرات جائو تے اوتھے دے آئین مال تے جمع تے خرچ دا دفتر دا بندوبست کرو۔ گئے تے چند روز وچ کاغذات مرتب کر کے لائے۔ ایہ خدمت حضور وچ مجرا ہوئی۔
۹۸۱ھ وچ جدوں کہ منعم خاں بہار دی مہم اُتے سپہ سالاری کر رہے سن ۔ لڑائی نے طول کھِچیا۔ ایہ بھی
۱؎۔ دیکھو میر معز الملک دا حال
معلوم ہويا ۔ کہ امرائے لشکر آرام طلبی یا آپس دی لاگ یا غنیم دی رعایت توں جان توڑ کر خدمت بجا نئيں لاندے۔ راجہ ٹوڈر مل ہن ایداں دے بااعتبار۔ مزاجدان تے محرم راز ہوئے گئے سن ۔ کہ انہاں نوں چند امرائے نامی دے نال فوجاں دے کے کمک دے واسطے روانہ کيتا۔ تاکہ لشکر دا انتظام کرن۔ تے سست یا فتنہ گر لوک انہاں نوں جاسوس خدمت سمجھ کر اس طرح کم دتیاں گویا حاضر حضور نيں۔ غرض شہباز خاں کمبو وغیرہ امرائے نامی نوں نال کيتا تے لشکر کے انتظام تے نگرانی دے لئی وی چند ہدائتاں کيتياں۔ ایہ وڈی پھردی توں گئے۔ تے خانخاناں دے لشکر وچ شامل ہوئے۔ دشمن مقابلہ اُتے سی۔ میدان جنگ کيتی ترتیب ہوئی۔ راجہ نے تمام لشکر دی موجودات لئی۔ ذرہ دیکھو! لیاقت تے کارگذاری کيتا چیز اے۔ بڈھے بڈھے بہادر۔ چغتائی ترک۔ ہمایوں بلکہ بابر دے معرکے دیکھنے والے۔ اکثر دلاور سپہ سالار کہ تلواراں مار دے اس درجہ تک پہنچے ۔ اوہ اپنے اپنے عہدے لے کے کھڑے ہوئے۔ تے قلم دا مارنے والا متصدی گمنام کھتری انہاں دی موجودات لینے لگا۔ ہاں ۔ کیوں نئيں؟ جدوں اوہ اس منصب دے لائق سی تاں اپنا مرتبہ کیوں نہ لے تے اکبر جداں منصف بادشاہ کیوں نہ دے۔
جب پٹنہ فتح ہويا تاں اس مہم وچ وی اس دی خدمتاں نے اس قدر مردانہ سفارشاں کيتياں۔ کہ علم تے نقارہ دلوایا۔ منعم خاں دی رفاقت توں جدا نہ ہونے دتا۔ تے بنگالہ دی مہم دے واسطے جو امرا انتخاب ہوئے۔ انہاں وچ فیر اس دا ناں لکھیا گیا۔ کہ اوہ اس مہم دا روح رواں ہوئے گیا سی۔ چنانچہ ہر معرکہ اُتے مستعد تے کمر بستہ پہنچیا۔ تے پیش قدمی توں پہنچیا۔ مگر ٹانڈہ دی مہم وچ ایسی ہمت دی کہ فتح ناواں تے تاریخاں وچ منعم خاں دے نال اس دا ناں لکھیا گیا۔
جنید کرارانی دی بغاوت نوں اس نے وڈی بہادری توں دبایا۔ اک دفعہ غنیم بے غیرتی دی خاک سر اُتے ڈال کر بھجیا۔ دوبارہ فیر آیا۔ اس توں سخت دھوکھا کھایا۔ بعض موقع اُتے کوئی سردار منعم خاں توں بگڑ گیا۔ تے کار بادشاہی وچ ابتری پڑنے لگی۔ تاں ٹوڈرمل نے وڈی دانائی تے ہمت تے استقلال توں اس دی اصلاح کيتی۔ تے چست تے درست بندوبست کيتا۔
عیسیٰ خاں نیازی فوج لے کے آیا۔ تے قبا خاں کنگ دے مورچہ اُتے سخت آن بنی۔ اس وقت تے امرا وی پہنچے۔ مگر آفرین اے۔ ٹوڈرمل خوب پہنچیا۔ تے بر محل پہنچیا۔
جب کہ دائود خاں افغان نے گوجر خاں توں موافقت کر کے عیال نوں رہتاس وچ چھڈیا۔ تے آپ فوج لے کے آیا۔ تاں راجہ فوراً مقابلہ نوں تیار ہويا۔ امرائے شاہی روز روز دی فوج کشی تے بدہوائی بنگالہ توں بیزار ہوئے رہے سن ۔ راجہ نے دیکھیا۔ کہ میری بیم تے امید دے منتر اثر نئيں کردے۔ منعم خاں نوں لکھیا۔ اوہ وی مذبذب سن ۔ کہ اِنّے وچ فرمان اکبر ی نہایت تاکید دے نال پہنچیا۔ اسنوں پڑھ کر خانخاناں وی سوار ہوئے۔ تے دو لشکر جررار لے کے غنیم دے مقابل ہوئے۔ طرفین دیاں فوجاں میدان وچ آراستہ ہوئیاں۔ لشکر بادشاہی دے قلب وچ منعم خاں دے سر اُتے سپہ سالاری دا نشان لہررا رہیا سی۔ گوجر خاں حریف دا ہراول اس زور شور توں حملہ کر کے آیا۔ کہ بادشاہی فوج دے ہراول نوں قلب وچ دھکیلدا چلا گیا۔ منعم خاں تن کوس تک برابر بھجیا گیا۔ آفرین اے ٹوڈرمل نوں کہ داہنا بازولشکر دا سی۔ اوہ نہ فقط جما رہیا بلکہ سرداران فوج دے دل بڑھاندا رہیا۔ تے کہندا رہیا۔ کہ گھبرائو نئيں۔ ہن دیکھو فتح دی ہويا چلدی اے۔ حریف نے خان عالم دے نال خانخاناں دے مرنے دی خبر اڑا دی۔ ایہ فوج نوں اپنی جگہ لئے کھڑا سی۔ رفیقاں نے جدوں اس توں کہیا تاں کمال استقلال دے نال بولا۔ کہ خانخاناں نہ رہیا۔ تاں کیہ ہویا۔ اسيں اکبر ی اقبال دی سپہ سالاری اُتے لڑدے نيں۔ اوہ سلامت رہے۔ دیکھو۔ ہن انہاں نوں فنا کيتے دیندے نيں۔ تسيں گھبرائو نئيں۔ تے جس وقت موقع پایا سجے توں ایہ تے کھبے توں شاہم خاں جلائر اس زور شور دے نال جا گرا۔ کہ غنیم دے لشکر نوں تہ تے بالیا کے دتا۔ اِنّے وچ گوجر خاں دے مرنے دی خبر پہنچی اس وقت افغان بدحواس ہوئے کے بھجے۔ تے لشکر شاہی فتح یاب ہويا۔
۹۸۳ھ وچ دائود دا ایسا ننگ حال ہويا۔ کہ صلح کيتی التجا کيتی۔ لشکر بادشاہی لڑائی دے طول تے ملک دی بدہوائی دے سبب توں خود بہ تنگ ہوئے رہیا سی۔ دائود دی طرف توں بڈھے بڈھے افغان خانخاناں تے امرائے لشکر کے خیمےآں اُتے پہنچے۔ تے پیغام سلام سنائے۔ خانخاناں دا آئین سپہداری ہمیشہ صلح اُتے سی۔ اوہ راضی ہوئے گیا۔ امرا پہلے ہی جاناں توں تنگ جینے توں بیزار ہوئے رہے سن ۔ انہاں دی مراد بر آئی۔ سب نے اتفاق رائے کيتا۔ اک ٹوڈرمل کہ ہمیشہ آرام تے آسائش نوں آقا دے کم تے ناں اُتے قربان کردا سی راضی نہ ہويا۔ تے کہیا۔ کہ دشمن دی جڑ اکھڑ چکی اے۔ تے تھوڑی جہی ہمت وچ سب افغان فنا ہوئے جائیںگے۔ اس دی التجائاں تے اپنے آراماں اُتے نظر نہ کرو۔ دھاوے کيتے جائو تے پِچھا نہ چھڈو۔ خانخاناں تے امرائے لشکر نے اسنوں بہت سمجھایا۔ مگر اوہ اپنی رائے توں نہ ہٹا۔ جے صلح ۱؎ ہوئی۔ تے اس دا دربار وڈے شکوہ تے شان تے بادشاہی سامان دے نال آراستہ ہويا۔ تمام لشکر نے عید منائی۔ مگر اوہ گل دا پورا دربار تک وی نہ آیا۔ خانخاناں نے ہزار جتن کيتے۔ کس دی سندا سی۔ صلح نامہ اُتے مہر تک نہ کيتی۔
جب اطراف بنگالہ دی طرف توں اطمینان ہويا۔ تاں بادشاہ نے اسنوں بلا بھیجیا۔ جان نثار کہ مزاج شناس سی۔ حاضر ہويا۔ عمدہ نفائس اس ملک دے تے عجائب دیار فرنگ دے جو کہ دریائی تجارتاں توں اوتھے
۱؎ دربار صلح دا تماشہ دیکھنے دے قابل اے۔ (دیکھو حال منعم خاں خانخاناں صفحہ ۲۴۷)
پہنچدے نيں۔ حضور وچ لیا کے پیش کيتے۔ اوہ جاندا سی۔ کہ میرے بادشاہ نوں ہاتھی بہت پیارے نيں۔ ۵۴ ہاتھی چُن دے لیایا۔ کہ نہایت عمدہ تے تمام بنگالہ وچ نامی سن ۔ اس نے حضور وچ تمام حقیقت ملک دی تے سرگذشت معرکےآں دی بہ تفصیل بیان کيتی۔ اکبر بہت خوش ہويا۔ تے عالی منصب دیوانی عطا فرمایا تے چند روز وچ تمام ملکی تے مالی خدمتاں اس دی رائے روشن دے حوالہ کر کے وزارت کل تے وکالت مستقل دی مسند اُتے جگہ دتی۔ ايسے سنہ وچ منعم خاں مر گئے۔ فساد تاں اوتھے جاری ہی سی۔ دائود فیر باغی ہوئے گیا۔ تے افغان اپنی اصالت دکھانے لگے۔ تمام بنگالہ وچ بغاوت پھیل گئی۔ امرائے اکبر ی دا ایہ عالم سی۔ کہ پرت دے مال مار دے قاراں ہوئے گئے سن ۔ انسان دا قاعدہ اے کہ جِنّی دولت زیادہ ہُندی اے۔ اِنّی ہی جان عزیز ہُندی جاندی اے۔ توپ تلوار دے منہ اُتے جانے نوں کسی دا جی نہ چاہندا سی۔ بادشاہ نے خانجتھے نوں ملکاں مذکور دا انتظام سپرد کيتا۔ تے ٹوڈرمل نوں نال کيتا۔ جدوں بہار وچ پہنچیا۔ چاراں طرف تدبیراں تے تحریراں دے ہراول دوڑا دئیے۔ بخاری تے ماوراء النہری امرا گھراں دے پھرنے نوں تیار سن ۔ اسنوں دیکھ کے حیران ہوئے گئے۔ کیونجے زبردست تے کاروان افسر دے تھلے کم دینا کچھ آسان نئيں، بعضاں نے خرابی آب تے ہوا دا عذر کيتا۔ بعضاں نے کہیا۔ ایہ قزلباش اے۔ اسيں اس دے ماتحت نئيں رہ سکدے۔ خاندانی تجربہ کار نوں اس علم وچ دستگاہ سی۔ اس نے خاموشی اختیار کيتی۔ تے سخاوت تے علو حوصلہ دے نال فراخ دلی دکھاندا رہیا۔ اسمٰعیل قلی خاں اس دا بھائی پیش دستی دی تلوار ہتھ وچ تے پیش قدمی دیاں فوجاں رکاب وچ لے کے چاراں طرف ترکتاز کرنے لگا۔ ٹوڈرمل دی لیاقت تے کاروانی دیکھو تے نال ہی ایہ دیکھو کہ اپنے آقا دا کیواں دا صدق دل توں خیر خواہ سی۔ اس نے کدرے دوستانہ فہمائش تاں۔ کدرے ڈراوے توں ۔ کدرے لالچ تاں۔ غرض اپنی حکمت عملی توں سب نوں پرچا لیا۔ کہ لشکر بنے دا بنا رہیا۔ تے کم جاری ہوئے گیا۔ اوہ دونے با وفا مل جل کے وڈے حوصلے۔ صاف سینے تے کھلے دل توں کم کردے سن ۔ سپاہی دے دل تے سپاہ دی قوت بڑھاندے سن ۔ فیر کسی بدنیت دی یاوہ گوئی کيتا چل سکدی سی۔ لیکن تھاں تھاں لڑائیاں صف آرائی دے نال ہودیاں سن تے کامیابی اُتے ختم ہودیاں سن۔ راجہ کدی سجے اُتے ہُندا سی۔ کدی کھبے اُتے تے اس دلاوری توں عین موقع اُتے تے ودھ کے کم دیندا سی۔ کہ سارے لشکر نوں سنبھال لیندا سی۔ غرض بنگالہ دا بگڑا ہويا کم فیر بنا لیا۔
معرکہ دا میدان اخیر حملہ دائود دا سی۔ کہ شیر شاہی تے سلیم شاہی عہد دی کھرچن تے پرانے پرانے پٹھاناں نوں سمیٹ کر کڈیا۔ تے عین برسات دے موسم وچ گھٹا دی طرح پہاڑ توں اٹھا۔ ایہ چڑھائی اس دھوم دھام دی سی۔ کہ اکبر نے خود آگرہ توں سواری دا سامان کيتا۔ ایتھے جنگ سلطانی دا کھیت وڈا سی۔ دونے لشکر قلعہ بنھ کر سامنے ہپوئے۔ خانجتھے قلب وچ تے ٹوڈرمل کھبے اُتے سی۔ تے بہادر وی دونے طرف دے اس ہمت توں لڑے۔ کہ دلاں دے ارمان نکل گئے۔ فتح تے شکست خدا دے ہتھ اے۔ اکبر تے اکبر دے امرا دی نیت کم کر گئی۔ دائود گرفتار ہوئے کے قتل ہويا۔ اوہ حسرت ناک حالت وی دیکھنے دے قابل۱؎ اے۔ اس دے خاتمہ توں لڑائی دا خاتمہ ہوئے گیا۔ تے قوم افغان دی بنگالہ تے بہار توں جڑ اکھڑ گئی۔ ٹوڈرمل نے دربار وچ حاضر ہوئے کے ۳۰۴ ہاتھی نذر گزرانے کہ اکبر دے لئی ایہی اس ملک دا وڈا تحفہ سی۔ مہم دے فتح نامے خانجتھے تے راجہ ٹوڈرمل دے ناں توں گلگاں ہوئے۔
اسی عرصہ وچ معلوم ہويا کہ وزیر خاں دی بے تدبیری توں گجرات تے سرحد دکن دا حال تباہ اے حکم ہويا کہ معتمد الدولہ راجہ ٹوڈرمل جلد پہنچے۔ اس نے اول سلطان پور ملک ندربار دے علاقہ وچ دورہ کيتا۔ تے دفتر نوں دیکھیا ۔ اوتھے توں بندرسورت وچ آیا۔ ادھر توں بھڑوچ۔ بڑودہ۔ چانپانیر ہُندا ہويا گجرات توں ہوئے کے پٹن دے دفتر مالیات دے دیکھنے نوں گیا سی۔ کہ مرزاکامران دی بیٹی جو ابراہیم مرزا دی بی بی سی۔ اپنے بیٹے نوں لے کے آئی۔ تے گجرات دے علاقہ وچ فساد برپا کيتا۔ اس دے نال تے باغی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ تے ملک وچ غدر ہوئے گیا۔ وزیر خاں نے سامان جنگ تے قلعہ تے فصیل دے ٹوٹے پھوٹے دا بندوبست کيتا تے بسم اللہ دے گنبد وچ بند ہوئے کے بیٹھ رہیا۔ نال ہی قاصد دوڑائے۔ کہ بھجیا بھج ٹوڈرمل نوں خبر کرن۔ گوشت تاں پھس ہوئے گیا۔ دال نوں آفرین اے کہ خوب ابال دکھایا۔ اوہ جس ہتھ وچ قلم پکڑے لکھ رہیا سی۔ ايسے وچ تلوار پھڑ کر چلا۔ گجرات وچ آیا۔ وزیر خاں نوں مرد بنا کے شہر توں باہر کڈیا۔ مفسد بڑودہ اُتے قابض سن ۔ باگاں اٹھائے پہنچے۔ چار کوس بڑودہ رہیا سی۔ جو باغیاں دے قدم اٹھیا گئے۔ تے بھج نکلے۔ ایہ اگے سن ۔ تے اوہ پِچھے۔ کنبایت توں جوناگڑھ ہُندے ہوئے دولقہ دے تنگ میدان وچ جا کے رکے تے ناچار ہوئے کے مقابلہ کيتا۔
دونے فوجاں جم گئياں۔ تے وزیر خاں قلب وچ قائم ہوئے۔ چاراں پرے چاراں طرف توں آراستہ۔ جنہاں وچ راجہ کھبے پر۔ غنیم نے صلاح دی سی۔ کہ صفاں باندھدے ہی زور شور توں لڑائی ڈال دو۔ کچھ سامنے ہوئے تے باقی دفعتہ بھج نکلو۔ اکبر ی بہادر ضرور تعاقب کرن گے۔ راجہ ہی اگے ہوئے گا۔ موقع پا کر دفعتہ پلٹ پڑو۔ فیر دوناں نوں گھیر کر وزیر خاں تے راجہ نوں مار لو۔ کہ کم تمام اے تے حقیقت وچ انہاں نوں وڈا خیال راجہ ہی دا سی۔ غرض جدوں لڑائی شروع ہوئی۔ تاں مرزا مریل چال توں وزیر خاں اُتے آئے۔ تے مہر علی نوں لابی
۱؎۔ دیکھو حال خانجتھے صفحہ ۷۱۰۔
کہ اصل بانی فساد سی۔ راجہ اُتے آیا۔ راجہ سد سکندر سی۔ اوہ اس توں ٹکر کھا کر پِچھے ہٹا۔ بادشاہی لشکر دا داہنا ہتھ بھجیا۔ تے قلب نے وی بے ہمتی کيتی۔ ہاں وزیر خاں بوہت سارے بہادراں دے نال خوب ڈٹا۔ تے نیڑے سی۔ کہ ننگ تے ناموس اُتے جان قربان کر دے۔ کہ راجہ نے دیکھیا۔ تے اس سینے دے جوش توں جس وچ ہزار دل دا جوش بھریا سی۔ گھوڑے اٹھائے۔ غنیم دی فوج نوں الٹتا پلٹتا پہنچیا۔ تے اس زور توں آ کے گرا۔ کہ حریف کہ بندوبست دا سب تانا بانا ٹُٹ گیا۔
کامران دے بیٹے نے کم کيتا تھا! عورتاں نوں مردانہ کپڑے پہنا کر گھوڑےآں اُتے چڑھایا سی۔ خوب تیر اندازی تے نیزہ بازی کردیاں سن۔ غرض بوہت سارے کشت تے خون دے بعد غنیم بھج گئے تے غنیمت بہت ساریاں چھڈ گئے۔ باغی وی بہت گرفتار ہوئے گئے۔ ٹوڈرمل نے پرت دے اسباب تے ہاتھی تے قیدیاں نوں جاں دا تاں اوہی لباس تے اوہی تیر تے کمان ہتھ وچ دے کے روانہ دربار کر دتا۔ کہ زنانی مردانگی دا نمونہ وی حضور دیکھ لاں۔ دھارا اس دے رشید بیٹے نے انہاں نوں دربار وچ لیا کے پیش کيتا۔
۹۸۷ھ وچ بنگالہ توں فیر زور شور دا غبار اٹھا۔ اس دفعہ آندھی دا رنگ تے سی۔ یعنی خود امرائے شاہی وچ بگاڑ سی۔ سپاہ تے سرداران سپاہ سپہ سالار توں باغی ہوئے گئے سن ۔ تے تعجب ایہ کہ سب دے سب ترک تے مغل سن ۔ اکبر نے ٹوڈرمل نوں روانہ کيتا۔ تے دیکھو! جو اکثر سردار اس دے ماتحت دئیے اوہ وی راجگان ہندوستان ہی سن ۔ کیونجے جاندا سی۔ سب بھائی بند نيں۔ مل جاواں گے۔ لیکن ٹوڈرمل دے لئی ایہ نہایت نازک موقع سی۔ کیونجے مقابل وچ اگرچہ باغی سن ۔ لیکن خاندان چغتائی دے قدیمی نمک خوار سن ۔ اپنی ہی تلواراں توں اپنے ہتھ پائاں کٹتے سن ۔ اس اُتے مشکل ایہ کہ اوہ مسلمان تے ایہ ہندو۔ مگر لیاقت والے نے مہم ک ووڈے تحمل تے سوچ سمجھ دے نال انجام دتا۔ تدبیر تے شمشیر دے عمدہ جوہر دکھائے۔ تے وڈی جانبازی تے جانکاہی توں خدمتاں بجا لیایا۔ جنہاں نوں کھچ سکا۔ انہاں نوں حکمت عملی توں کھِچیا۔ جو بالکل نمک حرام سن ۔ اوہ تلوار یا اپنے اعمال دے حوالہ ہوئے۔ تھاں تھاں بھجدے پھردے سن ۔ نمک حلال جاں نثار انہاں دے پِچھے پِچھے سن ۔ لیکن کيتا ادھر کيتا ادھر۔ خلق خدا تے بندگان بادشاہی تباہ ہُندے سن ۔
اس مہم وچ بعض منافق بد اندیشاں نے سازش دی سی۔ کہ لشکر دی موجودات دے وقت راجہ دا کم تمام کر دتیاں۔ بلوہ دا خون ہوئے گا۔ کون جانے گا؟ تے کون پہچانے گا؟ راجہ وڈے سیانے سن ۔ ایداں دے ڈھب توں وکھ ہوئے گئے کہ اپنی جان بچ گئی۔ تے بداندیشاں دا پردہ رہ گیا۔
اس مہم وچ اس نے منگیر دے گرد فصیل تے دمدمہ وغیرہ بنا کے جنگی تے عالیشان قلعہ کھڑا کر دتا۔ ۹۷۹ھ وچ سب جھگڑے چکيا کر فیر دربار وچ آیا۔ تے اپنے عہدۂ وزارت دی مستقل مسند اُتے بیٹھیا۔ دیوان کل ہوئے گیا۔ تے ۲۲ صوبۂ ہندوستان اُتے اس دا قلم دوڑنے لگا۔
۹۹۰ھ وچ اس نے بادشاہ دا جشن ضیافت اپنے گھر وچ سرانجام دتا۔ اکبر بادشاہ بندہ نواز وفادارےآں دا کارساز سی۔ اس دے گھر گیا۔ ٹوڈرمل دی عزت اک توں ہزار ہوئے گئی۔ تے ہزاراں وفادارےآں دے حوصلے ودھ گئے۔
۹۹۳ھ وچ اسنوں ۴ ہزاری منصب عطا ہويا۔
اسی سنہ وچ کوہستانی یوسف زئی تے سواد وغیرہ دی مہم ہوئے گئی۔ بیربر ۱؎ مارے گئے۔ بادشاہ نوں نہایت رنج ہويا۔ دوسرے دن انہاں نوں روانہ کيتا۔ مان سنگھ جمرود دے مقام وچ سن ۔ تے تاریکیوں دے ہجوم وچ تلوار توں روشنی کر رہے سن ۔ حکم پہنچیا کہ راجہ توں جا کے ملو۔ تے اس دی صلاح توں کم کرو۔ راجہ نے کوہ لنگر دے پاس سواد دے پہلو وچ چھائونی ڈال دی۔ تے فوجاں نوں پھیلا دتا۔ راہزناں دی حقیقت کيتا اے۔ مارے گئے۔ باندھے گئے۔ بھج گئے۔ ایہ سرکشاں دی گردناں توڑ کر سربلند تے سرفراز واپس آئے۔ باقی سرحد دا معاملہ کنور مان سنگھ دے ذمہ رہیا۔
۹۹۶ھ وچ قلیچ خاں نے گجرات توں آکے عجائب تے غرائب پیش کیش حضور وچ گزرانے۔ حکم ہويا۔ کہ ٹوڈرمل دے نال دیوان خانہ وچ مہمات ملکی تے مالی سرانجام دتا کرو۔ (ملا صاحب لکھدے نيں) ٹوڈرمل سترا بہترا بدحواس ہوئے گیا اے۔ کوئی حریف رات نوں آن لاگا۔ تلوار ماری سی۔ پوست مال گزر گئی۔ شیخ ابوالفضل اس ماجرے دی حقیقت خوب لکھدے نيں۔ امرائے نیک طینت اُتے گمان سی۔ کہ عداوت مذہب توں کسی نے ایہ حرکت دی ہوئے گی۔ تحقیقات توں معلوم ہويا۔ کہ راجہ نے کسی کھتری بچہ نوں بداعمالی دی سزا دتی سی۔ اس دی اکھاں اُتے غصہ نے اندھیری چڑھائی۔ چاندنی رات سی۔ اوہ سیہ دل گھات لگائے بیٹھیا سی۔ جدوں راجہ آیا۔ موقعع پایا کم کر گیا۔ آخر اوہ وی تے اس دے شریک وی معلوم ہوئے گئے۔ اک اک نے سزا پائی۔
۹۹۷ھ وچ بادشاہ کشمیر نوں چلے۔ آئین سی کہ یورش دے موقع اُتے دو امیر جلیل القدر دارالسلطنت وچ رہیا کردے سن ۔ لاہور دا انتظام راجہ بھگوان داس دے سپرد ہويا تے راجہ ٹوڈرمل نوں وی ایتھے چھڈیا۔ اول تاں سو مرضاں دا اک مرض انہاں دا بڑھاپا۔ اس اُتے کچھ بیمار وی ہوئے۔ بادشاہ نوں عرضی لکھی جس دا خلاصہ ایہ سی۔ بیماری نے بڑھاپے توں سازش کر کے زندگی اُتے حملہ کيتا اے۔ تے غالب آ گئی اے۔
۱؎۔ دیکھو بیربر دا حال صفحہ ۳۰۶۔
موت دا زمانہ نیڑے نظر آندا اے۔ اجازت ہوئے ۔ تاں سب توں ہتھ اٹھا کے گنگا جی دے کنارے جا بیٹھاں تے خدا دی یاد وچ آخری سانس کڈ داں۔
بادشاہ نے اول انہاں دی خوشی دے لئی فرمان اجازت بھیج دتا سی۔ کہ اوتھے افسردہ طبیعت شگفتگی اُتے آجائے گی۔ مگر دوسرا فرمان فیر پہنچیا۔ کہ کوئی خدا پرستی عاجز بندےآں دی غمخواری نوں نئيں پہنچکی۔ بہت بہتر اے کہ اس ارادہ توں رک جائو۔ تے اخیر دم تک انہاں نوں دے کم وچ رہو تے اسنوں آخرت دا سفر خرچ سمجھو۔ پہلے فرمان دی اجازت اُتے تن بیمار تے جان تدرست نوں لے کے ہردوار چلے سن ۔ لاہور دے پاس اپنے ہی بنوائے ہوئے تالاب اُتے ڈیرا سی۔ جو دوسرا فرمان پہنچیا کہ چلے آئو۔
(شیخ ابوالفضل اس حال دی تحریر وچ کیہ خوب سرٹیفیکیٹ دیندے نيں) اوہ نافرمانی بادشاہی نوں نافرمانی الٰہی سمجھیا۔ اس لئی جدوں فرمان اوتھے پہنچیا۔ فرمانبرداری کيتی۔ تے گیارھواں دن ایتھے دے پالے ہوئے جسم نوں ایتھے رخصت کر گیا۔ راستی۔ درستی۔ مردانگی۔ معاملہ شناسی تے ہندوستان دی سربراہی وچ یگانہ روزگار سی۔ جے تعصب دی غلامی۔ تقلید دی دوستی۔ دل دی کینہ وری تے گل کيتی پچ نہ کردا۔ تاں بزرگان معنوی وچوں ہُندا۔ اس موت توں کار سازی بے غرض نوں چشم زخم پہنچی۔ تے معاملات دی حق گذاری دے بازار وچ اوہ گرمی نہ رہی۔ منیا کہ بادیانت آدمی (جو اسيں آشیانہ عتقا) اے ہتھ آجائے۔ لیکن ایہ اعتبار کتھے توں لائے۔
ٹوڈرمل دی عمر دا حال کسی نے نئيں کھولیا۔ ملیا صاحب نے جو حالت بیان کيتی اے۔ اس توں ایہ معلوم ہوئے گیا۔ کہ عمر توں وی برکت پائی سی۔ حضرت تاں سب اُتے خفا ہی رہندے نيں۔ حالے شاہ فتح اللہ تے حکیم ابوالفتح اُتے غصے ہوئے سن ۔ ایہ بچارہ تاں ہندو سی۔ اس اُتے جِنّا جھنجھلاواں ۔ تھوڑا اے۔ فرماندے نيں۔ راجہ ٹوڈرمل تے راجہ بھگوان داس امیر الامرا کہ لاہور وچ رہندے سن ۔ جہنم تے دوزخ دے ٹھکانےآں نوں بھجے تے تہ در تہ دے درجےآں وچ جا کے سپ بچھوئاں دے واسطے سامان حیات ہوئے۔ سقرت ھما اللہ اک مسرع توں دونے دی تریخ روشن دی اے ۔ ع
بگفتا ٹوڈر تے بھگوان مردند
اس توں وی دل ٹھنڈا نہ ہويا۔ فیر فرماندے نيں ؎
ٹوڈرمل آنکہ ظلمش بگرفتہ بود عالم
چاں رفت سوے دوزخ خلقے شدند خرم
تریخ رفتنش را از پیر عقل جستم
خوش گفت پیر دانا وے رفت در جہنم
اکبر نوں جِنّا اس دی عقل تے تدبیر اُتے اعتبار سی۔ اس توں زیادہ دیانت تے امانت نمک حلالی وفا شعاری اُتے بھروسا سی۔ جدوں اوہ پٹنہ دی مہم اُتے جان نثاری کر رہیا سی۔ تاں دفتر دا کم رائے رام داس دے سپرد ہويا۔ کہ اوہ وی کاروانی۔ سلامت نفسی تے نیک نیندی دے نال عمدہ اہلکار سی۔ اسنوں دیوانی دا خلعت وی عطا ہويا۔ مگر حکم ہويا۔ کہ طلب تنخواہ دے کاغذ راجہ دے محرر تے منشی اپنے ہی پاس رکھن۔
اس دے سبب توں اس دے رشتہ داراں دی کارگذاری وی درجۂ اعتبار نوں پہنچکی سی۔ چنانچہ بنگ بہار دی مہم وچ نواڑاں تے کشتیاں دا انتظام پرمانند دے سپرد ہويا۔ کہ راجہ دے خویشاں وچوں سی۔ ایہ گل بآواز بلند تعریف دے قابل اے۔ کہ باوجود ایسی لیاقت جانفشانی۔ تے جاں نثاری دے خود اپنے تئاں بلند کرنا نہ چاہندا سی۔ دیکھو کئی لڑائیاں وچ اسنوں خود سپہ سالاری دا موقع پیش آیا۔ مگر اوہ کدی قلب وچ کہ سپہ سالار دی جگہ اے ۔ قائم نہ ہويا۔ اس دے کاروبار توں معلوم ہُندا اے کہ آقا دے حکم اُتے محو ہر کر بلکہ اپنے حال تے خیال توں بے خبر ہوئے کے کم دا سرانجام کردا سی۔ تسيں نے دیکھیا ہوئے گا۔ کہ ہر مہم وچ کیواں دا بر وقت پہنچکيا سی۔ تے ہر معرکہ وچ جان توڑ کر فتح نوں قوت دیندا سی۔ بنگالہ دی مہم وچ ہمیشہ سردار توں سپاہی تک بے دل ہوئے کے بھاگنے نوں تیار ہُندے سن ۔ اوہ کدرے دلداری توں تے کدرے غمخواری تاں۔ کدرے بیم تے امید توں مقدمۂ مطلب منقوش خاطر کر کے سب نوں روکے رکھدا سی۔
حسین قلی خاں خانجتھے دی سپہ سالاری اُتے جدوں ترک سوار بگڑے۔ تاں مہم وی بگڑ گئی سی۔ غیر دا ودھنا تے اپنے پِچھے ہٹنا کسے پسند آندا اے۔ کيتا اس دا دل نہ چاہندا سی۔ کہ وچ سپہ سالار کہلائاں۔ لیکن آقا دی خوشی اُتے نظرر کھی۔ تے ایسا کچھ کيتا۔ کہ سب سردار خانجتھے دی اطاعت اُتے راضی ہوئے گئے۔
اس دی علمی لیاقت دا اندازہ صرف اِنّا ہی معلوم ہُندا اے۔ کہ اپنے دفتر دیاں تحریراں نوں بخوبی لکھ پڑھ لیندا سی۔ مگر طبیعت ایسی قواعد بند تے اصول تراش لیایا سی۔ جس دی تعریف نئيں ہوئے سکدی۔ مالیات دے کم نوں ایسا جانچکيا سی۔ تے اس دے نتیجاں نوں ایسا پہچاندا سی۔ کہ جو اس دا حق اے۔ ميں نے پہلے وی لکھیا اے تے دوبارہ لکھدا ہون۔ کہ اس توں پہلے حساب دا دفتر بالکل برہم سی۔ جتھے ہندو نوکر سن ۔ اوتھے ہندی کاغذاں وچ کم چلدا۔ جتھے ولایندی سن ۔ اوہ فارسی وچ کاغذ رکھدے سن ۔ ٹوڈرمل۔ فیضی۔ میر فتح اللہ شیرازی۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام ۔ نظام الدین بخشی وغیرہ نے بیٹھ کر قواعد باندھے تے سب دفتراں وچ انہاں نوں دے بموجب کم جاری ہويا۔ خواجہ شاہ منصور تے مظفر خاں نے دفتر دے انتظام وچ وڈے وڈے کم کيتے۔ مگراس نے سب اُتے پانی پھیر دتا۔ تے شہرت دے میدان وچ انہاں توں اگے نکل گیا۔ بوہت سارے نقشے تے فرداں دے نمونے آئین اکبر ی وچ درج نيں۔ ايسے دی اصطلاحاں تے لفظاں نيں۔ کہ اج تک مال گذاری تے حساب دے کاغذات وچ چلے آندے نيں۔
سکندر لودھی دے زمانہ تک دھرم دان ہندو فارسی یا عربی نہ پڑھدے سن ۔ اس کانام ملکش بدھیا رکھیا سی۔ راجہ نے تجویز کيتا سی۔ کہ کل قلمرو ہندوستان وچ یک قلم دفتر فارسی ہوئے جاواں نتیجہ اس دا ایہ سی۔ کہ جو ہندو اہل قلم۔ اہل تجارت تے صاحب زراعت ہون، انہاں نوں ضرور فارسی پڑھنی چاہیے۔ اس توں ہندوئاں وچ اضطراب پیدا ہويا۔ تے چند روز مشکلاں وی پیش آئیاں ۔ لیکن نال ہی ایہ خیال وی ايسے نے خاص تے عام وچ پھیلا دتا۔ کہ بادشاہ وقت دی بولی رزق دی کنجی تے دربار شاہی دی دلیل اے۔ ادھر بادشاہ وی اکبر بادشاہ سی۔ جس نے محبت دا جال سُٹ کر دلاں نوں مچھلیاں دی طرح پھانس لیا سی۔ ایہ گل بہت جلد سب دی سمجھ وچ آ گئی۔ چند سال دے عرصے وچ بوہت سارے ہندی فارسی خواں۔ فارسی داں ہوئے گئے۔ تے دفتراں وچ اہل ولایت دے پہلو دبا کے بیٹھنے لگے۔ اس دی حکمت عملی نوں دیکھو۔ کس خوبی توں قوم دے مالی تے ملکی منصوبےآں دے لئی شاہراہ کھولی اے۔ بلکہ حق پُچھو۔ تاں فارسی عربی لفظاں نوں ايسے وقت توں ہندوئاں دی زباناں وچ بلکہ گھراں وچ رستہ مل گیا۔ تے ایتھے توں اردو دی بنیاد ریختہ توں استوار ہوئی۔
۹۹۰ھ وچ سونے توں تانبے تک کل سکےآں وچ اصلاحاں ہوئیاں۔ راجہ دی تجویز اس اصلاح دا جزو اعظم اے۔
اس وچ وڈا وصف ایہ سی۔ کہ تجویز تے تدبیر وچ مصلحت دے کسی پہلو نوں جانے نہ دیندا سی۔ اول اول دیوان عالی دماغ شاہ منصور تمام دفاتر سلطنت نوں اپنے قلم دی نوک توں دبائے ہوئے سن ۔ دیوان مستوفی وزیر۔ جو کچھ سمجھو اوہی سن ۔ نال اس دے کاغذات حساب دے کیڑے سن ۔ تے کفایت شعاری دے تالاب وچ بگلا۔ مگر سپاہی او ملازم دا جونک دی طرح لہو پی جاندے سن ۔ ۹۸۷ھ وچ انہاں نے نويں کاردانی خرچ کيتی۔ تے فوج دی تنخواہ دے چند آئین باندھے۔ راجہ نے اک مفصل عرضداشت لکھی۔ اس وچ حساب کتاب دفتر دے قواعد لکھے سن ۔ تے مصلحت وقت دے نشیب تے فراز دکھا کر سپاہی دی رعایت نوں مقدم رکھیا سی۔ اکبر خود فرقہ سپاہی دے مائی باپ سن ۔ چنانچہ خواجہ توں ایہ کم لے لیا۔ تے انہاں دی خدمت شاہ قلی محرم نوں تے وزارت وزیر خاں نوں مل گئی۔ ایسی ہی خیر خواہیاں سن۔ جنہاں توں شاہ دا اوہ حال۱؎ ہويا۔ تے ایہی مصلحت دے پہلو سن ۔ جنہاں دی رعایتاں توں انہاں دے کلام نوں سپاہ دے دلاں وچ اوہ راہ سی۔ کہ بنگالہ دے معرکےآں وچ کامیابی حاصل کيتی۔
اس نے حساب وچ اک رسالہ لکھیا اے ۔ اس دے گر یاد کر کے بنويں تے مہاجن دکاناں اُتے اور
۱؎۔ دیکھو شاہ دا حال صفحہ ۷۲۳۔
دیسی محاسب گھر تے دفتر دے کاروبار وچ طلسمات کردے نيں۔ تے مدرسےآں دے ریاضی داں منہ دیکھدے ہی رہ جاندے نيں۔
کشمیر تے لاہور دے کہن سال لوکاں وچ کتاب خازن اسرار دے ناں توں مشہور اے مگر کمیاب اے۔ ميں نے وڈی کوشش توں کشمیر وچ جا کے پائی۔ لیکن دیباچہ دیکھ کے تعجب ہويا کہ ۱۰۰۵ھ دی تصنیف اے۔ حالانکہ خود ۹۹۷ھ وچ مر گیا۔ شاید اس دی یادداشت دی کتاب اُتے کسی نے دیباچہ لگیا دتا۔ دیکھنے توں معلوم ہُندا اے۔ کہ دو حصےآں اُتے مشتمل اے۔ اک وچ دھرم۔ گیان۔ اشنا۔ پوجا پاٹ وغیرہ وغیرہ ۔ دوسرے وچ کاروبار دنیاوی۔ دونے وچ چھوٹے چھوٹے بہت باب نيں۔ ہر چیز دا تھوڑا تھوڑا بیان اے۔ مگر سب کچھ اے ۔ چنانچہ دوسرے حصہ وچ علم الاخلاق۔ تدبیر المنزل دے علاوہ اختیار ساعات ۔ موسیقی۔ سرودھ۔ شگون آواز طیور۔ پرواز طیور وغیرہ تک وی لکھے نيں۔ کتاب مذکور توں وی معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے مذہب دا پکا تے خیالات دا پورا سی۔ ہمیشہ گیان دھیان وچ رہندا سی۔ تے پوجا پاٹ مذہبی لوازمات حرف بحرف ادا کردا سی۔ تے چونکہ اس زمانہ وچ بے قیدی تے آزادی دی فصل بہار اُتے سی۔ اس لئی انہاں خصائل دے نال انگشت نما سی۔ کتھے نيں۔ اوہ لوک؟ جو کہندے نيں کہ نوکر وفادار جبھی ہُندا اے۔ جدوں اس دے خیالات تے حالات بلکہ مذہب تے اعتقاد وی آقا دے نال اک ہوئے جاواں۔ اوہ آئیاں ۔ تے ٹوڈرمل دے حالات توں سبق پڑھیاں۔ کہ سچے مذہب والے اوہی لوک نيں۔ جو اپنے آقا دی خدمت صدق تے یقین توں بجا لاواں۔ بلکہ جِنّا صدق تے یقین مذہب وچ زیادہ ہوئے گا۔ اِنّی ہی وفاداری تے جاں نثاری زیادہ صدق تے یقین دے نال ہوئے گی۔ چنگا اس دی نیت دا پھل وی دیکھ لو۔ اکبر ی دربار وچ کون سا امیر ذی رتبہ سی۔ جنہاں توں اوہ اک قدم پِچھے یا فیض انعام وچ تھلے رہیا۔
جزویات مذہبی تے اس دے رسوم تے قیود دی پابندی بعض موقع اُتے انہاں نوں تنگ کردی سی۔ چنانچہ اک دفعہ بادشاہ اجمیر توں پنجاب نوں آندے سن ۔ سفر دا عالم۔ اک دن کوچ دی گھبراہٹ وچ ٹھاکراں دا آسن کدرے رہ گیا۔ یا وزیر سلطنت دا سیلہ سمجھ کر کسی نے چرا لیا۔ راجہ دا قاعدہ سی۔ کہ جدوں تک پوجا نہ کر لیندے سن ۔ کوئی کم نہ کردے سن ۔ تے کھانا وی نہ کھاندے سن ۔ کئی وقت دا فاقہ ہوئے گیا۔ اکبر ی لشکر وچ ڈیرے ڈیرے چرچا ہوئے گیا۔ کہ راجہ دے ٹھاکر چوری گئے۔ اوتھے عالم مسخرے۔ فاضل شہدے۔ بیربر جداں کئی پنڈت تے بدھیا دان موجود سن ۔ خدا جانے کیہ کيتا لطیفے چھانٹے ہون گے۔
بادشاہ نے بلیا کے کہیا کہ ٹھاکر چوری گئے۔ انہاں داتا تواڈا ایشور اے اوہ تاں نئيں چوری گیا؟ اشنان کر کے اسنوں یاد کرو۔ تے کھانا کھائو۔ خود کشی کسی مذہب وچ ثواب نئيں۔ راجہ نے وی اپنے خیال توں رجوع کيتی۔ آزاد۔ کہنے والے کچھ ہی کدرے۔ لیکن وچ اس دے استقلال اُتے ہزار تعریفاں دے پھُل چڑھائاں گا۔ بیربر دی طرح دربار دی ہويا وچ آ کے اپنا دین تاں نئيں گنوایا۔ البتہ دین الٰہی اکبر شاہی دے خلیفہ نہ ہوئے۔ خیر اوہ خلافت انہاں نوں مبارک ہوئے۔
شیخ ابوالفضل نے جو فقرے اس دی عادات تے اخلاق دے بارے وچ لکھے نيں۔ انہاں دے باب وچ آزاد نوں کچھ لکھنا واجب اے۔ اوہ فرماندے نيں۔ جے تعصب دی پرستاری۱؎۔ تقلید۲؎ دی محبت تے کینہ کشتی۳؎ نہ ہُندی۔ اور۴؎ اپنی گل اُتے مغرور ہوئے کے نہ اڑدا۔ تاں بزرگان معنوی وچوں ہُندا۔
عوام الناس ضرور کدرے گے۔ کہ شیخ لامذہب سن ۔ جس نوں پابند مذہب تے بزرگاں دی لکیر اُتے چلدا دیکھدے سن ۔ اس دی خاک اڑاندے سن ۔ آزاد کہندا اے۔ کہ ایہ سب درست اے لیکن ابوالفضل وی آخر اک شخص سن ۔ ايسے جگہ نئيں۔ کئی جگہ راجہ دے حق وچ ایداں دے ہی فقرے تراشے نيں۔ کچھ نہ کچھ ضرور انہاں قباحتاں دے ضرر لوکاں نوں پہنچے ہون گے۔ جدوں راجہ بنگالہ دی مہم سر کر کے آئے۔ ۵۴ ہاتھی تے نفائس گراں بہا پیش کش گزرانے۔ اوتھے وی لکھدے نيں۔ بادشاہ نے مقدمات مالی تے ملکی اس دے فہم درست اُتے حوالہ کر کے دیوان کل ہندوستان دا مقرر فرمایا۔ اوہ راستی تے کم طمعی وچ عمدہ خدمت گزار سی۔ بے لالج کاروبار کردا سی۔ کاش کینہ کش تے انتقامی نہ ہُندا۔ کہ طبیعت دے کھیت وچ ذرا ملائمت پھوٹ نکلدی۔ ایہ وی سہی۔ تعصب مذہبی چہرہ اُتے رنگ نہ پھیردا ۔ تاں اِنّا قابل ملامت نہ ہُندا۔ باوجود اس دے عام اہل زمانہ وک دیکھ کے کہنا چاہیے۔ کہ سیر دلی تے بے طمعی دے نال۔ عرق ریز کاردان۔ قدردان خدمت گزار سی۔ تے کم نظیر نئيں۔ بے نظیر سی۔ دیکھئے کيتا سرٹیفکیٹ دتا اے۔ ہن اس ۵ فقرہ دی عبارت نوں فیر پڑھو تے غور توں دیکھو۔
پہلا تے دوسرا فقرہ اس دی قوم دے لئی فخر دی سند اے۔ تیسرے فقرہ اُتے وی خفا نہ ہونا چاہیے۔ کیونجے اوہ آخر انسان سی۔ تے ایداں دے عالیشان رتبہ اُتے کہ ہزاراں لکھاں آدمیاں دے معاملات اس توں ٹکر کھاندے سن ۔ تے بار بار ٹکر کھاندے سن ۔ اک دفعہ کوئی لے نکلدا ہوئے گا۔ تاں ایہ دوسرے موقع اُتے کسر نکالدا ہوئے گا۔ تے چونکہ ضابطہ دفتر تے کفایت بادشاہی اُتے بنیاد عمل سی۔ اس لئی حضور وچ وی ايسے دی گل سرسبز ہُندی ہوئے گی۔ میرے دوستو! دنیا نازک مقام اے۔ جے دشمن توں بچائو نہ رکھدا۔ تاں زندگی کِداں ہُندی۔ تے گزارہ کتھے کردا۔ چوتھے فقرہ اُتے وی چڑنا نئيں چاہیے۔ کیونجے اوہ دیوان سی۔ امرائے عالیشان توں غریب سپاہی تک تے صاحبان ملک توں لے کے ادنیٰ معانی دار تک سب دا حساب کتاب اسنوں کرنا پڑدا سی۔ اوہ واجب الطلب وچ کِسے دی رعایت کرنے والا نہ سی۔ تے باخبر اہلکار سی۔ دنیا وچ ادنیٰ توں اعلیٰ تک اپنی کفایت تے اپنا فائدہ چاہندے نيں۔ تے اک اک رقم مندرجہ دفتر اُتے ضرور گرفت کردا ہوئے گا۔ لوک حجتاں کردے ہون گے۔ حساب دا معاملہ سی۔ کسی دی پیش وی نہ جاندی ہوئے گی۔ سفارشاں وی آندی ہاں گی۔ اوہ سندا نہ ہوئے گا۔ دربار تک وی نوبتاں پہنچکی ہاں گی تے راجہ کٹ ہی لیندا ہوئے گا۔ اکبر رحیم تے کریم بادشاہ سی۔ مگر آئین سلطنت تے ضوابط دفتر نوں توڑنا وی نہ چاہندا سی۔ اس لئی کدرے کدرے اوہ وی دق ہُندا ہوئے گا۔ سب ناراض ہُندے ہون گے۔ ایہی بنیاد اے۔ انہاں اشعار دی جو ملیا صاحب نے لکھے تے انہاں گلاں توں جل کے موزاں طبعاں نے اس دا سجع کہیا سی۔ ؎
آنکہ شد کار ہند از تے مختل
راجۂ راجہاست ٹوڈرمل
باوجود انہاں سب گلاں دے جو کچھ کردا سی۔ اپنے آقا دی خیر خواہی سمجھ کر کردا سی۔ تے خزانہ شاہی وچ داخل کردا سی۔ جے خود وچکار کتر لیندا۔ تاں گنہگار تے اوہ کتردا تاں لوک کدوں چھوڑدے۔ ايسے بیچارے نوں کتر ڈالدے۔ ایہی سبب اے کہ اس دی راستی تے درستی نوں ہر شخص برابر مندا اے۔
البتہ اک گل دا مینوں وی افسوس اے۔ بعض مؤرخ لکھدے نيں۔ کہ شاہ منصور دے قتل دی جو سازشاں ہوئیاں سن۔ انہاں وچ کرم اللہ (شہباز خاں کمبو دے بھائی) نے وی کچھ خطوط پیش کيتے۔ اوہ وی جعلی سن ۔ تے ایہ راجہ دی کارسازی سی۔ اس وقت کوئی نہ سمجھیا پِچھے راز کھلا۔ خیر راجہ دی تے انہاں دی کاغذی بحثاں سن۔ دونے اہلکار سن ۔ خدا جانے طرفین توں کیہ کيتا وار چلدے ہون گے۔ اس وقت انہاں دا نہ چلا۔ انہاں دا چل گیا۔
بٹالوی صاحب خلاصہ التواریخ توں تعجب اے ۔ کہ ملک پنجاب وچ بیٹھ کر کتاب لکھی تے شاہجہان تے عالمگیر دا زمانہ پایا۔ انہاں نے وی ٹوڈرمل دی اصل نسل تے عمر تے سنہ ولادت دی توضیح نئيں لکھی ۔ البتہ اس دے اوصاف وچ اک وڈا ورق تحریر کيتا۔ جو تقریباً راستی تے اصلیت دے لفظاں توں مرصع اے۔ اس وچ کہندے نيں۔ راز دان سلطنت سی۔ دقائق سیاق تے حقائق حساب وچ بینظیر سی۔ محاسباں دے کاروبار وچ باریکیاں نکالدا سی۔ ضوابط تے قوانین وزارت۔ آئین سلطنت ۔ ملک دی معموری رعیت دی آبادی۔ دفتر دیوان دے دستور العمل۔ حقوق بادشاہی دے اصول۔ افزونی خزانہ۔ رستاں دی امنیت۔ مواجب سپاہ۔ شرح دامی اُتے گنات۔ تنخواہ جاگیر۔ مناصب امرا دے قواعد۔ سب کچھ اس دی یادگار نيں۔ تے سب جگہ انہاں نوں قواعد تے ضوابط اُتے عمل درآمد اے۔
(۱) جمع دہ بدہی پرگنہ وار اس نے بنھی (۲) طنابی جریب خشکی تے تری وچ گھٹ ودھ جاندی اے۔ تے ۵۵ گز سی۔ اس نے ۶۰ گز دی جریب بانس یا نرسل دی قرار دتی تے لوہے دی کڑیاں وچکار ڈالاں۔ کہ کدی فرق نہ پئے ۱؎ (۳) اس دی تجویز توں ۹۸۲ھ وچ کل ملکاں محروسہ بارہ صوبےآں وچ منقسم ہوئے تے دہ سالہ بندوبست ہوئے گیا۔ چند گائاں دا پرگنہ۔ چند پرگناں دی سرکار۔ چند سرکار دا اک صوبہ قرار دتا۔ (۴) روپیہ دے چالیس دام ۲؎ ٹھیرائے۔ پرگنہ دی شرح دامی دفتر وچ مندرجہ ہوئی (۵) کرور دام اُتے اک عامل مقرر کر کے کروری ناں رکھیا۔ (۶) امرا دے ماتحت نوکر ہُندے سن ۔ انہاں دے گھوڑےآں دے لئی داغ دا آئین مقرر کيتا۔ کہ اک جگہ دا گھوڑا دو دو تن تین جگہ دکھا دیندے سن ۔ عین وقت اُتے کمی توں وڈا ہرج پڑدا سی۔ اس وچ کدی تاں سواراں دی دغا بازی ہُندی سی۔ کدی امرا خود وی دغا دیندے سن ۔ کہ جدوں موجودات ہُندی تاں فوراً سوار سپاہی نوکر رکھ لئے تے لفافہ چڑھا کر موجودات دلوائی۔ ادھر توں رخصت ہوئے۔ ادھر جا کے موقوف (۷) بندہائے بادشاہی دی ست ٹولیاں باندھاں۔ ہفتہ دے ست دن دے بموجب ہر ٹولی وچوں باری باری آدمی لئے جاندے سن ۔ تے چودی ميں حاضر ہُندے سن ۔ (۸) روز دے واسطے اک اک آدمی چوکی نویس مقرر ہويا۔ کہ ہر اہل خدمت کيتی حاضری وی لے۔ تے جو عرض معروض حکم احکام ہون۔ جاری کرے تے تھاں تھاں پہنچائے۔ (۹) ہفتہ دے لئی ست واقعہ نویس مقرر ہوئے۔ کہ تمام دن دا حال ڈیوڑھی اُتے بیٹھے لکھیا کرن۔ (۱۰) امرا تے خوانین دے علاوہ چار ہزار یکہ سوار خاص رکاب شاہی دے لئی قرار دئیے۔ انہاں نوں کواحدی کہندے سن ۔ کہ یکہ دا ترجمہ اے۔ انہاں دا داروغہ وی وکھ ہويا۔ (۱۱) کئی ہزار غلام۔ کيتا لڑائیاں دے گرفتار۔ غلامی توں آزاد ہوئے۔ تے چیلہ انہاں دا خطاب ہويا۔ کیونجے خد اکے بندے آزاد نيں۔ انہاں نوں غلام یا بندہ کہنا روا نئيں۔ غرض سینکڑاں جزئیات آئین تے قواعد دے ایداں دے باندھے کہ بعض امرا تے وزرا نے کوششاں کيتياں تے کردے نيں۔ اگے نئيں نکل سکدے۔ اس دے بعد منصب وکالت مرزا عبدالرحیم خانخاناں نوں مرحمت ہويا۔ اس نے وی منصب مذکور تے امورات وزارت نوں باحسن وجوہ رونق دی۔ کہ مورد تحسین ہويا۔ (۱۲) ہندوستان وچ خرید تے فروخت۔ دیہات دی جمع بندی۔ تحصیل مال۔ نوکراں دی تنخواہاں دا حساب کيتا راجائاں کيتا بادشاہاں وچ تنگاں اُتے سی۔ مگر پیسے دتا کردے سن ۔ چاندی اُتے ضرب لگتی سی۔ تاں چاندی دے تنگے کہلاندے سن تے ایلچیاں تے ڈوماں نوں انعام وچ دتا کردے سن ۔ عام رواج نہ سی۔ چاندی دے مول بازار وچ بک جاندے سن ۔ ٹوڈرمل نے منصبداراں تے ملازماں کی
۱؎۔ اک بیگھ مربع =۳۶۰۰ گز شاہجہانی ۲؎۔ دام ميں نے دیکھیا اے۔ وزن وچ اک تولہ۔ مرصع جداں دلی دا پیسہ توں اک طرف اکبر دا ناں معمولی طور اُتے ۔ دوسری طرف دام نہاندی خوش قلم خط ثلث وچ ۔
تنخواہ وچ انہاں نوں جاری کيتا۔ اورآئین بنھیا۔ کہ تنگہ دی جگہ دیہات توں روپیہ وصول ہويا کرے۔ اس دا ۱۱ ماشہ وزن رکھیا۔ روپیہ دے ۴۰ دام قرار دئیے۔ اس دا آئین ایہ کہ تانبے اُتے ٹکسال دا خرچ لگاواں۔ تاں روپیہ دے پورے ۴۰ دام پڑدے نيں۔ اوہی نوکراں نوں تنخواہ وچ ملدے سن ۔ ايسے دے بموجب جمع کل دیہات قصبات پرگنات دی دفتر وچ لکھی جاندی سی۔ اس دا ناں عمل نقد جمع بندی رکھیا۔ محصول دا آئین ایہ بنھیا کہ غلہ زمین بارانی وچ ۔ نصف کاشتکار۔ نصف بادشاہ کا۔ بارانی وچ ہر قطعہ اُتے 1/4 اخراجات تے اس دی خرید تے فروخت دی لاگت لگیا کر غلہ وچ 1/3 بادشاہی۔ نیشکر وغیرہ دے جنس اعلیٰ کہلاندے نيں۔ تے پانی تے نگہبانی تے کٹائی وغیرہ دی محنت غلہ توں زیادہ کھاندی اے۔ 1/4 1/5 1/6 1/7 حسب مراتب حق بادشاہی ۔ باقی حق کاشتکار۔ جے محصول لاں۔ تاں ہر جنس وچ بیگھ مربع اُتے زر نقدی لاں۔ اس دا دستور العمل وی جنس وار لکھیا اے۔
یہ گل وی قابل تحریر اے۔ کہ قواعد مذکورہ دے بوہت سارے جزئیات ۔ خواجہ شاہ منصور۔ مظفر خاں تے میر فتح اللہ شیرازی وغیرہ دے کڈے ہوئے سن ۔ا ور بیشک انہاں نے کاغذات دی چھان بین تے انتظام دفتر وچ وڈی عرق ریزی دی اے مگر اتفاق تقدیری اے۔ کہ انہاں دا کوئی ناں وی نئيں جاندا ۔ جس عمدہ انتظام دا ذکر آندا اے۔ اوتھے ٹوڈرمل دا ناں پکاریا جاتااے۔
طالع شہرت رسوائی مجناں بیش است
ورنہ طشت من تے اوہر دو زیک بام افتاد
باوجود انہاں سب گلاں دے ایہ نکتہ اکبر دی کتاب اوصاف وچ سنہری حرفاں توں لکھنا چاہیے۔ کہ امرا نے راجہ دے اختیارات تے ترقیات متواتر دیکھ کے بعض امورات وچ شکایت کیتی۔ تے ایہ وی کہیا۔ کہ حضور نے اک ہندو نوں مسلماناں اُتے اس قدر اختیار تے اقتدار دے دتا اے۔ ایسا مناسب نئيں۔ سینہ صاف تے بے تکلف بادشاہ نے کہیا۔ ہر کدام شمادرسرکار خود ہندوئے دارد۔ جے ماہم ہندوئے داشتہ باشیم۔ چرا زوبدبایدبود۔ تسيں سب دی سرکاراں وچ کوئی نہ کوئی منشی ہندو اے۔ اساں اک ہندو رکھیا ۔تو تسيں کیوں برا مندے ہوئے۔
راجہ مان سنگھ
[سودھو]اس عالی خاندان راجہ دی تصویر دربار اکبر ی دے مرققع وچ سونے دے پانی توں کھنچنی چاہیے۔ کیونجے سب توں پہلے اس دے باپ دادا کيتی مبارک رفاقت اکبر دی ہمدم تے رفیق حال ہوئی۔ جس توں ہندوستان وچ تیموری خاندان دی بنیاد نے قیام پھڑیا۔ بلکہ ایہ کہنا چاہیے۔ کہ انہاں نے اپنی رفاقت تے ہمدردی توں اکبر نوں اپنایت تے محبت کرنی سکھا دی۔ تے خلق تے عالم نوں دکھا دتا۔ کہ راجپوتاں وچ جو خیال چلا آندا اے۔ کہ سر جائے گل نہ جائے۔ اس دی مورت دیکھنی چاہوئے۔ تاں انہاں نوں دیکھ لو۔ اس وچ کچھ شک نئيں کہ انہاں گل دے پوراں نے اس ترک بادشاہ دی رفاقت وچ اپنی جان نوں جان نہ سمجھیا تے اپنے تے اس دے ننگ تے ناموس نوں اک کر دتا۔ انہاں دی ملنساری تے وفاداری نے اکبر دے دل اُتے نقش کر دتا۔ کہ ملک ہند ایسی اجزائے شرافت توں مرکب اے کہ جے انہاں دے نال غیر قوم وی محبت تے ہمدردی کرے۔ تاں ایہ ایسا کچھ کردے نيں۔ کہ اپنی قوم دی تاں کيتا حقیقت اے۔ حقیقی بھائی نوں بھُل جاندے نيں۔ ایہ کچھواہہ دے خاندان عظیم الشان وچ نامی گرامی تے صدہا سال توں خاندانی راجہ چلے آندے سن ۔ انہاں دے نال تمام قوم کچھواہہ اکبر دی جاں نثاری اُتے کمر بستہ ہوئے گئی۔ تے انہاں دی بدولت راجپوتاں دے اکثر خاندان آ کے شامل ہوئے گئے۔ لیکن اکبر دی دلربائی تے دلداری دا جادو وی انہاں اُتے ایسا کارگر ہويا۔ کہ اج تک سب چغتائی خاندان دی محبت دا دم بھردے نيں۔
۹۶۳ھ پہلے سال جلوس وچ دربار اکبر ی توں مجناں خاں قاقشال نارنول اُتے حاکم ہوئے کے گیا۔ حاجی خاں کہ شیر شاہ دا غلام سی۔ اوہ مجناں خاں اُتے چڑھ آیا۔ راجہ بھاڑا مل۔ راجہ آبیز کہ اس وقت کچھواہہ خاندان دا چراغ روشن کرنے والا سی۔ حاجی خاں دے نال سی۔ مجناں خاں دی عقل تے ہوش جاندے رہے۔ گھر گئے تے حالت تنگ ہوئی۔ خاندانی راجہ مرد کہن سال۔ مروت تے انسانیت دے جواہر توں خزانہ وار سی۔ تے گل دے نشیب تے فراز انجام تے آغا زکو خوب سمجھدا سی۔ اس نے صلح دا بندوبست کر کے مجناں خاں نوں محاصرہ توں نکلوایا۔ تے عزت تے حرمت دے نال دربار شاہی نوں روانہ کر دتا۔ ایہی راجہ بھاڑا مل نيں۔ جو راجہ بھگوان داس دے باپ تے مان سنگھ دے دادا سن ۔
مجناں خاں جدوں دربار وچ پہنچیا ۔ تاں راجہ دی مروت۔ محبت۔ اخلاص۔ عالی ہمتی تے اس کے
۱؎۔ بہاری مل۔ پورن مل۔ روپسی ۔ آسکرن۔ جگ مل پنج بھائی سن ۔ جگ مل دا بیٹا جتھے سنگھ سی۔
عالی خاندان دے حالات اکبر دے سامنے بیان کيتے۔ دربار توں اک امیر فرمان طلب لے کے گیا۔ راجہ سامان معقول دے نال حاضر دربار ہويا۔ ایہ اوہی مبارک موقع سی۔ کہ اکبر ہیمو دی مہم مار دے دلی آیا سی۔ چنانچہ راجہ دی وڈی عزت تے خاطر داری کيتی۔
جس دن راجہ تے فرزند تے اس دے ہمراہی بھائی بندےآں نوں خلعت تے انعام تے اکرام مل رہے سن ۔ تے اوہ رخصت ہُندے سن ۔ بادشاہ ہاتھی اُتے سوار ہوئے کے باہر نکلے سن ۔ تے انہاں دا تماشہ دیکھدے سن ۔ ہاتھی مست سی۔ تے جوش مستی وچ جھوم جھوم کر کدی ادھر کدی ادھر جاندا سی۔ لوک ڈر ڈر کر بھجدے سن ۔ اک دفعہ انہاں راجپوتاں دی طرف وی جھکا۔ اوہ اپنی جگہ توں نہ ٹلے۔ ايسے طرح کھڑے رہے۔ بادشاہ نوں انہاں دی دلاوری بہت پسند آئی۔ راجہ بھاڑا مل دی طرف متوجہ ہوئے کے ایہ لفظاں کہے۔ ترانہاں خواہم کرد۔ عنقریب مے بینی کہ اعزاز تے افتخارت زیادہ بر زیادہ میشود۔ ايسے دن توں راجپوتاں دی خصوصاً راجہ بھاڑا مل تے اس دے متعلقاں تے متوسلاں دی قدر دانی کرنے لگے۔ تے انہاں دی بہادری تے دلاوری روز بروز دل اُتے نقش ہُندتی گئی۔ اکبر نے مرزا ۱؎ شرف الدین حسین نوں میوات دا حاکم کر کے بھیجیا سی۔ اس نے ادھر ادھر پھیلنا شروع کيتا سی۔ تے آبنیر نوں لینا چاہیا۔ راجہ بھاڑامل دا اک فتنہ پرداز بھائی شرکت ریاست دے باعث مرز ا توں آن ملا۔ تے نال ہوئے کے لشکر لے گیا۔ چونکہ گھر دی پھوٹ سی۔ اس واسطے مرزاغالب آیا۔ تے راجہ دے چند بھائی بند گرو لے کے پھرا۔
۹۶۸ھ وچ بادشاہ زیارت اجمیر نوں چلے۔ رستہ وچ اک امیر نے عرض کيتی۔ کہ راجہ بھاڑا مل جو دہلی وچ حاضر دربار ہويا سی۔ اس اُتے مرزا نے وڈی زیادتی دی اے۔ بیچارہ پہاڑاں وچ وڑ کے گزارہ کے رہیا اے۔ اوہ عالی ہمت بامروت خاندانی راجہ اے۔ جے حضور دی توجہ شامل حال ہوئے گی۔ تاں خدمات عظیم بجا لیائے گا۔ بادشاہ نے حکم دتا۔ کہ تسيں خود جا کے لے آئو۔ چنانچہ اوہ لینے گیا۔ راجہ خود نہ آیا۔ عرضی دے نال نذرانہ بھیجیا۔ تے اس دا بھائی امیر مذکور دے نال آیا۔ اکبر نے کہیا کہ ایہ صحیح نئيں اے۔ اوہ خود آئے۔ راجہ بھاڑا مل نے وڈے بیٹے بھگوان داسنوں اہل تے عیال دے پاس چھڈیا۔ تے سانگانیہ دے مقام اُتے خود حاضر ہويا۔ بادشاہ نے وڈی محبت تے دلداری توں اس دی تشفی کيتی۔ تے دربار دے امرائے خاص وچ داخل کيتا۔ راجہ دے دل وچ وی ایسا محبت تے وفا دا جوش پیدا ہويا۔ کہ رفتہ رفتہ اپنے یگاناں وچ تے اس وچ کچھ فرق نہ رہیا۔ چند روز دے بعد راجہ بھگوان داس تے مان سنگھ وی آ گئے۔ اکبر نے انہاں دوناں نوں نال لیا۔ تے راجہ بھاڑا مل نوں رخصت کيتا۔ مگر دل مل گئے سن ۔ چلدے ہوئے کہہ دتا کہ جلد چلے آنا ۔ تے سامان کر کے آنا۔ کہ فیر جانے دی تکلیف نہ کرنی پئے۔
۱؎۔ دیکھو مرزا دا حال صفحہ ۷۴۷۔
مذہب دی دیوار تے قانون قومی دا قلعہ اپنی مضبوطی تے استواری وچ سد سکندری توں کم نئيں۔ مگر آئین سلطنت (جسنوں ہندوستان وچ راج نیت کہندے نيں) دا قانون سب اُتے غالب اے۔ جدوں اس دی مصلحت دا دریا چڑھائو اُتے آندا اے۔ تاں سب نوں بہا لے جاتااے۔ اکبر کوشاہ طہماسپ دا قول یاد سی۔ (دیکھو صفحہ ۶۰، ۶۱) اس نے اس خاندان دی نیک نیت تے اخلاص تے محبت دیکھ کے سوچیا ۔ کہ انہاں دے نال قرابت ہوئے جائے۔ تاں بہت خوب ہوئے۔ تے ایہ امر ممکن وی نظر آیا۔ چنانچہ وڈے موقع دے نال ایہ سلسلہ ہلیایا۔ تے اس وچ کامیاب ہويا۔ یعنی ۹۶۹ھ وچ راجہ بھاڑا مل دی بیٹی مان سنگھ دی پھُپھی بیگمات اکبر ی وچ داخل ہوئے کے محل دا سنگار ہوئے گئی۔
باوجودیکہ رانا دے نال انہاں دا خاندانی تعلق سی۔ مگر جدوں ۹۷۴ھ وچ چتوڑ اُتے مہم ہوئی۔ تاں راجہ بھگوان داس اکبر دے نال سن ۔ تے ہر مورچے اُتے سپر دی طرح کدی اگے سن ۔ کدی پِچھے۔ (دیکھو تتمہ)
۹۷۹ھ وچ جدوں اکبر گجرات اُتے خود فوج لے کے گیا۔تو راجہ مان سنگھ وی باپ دی رفاقت وچ ہمراہ سی۔ نوجوانی دا عالم۔ دل وچ امنگ۔ دلاوری دا جوش۔ راجپوتی خون کہندا ہوئے گا۔ کہ چنگیزی ترک جنہاں دے دل فتح یابی نے بڑھائے نيں۔ اس وقت باگ توں باگ ملائے نيں۔ انہاں توں قدم اگے ودھیا رہے۔ تے انہاں نوں وی دکھلا دو۔ کہ راجپوتی تلوار دی کٹ کيتا رنگ دکھاندی اے۔ کيتا راہ وچ کیہ میدان جنگ وچ جدھر ذرہ اکبر دا اشارہ پاندا سی۔ فوج دا دستہ لیندا سی۔ تے اس طرح جا پڑدا سی۔ جداں شیروپلنگ شکار اُتے جاندے نيں۔
اس عرصہ وچ خان اعظم احمد آباد وچ گھر گئے۔ تے چغتائی شہزادے افواج دکن نوں نال لے کے اس دے گرد چھا گئے۔ اکبر نے آگرہ توں کوچ کيتا۔ تے مہینے دی راہ ست دن وچ طے کر کے احمد آباد اُتے جا پہنچیا۔ راجہ بھگوان داس تے کنور مان سنگھ اس مہم وچ نال سن ۔ تے بادشاہ دے گرد اس طرح توں جان نثاری کردے پھردے سن ۔ جداں شمع دے گرد پروانے۔
چغتائی مؤرخاں نے ایہ معاملہ درج تریخ نئيں کيتا۔ مگر ٹاڈ صاحب تریخ راجستھان وچ لکھدے نيں۔ تے حقیقت وچ دیکھنے دے قابل اے۔
راجہ مان سنگھ شعلہ پور دی مہم مار دے آندا سی۔ اودے پور دی سرحد توں گزریا۔ سنیا کہ رانا پرتاپ کوملمیر وچ اے۔ وکیل بھیجیا تے لکھیا کہ آپ نال ملن نوں دل بہت چاہندا اے۔ رانا نے اودے سجے تک استقبال کر کے جھیل دے کنارے ضیافت دا سامان کيتا۔ جدوں کھانے دا وقت ہويا تاں رانا آپ نہ آیا۔ بیٹے نے آ کے کہیا۔ ’’رانا جی دے سر وچ درد اے۔ اوہ نہ آئیاں گے۔ آپ کھانے اُتے بیٹھاں۔ تے اچھی طرح کھاواں۔‘‘ راجہ مان سنگھ نے کہلا بھیجیا۔ کہ جو مرض اے عجب نئيں کہ اوہی اے۔ جو وچ سمجھیا ہون۔ مگر ایہ تاں لاعلاج مرض اے۔ تے جدوں اوہی مہماناں دے اگے تھال نہ رکھن گے۔ تاں کون رکھے گا؟
رانا نے کہلا بھیجیا۔ مینوں اس دا وڈا رنج اے۔ مگر کيتا کراں۔ جس شخص نے بہن ترک توں بیاہ دی۔ تاں اس دے نال کھانا وی کھایا ہی ہوئے گا۔ راجہ مان سنگھ اپنی حماقت اُتے پچھتایا۔ کہ ایتھے کیوں آیا۔ تے اوہ صدمہ گزریا کہ دل ہی جاندا سی۔ چاول دے چند دانے لے کے انہاں دیوی نوں چڑھائے۔ اوہی اپنی پگڑی وچ رکھ لئے۔ تے چلدے ہوئے کہیا۔ تیری عزت بچانے نوں اساں اپنی عزت کھوئی۔ تے بہناں بیٹیاں ترک نوں دتیاں تواڈی ایہی مرضی اے۔ کہ خوف وچ رہیاں تاں ہمیشہ رہو اختیار اے۔ اس لئی کہ اس ملک وچ تواڈا گذر نہ ہوئے گا۔
گھوڑے اُتے چڑھا تے رانا دی طرف مخاطب ہوئے کے کہیا (اس وقت اوہ وی آ موجود ہويا سی) رانا جی جے تواڈی شیخی نہ جھاڑ داں۔ تاں میرا ناں مان نئيں۔ پرتاپ بولا۔ اسيں توں ہمیشہ ملدے رہنا۔ کسی بے لحاظ نے برابر توں ایہ وی کہیا۔ جی اپنے پھپا (اکبر ) نوں وی نال لیانا۔ جس زمین اُتے ایہ ضیافت ہوئی سی۔ اسنوں کھدوایا۔ گنگا جل توں دھلوا کر پاک کيتا۔ سردار نہائے۔ پوشاک بدلی۔ گویا سب اس دے آنے توں ناپاک ہوئے گئے سن ۔ اس گل کيتی ذرہ ذرہ خبر اکبر نوں پہنچی۔ بہت غصہ آیا۔ اسنوں وڈا خیال ایہ سی۔ کہ ایسا نہ ہوئے راجپوت دی ذات غیرت کھا کر فیر بگڑ جائے۔ تے جس تعصب دی اگ نوں ميں نے سو سو پانی توں دھیما کيتا اے۔ اوہ فیر سلگ اٹھے۔
عالی ہمت بادشاہ دے دل وچ ایہ خیال کانٹے دی طرح کھٹک رہیا سی۔ آخر چند روز بعد رانا اُتے فوج کشی ہوئی۔ سلیم (جہانگیر) دے ناں سپہ سالاری ہوئی۔ مان سنگھ تے مہابت خاں نال ہوئے کہ شہزادہ انہاں دی صلاح اُتے چلے۔ بادشاہی لشکر رانا دے ملک وچ داخل ہويا۔ تے چھوٹے موٹے مقابلاں نوں ٹھوکرن ماردا اگے ودھیا۔ رانا اک ایداں دے کڈھب مقام وچ لشکر لے کے اڑا۔ جسنوں پہاڑاں دے سلسلےآں تے گھاٹیاں دے پیچاں نے خوب مضبوط کيتا سی۔ کومل میر توں رکناتھ تک (شمال توں جنوب تک) ۸۰ میل طول۔ میر پور توں ستولا تک (مشرق مغرب وچ ) ايسے قدر عرض۔ اس مسافت وچ پہاڑ جنگل گھاٹیوںاور ندیاں دے سوا تے کچھ نئيں اے۔ دارالسلطنت نوں شمال جنوب۔ مغرب جدھر توں جائو رستہ ایسا تنگ اے کہ گویا گھاٹی ہی اے۔ ہر طرف عمودی پہاڑ چلے جاندے نيں۔ چوڑان اِنّی کہ دو گاڑیاں وی برابر نئيں چل سکتاں۔ گھاٹی وچوں نکلو تاں قدرتی دیواراں کھڑی نيں (انہاں نوں کول کہندے نيں) بعض جگہ میدان وی ایداں دے ایداں دے آ جاندے نيں۔ کہ وڈا لشکر چھائونی ڈال دے۔ چنانچہ ہلدی گھاٹ دا میدان ایسا ہی اے۔ اوہ پہاڑ دی گردن اُتے واقع اے۔ اس لئی بیڈھب مقام اے۔ پہاڑ دے اُتے تے تھلے راجپوتاں دیاں فوجاں جمی ہوئیاں سن۔ ٹیلےآں دے اُتے تے اور پہاڑاں دی چوٹیاں اُتے بھیل جو اصلی کیڑے انہاں پتھراں دے نيں۔ تیر کمان لئے تاک وچ بیٹھے سن ۔ کہ جدوں موقع آئے۔ بھاری بھاری پتھر حریف اُتے لڑھکاواں۔
درہ دے دہانہ اُتے رانا میواڑ دے سورما سپاہیاں نوں لئے ڈٹا سی۔ غرض کہ ایتھے اک گھمسان دا کشت تے خون ہويا۔ کئی راجہ تے ٹھاکر جاناں توں ہتھ اٹھا کے آن گرے تے اپنے بہادر رانا دے قدماں اُتے خون دے نالے بہائے۔ گرم میدان وچ رانا قرمزی جھنڈا لئے تیار سی۔ کہ کسی طرح راجہ مان سنگھ نظر آئے۔ تے اس توں دو دو ہتھ ہون۔ ایہ ارمان تاں نہ نکلیا۔ لیکن جتھے سلیم (جہانگیر) ہاتھی اُتے کھڑا لشکر نوں لڑیا رہیا سی۔ اوتھے جا پہنچیا تے ایسا بے جگر ہوئے کے گیا۔ کہ سلیم اس دے برچھے دا شکار ہوئے جاندا۔ جے ہودہ دے فولادی تختے اس دی جان دی سپر نہ بن جاندے۔ پرتاپ جس گھوڑے اُتے سوار سی۔ اس دا ناں چٹک سی۔ وفادار گھوڑے نے آقا دی وڈی رفاقت کيتی۔ اس لڑائی دے مرقعے جو تریخ میواڑ وچ شامل نيں۔ انہاں وچ گھوڑے دا اک پائاں سلیم دے ہاتھی اُتے رکھیا ہويا اے۔ تے سوار اپنے حریف اُتے نیزہ ماردا اے۔ فیلبان دے پاس بچائو دا سامان کچھ نہ سی۔ اوہ ماریا گیا۔ مست ہاتھی بے مہاوت رک نہ سکیا تے ایسا بھجیا کہ سلیم دی جان بچ گئی۔ ایتھے وڈا بھاری رن پيا۔ مغل نمک حلال اپنے شہزادہ دے بچانے وچ تے میواڑ دے سورما اپنے سینا پتی دی مدد وچ ایداں دے جان توڑ کر لڑے۔ کہ ہلدی گھاٹ دے پتھر شنگرف ہوئے گئے۔ پرتاپ نے ست زخم کھائے۔ دشمن اس اُتے باز تے جراں دی طرح گردے سن ۔ مگر اوہ راج دے چتر نوں نہ چھوڑدا سی۔ تن دفعہ دشمناں دے انبوہ وچوں نکلیا۔ تے نیڑے سی۔ کہ دب مرے۔ جھالا دا سردار دوڑا تے اس بلا توں رانا نوں کڈ کے لے گیا۔ راج دا چتر اک ہتھ وچ تے جھنڈا دوسرے وچ لے کے اک اچھے مقام دی طرف بھجیا۔ اگرچہ خود مع اپنے جان نثاراں دے ماریا گیا۔ مگر رانا نکل آیا۔ جدوں توں اس دی اولاد میواڑ دے بادشاہی نشان اپنے ہتھ وچ رکھدی اے۔ تے درباراں وچ رانا دی داہنی طرف جگہ پاندی اے۔ راجہ خطاب ہويا اے۔ تے انہاں دا نقارہ دروازہ قلعہ تک بجتا اے۔ ایہ رتبہ دوسرےآں نوں حاصل نئيں۔ ایہ بہادری ایداں دے دشمناں دے سامنے کيتا پیش جاندی جنہاں دے نال بیشمار توپاں تے ہکلے اگ برساندے سن ۔ تے اونٹھاں دے رسالے آندھی دی طرح دوڑدے سن ۔ فوج اُتے شکست پئی۔ بائیس ہزار راجپوت وچوں فقط اٹھ ہزار جتے بچے۔ اگرچہ فوج اُتے شکست پئی۔ مگر اس وقت بچ کر نکل جانا ہی وڈی فتح سی۔ رانا پرتاپ اپنے چٹک گھوڑے اُتے سوار بھجیا۔ تے دو مغلاں نے اس اُتے گھوڑے ڈالے۔ اوہ اس دے پِچھے گھوڑے لگائے آندے سن ۔ کہ رستہ وچ اک ندی آئی (پہاڑ وچوں نکلی سی) جے چٹک ذرا جھجکتا۔ تاں پھنس ہی گیا سی۔ اوہ وی گھائل ہوئے رہیا سی۔ مگر اوہ ہرن دی طرح چاراں پتلیاں جھاڑ کر پانی اُتے توں اڑ گیا۔ شام ہوئے گئی سی۔ بان دے نعل پتھراں توں ٹکرا کے پتنگے اڑاندے سن ۔ اس نے سمجھیا۔ کہ دشمن آن پہنچے۔ اِنّے وچ کِسے نے اس دی بولی وچ پِچھے توں پکاریا۔ او نیلے گھوڑے دے سوار۔ پرتاپ نے فیر کر دیکھیا۔ تاں سکٹ اس دا بھائی اے۔ ایہ کسی گھر دے معاملہ وچ بھائی توں خفا ہوئے کے نکل گیا سی۔ اکبر دی نوکری کر لئی سی تے اس لڑائی وچ موجود سی۔ جدوں دیکھیا کہ میرا بھائی۔ میری قوم دا ناں روشن کرنے والا۔ میرے باپ دادا دا ناں روشن کرنے والا۔ اس حالت دے نال جان لے کے بھجیا اے۔ تے دو مغل اس دے پِچھے پئے نيں تاں سب غصہ جاندا رہیا۔ خون نے جوش ماریا۔ تے اس دے پِچھے ہوئے لیا۔ موقع پا کر دونے مغلاں نوں فنا کيتا تے بھائی توں جا ملا۔ کس مدت دے بچھڑے بھائی کس طرح ملے۔ گھوڑے توں اتر کر خوب گلے ملے۔ ایتھے چٹک بیٹھ گیا۔ سکٹ نے اسنوں گھوڑا دتا۔ اس دا ناں انگارد سی۔ جدوں رانا نے اس دا اسباب اتار کر دوسرے گھوڑے اُتے رکھیا تاں افسوس کہ چٹک دا دم نکل گیا۔ ایتھے اس دی یادگار وچ اک عمارت بنوائی اے۔ اودے پور دی آبادی وچ ادھے گھر ہون گے۔ جنہاں دی دیواراں اُتے ایہ تصویراں کھنچی نيں۔ سکٹ نے رانا بھائی توں چلدے ہوئے ہنس کر کہیا۔ بھائی جی جدوں کوئی جان بچا کر بھاگتا اے۔ تاں دل دا کیہ حال ہُندا اے ؟ فیر اس دی خاطر جمع کيتی۔ کہ جدوں موقع پائاں گا۔ فیر آئاں گا۔
سکٹ اوتھے توں اک مغل دے گھوڑے اُتے چڑھا تے سلیم دے لشکر وچ آیا۔ لوکاں توں کہیا۔ کہ پرتاپ نے انہاں دونے پِچھا کرنے والےآں نوں ماریا۔ انہاں دی حمایت وچ میرا گھوڑا وی ماریا گیا۔ ناچار وچ انہاں وچوں اک دے گھوڑے اُتے آیا ہون۔ لشکر وچ کِسے نوں یقین نہ آیا۔ آخر سلیم نے بلیا کے عہد کيتا۔ کہ سچ کہہ دو گئے تاں وچ معاف کر دواں گا۔ سِدھے سپاہی نے اصل حال کہہ دتا۔ سلیم اپنے عہد اُتے قائم رہیا مگر کہیا کہ ہن تسيں اپنے بھائی دے پاس جا کے نذد دو۔ تے اوتھے رہوئے۔ چنانچہ اوہ اپنے ملک وچ چلا گیا۔
رانا کیکا ملک میواڑ وچ راج کردا سی۔ تے ہندوستان دے مشہور راجائاں وچوں سی۔ جدوں اکبر نے چتوڑ مار لیا تاں رانا نے کوہستان ہندوارہ وچ قلعہ کوکنڈہ تعمیر کيتا۔ اس وچ بیٹھیا۔ ملک کنبھل میر اُتے حکومت کر توں سی۔ مقام مذکور اردلی پہاڑاں وچ جانب شمار اودے پور توں ۴۰ میل دے فاصلہ اُتے واقع اے۔
ہندوستان دے اکثر راجہ اکبر دی اطاعت یا سلامت روی دے سلسلہ وچ آ گئے سن ۔ مگر رانا اپنی اکڑ تکڑ اُتے قائم سی۔ چنانچہ ۹۸۳ھ وچ اکبر معہ لشکر اجمیر گیا۔ جدوں درگاہ اک منزل رہی تاں پیادہ ہويا۔ زیارت کر کے نذر نیاز چڑھائی۔ اک دن درگاہ وچ مان سنگھ نوں وی نال لے گیا۔ دیر تک دعاواں تے التجاواں کيتياں۔ اوتھے بیٹھے تے امرا وی حاضر سن ۔ صلاح مشورے ہوئے کے فوج کشی قرار پائی۔ مان سنگھ نوں خطاب فرزندی دے نال سپہ سالاری عنایت ہوئی۔ پنج ہزار سوار رقمی کہ کچھ خاصہ دے تے کچھ ماتحت امرا سن ۔ مدد نوں دئیے۔ کئی امیر جنگی تجربہ کار مع انہاں دی فوجہائے جرار دے نال روانہ کیتے۔ تے ریاست رانا دی طرف متوجہ کيتا۔ دریائے لشکر طوفان دی طرح حدود اودے پور وچ داخل ہويا۔ کنور نے مانڈل گڑھ اُتے ٹھہر کر لشکر دا انتظام کيتا۔ تے ہلدیو دی گھاٹی توں نکل کے کوکنڈہ اُتے جا پہنچیا کہ اوتھے رانا رہندا سی۔
رانا اپنے دارالخلافہ توں نکلیا تے سورما راجپوت جو قومی حمایت دے ناں اُتے پہاڑاں وچ بیٹھے سن ۔ تلواراں کھچ کر نال نکلے۔ مان سنگھ حالے نوجوان کنور سی۔ مگر اس نے اکبر دی رکاب وچ رہ کے اس شطرنج دے نقشے بہت کھیلے سن ۔ خود چند امرائے کہنہ عمل دے نال قلب وچ قائم ہويا۔ کئی پرے بنھ کر قلعۂ لشکر نوں سد سکندری بنایا۔ تے عمدہ عمدہ بہادر چُن دے ہر فوج دے لئی کمک تیار رکھی۔
۱؎ ملیا صاحب بہ نیت جہاد اس لڑائی وچ شامل ہوئے سن ۔ انہاں نے لفظاں دے آب تے رنگ توں میدان جنگ دا ایسا نقشہ اتارا اے کہ مؤرخاں دے قلم ٹُٹ گئے۔ آزاد اس موقع اُتے اس دا فوٹو گراف لے کے دربار اکبر ی وچ سجاندا اے۔ رانا تقریباً تن ہزار سوار دے نال بادل دی طرح پہاڑ توں اٹھا۔ دو فوج ہوئے کے آیا۔ اک فوج نے ہراول شاہی توں ٹکر کھادی پہاڑی زمین سی۔ گڑھے۔ جھاڑی پہاڑیاں دے ایچ پیچ بہت سن ۔ ہراول تے کمک ہراول غٹ پٹ ہوئے گئے۔ بھگوڑی لڑائی لڑنی پئی۔ بادشاہی لشکر کے راجپوت کھبے طرف توں اس طرح بھجے۔ جداں بکریاں۔ ہراول نوں لانگھ پھلانگ کر سجے طرف دی فوج وچ گھس آئے۔ ہاں سادات بارہ تے بعضے غیرت والے بہادراں نے اوہ کم کيتے۔ کہ شاید ہی رستم توں ہون۔ طرفین توں بہت آدمی کم آئے۔ جس فوج وچ رانا سی۔ اس نے گھاٹی توں نکلدے ہی قاضی خاں بدخشی نوں لیا۔ کہ دہانہ روک کر کھڑے ہوئے سن ۔ انہاں نوں اٹھا کے الٹتے پلٹتے قلب وچ سُٹ دتا۔ سیکری وال شیخ زادے تاں اکٹھے ہی بھجے۔ شیخ ابراہیم شیخ منصور (شیخ ابراہیم خلف سلیم دے داماد) انہاں دے سردار سن ۔ بھاگنے وچ اک تیر انہاں دے چوتڑاں اُتے بیٹھیا۔ مدت تک دکھ بھریا۔ قاضی خاں باوجود ملائی دے بہادری توں اڑے۔ ہتھ اُتے اک تلوار کھادی کہ انگوٹھا کٹ گیا۔ مگر ٹھہرنے دی جگہ نہ سی۔ قاضی صاحب جواز فرار دی حدیثاں تلاوندے کردے ہوئے ہٹ کر قلب وچ آ گئے۔ الفرار مما لا یطاق من سنن المرسلین۔
۱؎ دیکھو صفحہ ۴۳۹
(آزاد۔ علما دے قربان جائیے۔ بولی توں کہندے نيں۔ کہ جو جہاد توں بھجے اس دی توبہ کدی قبول نئيں ہُندی۔ خود بھجدے نيں۔ تاں پیغمبروںکو وی بھگا کر اگے رکھ لیندے نيں۔) تے جو پہلے حملے وچ بھجے سن ۔ انہاں نے تاں پنج چھ کوس تک دم ہی نہ لیا۔ اک دربار وچکار سی۔ اس توں وی پار ہوئے گئے۔ لڑائی تازہ ہوئے رہی سی۔ جو اک سردار گھوڑا اڑاندا نقارہ بجاندا آیا۔ کہ بندگان بادشاہی یلغار کر کے آن پہنچے۔ لشکر بادشاہی توں شور قیامت دا غل سی۔ تے اس منتر نے وڈا اثر کيتا۔ بھجدے ہوئے تھم گئے۔ بھجے ہوئے پلٹ پئے تے غنیم دے پائاں اکھڑ گئے۔
راجہ رامساہ گوالیاری رانا دے اگے اگے بھجیا آندا سی۔ اس نے مان سنگھ دے راجپوتاں دی جان اُتے عجب کارپردازی کيتی۔ کہ بیان نئيں ہوئے سکدی۔ ایہ لوک اوہ سن ۔ کہ ہراول دے کھبے توں بھج کر آئے سن ۔ مگر ایداں دے بدحواس آئے کہ آصف خاں نوں وی بھگوڑا کر دتا ہُندا۔ سجے طرف اُتے سادات بارہ سن ۔ انہاں وچ پنا ہ لئی۔ جے سادات بارہ ثابت قدمی توں نہ اڑدے تے ہراول دی طرح نوک دم بھجدے ۔ تاں رسوائی وچ کچھ باقی نہ رہیا سی۔ رانا نے ہاتھیاں نوں بادشاہی ہاتھیاں توں آن ٹکرایا۔ انہاں وچ دو مست دیوزاد ٹکرم ٹکرا ہوئے گئے۔ حسین خاں بادشاہی فیلبان مان سنگھ دے اگے بیٹھیا سی۔ اوہ گرا۔ مان سنگھ آپ مہاوت دی جگہ جا بیٹھیا۔ تے اس استقلال توں ڈٹا ۔ کہ اس توں زیادہ کيتا ہوئے گا۔ الحمد للہ کہ قلب قائم رہیا۔ ادھر توں جو رامساہ بھجیا سی۔ اس نے اپنے تے تن بیٹےآں دے خون توں داغ بدنامی نوں دھو دتا۔
فیلبان نے غنیم دی طرف توں رام پرشاد ہاتھی نوں ودھایا۔ ایہ وڈا قوی ہیکل تے جنگی ہاتھی سی۔ بوہت سارے جواناں نوں پامال کر کے صفاں نوں چاک در چاک کر دتا۔ کمال خاں فوجدار شاہی نے ادھر توں گجراج ہاتھی نوں سامنے کيتا۔ دیر تک آپس وچ ریلدے دھکیلدے رہے۔ بادشاہی ہاتھی دب نکلیا سی۔ اقبال اکبر ی نے رام پرشاد دے مہاوت نوں قضا دی گولی ماری۔ کہ اس دھکم دھدا ميں زمین اُتے آ پيا۔ بادشاہی فیلبان واہ رے تیری پھردی۔ کود کر رانا دے ہاتھی اُتے جا بیٹھیا۔ تے اوہ کم کيتا۔ کہ کسی توں نہ ہوئے سکے۔ اِنّے وچ یکہ سوار جو مان سنگھ دی اردلی وچ سن ۔ رانا دی فوج اُتے ٹُٹ پئے تے اس گھمسان دا رن پيا۔ کہ مان سنگھ دی سپہ سالاری اس دن معلوم ہوئے گئی۔ ملاشیريں نے سچ کہیا اے۔ ع
کہ ہندو میزند شمشیر اسلام
رانا دے نال مان سنگھ دا مقابلہ ہويا۔ تے اُتے تلے کئی وار ہوئے۔ آخر رانا نہ ٹھیر سکا۔ مان سنگھ دے ہتھ توں زخم کھایا۔ سب نوں اوتھے چھڈیا تے بھجیا۔ اس دی فوج وچ وی کھلبلی پڑ گئی تے اس دے سردار بھج بھج کر اس دی طرف ہٹنے لگے۔ آخر سب پہاڑاں وچ گھس گئے۔ گرمی دا موسم اگ برسا رہیا سی۔ لو چل رہی سی۔ زمین آسمان تنور دی طرح بھڑک رہے سن ۔ بھیجے سر وچ پانی ہوئے گئے۔ صبح توں دوپہر تک لڑدے رہے۔ پان سو آدمی دا کھیت پيا۔ ۱۲۰ مسلمان باقی ہنود۔ زخمی غازی تن سو توں زیادہ۔ لوکاں دا ایہ خیال سی۔ کہ رانا بھاگنے والا نئيں۔ ایتھے کسی پہاڑی دے پِچھے چھپ رہیا اے۔ فیر پلٹے گا اس لئی تعاقب نہ کيتا۔ خیمےآں وچ فیر آئے تے زخمیاں دی مرہم پٹی وچ مصروف ہوئے۔
دوسرے دن اوتھے توں کوچ کيتا۔ میدان وچ ہُندے ہوئے ہر شخص دی کارگذاری نوں دیکھدے ہوئے درہ توں گذر کر کوکنڈہ وچ آئے۔ رانا نے چند معتبر جاں نثار محلےآں اُتے تعینات کيتے۔ کچھ اوہ کچھ مندراں وچوں پانڈے نکلے۔ کل ویہہ آدمی ہون گے۔ اپنی جاناں دے کے ناں نوں سرخرو لے گئے۔ ہندوئاں دی قدیمی رسم سی۔ جدوں شہر خالی کردے سن ۔ ننگ تے ناموس دے لئی ضرور جاناں دیندے سن ۔ معلوم ہويا کہ رانا دے شبخون دا وی خیال سی۔ کیونجے شہر دے گرد پتھر چُن دے ہتھوں ہتھ ایسی دیوار تے خندق بنا لی سی۔ جس توں سوار گھوڑا نہ اڑا سکن۔ مان سنگھ نے سرداراں نوں جمع کر کے مقتولاں دی فہرستاں مرتب کيتياں۔ تے جنہاں دے گھوڑے مارے گئے سن ۔ انہاں دی تفصیل طلب ہوئی۔ سید محمود خاں بارہ نے کہیا۔ کہ ساڈا تاں نہ کوئی آدمی ضائع ہويا۔ نہ گھوڑا مرا۔ خالی اسم نویسی توں کيتا حاصل۔ غلہ دی فکر کرو۔
یہ کوہستان بوہت گھٹ زراعت اے۔ غلہ تھڑ گیا۔ تے رسد پہنچکی نہ سی۔ لشکر وچ کہرام مچا ہويا سی۔ فیر کمیٹی ہوئی۔ ایداں دے موقع اُتے ایسا ہی ہُندا اے۔ اک اک امیر نوں اک سردار فرض کر کے قرار پایا۔ کہ باری باری توں غلہ دی تلاش وچ نکلیا کرے۔ پہاڑاں اُتے چڑھ جاندے سن ۔ جتھے جتھے ذخیرہ یا آبادی دی خبر پاندے اوتھے جاندے۔ اناج سمیٹتے سن ۔ تے آدمیاں نوں بنھ لاندے سن ۔ جانوراں دے گوشت توں گزارہ کردے سن ۔ آم ایسی بہتات توں سن کہ حد بیان توں باہر اے۔ لشکر کے کنگلاں نے کھانے دی جگہ وی اوہی کھائے۔ تے بیمار ہوئے کرتمام لشکر وچ کثافت پھیلا دی۔ آم وی اک اک سوا سوا سیر دا ہُندا سی۔ گٹھلی چھوٹی۔ مگر مزہ چاہوئے تاں کھٹاس مٹھاس کچھ نئيں۔
بادشاہ دے وی دل نوں لگی ہوئی سی۔ اک سردار نوں ڈاک بٹھا کر بھیجیا۔ کہ لڑائی دا حال دیکھ کے آئے۔ ایتھے فتح ہوئے گئی سی۔ اوہ آیا۔ حال احوال معلوم کر کے دوسرے دن رخصت ہويا۔ خدمت وچ سب قبول ہوئیاں۔ باوجود اس دے چغل خوراں نے کہہ دتا۔ کہ فتح دے بعد کوتاہی ہوئی۔ ورنہ رانا گرفتار ہوئے جاندا۔ بادشاہ نوں وی خیال ہويا۔ مگر تحقیق دے بعد معلوم ہوئے گیا۔ کہ شیطانی طوفان اے۔
۹۸۹ھ وچ اس نے اوہ دلاوری دکھادی کہ ہندی لوہے نے ولایندی دے جوہر مٹا دئیے۔ ملک بنگال وچ اکبر ی امرا نے بغاوت کيتی۔ ایہ نمک حرام تمام نويں پرانے ترک تے بعض کابل ی افغان سن ۔ انہاں نے سمجھیا ۔ کہ بادشاہ دی مخالفت دے لئی جدوں تک کوئی بادشاہی ہڈی ساڈے ہتھ وچ نہ ہوئے گی۔ اسيں باغی ہی کہلاواں گے۔ اس لئی مرزا حکیم نوں عرضیاں لکھياں۔ تے اس دے امرا نوں خطوط تے زبانی پیغام بھیجے۔ خلاصہ ایہ کہ آپ وی ہمایوں بادشاہ دے لخت جگر نيں۔ تے برابر دا حق رکھدے نيں۔ جے ہمت شاہانہ نوں حرکت دے کے ادھر توں آئیاں ۔ تاں غلامان قدیم ادھر توں جاں نثاری دے واسطے حاضر نيں۔ اس دے پاس وی ہمایوں دے خدمت گذار بلکہ بابری عہد دی کھرچن باقی سی۔ اول اس دا ہويا خواہ شادمان کوکہ سی۔ جس دا باپ سلیمان بیگ اندجانی تے دادا لقمان بیگ سی۔ کہ کسی زمانہ وچ بابر بادشاہ دا منظور نظر سی۔ انہاں خام طمع لوکاں نے خیال مذکور نوں تے وی چمکا کر نوجوان شہزادہ دے سامنے جلوہ دتا۔ اس نے موقع نوں غنیمت سمجھیا۔ تے پنجاب دا رخ کيتا۔ اک سردار نوں فوج دے کے اگے روانہ کيتا۔ اوہ پشاور توں ودھ کے دریائے اٹک اتر آیا۔ یوسف خاں (مرزا عزیز دا وڈا بھائی) اوتھے دا جاگیر دار سی۔ اس بے توفیق نے بے پروائی دے نال اک سردار نوں روانہ کيتا۔ اوہ ایسا آیا۔ کہ فوج وی نال نہ لیایا۔ اس حالت وچ غنیم نوں کيتا روک سکے۔ اکبر ی اقبال دا طلسم دیکھو۔ کہ ایہ اک دن ادھر توں شکار نوں نکلیا۔ غنیم ادھر دے جنگل میدان دیکھدا سی۔ رستہ وچ ٹکر ہوئی تے تلوار چلی۔ غنیم زخمی ہوئے کے بھج نکلیا۔ تے پشاور آ کے مر گیا۔ اکبر نے یوسف خاں نوں بلا لیا۔ تے مان سنگھ نوں سپہ سالار مقرر کر کے روانہ کيتا۔
دیکھئے خاندانی خدمت گزاراں توں جی بیزار نہ ہوئے تاں کيتا ہوئے تے غیراں توں کم نہ لے تاں کيتا کرے۔ جدوں بادشاہ دے بھائی بندےآں وچ کوئی بغاوت کردا سی۔ تاں امیر دونے طرف دیکھدے رہندے سن ۔ اک گھر دے آدمی کچھ ادھر ہُندے سن ۔ کچھ ادھر پیغام سلام برابر جاری رہندے سن ۔ جس دی فتح ہوئی۔ دوسری طرف والے وی ادھر جا ملے۔ شرمندہ صورت بنا کے سلام کيتا۔ کہ حضور ايسے خاندان دے خانہ زاد نيں۔ ہمایوں بابر بلکہ تمام نسل تیموری وچ جو گھر بگڑا ۔ ايسے طرح بگڑا۔ اکبر نوں شاہ طہماسپ دی نصیحت یاد سی۔ اس نے جدوں سلطنت نوں سنبھالیا۔ تاں راجپوتاں نوں زور دتا تے خصوصاً ایداں دے موقع اُتے انہاں توں تے ایران یاں توں تے سادات بارہ توں کم لیندا سی۔ کیونجے اوہ وی بخاریاں یا افغاناں توں میل کھانے والے نہ سن ۔ ایران ی جاں نثاری تے وفاداری دے نال لیاقت دے پتلے سن ۔ تے سادات دی تاں ذات مالک شمشیر اے۔ غرض مان سنگھ نے سیالکوٹ اپنی جاگیر وچ آ کے مقام کیہ۔ تے فوج دا سامان درست کرنے لگا۔ اک پھرتیلا سردار فوج دے کے اگے بھیجیا کہ قلعہ اٹک دا بندوبست رکھے۔ رارجہ بھگوان داس نے لاہور نوں مضبوط کيتا۔ ادھر مرزا حکیم نے جدوں سنیا۔ کہ سردار مردار ہويا۔ تاں شادمان اپنے کوکہ نوں عمدہ سپاہ دے نال روانہ کيتا۔ اس دی ماں نے مرزا نوں جھولا ہلا ہلیا کے پالیا سی۔ اوہ مرزا دے نال کھیل کر وڈا ہويا سی۔ تے حقیقت وچ دلاور جوان سی۔ افغانستان وچ اس دی تلوار نے جوہر دکھائے سن ۔ تے سرداری دا ناں روشن کيتا سی۔ آیا تے جھٹ قلعہ دا محاصرہ کے لیا۔ مان سنگھ وی پنڈی وچ پہنچ لئے سن ۔ جو ایہ خبر پہنچی۔ راجپوتی خون سینے وچ ابل پيا۔ تے جدوں تک اٹک سامنے نظر نہ آیا۔ کدرے نہ اٹکا۔ شادمان خواب غفلت وچ سی۔ نقارہ دی آواز سن کر جاگیا۔ تے محاصرہ اٹھا کے وڈے حوصلے دے نال سامنے ہويا۔ کنور مان تے شادمان نے جگر داری تے سرداری دے ارمان کڈ دئیے۔ سورج سنگھ مان سنگھ دے بھائی نے ایداں دے حملہ ہائے مردانہ کيتے کہ ايسے دے ہتھ شادمان خاں زخم کھا کر خاک ہلاکت اُتے گرا۔
جب مرزا نے سنیا کہ شادمان دنیا توں ناشاد گیا تاں سخت غمناک ہويا۔ تے خود لشکر لے کے چلا۔ مگر اکبر دے حکم برابر پہنچ رہے سن ۔ کہ نہ گھبرانا تے خبردار مرزا نوں نہ روکنا۔ آنے دینا۔ تے جدوں تک اسيں نہ آئیاں ۔ حملہ نہ کر بیٹھنا۔
نکتہ اکبر جاندا سی کہ ایہ کوتاہ اندیش لڑکا انہاں بہادراں دے سامنے تھم نہ سکے گا۔ شکست ضرور کھائے گا۔ تے جدوں بھجے تاں ایسا نہ ہوئے۔ کہ دل ٹُٹ جائے تے ترکستان چلا جائے۔ عبداللہ خاں اسنوں غنیمت سمجھے گا تے ادھر توں فوج لے کے آیا۔ تاں فیر معاملہ کچھ تے ہوئے جائے گا۔ غرض ایہ ہٹتے گئے تے اوہ بڑھدا بڑھدا لاہور تک آیا۔ راوی دے کنارے باغ مہدی قاسم خاں وچ آن اترا۔ راجہ بھگوان داس تے کنور مان سنگھ۔ سید حامد بارہ تے چند امرائے دربار شہر دے نال دروازے بند کر کے بیٹھ گئے۔ اکبر دے پیام پہنچ رہے سن ۔ کہ خبردار حملہ نہ کرنا۔ مطلب ایہ سی کہ وچ وی لشکر لے کے جا پہنچاں۔ امرا چاراں طرف پھیل جاواں۔ تے اسنوں گھیر کر پھڑ لاں۔ کہ آئندہ دا قصہ ہی پاک ہوئے جائے۔ شیر شہر وچ بند تڑپتے سن تے رہ جاندے سن ۔ کہ حکم دی زنجیراں توں جکڑے ہوئے سن ۔ فیر وی شہر تے اطراف شہر دا انتظام استحکام دے نال کر ليا سی۔ اپنے اپنے مورچاں نوں سنبھالے بیٹھے سن ۔ تے مرزا دے حملےآں دا جواب دندان شکن دیندے سن ۔ خبر لگی ۔ کہ لاہور دے ملانے بلیانا چاہندے نيں۔ تے قاضی تے مفتی کاغذکے چوہے دوڑا رہے نيں۔ چنانچہ انہاں دا وڈی روک تھام توں بندوبست کيتا۔ اکبر نے ایہ خبر دلی وچ سنی۔ ہمت دے گھوڑے اُتے سوار ہويا۔ تے باگ اٹھائی۔
مرزا حکیم نوں خیال سی۔ کہ بادشاہ بنگالہ دی مہم وچ مصروف اے۔ ملک خالی پيا اے۔ باغ مذکور وچ ۲۰ دن خوشی دی بہاراں مناواں۔ جدوں سنیا کہ ادھر نمک حراماں دے کم بگڑنے چلے جاندے نيں۔ تے اکبر سرہند وچ آن پہنچیا۔ تاں محاصرہ چھڈیا۔ تے باغ مہدی قاسم خاں توں اک کوس اُتے چڑھ کر پار ہويا۔ تے جلالپور علاقہ گجرات توں دریائے چناب اترا۔ بھیرہ دے نیڑے جہلم اُتریا تے مقام مذکور نوں لُٹیا۔ اوتھے توں وی بھجیا۔ مقام گھیپ دے پاس دریائے سندھ اتر کر کابل نوں بھجیا۔ گھاٹیاں اُتے گھبراہٹ وچ بوہت سارے آدمی بہ گئے۔ نال ہی سرہند دے مقام توں اکبر دا حکم پہنچیا۔ کہ تعاقب نہ کرنا۔ دربار وچ مصاحبوںسے بار بار کہندا سی۔ بھائی کتھے پیدا اے۔ گھبرا کر بھجیا اے۔ اٹک دریا اترنا اے۔ ایسا نہ ہوئے ۔ کہ رستہ وچ کوئی صدمہ پہنچے۔
کنور مان سنگھ بموجب حکم دے معمولی راہ توں پشاور اُتے جا پئے۔ اکبر نے لشکر شاہانہ ترتیب دے کے شاہزادہ مراد نوں روانہ کيتا کہ کابل تک پہنچے۔ تے مرزا دا پورا پورا بندوبست کر دے۔ بادشاہی امیر تے کہنہ عمل سپہ دار نال گئے۔ مگر انہاں وچ اوہی چلدی تلوار فوج ہراول دا افسر قرار پایا۔ ایہ لشکر چلا تے خود باشاہ اقبال دا لشکر لے کے انہاں دی پشت تے پناہ ہويا۔
ہندوستان آزاد دا وطن اے۔ مگر حق توں نہ گذرے گا۔ خاک ہند نوں انسان دے بے ہمت۔ بے حوصلہ کم چور۔ مفت خور۔ آرام طلب بنانے وچ کیمیائی تاثیر اے۔ امرائے دربار اگرچہ ایران ی تورانی افغان دی ہڈی سن ۔ مگر جدوں اکبر اٹک دے پاس پہنچیا۔ تاں امرا نوں مدت تک ہندوستان وچ رہنے توں اوہ ملک اک نويں دنیا نظر آنے لگا۔ سرزمین دی حالت نويں۔ چاراں طرف پہاڑ۔ ہر قدم اُتے جان دا خطرہ۔ انسان نويں جنگل دے جانور نويں۔ لباس نويں۔ گل نويں۔ آواز نويں۔ اگے منزل توں منزل کٹھن۔ انہاں نے ایہ وی سنیا سی کہ اوتھے خونی برف پڑدی اے۔ تاں انگلیاں بلکہ ہتھ پائاں تک جھڑ جاندے نيں۔ لشکر کے لوک اکثر ہندی بلکہ ہندو سن ۔ جنہاں نوں اٹک پار ہونا وی روانہ سی۔ اس دے علااوہ کیہ ولایندی کيتا ہندی ہن تاں سب دے گھر ایتھے سن ۔ کچھ ہندوستان دے مزے یاد آئے۔ کچھ بال بچے۔ سب چاہندے سن ۔ کہ معاملہ نوں زبانی گلاں وچ لپیٹ کر صلح کرن۔ تے فیر چلياں۔ اکبر نوں عرض تے معروض توں راہ اُتے لیانا چاہیا۔ تے اس دی رائے ایہ سی۔ کہ مرزا حکیم نے کئی دفعہ تنگ کيتا اے۔ ہن دی دفعہ وی ايسے طرح فیر چلے۔ تاں کل ایہی فساد فیر اٹھے گا۔ ایہ وی سمجھیا ہوئے گا۔ کہ فوج دے دل اُتے کسی دا ایسا خطر بیٹھنا چنگا نئيں۔ اوہ اس گل نوں ضرور ٹٹولدا ہوئے گا۔ کہ اس مہم توں انہاں دا ہلو بچانا خیالات مذکورہ دے سبب توں اے۔ یا مرزا حکیم دی محبت نے انہاں دے دل گداز کيتے نيں۔ شیخ ابوالفضل نوں حکم دتا کہ جلسۂ مشورت بٹھائو۔ تے ہر شخص دی تقریر تحریر کر کے عرض کرو۔ شیخ نے ہر اک دا بیان تے اس دے دلائل دا خلاصہ لکھ کے عرض کيتا۔ لیکن بادشاہ دی رائے اُتے انہاں دا کچھ اثر نہ ہويا۔ مان سنگھ جو شہزادہ نوں لئے اگے ودھیا سی۔ اسنوں تے اگے ودھیا دتا۔ تے خود لشکر نوں لے کے روانہ ہوئے۔ برسات نے اٹک دا پل بنھن نہ دتا۔ خود بادشاہ تے تمام لشکر کشتیاں اُتے اتر گئے۔ بھاری سامان اٹک دے کنارے چھڈے۔ تے آپ جریدہ فوج لے کے چلے۔ نال ہی بھائی دے لئی وی دلجوئی تے فہمائش دے پیغام چلے جاندے سن ۔ بلکہ دیر وی ايسے غرض توں سی۔ کہ ایسا نہ ہوئے۔ لشکر بادشاہی دے دوڑا دوڑ پہنچنے توں صلح تے صلاح دا موقع نہ رہے تے نوجوان بھائی دی جان مفت ہتھ توں جائے۔ چنانچہ دریائے اٹک اتر کر اک فرمان مرزا حکیم دے ناں اُتے بھیجیا۔ خلاصہ مضمون ایہ سی۔ کہ وسعت آباد ہندوستان وچ سلاطین صاحب تاج تے نگین سن ۔ سب اولیائے دولت دے قبضہ وچ آ گیا تے سرداران روزگار نے سر جھکا دئیے۔ تواڈے خاندان دے امرا انہاں بادشاہاں دی جگہ بیٹھے حکومت کر رہے نيں۔ جدوں ایہ حال اے تاں اس دولت توں بھائی بے نصیب کیوں ہوئے۔ بزرگان سلف نے چھوٹے بھائی نوں بمنزلہ فرزند شمار کيتا اے۔ مگر حق ایہ اے ۔ کہ بیٹا تے وی پیدا ہوئے سکدا اے۔ بھائی نئيں ہوئے سکدا۔ ہن تواڈی عقل تے دانش دے لئی ایہ لائق اے کہ خواب غفلت توں بیدار ہوئے کے ملاقات توں خوش کرو۔ تے اس توں زیادہ دیدار توں محروم نہ رکھو۔
مرزا دی طرف توں کچھ پیام زبانی تے ندامت نامہ عفو تقصیر دے مضمون توں آیا۔ اوہ بے بنیاد تے بے قاعدہ سی۔ مگر اکبر نے ایتھے توں اک امیر نوں انہاں دے نال کيتا تے پیغام بھیجیا کہ عفو تقصیر منحصر اے۔ اس اُتے کہ جو کچھ ہويا اس اُتے ندامت ظاہر کرو۔ آئندہ دے لئی عہد نوں قسم دی زنجیراں توں مضبوط کرو۔ تے جس ہمشیرہ نوں خواجہ حسن توں منسوب کيتا اے۔ اسنوں ادھر روانہ کر دو۔ مرزا نے کہیا کہ سب صدق دل توں منظور اے۔ مگر ہمشیرہ دے بھیجنے اُتے خواجہ حسن راضی نئيں ہُندا۔ تے اوہ اسنوں بدخشاں لے گیا۔ وچ بہرحال اپنے کيتے توں پشیمان ہون۔
کردہ ام توبہ واز کردہ پشیمان شدہ ام
کافر باز نہ گوئی کہ مسلماں شدہ ام
مرزا دے عریضہ تے پیام توں امرا نوں عفو تقصیر دے چرچے دا زیادہ موقع ملا۔ ایہ وی معلوم ہويا۔ کہ قلیچ خاں تے یوسف خاں نوں کہ وغیرہ امرائے جلیل القدر دے پاس سازش دے خط آئے نيں۔ ہر چند انہاں نے لیانے والےآں نوں قتل تک سزاواں دتیاں لیکن اکبر نے فیر وی مشورت دا جلسہ کيتا تے ابوالفضل سکرٹری ہوئے۔ اس کمیٹی دے ۲۰ ممبر سن ۔ سب دی رائے دا خلاصہ ایہی سی۔ کہ جدوں مرزا اپنے اعمال توں ندامت ظاہر کردا اے۔ تے عفو تقصیر بادشاہ دے کرم دا آئین اے۔ جرم بخشی کرن۔ ملک بخشی کرن۔ تے ایتھے توں فیر چلياں۔ شیخ اگرچہ نوجوان نو دس برس دے نوکر سن ۔ نہ عمر نے ڈاڑھی نوں طولانی۔ نہ اس دے طول نوں سفید کيتا سی۔ نہ کئی پشت دی خدمت گذاری سی۔ مگر مصلحت وقت انہاں دا اصول سی۔ اس لئی خوب دل کھول کر تقریر کيتی۔ تے کہیا کہ بادشاہی لشکر اس قدر سامان توں اِنّی دور تک پہنچیا۔ بادشاہ خود سر لشکر ہوئے کے اس وچ موجود۔ تے چند منزل اُتے منزل مقصود۔ خالی گلاں پر۔ بے بنیاد تحریر پر۔ گمنام آدمی دی وکالت اُتے فیر چلنا۔ کيتا مقتضائے عقل اے۔ تے پِچھے فیر کر تاں دیکھو۔ پنجاب دا ملک اے۔ برسات سر اُتے اے۔ دریا چڑھ گئے نيں۔ اس عالم وچ ایہ خدائی دا سامان نال۔ جنگی اسباب ہمراہ۔ الٹا پھرنا اگے ودھنے توں زیادہ دشوار اے۔ نقصان اٹھا کے پھرنا تے فائدہ نوں چھڈنا کسی طرح مناسب نئيں۔ نتیجہ پاس آ گیا اے۔ اسنوں حاصل کر لو۔ گو شمالی خاطر خواہ دے بعد بخشائش نمایاں دا وی مضائقہ نئيں۔ امرائے دولت اس لچھے دار تقریر توں خفا ہوئے گئے۔ بہت گفتگو ہوئی۔ آخر شیخ نے کہیا۔ بہت خوب ہر شخص اپنی رائے حضور وچ عرض کر دے۔ کمترین توں جدوں تک نہ پوچھاں گے۔ نہ بولے گا۔ سب اٹھیا کھڑے ہوئے۔
بہرحال جلسہ دی روئداد لکھی گئی۔ دوسرے دن شیخ نوں تاں بخار ہوئے گیا۔ کاغذ حضور وچ پیش ہويا بادشاہ نے پُچھیا کہ شیخ کتھے اے۔ تے اس دی رائے کيتا اے۔ اک شخص نے چرب زبانی توں کہیا۔ بیمار اے۔ مگر رائے ساڈے نال اے۔ بادشاہ بہت دق ہوئے۔ کہ ساڈے سامنے تاں اوہ رائے سی۔ جلسہ وچ انہاں دے نال ہوئے گیا۔ شیخ جو دوسرے دن حضور وچ گئے۔ تاں دیکھدے نيں۔ بادشاہ دے تیور بگڑے ہوئے نيں۔ لکھدے نيں کہ وچ سمجھ گیا۔ کہ دغا بازاں نے پیچ ماریا۔ جان توں بیزار ہوئے گیا۔ آخر تقریر نوں تحریک ہوئی تے گل کيتی تحقیق ہوئی۔ جدوں دل نوں قرار آیا۔ بادشاہ نے خفا ہوئے کے کہیا کہ کابل دی سردی تے سفر دی تکلیف لوکاں نوں ڈراندی اے۔ آرام نوں دیکھدے نيں۔ مصلحت نوں نئيں دیکھدے چنگا امرا ایتھے رہیاں۔ اسيں اہل خدمت دے نال جریدہ یلغار کر کے جاواں گے۔ ایہ کدوں مجال سی۔ کہ اکبر بادشاہ جائے۔ تے کوئی رہ جائے۔ کوچ اُتے کوچ چلنا شروع کيتا۔ کیونجے ہن تک جو آہستہ آہستہ آندے سن ۔ اس وچ وڈا لحاظ ایہی سی۔ کہ پیغام سلام وچ مرزا راہ اُتے آ جائے۔ ایسا نہ ہوئے۔ کہ مایوس ہوئے کے گھبرائے۔ تے دفعتہ ترکستان نوں نکل جائے۔ نظام الدین بخشی نوں بھیجیا کہ یلغار کر کے جلال آباد جا کے لشکر شاہزادہ وچ بیٹھ کر امرا توں مشورت کر کے کیفیت حال لکھو۔ اوہ گئے تے بہت جلد واپس آئے تے ایہ پیغام لائے۔ کہ اگرچہ مرز ازبان توں کہندے نيں۔ کہ اسيں بہت نيں بہت نيں۔ مگر حالت ایہی کہندی اے۔ کہ فتح حضرت دے قدماں وچ اے۔
غرض پشاور وچ بجھ بھار دے اسباب ڈال دئیے۔ سلیم نوں راجہ بھگوان داس دی حفاظت وچ لشکر کے نال چھڈیا۔ تجمل شاہانہ توں ہتھ اٹھایا۔ تے ہلکے ہوئے کے یلغار دے گھوڑےآں دی باگاں لاں۔ بے ہمت کچھ رہ گئے۔ کچھ رستے توں فیر گئے۔
اب مرزا حکیم دی کہانی سنو۔ فتنہ انگیز اسنوں ایہی کہے جاندے سن ۔ کہ اکبر ادھر نئيں آئے گا۔ تے آئے گا تاں اس قدر پِچھا نہ کريں گا۔ جدوں اس نے دیکھیا۔ کہ بے پل اٹک توں پار ہوئے تے دریائے لشکر کے چڑھائو موج در موج چلے آندے نيں۔ تاں شہر دی کنجیاں بزرگان شہر نوں دے دتیاں عیال تے اطفال نوں بدخشاں روانہ کر دتا۔ آپ دولت تے مال دے صندوق تے اسباب ضروری لے کے باہر نکل گیا۔ اک ارادہ ایہ سی۔ کہ فقیر ہوئے کے ترکستان نوں چلا جائے۔ مصاحب صلاح دیندے سن ۔ کہ ینگش دے رستے توں جا کے ہندوستان وچ فساد برپا کرے۔ یا افغانستان دے پہاڑاں وچ سر پھوڑدا پھرے تے جداں ادھر دا معمول اے لُٹ مار کردا رہے۔
اس شش تے پنج وچ سی۔ جو خبراں پہنچاں۔ کہ بادشاہ دے امرائے لشکر وچ کوئی ادھر آنے نوں راضی نئيں۔ فتنہ گراں نوں دتا سلائی ہتھ آئی۔ انہاں نے فیر اگ سلگائی۔ صورت حال بیان کيتی۔ تے کہیا کہ لشکر شاہی وچ ہر قوم دے لوک نيں۔ ایران ی۔ تورانی۔ خراسانی۔ افغانی۔ کوئی آپ اُتے تلوار نہ کھینچے گا۔ جدوں مقابلہ ہوئے گا۔ سب آن ملیاں گے۔ ہندو تے ہند دی تلوار شمشیر ولایندی دے اگے چل نئيں سکدی۔ تے انہاں دے دل ایتھے دی سردی تے برف دے ناں توں تھراندے نيں۔ صلاح ایہی اے کہ ہمت مردانہ کر کے اک معرکہ کرن۔ جے میدان ہتھ آ گیا۔ تاں سبحان اللہ۔ کچھ نہ ہويا تاں جو رستے موجود نيں۔ انہاں نوں کوئی بند نئيں کر سکدا۔
کچھ انہاں لوکاں نے اکسایا۔ کچھ بابری خون وچ دھواں اٹھا۔ نوجوان لڑکے دی رائے بدل گئی۔ تے کہیا کہ بے مرے مارے مالک نہ داں گا۔ سرداراں نوں روانہ کيتا۔ کہ حشری لشکر سمیٹتے چلے جائو۔ تے جتھے موقع ملے لشکر بادشاہی اُتے ہتھ ماردے جائو۔ افغانستان دے ملک وچ اسطرح توں جمیت بہم پہچانیا تے پہاڑاں دے پِچھے توں شکار ماردے جانا کچھ وڈی گل نئيں۔ اوہ اگے رہے۔ پِچھے مرزا نے وی ہمت دے نشاپ اُتے پھریرا چڑھایا۔ بادشاہی لشکر دا تاندا بندھا ہويا سی۔ انہاں نے جتھے پایا۔ پہاڑیاں دے پِچھے توں نکل نکل کے ہتھ مارنا شروع کيتا۔ مگر رہزناں دی طرح۔ البتہ فریداں خاں نے مان سنگھ دے لشکر دا پِچھا ماریا۔ خزانہ بادشاہی نوں پرت لے گیا۔ تے سرداراں نوں پھڑ لیا۔ ڈاک چوکی دا افسر دورہ دے طر اُتے بادشاہ دے لشکر توں مان سنگھ دے لشکر تک آندا جاندا سی۔ اوہ اس وقت پہنچیا سی۔ کہ بہیر لٹ رہی سی۔ انہاں قدماں بھجیا۔
وقت اوہ اے۔ کہ کنور نوجوان شہزادہ مراد نوں لئے خورد کابل اُتے (کابل توں ست کوس ادھر) جا پہنچیا۔ تے بادشاہ جلال آباد توں ودھ کے جانب سرخاب اُتے (مان سنگھ توں پندرہ کوس ادھر) نيں۔ تے مرزا دی بدحالی تے اپنی لشکر دی خوش اقبالی دی خبراں برابر چلی آندیاں نيں۔ کہ دفعتہ خبربند ہوئی۔ فیر ڈاک چوکی ہرکارے جو برابر خبراں لا رہے سن ۔ حاجی محمد احدی افسر ڈاک نے آ کے عرض کيتی۔ کہ فوج بادشاہی نوں شکست ہوئی۔ تے افغاناں نے رستہ بند کردتا اے۔ اکبر نوں سخت تردد ہويا۔ اِنّے وچ ڈاک چوکی دے افسر نے نہایت اضطرار دے نال آ کے خبر دتی لیکن فقط اس قدر کہ لڑائی ہوئی۔ تے لشکر بادشاہی نے شکست کھادی فوراً جلسہ مشورت بیٹھیا۔ اول اس نقطہ اُتے بحث ہوئی۔ کہ خبر کیوں بند اے۔ اس وچ تقریراں نے طول کھِچیا۔ اکبر نے کہیا۔ جے شکست ہُندی تاں اِنّا لشکر کثیر سی۔ تے فقط پندرہ کوس دا فاصلہ ہن تک سینکڑاں لوٹے مارے آ جاندے۔ اک آدمی دا آنا تے فیر خبر دا بند ہوئے جانا چہ معنی دارد۔ ایہ خبر غلط اے۔ دوسرا نقطہ ایہ کہ ہن کيتا کرنا چاہیے۔ بعض نے ایہ کہیا۔ کہ الٹے قدماں پھرنا چاہیے۔ جو لشکر شاہی پِچھے آندا اے۔ اسنوں نال لے کے پورے سامان توں آئیاں تے قرار واقعی تدارک کرن۔ اس اُتے اعتراض ہويا۔ کہ جے بادشاہ نے اک قدم پِچھے ہٹایاتو لاہور تک ٹھیرنے نوں جگہ نہ ملے گی۔ بالکل ہويا بگڑ جائے گی۔ مرزا دا دل اک توں ہزار ہوئے جائے گا۔ اپنے لشکر کے جی چھُٹ جائیںگے۔ افغاناں دے کتے بلیاں شیر ہوئے کے تواڈے سپاہیاں نوں پھاڑ کھاواں گے۔ ملک افغانی اے۔ دیکھو ساڈی طاقت دے تن ٹکڑے ہوئے گئے۔ اک فوج اٹک دے کنارے پئی اے۔ دوسری پشاور وچ ۔ تیسری خورد کابل وچ پہنچ لئی۔ تن جگہ لڑائی آ پئی۔ اک رائے ایہ وی سی۔ کہ ایتھے توقف کرنا چاہیے۔ تے جو لشکر پِچھے آندا اے۔ اس دا انتظار کرنا چاہیے۔ اس صلاح وچ ایہ قباحت نکلی کہ اس وقت توقف وی ہٹنے توں کم نئيں۔ جے بادشاہ چند سرداراں دے نال وچکار گھر گئے۔ تاں وی مشکل اے۔ ابوالفضل وغیرہ مزاج شناس بول اٹھے کہ تاں کل بخدا ودھے چلو۔ اگرچہ رکاب وچ جاں نثار کم نيں۔ مگر وزن وچ زیادہ نيں۔ کیونجے جنگ آزمودہ جانباز نيں۔ تے صدق دل توں وفادار نيں۔ جے مرزا حکیم نے لشکر نوں روکیا وی ہوئے گا۔ تاں دمامۂ دولت دا آوازہ سندے ہی کھنڈ کر ہٹ جائے گا۔ ایہی رائے درست ٹھیری۔ تے اگے روانہ ہوئے۔
خبر دے بند ہونے دا سبب فقط اِنّی گل سی۔ کہ مرزا دا ماماں فریداں فساد دا فتیلہ لئے پہاڑ دے پِچھے پِچھے چلا آندا سی۔ اس نے اپنے بازئاں وچ ایہ طاقت نہ دیکھی۔ کہ انہاں شیراں دے نال سینہ بہ سینہ ہوئے کے لڑے۔ اس لئی فوج دے پِچھے توں آ کے چنداول اُتے گرا۔ بھیر دی بساط کيتا بھاگنے لگے۔ جنگی دلاور پلٹ کر آئے۔ کہ افغان پرت دے لئی بھاگنے نوں فتح توں سوا کامیابی سمجھدے سن ۔ پہاڑاں وچ بھج گئے۔ بادشاہ نے کئی لکھ دا خزانہ بھیجیا سی۔ جو قلیچ خاں دی تفویض وچ سی۔ تے اوہ وی دنبالہ فوج وچ سی۔ اس بھجیا بھج وچ حریفاں دا ہتھ اس پرپے گیا۔ خزانے دے اونٹھ وی گھسیٹ لے گئے۔ ايسے عالم وچ افسر ڈاک چوکی جا پہنچیا سی۔ بھیر نوں بھاگتا دیکھ کے ہٹا تے بادشاہ نوں خبر پہنچائی۔ غرض دلاور بادشاہ امرائے رکابی دے نال باگاں اٹھائے چلا جاندا سی۔ ہر قدم اُتے ہمت گھوڑے نوں قمچی تے حوصلہ ایڑ لگاندا سی۔ سرخاب تے جگدلک دے وچکار سن ۔ جو فتح دی خوشخبری پہنچی۔ اوتھے گھوڑے توں اتر کر زمین اُتے سر رکھ دتا۔ تے دیر تک شکر الٰہی دے مزے لیندا رہیا۔
اب میدان جنگ کيتی کیفیت سننے دے قابل اے۔ اگرچہ خزانہ بادشاہی دے پرتن توں مرزا نوں غرور ودھ گیا سی۔ لیکن دل گھٹا جاندا سی۔ دن دی لڑائی توں جی چراندا سی تے چاہندا سی۔ کہ شبخون مارے۔ مان سنگھ فوج لئے تیار سی تے خدا توں چاہندا سی۔ کہ کسی طرح حریف میدان وچ آئے۔ تے اوہ کم ہمت بے دل سپاہ پیادہ جمع کيتے جاندا سی۔ سازش تے آمیزش دی غرض توں امرائے لشکر کے ناں خطےآں دے چوہے دوڑاندا سی۔ کہ بادشاہ انہاں توں بدگمان ہوئے۔ سپہ سالار شاہی شہزادہ مراد نوں لئے خورد کابل اُتے پيا سی۔ مرزا سامنے پہاڑ اُتے سی۔ اک شب بہت زیادہ شورش معلوم ہوئی۔ رات نوں سامنے نہایت کثرت توں آگاں جلدی نظر آئیاں ۔ سپاہ ہند دیکھ کے حیران رہ گئی۔ شب برات دی رات سی۔ یا دیوالی دا ہنگامہ۔ انہاں نے اپنے بندوبست ایداں دے پختہ کيتے کہ حریف شبخون مارے تاں پچھدا کر پِچھے ہٹے۔ روشنی صبح نے جنگ دے پیام پہنچائے۔ مرزا اک گھاٹی توں فوج لے کے نکلیا۔ تے لڑائی دا میدان گرم ہويا۔ نوجوان سپہ سالار اک پہاڑی اُتے کھڑا افسوس کر رہیا سی۔ کہ ہائے میدان نئيں۔ ہراول نے ودھ کے ٹکر ماری۔ وڈا کشت تے خون ہويا۔ مرزا وی خوب جان توڑ کر لڑیا۔ اوہ وی سمجھیا ہويا سی۔ کہ جے ہندوستان دال خوراں دے سامنے توں بھجیا۔ تاں کالا منہ لے کے کتھے جائاں گا۔ ادھر مان سنگھ نوں وی راجپوت دے ناں دی لاج سی۔ خوب ودھ ودھ کے تلواراں ماراں۔ تے ایداں دے جوش دکھائے۔ کہ آخر دال نے گوشت نوں دبا لیا۔ تے مرزا میدان چھڈ کے بھج گئے۔ اس معرکہ وچ ہراول دی ہمت نے ایسا کم کيتا۔ کہ تے لشکر نوں حوصلہ نکالنے دا ارمان رہ گیا۔
دوسرے دن صبح دا وقت سی۔ کہ فریداں خاں مرزا دا ماماں فیر فوج لے کے نمودار ہويا۔ مان سنگھ ہی دی فوج مہرہ اُتے سی۔ تلواراں میان توں نکلاں تے تیر کماناں توں چلے۔ بندوقاں نے اگ اگلی۔ تے توپاں دل وچ ارمان لئے کھڑی سن۔ کہ پہاڑی سرزمین سی۔ غرض تھاں تھاں لڑائی پڑ گئی۔ کابل ی بہادر شیر سن ۔ مگر ایہ وی منہ دا نوالہ تاں نہ سن ۔ کہ نگل جاندے۔ ریل پیل ہوئے رہی سی۔ کدرے ایہ چڑھے جاندے سن کدرے اوہ ودھ آندے سن ۔ مان سنگھ اک پہاڑی اُتے کھڑا دیکھ رہیا سی۔ جدھر ودھنے دا موقع دیکھدا سی۔ ادھر فوج نوں اگے بڑھاندا سی۔ جدھر جگہ نئيں پاندا سی۔ ہٹا توں سی۔ مشکل ایہ سی کہ زمین دی ناہمواری انتظام جمنے نہ دیندی سی۔ دفعتہ غنیم زور دے کے آیا۔ ہراول دی فوج سینہ سپر کر کے سامنے ہوئی۔ مگر لڑائی دست تے گریبان سی۔ بعض نے جان دے کے نیک نامی حاصل ۔ بعض نے ہٹنا مصلحت سمجھیا سپہ سالار تاڑ گیا کہ میری سپہ دا رنگ بدلا۔ تڑپ اٹھا۔ بھائی نوں پہلو توں جد اکیا۔ سورما سردار تلوارئیے راجپوت آس پاس جمے ہوئے سن ۔ انہاں نوں وی حکم دتا تے موقع دیکھ دیکھ کے فوج فوج کمک بھیجنی شروع کر دتی۔ گجنالاں بھری تیار سن۔ ہاتھیاں کوریلا۔ تے توپاں نوں مہتاب دکھادی کہ جنگل گونج اٹھا۔ تے پہاڑ دھواں دھار ہوئے گئے۔ بادشاہی ہاتھی حلقہ خاصہ دے سن ۔ شیراں دے شکار اُتے لگے ہوئے سن ۔ بادلاں دی طرح پہاڑیاں اُتے اڑنے لگے۔ ایہ آفت دیکھ کے افغاناں دے ودھے ہوئے دل پِچھے ہٹے۔ تھوڑی دیر وچ قدم اکھڑ گئے۔ نشانچی نے نشان پھینکا۔ تے سب میدان چھڈ کے بھج گئے۔ مرزا نے چاہیا سی۔ کہ جے فوج نے جان عزیز دی اے۔ تاں وچ اپنی جان نوں ننگ تے ناں اُتے قربان کر دواں۔ مگر چند جاں نثاراں نے آ کے گھیر لیا۔ مرزا نے جھنجلیا کے انہاں نوں ہٹایا۔ تے حملہ اُتے مستعد ہويا۔ محمد علی اسپ باگ پھڑ کر گھوڑے توں لپٹ گیا۔ تے کہیا کہ پہلے مینوں مار لو۔ فیر اختیار اے۔ خلاصہ ایہ کہ مرزا وی بھج گئے۔
سورما راجپوتاں نے وڈا ساکھا کيتا تے دلاوراں نے خوب خوب کارنامے دکھائے۔ بھاگتاں دے پِچھے گھوڑے اٹھائے۔ تلواراں کھچ لاں۔ تے دور تک ماردے تے للکاردے چلے گئے۔ فیر وی جو تعاقب دا حق سی۔ اس دا ارمان نہ نکلیا تے خیال ایہ وی سی۔ کہ ایسا نہ ہوئے۔ مرزا کسی ٹیلے دے پِچھے توں چکر مار دے فوج دا پِچھا مارے۔ بعض بہادر گھوڑے ماردے ایداں دے گئے کہ کئی کوس اگے ودھ کے اک ٹیلے اُتے مرزا نوں جا لیا۔ تے اس نے جان نوں بچا لینا فتح عظیم سمجھیا۔ سپہ سالار فتح دے دمامے بجاندا کابل وچ داخل ہويا۔ اکبر وی پِچھے پِچھے چلے آندے سن ۔ تے اس دن بت خاک اُتے ڈیرہ سی۔ کہ مان سنگھ سرداراں نوں نال لئے پہنچے۔ سرخروئی دے نال فتح دی مبارک باد ادا کيتی۔ بادشاہ نے کابل وچ پہنچ کے ملک اُتے مرزا حکیم نوں عنایت کيتا۔ تے پشاور تے سرحدی ملک دا انتظام تے اختیارات کنور مان سنگھ دے سپرد کر آئے۔ (اور کنار اٹک اُتے قلعہ تعمیر کيتا) اس قابلیت دی تعریف نہ بولی توں ہوئے سکدی اے۔ نہ قلم توں کہ اک نوجوان ہندو راجہ نے افغاناں وچ بہت اچھی رسائی پیدا کيتی۔ تے سرحدی افغاناں دا وی ایسا بندوبست کيتا۔ کہ سرشوری دی گردناں ڈھیلی ہوئے گئياں۔
۹۹۳ھ وچ حال تے استقبال دی مصلحتاں اُتے نظر کر کے صلاحاں ہوئیاں۔ کہ خاندان کچھواہہ توں ولی عہد سلطنت دا تعلق زیادہ کيتا جائے۔ راجہ مان سنگھ دی بہن نال شادی ٹھیری۔ اس شادی کيتی دھوم دھام تے آرائشاں دی تفصیل کدرے لکھی نئيں۔ تے ہُندی وی تاں کتاب ہی بندی۔ ملیا صاحب نے مجمل طور اُتے لکھیا اے۔ کہ سلیم دی عمر سولہ برس دی سی۔ بادشاہ معہ امرائے دربار آپ بیاہنے چڑھے۔ مجلس عقد وچ قاضی مفتی تے شرفائے اسلام حاضر ہوئے۔ نکاح پڑھیا گیا۔ دو کروڑ تنگے دا مہر بنھیا۔ پھیرے وی ہوئے۔ ہون وغیرہ ہنود دی رسماں وی ہوئیاں۔ دلہن دے گھر توں دولھا دے گھر تک پالکی اُتے برابر اشرفیاں نچھاور کردے لائے۔ لڑکی دے باپ (راجہ بھگوان داس) نے کئی طویلے گھوڑے۔ سو ہاسی۔ ختنی ۔ حبشی۔ چرکس۔ ہندی۔ صد ہا لونڈی غلام دئیے دلھن دا گہنا کيتا کہنا۔ باسن تک مرصع تے سونے چاندی دے سن ۔ لباس ہائے رنگا رنگ دے صدہا صندوق بھرے ہوئے۔ فرش ہائے بو قلماں بے حد تے شمار جہیز وچ دئیے ۔ امرا نوں وی ہر اک دے مناسب حال خلعت تے گھوڑے عراقی۔ ترکيتی۔ تازی۔ سنہری۔ رپہلی زین تے سازویراق توں آراستہ تیار کيتے۔ ابوالفضل لکھدے نيں۔
دین تے دنیا را مبارک باد کيتياں فرخندہ عقد
از برائے انتظام دین تے دنیا بستہ اند
ور نگارستان دولت نور چشم شاہ را
حجلۂ چاں پردہ ہاے دیدہ رنگاں بستہ اند
برادر صورت تے معنی شیخ ابوالفضل فیضی نے قطعۂ تریخ کہیا۔ ؎
ز اے عقد در پاش سلطاں سلیم
کہ اُتے تاں دہد سال امید را
ز پروردن آفتاب تے دل
قرانے شدہ ماہ تے ناہید را
کابل توں خبراں آ رہیاں سن۔ کہ محمد حکیم مرزا نوں بادہ خواری برباد کر رہی اے۔ ۹۹۴ھ وچ اس نے کم تمام کر دتا۔ اکبر نے کنور مان سنگھ نوں زیر دیوار لگیا رکھیا سی۔ حکم پہنچیا کہ فوراً فوج لے کے کابل وچ جا بیٹھو۔ ایہ وی معلوم ہويا سی۔ کہ فریداں خاں اس دا ماماں تے اکثر مصاحب تے ملازم جو مرزا دے پاس سن ۔ اوہی اس دے خیالات نوں پریشان کيتا کردے سن ۔ ہن اوہ کچھ اس خطر توں کہ خدا جانے دربار وچ ساڈے نال کيتا سلوک ہوئے۔ تے بعض اپنے فساد جنگی دے سبب توں اس گل اُتے آمادہ ہوئے کہ مرزا کہ بچےآں نوں نال لے کے ترکستان وچ عبداللہ خاں اذبک دے پاس چلے جاواں۔ اکبر نے دو خاندانی خدمت گزاراں نوں روانہ کيتا۔ فرمان بھیج کر سب نوں دلاسنوں دئیے۔ تے پِچھے پِچھے آپ پنجاب نوں روانہ ہويا۔ تے مان سنگھ کابل نوں جس دے اٹک پار ہُندے ہی غول دے غول افغان سلام نوں حاضر ہونے لگے۔ا س نے کابل پہنچ کے اوہ ملک داری دی لیاقت دکھادی جو کہ اسنوں بزرگاں دی صدہا سالہ فرمانروائی توں میراث وچ پہنچی سی۔ اس دی رسائی تے لطف تے اخلاق نے اہل کابل دے دلاں نوں تسخیر کر ليا۔ تے دو برس پہلے جو مروتاں دی سن۔ انہاں نے تائید کيتی۔ مرزا نے مرنے توں پہلے اپنی معافی تقصیرات دی عرضی حضور وچ بھیجی سی۔ تے دونے بچےآں نوں تے بخت النسا بہن نوں تے اس دے بیٹے مرزا والی نوں روانگی دربار دے ارادہ توں جلال آباد بھیج دتا سی۔ چنانچہ انہاں وچوں مرزا دا یتیم افراسیاب گیارہ برس دا تے کیقباد چار برس دا تے اس دا بھانجا والی وی خورد سال سی۔ فریداں خاں وغیرہ فتنہ انگیز اپنے خیالات فاسد وچ گمرا ہ ہوئے رہے سن ۔ مان سنگھ سب نوں رسائی توں راہ راست اُتے لیایا تے حکمت عملی دی قید وچ مسلسل کر ليا۔ جگت سنگھ فرزند نوں اوتھے چھڈیا تے آپ سب نوں لے کے روانہ ہويا۔ راولپنڈی دے مقام وچ اکبر دے پایہ تخت نوں بوسہ دتا تے سب دی ملازمت کروائی۔ بادشاہ بہت دلداری توں پیش آیا۔ پچپن چھیاسٹھ ہزار روپے انعام دئیے۔ وظیفے تے جاگیراں مناسب حال عنایت کر کے محبت دی تخم ریزی کيتی۔ دریا دل اکبر نے یوسف زئی وغیرہ سرحدی علاقہ کنور نوں دے دتا تے کابل وچ راجہ بھگوان داسنوں بٹھایا۔ اوتھے راجہ نوں قدیمی بلکہ خاندانی مرض نے دیوانہ کر دتا۔ کنور نے فوراً جا کے راجہ دی جگہ لی تے راج کرنے لگا۔ کنور نے اس حکومت وچ کم ایہ کیہ کہ کوہستان یوسف زئی دے علاقے وچ آفریدی وغیرہ خیل ہائے افغانی جو فساد دی اگ جلا رہے سن ۔ انہاں نوں ملک توں کڈ دتا۔ اکبر اس عرصہ وچ اٹک دے کنارے کنارے پھردا سی۔ کدی قلعہ اٹک دے کارخانہ وچ توپ ریزی دا تماشہ دیکھدا سی۔ تے اس وچ عمدہ عمدہ ایجاد کردا سی۔ ایہ کھیل تماشے وی مصلحت توں خالی نہ گئے۔ یوسف زئی دے سرداراں دا انتظام جم گیا۔ کابل دا بندوبست ہوئے گیا۔ کوتاہ اندیش افغان سب اپنی اپنی جگہ بیٹھ گئے۔ ملک دا مالک آپ موجود اے۔ سب توں وڈی گل ایہ ہوئی۔ کہ عبداللہ خاں اوزبک جو سمجھ رہیا سی۔ کہ کابل دا شکار ہن ميں نے ماریا۔ اوہ انہاں کامیابیاں تے سرحدی کارروائیاں توں ڈریا۔ کہ مبادا اپنے ملک موروثی اُتے آئے۔ اس نے تحفہ ہائے شاہانہ دے نال ایلچی بھیج کر عہد نامہ کيتا۔
۹۹۵ھ وچ مان سنگھ دی بہن دے گھر لڑکا پیدا ہويا۔ خسرو ناں رکھیا۔ آزاد زمانہ دی سیہ کاری تے فتنہ سازی نوں دیکھ کے عقل حیران اے۔ ايسے شہر لاہور وچ اوہ بچہ ہويا سی۔ ایتھے چھیويں دی شادیاں تے مبارک بادیاں ہوئیاں سن۔ اوہی بچہ جوان ہوئے کے باپ توں باغی ہويا۔ تے ايسے لاہور وچ گرفتار ہوئے کے آیا۔ تورۂ چنگیزی دے بموجب تلوار گلے وچ لٹکدی اے۔ سر جھکائے تھر تھر کانپتا اے تے دربار وچ باپ دے سامنے کھڑا اے۔ اج نہ اوہ اے نہ اوہ ۔ سب افسانہ ہوئے گیا۔ ؎
کھیل اے پتلیاں دا بزم جتھے دا عالم
رات بھر دا ایہ تماشا اے سحر کچھ وی نئيں
جب اکبر دی حسن تدبیر تے عقل خدادا د دا ذکر آئے۔ تاں مان سنگھ دے حسن لیاقت نوں وی نہ بھولنا چاہیے۔ کہ اس دی نوجوان عمر تے کابل جداں ملک۔ جتھے سرشور ملاناں تے وحشی مسلماناں دی خدائی۔ تے مان سنگھ انہاں اُتے فرمانروائی کرے۔ اوہ برس دن توں زیادہ رہیا۔ تے زو شور توں حکومت کردا رہیا۔ فقط راجپوت سردار تے راجپوت فوج اس دے ماتحت نہ سی۔ بلکہ ہزاراں ترک افغانی ہندوستان ی اس دے نال سن ۔ برفانی پہاڑ اُتے کيتا گرمی کيتا جاڑے شیر دی طرح دوڑدا پھردا سی۔ تے جتھے خرابی پڑدی اس دی اصلاح کردا سی۔
۹۹۵ھ وچ راجہ بھگوان داسنوں حرم سرا تے محلےآں دا انتظام سپرد ہويا۔ تے ایہ خدمت انہاں نوں اکثر سپرد رہندی سی۔ سفر وچ حرم سرا دی سواریاں دا انتظام ۔ مریم مکانی دی سواری دا وی اہتمام کردے سن ۔ افغانستان توں شکایتاں پہنچاں۔ کہ راجپوت اہل ملک اُتے زیادتیاں کردے نيں۔ اس لئی کنور مان سنگھ نوں بہار دا حاکم کر کے بھیج دتا۔ بنگالہ وچ افغاناں دی کھرچن کمینہ سرشور باقی سی۔ مغلاں دی بغاوت دے زمانہ وچ اوہ وی نکمے نہ بیٹھے سن ۔ انہاں نے فتو جاٹ نوں اپنا سردار بنایااور ملک اڑیسہ تے دریائے دامودر دے کنارے تمام شہراں اُتے قبضہ کر ليا۔ کنور مان سنگھ نے اوتھے جا کے بندوبست شروع کيتے۔ کئی برس پہلے بعض امرائے نمک حرام نے ملک بنگالہ وچ علما تے مشائخ دے فتوے ہتھ وچ لے کے بادشاہ اُتے بے دینی دا اشتہار دتا سی۔ تے تلواراں کھچ کر تھاں تھاں بغاوت دے نشان کھڑے کر دئیے سن ۔ انہاں دی گردناں جنگی خونریزیاں توں توڑی گئی سن۔ مگر بعض انہاں وچوں ہن وی زمینداراں دے سایہ وچ سر چھپائے بیٹھے سن ۔ تے جدوں موقع پاندے سن ۔ فساد کردے سن ۔ انہاں دے رستے بند کيتے۔ راجہ پورن مل کندھوریہ عظیم الشان قلعہ بنا کے سمجھے سن ۔ کہ اسيں لنکا دے کوٹ وچ بیٹھے نيں۔ انہاں نوں تلوار دے گھاٹ اُتے اتار کر سیدھا کيتا۔ لُٹ مار وچ خزانے تے مال خانے بہت کچھ ہتھ آئے۔ اپنے بھائی دے لئی اس دی بیٹی لئی۔ صلح دے وقت تحفہ تحائف وچ ۔ اس توں اطاعت دے نال تحائف گراں بہا لئے۔ نفائس تے عجائب دے نال ۵۴ ہاتھی دربار وچ بھیجے۔
۹۹۷ھ وچ اکبر دا دل گلگشت کشمیر دی ہويا وچ لہلہایا۔ راجہ بھگوان داسنوں لاہور دا انتظام سپرد کر کے روانہ ہوئے۔ ایتھے راجہ ٹوڈرمل سرگباش ہوئے۔ راجہ بھگوان داس انہاں نوں اول منزل پہنچانے گئے۔ آندے ہی پیٹ وچ ایسا در د اٹھا۔ کہ لٹا دتا۔ کوئی علاج کار گر نہ ہويا۔ پنجويں دن دنیا توں سفر کيتا۔ شیخ ابوالفضل انہاں دے باب وچ رائے لکھدے نيں۔ راستی تے وقار توں بہرہ پایا سی۔ بادشاہ کشمیر توں فیر کر کابل نوں چلے سن ۔ رستے وچ خبر پہنچی۔ بہت افسوس کيتا۔ کنور مان سنگھ نوں فرمان راجگی دا خطاب۔ خلعت خاصہ اسپ بازین زريں تے پنج ہزاری منصب توں سربلند کيتا۔
بہار دے بندوبست توں مان سنگھ دی خاطر جمع ہوئی۔ مگر اکبر ی سپہ سالار توں کدوں بیٹھیا جاندا سی۔ ۹۹۷ھ وچ اڑیسہ دی طرف گھوڑے اٹھائے۔ ملک مذکور سرحد بنگالہ دے پار واقع اے۔ اول پرتاب دیو اوتھے دا راجہ سی۔ نرسنگھ دیو اس دے ناخلف بیٹے نے باپ نوں زہر توں ماریا۔ تے جلد ماریا گیا۔ سلیمان کرارانی دانش تے دین دا پتلا اس وقت بنگالہ وچ فرماں روائی کردا سی۔
اس نے ملک مذکور نوں مفت مار لیا۔ چند روز دے بعد زمانہ نے اس دا ورق وی الٹا۔
اوڑیسہ قتلو خاں وغیرہ افغاناں دے ہتھ وچ رہیا۔ اس وقت مان سنگھ نے نشان فتح اُتے پھریرا چڑھایا۔ برسات دل بادل دے لشکر وچ بجلی دی برق چمکا رہی سی۔ مینہ برس رہے سن ۔ دریا چڑھے سن ۔ ادھر توں قتلو آیا۔ تے ۲۵ کوس دے فاصلے اُتے ڈیرے ڈال کر میدان جنگ منگیا۔ مان سنگھ نے وڈے بیٹے نوں مقابلے اُتے بھیجیا۔ اوہ باپ دا رشید فرزند سی۔ مگر حالے نوجوانی دا مصالحہ تیز سی۔ ایسا گرم گیا۔ کہ انتظام دا سررشتہ ہتھ توں نکل گیا۔ تے فتح نے شکست دی صورت بدلی۔ سپہ سالار نے خود اگے ودھ کے بگڑے کم نوں سنبھالیا۔ سرداراں دی دلجوئی کيتی۔ تے فیر فوج نوں سمیٹ کر سامنے کيتا۔ غیبی مدد ایہ ہوئی۔ کہ قتلو خاں مر گیا۔ افغاناں وچ پھوٹ پڑ گئی۔ بہت سردار ٹُٹ کے آن ملے۔ جو باقی رہے ۔ اوہ اس اقرار اُتے صلح دے خواہاں ہوئے۔ کہ اکبر ی خطبہ پڑھیا جائے گا۔ خراج تے تحائف سالانہ پیشکش کيتا کرن گے۔ جدوں حکم ہوئے گا۔ ادائے خدمت نوں حاضر ہون گے۔ سپہ سالار نے وی صلح ہی وچ مصلحت دیکھی۔ ۱۵۰ ہاتھی تے تحائف گراں مایہ لے کے ارسال دربار کيتے۔
جب تک عیسیٰ (قتلو دا وکیل) زندہ رہیا۔ عہد تے پیمان دا سلسلہ درست رہیا۔ چند سال دے بعد نويں نوجوان افغاناں دی ہمت نے زور کيتا۔ انہاں نے اول جگن ناتھ دا علاقہ ماریا۔ فیر بادشاہی ملک اُتے ہتھ ڈالنے لگے۔ مان سنگھ خدا توں چاہندا سی۔ کہ عہد شکنی دے لئی کوئی بہانہ ہتھ آئے۔ فوراً فوج جرار لے کے چلا۔ آپ دریا دے رستے ودھیا۔ سرداراں نوں چار کھنڈ دی راہ توں ودھایا۔ انہاں نے دشمن دے علاقہ وچ ہوئے کے فتح تے فیروزی دے نشاں لہرا دئیے۔ افغان ہر چند صلح کيتی جھنڈیاں ہلاندے رہے۔ مگر ہن ایہ کدوں سندا سی۔ لڑائی دا میدان منگیا۔ ناچار انہاں نے وی ہتھ پائاں سنبھالے۔ بڈھے تے جوان وڈے وڈے پٹھان جمع ہوئے۔ ہمسایہ دے راجائاں نے وی رفاقت دی تے شاہانہ لڑائی آن پئی۔ بہادراں نے ہمت دے کارنامے دکھائے۔ وڈے رن پئے۔ ملک مذکور قدرت دا فیل خانہ اے۔ ہاتھی میدان جنگ وچ مینڈھاں دی طرح لڑدے تے دوڑدے پھردے سن ۔ تے اکبر ی بہادر انہاں نوں تیز دوز کر کے خاک تودہ بناتے سن ۔ آخر سورما سپہ سالار نے فتح پائی۔ تے ملک نوں بڑھاندے بڑھاندے دریائے شور تک پہنچیا دتا۔ شہر شہر وچ اکبر ی خطبہ پڑھیا گیا۔ جگن ناتھ جی نے وی اکبر بادشاہ اُتے دتا کيتی۔ کہ اپنا مندر ملک سمیت دے دتا۔ مان سنگھ پھانی وغیرہ (مشرقی حصہ سندر بن ) وچ پھیلدا جاندا سی۔ مناسب معلوم ہويا۔ کہ ادھر اک شہرحاکم نشین آباد کيتا جائے۔ جتھے توں ہر طرف مدد پہنچ سکے۔ دریائی حملہ توں محفوظ ہوئے۔ تے غنیمان بدنیت دی چھاتی اُتے پتھر رہے۔ صلاحاں تے تلاشاں دے بعد آک محل دے مقام اُتے صلاح ٹھیری۔ مبارک ساعت دیکھ کے بنیاد دا پتھر رکھیا تے اکبر نگر ناں رہیا (ایہی راج محل مشہور اے ) اس گل زمین نوں شیر شاہ نے اپنی گلگشت تے تفریح دے لئی نامور کيتا سی۔ ہن تک وی کوئی مسافر ادھر جا نکلدا اے۔ تاں بکاولی تے بدرمنیر دی خیالی داستاناں مٹی تصویراں دی طرح صفحہ خاک اُتے نظر آندیاں نيں۔ ايسے مقام اُتے قلعہ عظیم الشان تعمیر کر کے سلیم نگر ناں رکھیا۔ قلعہ شیر پور۔ مورچہ اکبر نگر بلند عمارتاں۔ سجے ہوئے گھراں۔ چلدے بازاراں توں چند روز وچ طلسمات دا عالم دکھانے لگا۔ تے مان سنگھ دے دمامۂ دولت دی آواز برہم پتر دے کنارے کنارے تمام مشرقی علاقہ بنگال وچ گونجنے لگی۔
راجہ دے کارنامے تے اس دی ہمتاں دے ہنگامے قلم تحریر نوں سر اُچا نئيں کرنے دیندے۔ مگر اکبر دی خوبیاں وی ایداں دے عالی درجہ اُتے نيں۔ جنہاں نوں لکھے بغیر رہیا نئيں جاندا ۔ ملک اڑیسہ وچ راجہ رام چند اک فرماں روا سی۔ اوہ مان سنگھ دے دربار وچ آپ نہ آیا۔ بیٹے نوں بھیج دتا۔ راجہ نے کہیا۔ کہ بیٹے دا آنا صحیح نئيں۔ راجہ نوں خود آنا چاہیے۔ راجہ قتلو دی مہم وچ انہاں دی مدد وی کر چکيا سی۔ مگر آنے دی جرأت نہ کردا سی۔ کہ ملکی معاملے نيں۔ خدا جانے۔ اوتھے جا کے کيتا ہوئے۔ مان سنگھ نے سب خدمتاں نوں بالائے طاق رکھیا تے بیٹے نوں فوج دے کے بھیج دتا۔ اس نوجوان نے جاندے ہی لُٹ مار دے اس دے علاقہ دی خاک اڑا دی۔ کئی قلعے فتح کيتے۔ راجہ قلعہ بند تے محاصرہ دا دائرہ تنگ ہويا۔ بادشاہ نوں خبر پہنچی۔ مان سنگھ دے ناں فرمان بھیجیا۔ کہ جے راجہ رام چند اس وقت نئيں آیا۔ تاں فیر آ جائے گا۔ ایسا ہر گز نہ چاہیے۔ ملک تے دولت دی ترقی انہاں گلاں توں نئيں ہُندی۔ جلد محاصرہ اٹھا لو۔ کہ آئین حق شناسی دے خلاف اے۔ مان سنگھ نے فوراً حکم دی تعمیل کيتی۔ تے بیٹے نوں واپس بلا لیا۔ ۱۰۰۱ھ وچ بنگالہ تے اوڑیسہ دے ملک نوں پاک صاف کر کے حسب الطلب حاضر دربار ہويا۔ نامی راجہ تے سردار اس ملک دے اپنے نال لیایا سی۔ انہاں دی وی ملازمت کروائی تے دولت دے ماتھے اُتے نور دا تلک لگایا۔ بنگالہ دی صفائی دا تمغہ مؤرخاں نے اس دے ناں اُتے لکھیا اے۔
۱۰۰۲ھ دے جشن سالانہ وچ اکبر نے خسرو جہانگیر دے بیٹے نوں باوجود خرد سالی دے پنج ہزاری منصب اُتے نامزد کر کے اڑیسہ اس دی جاگیر وچ دتا۔ تے بعض سرداران راجپوت دے حقوق اس وچ شامل کيتے راجہ مان سنگھ نوں اتالیقی دا اعزاز بخشا۔ تے اس دی سرکار دا انتظام وی راجہ ہی دے سپر د کيتا۔ راجہ نوں ملک بنگالہ دے کے ادھر روانہ کر دتا۔ تے ايسے ملک اُتے اس دی تنخواہ مجرا کر دتی۔ نوجوان جگت سنگھ ہن ایسا ہوئے گیا سی۔ کہ بذات خود بادشاہی خدمتاں دا سرانجام کر سکے۔
۱۰۰۲ء وچ کوچ بہار دے راجہ نے سورما سپہ سالار دے دربار وچ اکبر ی اطاعت دا سجدہ ادا کيتا ملک مذکور دا طول ۱۰۰ کوس۔ عرض چالیس تے سو دے وچکار پھیلدا سمیٹتا چلا جاندا اے۔ چار لکھ سوار دو لکھ پیادے۔ ست سو ہاسی۔ ہزار جنگی کشتیاں جاں نثاری نوں حاضر رہدیاں سن۔ اگرچہ اس دے بیٹے جگت سنگھ نوں ۱۰۰۵ھ وچ کوہستان پنجاب دا انتظام سپرد ہويا۔ مگر مان سنگھ اُتے ایہ سال نہایت منحوس سی۔
ہمت سنگھ اس دے بیٹے نے امتلا توں اسہال توں بدحال ہوئے کے انتقال کيتا۔ ہچکی لگ گئی سی۔ ايسے وچ جان نکل گئی۔ شیخ ابوالفضل کہندے نيں۔ جوانمرد سی۔ انتظام تے سربراہی دی لیاقت سرشت وچ سی۔ موقعہ وقت اُتے چکدا نہ سی۔ اس دے مرنے توں تمام قوم کچھواہہ وچ کہرام مچ گیا۔ بادشاہ دی دلداری نے زخماں اُتے مرہم رکھیا۔ سب دی تسلی ہوئے گئی۔
اسی زنہ وچ عیسیٰ خاں افغان نے بغاوت کيتی۔ مان سنگھ نے درجن سنگھ اپنے بیٹے نوں فوج دے کے بھیجیا۔ سرداراں وچ اک نمک حرام غنیم توں ملیا ہويا سی۔ تے خبر پہنچیا رہیا سی۔ دشمن اک جگہ اُتے بے خبر آن پيا۔ سخت لڑائی ہوئی۔ درجن سنگھ ماریا گیا۔ تے بہت جاناں ضائع ہوئیاں۔ تمام مال خانے لٹ گئے۔ فیر عیسیٰ خاں اپنے کيتے اُتے پچھتایا۔ جو کچھ مال لیا سی۔ ہزار ندامت تے عذر تے معذرت دے نال واپس کيتا۔ انتہا اے کہ بہن وی دے دی۔ ہائے تے تاں سب کچھ آ گیا۔ درجن سنگھ کتھے توں آئے۔
۱۰۰۷ھ وچ مان سنگھ دا اقبال فیر نحوست دی سیاہ چادر اوڑھ کر نکلیا۔ صورت ایہ ہوئی کہ اکبر نوں جس طرح سمرقند تے بخارا دے لینے دی آرزو سی۔ ايسے طرح رانائے میواڑ توں اطاعت لینے دا ارمان سی۔ چنانچہ عبداللہ خاں اذبک والی توران دے مرنے توں وڈے وڈے ارادےآں دے منصوبے باندھے تے شطرنج اُتے مہرے پھیلائے۔ ارادہ ایہ سی کہ ادھر دے منصوبے جیت کر خاطر جمع توں ملک موروثی اُتے چلئے۔ شہزادہ دانیال۔ عبدالرحیم خان خاناں۔ شیخ ابوالفضل نوں دکن اُتے بھیجیا سی۔ تے پِچھے پِچھے آپ سی۔ جہانگیر نوں مہم رانا اُتے روانہ کيتا۔ مان سنگھ نوں پرانے پرانے امیراں دے نال سپہ سالار کر کے ہمراہ کيتا۔ تے بنگالہ اس دی جاگیر جگت سنگھ اس دے ولی عہد نوں عنایت کيتی۔ نوجوان کنور خوشی خوشی روانہ ہويا۔ آگرہ وچ جا کے سامان وچ مصروف سی۔ کہ ۱؎ دفعتہ مر گیا۔ قوم کچھواہہ دے گھر گھر وچ ماتم پے گیا۔ اکبر نوں وی بہت رنج ہويا۔ مہان سنگھ اس دے بیٹے نوں باپ دی جگہ دتی۔ تے روانگی دا فرمان روانہ کيتا۔ سرشور افغاناں نے اس موقع نوں غنیمت سمجھیا۔ طوفان ہوئے کے اٹھے۔ مہاں سنگھ جرأت کر کے اگے ودھیا۔ مگر نوجوانی دی دوڑ سی ٹھوکر کھادی باغیاں نے مقام بھدراک اُتے لشکر بادشاہی نوں شکست دتی۔ تے پانی دی طرح پھیل کر وڈا حصہ بنگالہ دا دبا لیا۔ ادھر سلیم (جہانگیر) اپنے عیش دا بندہ سی۔ اوہ نہ چاہندا سی۔ کہ اودے پور دے پہاڑاں وچ جائے تے پتھراں توں ٹکراندا پھرے۔ اس دی مراد بر آئی۔ رانا دی مہم ملتوی کر دتی تے بنگالہ دی طرف کوچ کيتا۔ باپ ادھر اسیر دا محاصرہ کيتے پيا اے۔ تے قلعہ والے جان توں تنگ نيں۔ خانخاناں احمد نگر فتح کيتا چاہندا اے۔ تمام دکن وچ اقبال اکبر ی نے زلزلہ ڈال دتا اے۔ ابراہیم عادل شاہ تحائف تے پیشکش دے نال بیٹی نوں روانہ کردا اے۔ کہ دانیال محلےآں وچ شادی رچے مورکھ شہزادے نے باپ دی اک مصلحت دا خیال نہ کيتا۔ مان سنگھ نوں بنگالہ روانہ کر دتا۔ آپ آگرہ پہنچیا قلعہ وچ جا کے دادی نوں سلام وی نہ کيتا۔ اس نے چاہیا کہ خود جا کے ملے تاں اُتے توں اُتے کشتی وچ بیٹھ کر الہ آباد نوں روانہ ہوئے گیا۔ تے اوتھے جا کے عیش دی بہاراں پرتن لگا۔ اکبر نوں ایہ گل پسند نہ آئی۔ بلکہ خیال ہويا کہ رانا دی طرف توں ہٹنا تے بنگالہ دی طفف جانا۔ مان سنگھ دی ترغیب توں ہويا اے۔ زیادہ تر قباحت ایہ ہوئی کہ شہزادہ دی طرف توں بغاوت دے آثار نظر آئے۔ تے امرائے نمک حلال دی عرضیاں آنی شروع ہوئیاں۔ ایہ وہم جے تے امرا دی طرف ہُندا ۔ تاں کچھ گل نہ سی۔ کیونجے جدوں بادشاہ بڈھا ہُندا اے۔ تاں اہل دربار دی امیداں ہمیشہ ولی عہد دی طرف سجدہ کردیاں نيں۔ لیکن مان سنگھ دا تعلق خاص جو شہزادہ دے نال سی۔ اس نے انہاں وہماں دی بدنما تصویراں دکھاواں۔ تے (جھوٹھ یا سچ) راجہ دے ناں اُتے جو حرف آیا۔ اس دا اسنوں بہت رنج ہويا۔
خیر ایہ تاں گھر دیاں گلاں نيں۔ راجہ بغاوت بنگالہ دی خبر سندے ہی شیر دی طرح جھپٹا۔ جدوں اوتھے پہنچیا۔ تاں پرنیہ۔ کہگر وال۔ بکرم پور وغیرہ تھاںواں مختلفہ وچ غنیماں نے خود سری دے نشان کھڑے کر رکھے سن ۔ اس نے تھاں تھاں فوجاں روانہ کيتياں۔ تے جتھے ضرورت دیکھی۔ اوتھے خود یلغار کر کے پہنچیا۔ اکبر ی اقبال دی برکت تے راجہ مان سنگھ دی ہمت تے نیک نیت نے اک عرصہ دے بعد بغاوت دی اگ بجھائی۔ تے ڈھاکہ وچ آکے خاطر جمع توں حکمرانی کر نے لگا۔
بادشاہاں دے دل دا حال تاں کسے معلوم اے۔ ظاہر ایہی معلوم ہويا کہ اکبر اس دی طرف سے
۱؎۔ جگت سنگھ
صاف ہوئے گیا۔ اس بغاوت دے معرکےآں توں ایہ وی معلوم ہُندا اے۔ کہ باغیان بنگالہ دے نال فرنگ دے سپاہی وی شامل سن ۔ تے انہاں دی رفاقت وچ جاناں دیندے سن ۔ غالباً ڈچ یا پرتگال دے لوک سن ۔
۱۰۰۲ھ وچ ہندوستان دی صفائی تے توران دے بادشاہاں دی کشاکشی نے اکبر دے شوق نوں فیر توران اُتے متوجہ کيتا۔ سپہ سالار خان خاناں وغیرہ سرداراں نوں مشورہ دے واسطے بلیایا۔ مان سنگھ نوں وی فرمان طلب گیا تے لکھیا گیا۔ کہ بعض مہمات ضروری وچ مشورہ در پیش اے۔ چونکہ اوہ فدوی خاص بندہائے قدیم توں اے۔ تے آق ۱؎ سقال بااخلاص اس دولت دا اے۔ مناسب اے۔ کہ اوہ وی متوجہ درگاہ ہوئے۔ ايسے سنہ وچ اسنوں پرگنہ جو ند رمرحمت ہويا۔ تے حکم ہويا کہ قلعہ رہتاس دی مرمت کرے۔ بھائو سنگھ اس دے بیٹے نوں ہزاری ذات پانسو سوار دا منصب عنایت ہويا۔
۱۰۱۳ھ وچ خسرو اس دے بھانجے نوں دہ ہزاری منصب ملیا (جہانگیر دا وڈا بیٹا سی) مان سنگھ اتالیق ہوئے کے ہفت ہزاری چھ ہزار سوار دے منصب اُتے سربلند ہوئے۔ تے بھائو سنگھ پوتا ہزاری منصب تے تن سو سوار اُتے معزز ہويا۔ ہن تک کوئی امیر پنج ہزاری منصب توں اگے نئيں ودھیا سی۔ ایہ اعزاز اول اس نیک نیت راجہ دی وفاداری تے جاں نثاری نے لیا تے اکبر دی قدردانی نے اسنوں دتا۔
جب تک اکبر رہیا ۔مان سنگھ دا ستارہ سعد اکبر (مشتری یعنی برہسپت ) رہیا۔ جدوں اوہ مرض الموت دے بستر اُتے لیٹا۔ ايسے وقت توں اس دا ستارہ وی ڈھلنا شروع ہويا۔ چنانچہ حکم ہويا۔ کہ اپنی جاگیر اُتے جائو۔ مطیع الفرمان نے کل آرزئاں نوں اپنے پیارے آقا دی خوشی دے ہتھ بیچ ڈالیا سی۔ باوجودیکہ ویہہ ہزار لشکر جرار اس دی ذات دا نوکر سی۔ تے تمام قوم کچھواہہ دا سرگروہ سی۔ اوہ بگڑ بیٹھدا تاں تمام قوم تلوار پھڑ کر کھڑی ہوئے جاندی۔ مگر فوراً بنگالہ نوں روانہ ہويا۔ تے خسرو نوں نال لیا۔ جدوں نواں بادشاہ تخت اُتے بیٹھیا۔ پرانے امرا سب حاضر دربار ہوئے۔ نوجوان بادشاہ مست الست سی۔ مگر ایہ گل اس دی وی قابل تعریف اے کہ پہلی گلاں نوں بالکل بھُل گیا۔ خود لکھدا اے کہ اس نے بعض گلاں ایسی دی سن کہ اپنے حق وچ اس عنایت دی امید نہ رکھدا سی۔ فیر وی خلعت چارقب۔ شمشیر مرصع۔ اسپ خاصہ بازین زريں دے کے اکرام تے اعزاز ودھایا۔ تے بنگالہ دا صوبہ دوبارہ اپنی طرف توں مرحمت کيتا۔ مگر طالع دی گردش
۱؎ آق سقال۔ ترکی وچ ریش سفید نوں کہندے نيں۔ تے مراد اس توں مرد بزرگ تے محترم اے۔ ہن ترکستان دے عرف عام وچ ۔ چودھری یا میر محلہ آق سقال کہلاندا اے۔ چنانچہ گائاں یا شہر دے محلہ وچ اک اک آق سقال ہُندا اے۔ پیشہ والےآں دے ہر فرقہ دا آق سقال وی وکھ ہُندا اے۔
کو کون سیدھا کر سکے۔ چند مہینے گذرے سن ۔ کہ خسرو باغی ہوئے گیا۔ آفرین اے جہانگیر دے حوصلہ نوں مان سنگھ دے کاروبار وچ کوئی تغیر دا اثر ظاہر نہ کيتا۔ مان سنگھ نوں وی آفرین کہنی چاہیے۔ کیونجے بھانجے دا بھلا تاں ضرور چاہندا ہوئے گا۔ مگر اس موقع اُتے کوئی ایسی گل وی نئيں کيتی۔ جس توں بے وفائی دا الزام لگیا سکن۔
مست الست بادشاہ جلوس دے اک برس اٹھ مہینے دے بعد خود لکھدا اے۔ مگر درد آلود عبارت اے۔ معلوم ہُندا اے۔ کہ دردناک دل توں نکلدی اے۔ راجہ مان سنگھ نے قلعہ رہتاس توں آ کے ملازمت کيتی کہ ملک پٹنہ وچ واقع اے۔ چھ ست فرمان گئے جدوں آیا اے۔ اوہ وی خان اعظم دی طرح منافقاں تے اس سلطنت ۱؎ دے (پرانے پاپیاں وچوں )اے۔ جو انہاں نے میرے توں کيتا۔ تے میرے توں انہاں دے نال ہويا خدائے رازداں جاندا اے۔ کہ کوئی کسی توں اس طرح نئيں گذارہ کے سکدا۔ راجہ نے سو ہاتھی نر تے مادہ پیشکش گذرانے۔ اک وچ وی اِنّی گل نہ سی۔ کہ فیلان خاصہ وچ داخل ہوئے سکے۔ ایہ میرے باپ دے بنائے ہوئے نوجواناں وچوں اے۔ اس دی خطا وچ اس دے منہ اُتے نہ لیایا۔ تے عنایت بادشاہانہ توں سرفراز کيتا۔ پونے دو مہینے دے بعد فیر لکھدا اے۔ اک گھوڑا میرے سارے گھوڑےآں دا سردار سی۔ عنایت دی نظر توں راجہ مان سنگھ نوں مرحمت کيتا۔ کئی تے گھوڑےآں تے تحائف لائق دے نال شاہ عباس نے منوچہر خاں دی ایلچی گری وچ حضرت عرش آشیانی (اکبر ) نوں بھیجیا سی۔ منوچہر شاہ دا غلام معتبر اے۔ جدوں ایہ گھوڑا ميں نے عنایت کيتا۔ تاں مان سنگھ مارے خوشی دے اس طرح لُٹیا جاندا سی۔ کہ جے ميں کوئی سلطنت اسنوں دے دیندا۔ تاں معلوم نئيں کہ اِنّا خوش ہُندا۔ ایہ گھوڑا جدوں آیا سی۔ تاں تن چار برس دا سی۔ ہندوستان وچ آ کے وڈا ہويا۔ تے ایتھے ساری خوبیاں نکالاں۔ تمام بندہائے درگاہ مغل تے راجپوت نے بالاتفاق عرض کيتی کہ ایسا گھوڑا کدی ایران توں ہندوستان وچ نئيں آیا۔ جدوں والد بزرگوار نے خاندیس تے صوبہ دکن بھائی دانیال نوں مرحمت کيتا۔ تے آگرہ نوں پھرنے لگے۔ تاں محبت دی نظر توں اسنوں کہیا۔ کہ جو چیز تینوں بہت پسند ہوئے میرے توں منگ۔ اس نے موقع پا کر ایہ گھوڑا منگیا۔ اس سبب توں اسنوں دتا سی۔ آزاد بھلا ویہہ برس دے بڈھے گھوڑے اُتے خوش کيتا ہونا سی۔ ایہ کہو کہ وقت نوں دیکھدے سن ۔ آدمی نوں پہچاندے سن ۔ تے سن مسخرے۔ کیہ ایہ۔ کيتا خانخاناں مست نوں دیوانہ بناتے سن ۔ بڈھے ہوئے تاں ہوئے جاواں۔ طبیعت کيتی شوخی تاں نئيں جا سکدی۔ اکبر دے عہد وچ دانش تے داد۔ ہمت تے حوصلہ۔ جرأت تے جاں نثاری دا زمانہ سی۔ اسنوں انہاں گلاں توں خوش کردے سن ۔ اوراسنوں دیکھیا کہ اس ڈھب دا نئيں۔ اسنوں اس ڈھب توں تسخیر کر ليا۔
۱؎ ادہم مثل خان اعظم از کہنہ گرگاں ااں دولت است
خانجتھے وغیرہ امرائے بادشاہی دکن وچ کارنامے دکھا رہے سن ۔ ہمت تے لیاقت نوں میدان وچ جولانی کرنے دا ضرور شوق ہويا ہوئے گا۔ تے جاں نثاری دی عادت نے اس مصلحت نوں جوش دتا ہوئے گا۔ لیکن خسرو دے سبب توں اس دا معاملہ ذرا نازک سی۔ اس لئی وطن گیا۔ اپنے پرانے اہلکاراں توں صلاح کر کے جہانگیر توں عرض کيتی تے لشکر لے کے دکن پہنچیا۔ دو برس تک اوتھے رہیا۔ تے ۱۰۲۳ھ وچ اوتھے توں ملک بقا نوں کوچ کر گیا۔ بیٹےآں وچوں اک بھائو سنگھ جِتیا سی۔ جہانگیر نے اس موقع اُتے خود لکھیا اے۔ والد بزرگوار دے عمدہائے دولت وچ توں ميں نے اکثر بند ہائے درگاہ نوں درجہ بدرجہ خدمت دکن اُتے بھیجیا سی۔ اوہ وی انہاں دناں وچ اس خدمت اُتے سی۔ مر گیا۔ تاں مرزا بھائو سنگھ اس دا خلف رشید سی۔ ميں نے بلا بھیجیا۔ شاہزادگی وچ میری خدمت زیادہ توں وی زیادہ کردا سی۔ ہندوئاں دی ریت دے بموجب مہان سنگھ پسر جگت سنگھ نوں ریاست پہنچکی سی۔ کہ سب بھائیاں وچ وڈا سی۔ تے اوہ راجہ دے جتے جی مر گیا۔ ميں نے اس گل کيتی رعایت نہ دی بھائو سنگھ نوں مرزا راجا دا خطاب دے کے چار ہزاری ذات تن سو سوار دے منصب توں ممتاز کيتا۔ آبنیر دا علاقہ مرحمت کيتا۔ کہ اس دے باپ دادا دا وطن اے تے اس نظر توں کہ مہان سنگھ وی راضی اے۔ اس دی دلداری دے لئی پہلے منصب اُتے پانصدی ودھیا کر گڈھ دا ملک اسنوں انعام دتا۔
اس دے حالات نوں پڑھ کر بے خبر لوک جھٹ بول اٹھاں گے۔ کہ اس نے جہانگیر دے عہد وچ کچھ ترقی نہ کيتی۔ لیکن جاننے والے جاندے نيں کہ اس دا معاملہ کیواں دا پیچیدہ سی۔ بلکہ اس دی عقل سلیم تے سلامت روی دی چال ہزار تعریف دے قابل اے۔ کہ مہمات دے ہنگامے ہوئے رہے سن ۔ کسی آفت دی جھپٹ وچ نہ آگیا ۔ تے اپنی باعزت حالت دا عزت دے نال خاتمہ کر گیا۔ خانخاناں تے مرزا عزیز کوکہ ابتدا توں میدان ترقی وچ اس دے نال گھوڑے دوڑائے سن ۔ انہاں دے حالات نوں اس توں مقابلہ کر کے دیکھو۔ جہانگیری عہد وچ انہاں نے کِداں سخت صدمے اٹھائے۔ ايسے دی بااصول رفتار سی۔ جس نے اسنوں امن تے عافیت دے رستہ توں منزل آخر تک صحیح سلامت پہنچیا دتا۔ جو اعزاز تے اکرام دی دستار اکبر نے اپنے ہتھ توں اس دے سر اُتے بنھی سی۔ اسنوں دونے ہتھ توں پکڑے امن تے امان توں نکل گیا۔
اس نے ملک گیری تے ملک داری دے تمام اوصاف توں پورا پورا حصہ پایا سی۔ جدھر لشکر لے کے گیا۔ کامیاب ہويا۔ کابل وچ اج تک بچہ بچہ اس دا ناں جاندا اے۔ تے اس دی بابت کہاوتاں زباناں اُتے نيں۔ مشرق وچ اکبر ی حکومت دا نقارہ دریائے شور دے کنارے تک جا بجایا۔ تے بنگالہ وچ اپنی نیکی توں ایداں دے گلدار لگائے نيں۔ جو اج تک سرسبز نيں۔ اس دی عالی ہمتی اورع دریا دلی دے چشمے زباناں اُتے جاری نيں۔ تے زمانےآں تک رہن گے۔ اس دے بھاٹ دی سرکار وچ سو ہاتھی فیل خانے وچ جھمدے سن ۔ ویہہ ہزار لشکر جرار اس دی ذات دا نوکر سی۔ جنہاں وچ معتبر سردار ٹھاکر تے امرائے عالیشان دی سواریاں امیرانہ جلوس توں نکلدیاں سن۔ تمام سپاہی بیش قرار تنخواہاں تے ساماناں توں آسودہ سن ۔ ہر فن دے صاحب کمال اس دے شاہانہ دربار وچ حاضر رہندے سن ۔ تے عزت تے خوشحالی دے عالم وچ رہندے سن ۔
باوجود اس دے خوش اخلاق۔ ملنسار۔ شگفتہ مزاج سی۔ تے جلسہ وچ تقریر نوں انکسار تے تواضع توں رنگ دیندا سی۔ جدوں اوہ مہم دکن اُتے گیا۔ تاں خانجتھے لودھی سپہ سالار سی۔ پندرہ پنج ہزاری صاحب علم تے نقارہ موجود سن ۔ جنہاں وچ خانخاناں۔ خود راجہ مان سنگھ۔ آصف خاں۔ شریف خاں امیرالامرا وغیرہ شامل سن ۔ تے چار ہزاری توں پانصدی تک اک ہزار منصبدار فوجاں لئے کمر بستہ موجود۔ بالاگھاٹ دے مقام اُتے لشکر شاہی نوں سخت تکلیف پیش آئی۔ ملک وچ قحط پے گیا۔ تے رستاں دی خرابی توں رسد بند ہونے لگی۔ امرا روز جمع ہوئے کے جلسۂ مشورہ جماندے سن ۔ کوئی نقشہ نہ جمتا سی۔ اک دن مان سنگھ توں سر دیوان اٹھیا کر کہیا کہ جے ميں مسلمان ہُندا۔ تاں اک وقت تسيں صاحباں دے نال کھانا کھایا کردا۔ ہن دے ڈاڑھی سفید ہوئے گئی اے۔ کچھ کہنا مناسب نئيں۔ اک پان اے۔ آپ صاحب قبول فرماواں۔ سب توں پہلے خانجہان نے دلداری دا ہتھ سینہ اُتے رکھیا۔ تے مان دا پان سمجھ کر سب نے قبول کيتا۔ چنانچہ پنج ہزاری توں لے کے صدی دے منصبدار تک حسب حیثیت نقد تے جنس ۔ لوازم ضیافت برابر ہر شخص دی سرکار وچ پہنچ جاندا سی۔ ہر سیلے تے خریطہ اُتے اس دا ناں لکھیا ہُندا سی۔ تن چار مہینے تک ایہ سلسلہ برابر جاری رہیا۔ اک دن ناغہ نہیںہويا۔ بنجاراں نے رسد دا تاندا لگیا دتا۔ بازار لشکر وچ ہر شے دے انبار پئے سن ۔ تے جو آبنیر وچ نرخ سی۔ اوہی ایتھے نرخ سی۔ اک وقت دا کھانا وی سب نوں ملدا سی۔ کنور اس دی رانی وڈی عقلمند تے منتظم بی بی سی۔ گھر وچ بیٹھی سی۔ تے سب کاروبار دے انتظام برابر کردی سی۔ ایتھے تک کہ لوچ تے مقام دے موقع اُتے مسلماناں نوں حمام تے مسجد دی وضع دے خیمے وی تیار ملدے سن ۔
خوش اخلاق راجہ ہمیشہ شگفتہ مزاج تے خوش رہندا سی۔ لطیفہ۔ دربار وچ کوئی سید صاحب اک برہمن توں الجھ پئے۔ تے آخیر وچ کہیا ۔ کہ جو راجہ صاحب کہہ دتیاں اوہ صحیح ۔ راجہ نے کہیا کہ مینوں علم نئيں۔ جو ایداں دے معاملے وچ گفتگو کر سکےآں۔ مگر اک گل دیکھدا ہون۔ کہ ہندوئاں وچ کیواں دا ہی گنوان پنڈت یا گیانی دھیانی فقیر ۔ جدوں مر گیا۔ تاں جل گیا۔ خاک اڑ گئی۔ رات نوں اوتھے جائو تاں آسیب دا خطر اے۔ اسلام وچ جس شہر بلکہ گائاں وچ گذرو۔ کئی بزرگ پئے سوندے نيں۔ چراغ جلدے نيں۔ پھُل مہک رہے نيں۔ چڑھاوے چڑھدے نيں۔ لوک انہاں دی ذات توں فیض پاندے نيں۔
لطیفہ
اک دن ایہ تے خان خاناں شطرنج یا چوپڑ کھیل رہے سن ۔ شرط ایہ ہوئی۔ کہ جو ہارے اوہ جیتنے والے دی فرمائش دے بموجب اک جانور دی بولی بولے۔ خان خاناں دی بازی دبنی شروع ہوئی۔ مان سنگھ نے ہنسنیا شروع کيتا۔ تے کہیا کہ بلی دی بولی بلوائاں گا۔ خان خاناں ہمت کيتے گئے۔ آخر چار پنج چالاں دے بعد مایوس ہوئے گئے۔ مگر وڈے چالئے سن ۔ گھبرا کر اٹھنا چاہیا۔ تے کہیا۔ اے ہا۔ از خاطر رفتہ بود خوب شد کہ حالاہم بیاد آمد۔ مان سنگھ نے کہیا۔ کجا کجا۔ انہاں نے کہیا۔ جہانبانی چیزے فرمودہ بووند۔ حالا یا دم آمدہ۔ بروم کہ زود تر سرانجامش کنم تے اٹھیا کھڑے ہوئے۔ راجہ نے کہیا۔ نمی شود۔ خانخاناں نے کہیا۔ حالامے آیم۔ راجہ نے دامن پھڑ لیا۔ تے کہیا خوب است۔ صدائے پشک بکیندوبروید۔ انہاں نے کہیا۔ شمادامنم بگزررید۔ مے آیم مے آیم مے آیم اوہ وی ہنس پئے۔ ایہ وی ہنس پئے۔ واہ کيتا گل اے۔ اپنی گل کہی تے حریف نے پوری کر دتی۔
لطیفہ
وہ ہمیشہ فقرا تے خاکساراں دی خدمت وچ حاضر ہويا کردا سی۔ تے اس وچ ہندو مسلمان دا امتیاز نہ کردا سی۔ بنگالہ دے سفر وچ اک مقام اُتے شاہ دولت دے اوصاف تے کمالات سنے۔ خدمت وچ حاضر ہويا۔ اوہ وی اس دی پاکیزہ تے سنجیدہ گفتگو توں بہت خوش ہوئے۔ تے کہیا۔ مان سنگھ مسلمان کیوں نئيں ہوئے جاندے۔ اس نے مسکرا کے کہیا۔ ختم اللہ علی قلوبھم خدا دی مہر اے۔ بندہ کِداں اٹھائے کہ گستاخی اے۔
مان سنگھ دے حال وچ ایہ افسوس حقیقت وچ نئيں بھولدا۔ کہ اس دی سپہ سالاری تے ملک گیری دی لیاقت جہانگیر دے عہد وچ مرجھا کر رہ گئی۔ شرابی کبابی بادشاہ نے کچھ پرواہ نہ کيتی۔ بلکہ اس دی طرف توں کھٹکتا رہیا۔ قدردان اوہی مرنے والا سی۔ جس نے اس دے جوہر قابل کولڑکپن توں پال کر اعلیٰ درجۂ کمال اُتے پہنچایا سی۔ اوہ جِتیا تاں خدا جانے اس دی تلوار توں ملک موروثی دے پہاڑاں نوں ٹکراندا یا دریائے شور وچ فرنگ دے زور نوں توڑدا۔ اکبر خانخاناں نوں مرزا خاں تے خان اعظم نوں مرزا عزیز تے اسنوں مرزا راجا کہندا سی۔ گھر دی ریت رسوم تے کل کاروبار وچ اس دے نال بیٹےآں دی طرح برتائو ہُندا سی۔ خصوصاً حرم سرا دے کاروبار تے سفر دے موقع اُتے کل اہتمام راجہ بھگوان دا س دے سپرد مریم مکانی تک دی سواری ہُندی۔ تاں راجہ موصوف نال ہُندے سن ۔ اس توں زیادہ تے کیہ اعتبار ہوئے سکدا اے۔ عجب پاک زمانہ سی۔ تے عجب پاک دل سن ۔ دیکھو نتیجے وی کِداں پاکیزہ نکلدے سن ۔
مان سنگھ دی تریخ زندگی وچ اس بیان اُتے پھُل برسانے چاہئاں۔ کہ اس نے تے اس دے کل خاندان نے اپنی ساری گلاں نوں اکبر دی خوشی اُتے قربان کر دتا۔ مگر مذہب دے معاملے وچ گل نوں ہتھ توں نہ دتا۔ جنہاں دناں وچ دین الٰہی اکبر شاہی دا زیادہ زور ہويا۔ تے ابوالفضل اس دے خلیفہ ہوئے۔ بیربل برہمن کہلاندے سن ۔ انہوںنے سلسلہ مریدی وچ چوتھا نمبر حاصل کيتا۔ لیکن مان سنگھ سنجیدگی تے عقل دے نقطہ توں بال بھر نئيں ہٹا۔ چنانچہ اک شب بعض مہمات سلطنت دے باب وچ جلسۂ مشورت سی۔ انہاں نوں حاجی پور پٹنہ جاگیر عنایت ہويا۔ بعد اس دے خلوت خاص سی۔ خان خاناں وی موجود سن ۔ اکبر مان سنگھ نوں ٹٹولنے لگے۔ کہ دیکھاں ایہ وی مریداں وچ آندا اے۔ یا نئيں۔ تقریر دا سلسلہ اس طرح چھیڑا۔ کہ جدوں تک دو چار گلاں نئيں ہُندیاں۔ تب تک اخلاص کامل نئيں ہُندا۔ سپاہی راجپوت نے صاف تے بے تکلف جواب دتا۔ کہ حضور جے مریدی توں مراد جاں نثاری اے۔ تاں آپ دیکھدے نيں کہ جان ہتھیلی اُتے رکھے ہوئے نيں۔ امتحان دی حاجت نئيں۔ جے کچھ تے اے۔ تے حضور دی مراد مذہب توں اے۔ تاں ہندو ہون۔ فرمائیے مسلمان ہوئے جائاں۔ تے رستہ جاندا نئيں۔ کون سا اے کہ اختیار کراں۔ اکبر وی ٹال گئے۔ آزاد حق ایہی اے۔ کہ جو شخص مذہب وچ پورا ہوئے گا۔ اوہی وفا تے اخلاص وچ پورا ہوئے گا۔ تے وفا تے اخلاص دا استقلال ہر مذہب دی اصل اے۔ کون سا مذہب دنیا وچ اے ۔ جس نے وفا تے اخلاص نوں برا سمجھیا ہوئے گا۔ جو اچھی گلاں نيں سب مذہباں وچ اچھی نيں۔ تے انہاں دی تاکیف اے۔ اہل مذہب عمل وچ قصور کرن۔ تاں مذہب دا قصور نئيں۔ بدمذہباں دا قصور اے۔
یہ چٹکلا لکھنے دے قابل اے۔ کہ راجہ دی ۱۵ سو رانیاں سن۔ تے ہر اک توں اک اک دو دو بچے سن ۔ ہاں! بہادر ایداں دے ہی ہُندے نيں۔ مگر افسوس کہ اوہ کوپلاں ٹہنی توں نکلدتیاں گئیاں۔ تے جلدتیاں گئیاں چند جاناں سن ۔ کہ جوانی نوں پہنچاں۔ تے افسوس کہ اوہ اس دے سامنے گئياں۔ بھائو سنگھ نوں جِتیا چھڈ گیا۔ اوہ شراب دی بھینٹ ہوئے۔ جدوں راجہ سرگباش ہوئے تاں سٹھ رانیاں نے ستی ہوئے کے انہاں دے نال رفاقت دا حق ادا کيتا۔
تحقیق
جس قطعہ زمین اُتے تاج گنج دا روضہ اے۔ ایہ راجہ مان سنگھ دی سی۔ ميں نے آگرہ وچ جا کے دریافت کيتا۔ ہن وی کچھ بیگھے زمین اس قرب تے جوار وچ راجہ جے پور دے ناں لکھی چلی آندی اے۔ مہاراجہ سوائی فرماں فرمائے جے پور دے اہلکاراسنوں اعزاز دے نال اپنا حق سمجھدے نيں۔
نکتہ رسی
اک فقیر نے بیگھ بر زمین دے لئی دربار اکبر ی وچ سوال کيتا۔ اوتھے سینکڑاں ہزاراں بیگھ دی حقیقت نہ سی۔ عطا ہوئے گئی۔ سند اس دی سب امرا دے دفتراں وچوں دستخط ہُندی چلی آئی۔ مان سنگھ دے سامنے جدوں کاغذ آیا۔ تاں ا س نے زعفران زار کشمیر نوں مستثنیٰ کرد یا۔ فقیر نے جدوں دیکھیا تاں سند سُٹ کر چلا گیا۔ کہ ہن کيتا کرنی اے۔ جے بیگھ بھر زمین لینی ہُندی تاں جتھے چاہندا بیٹھ جاندا۔ خدائی میدان کھلا پيا اے۔ بعض اہل تحقیق توں معلوم ہويا ۔ کہ ایہ ٹوڈرمل دی جزرسی سی۔
آزاد
میرے دوستو! اس زمانہ دے ہندو تے مسلماناں دے لئی جے کوئی عہد اے۔ جس دی تقلید ملک دی بہتری تے خلق خدا دی آسودگی تے مختلف بلکہ متضاد مذہباں وچ محبت تے یگانگت پیدا کرنے دے لئی ضرور اے۔ تاں اوہ عہد اکبر ی اے۔ تے اس بے نظیر مبارک عہد دے پیشرو تے مرد میدان مسلماناں وچ اکبر تے ہندوئاں وچ راجہ مان سنگھ نيں۔ کتھے نيں اوہ تنگ دل تیرہ خیال جنہاں نے اس زمانہ وچ وڈی حب الوطنی ایہ گل قرار دتی اے۔ کہ دونے مذہباں نوں لڑایا کرن۔ تے بغض تے کینہ دی اگ دلاں وچ سلگایا کرن۔ اس زمانہ دی انجمناں تے سبھائاں تے انہاں دی بے اثر تقریراں توں خاک حاصل نئيں ہُندا۔ جو گل دل توں نئيں نکلدی۔ اوہ دل وچ اثر نئيں کردی۔ تسيں دور اکبر ی دے انہاں پاکیزہ نفساں دے حالات اُتے غور کرو۔ تے انہاں نوں اپنا پیشرو بنائو۔ اکبر تے مان سنگھ اوہ شخص نيں۔ کہ جے انہاں دے بسٹ ۱؎ بنوا کر ہر قومی جلسے نوں انہاں توں زینت دتی جائے۔ تاں دونے فریق وچ اتحاد ودھانے دی اچھی تدبیر اے۔ وڈے نور دی ایہ گل اے۔ کہ مان سنگھ نے ایہ اتحاد اپنے دھرم نوں پورے طور اُتے برقرار رکھ دے قائم کيتا۔ ایہ ہی خوبی اے۔ جو راجہ مان سنگھ دی بے انتہا عزت تے عظمت ساڈے دلاں وچ بٹھاندی اے۔ آزاد اوہ کیہ دین داری اے جو دوسری قوم دی دل آزاری ہوئے۔ مسلماناں تے ہندوئاں دے مذہب وچ ہزاراں امور نيں۔ جنہاں نوں دونے فریق نیکی سمجھدے نيں۔ پس دیندار بننے دے لئی ایسی ہی نیکیوں اُتے عمل کرنا چاہیے۔ راجہ مان سنگھ! اخلاقی تریخ وچ تواڈا ناں سنہری حروف وچ قیامت تک روشن رہے گا۔ اخلاق تے بے تعصبی تواڈے مبارک ناں اُتے ہمیشہ پھُل تے موندی برسائے گی۔ تواڈا سر ایداں دے پھُلاں دے ہاراں توں سجا اے۔ جنہاں دی مہک قیامت تک دماغ عالم نوں معطر رکھے گی۔
مرزا عبدالرحیم خان خاناں
[سودھو]۹۶۴ھ وچ بیرم خاں دا بڑھاپا اقبال دی جوانی وچ لہلہا رہیا سی۔ ہیمو دی مہم مار لی سی۔ اکبر شکار کھیلدے لاہور نوں چلے آندے سن ۔ جو نغمۂ بلبل دے سراں وچ کِسے نے آواز دی۔ کہ بڑھاپے دے باغ وچ رنگین پھُل مبارک ہوئے۔ فتح دی خوشی وچ یہ خوشخبری نیک شگون معلوم ہوئی۔ اس لئی بادشاہ نے جشن کيتا۔ وزیر نے خزانے لٹائے۔ تے اپنے بیگاناں نوں انعام تے اکرام توں مالا مال ک ردتا۔ بیرم خاں نوں تاں عالم جاندا اے۔ ماں دا خاندان وی معلوم کر لو۔ کہ جمال خاں میواندی دی بیٹی حسن خاں میواندی دی بھتیجی سی۔ وڈی ۱؎ بہن بادشاہ دے محل وچ سی۔ چھوٹی وزیر دے حرم سرا وچ ۔ خالو بادشاہ نے خود عبدالرحیم ناں رکھیا۔ مبارک مولود دی ولادت خاص ايسے شہر لاہور وچ ہوئی۔
یہ پھُل نیڑے تن سال دے نازو نعمت دی ہويا وچ اقبال دے شبنم توں شاداب سی۔ دفعتہ خزاں دی نحوست ایسی بگولا بن دے لپٹی۔ کہ اس دے گلبن نوں جڑ توں اکھیڑ کر سُٹ دتا۔ تے گھاہ پھوس دی طرح مدت تک رواں دواں کردی رہی۔ کوئی نہ جاندا سی۔ کہ اس دا ٹھکانا وی کدرے لگے گا یا نئيں۔ اسيں کاغذاں دے دیکھنے والے ترس کھاندے نيں۔ وائے برحال اس دے رشتہ داراں تے ہويا خواہ نمک خواراں کے۔ جدوں اس دی تے اپنی حالت نوں یاد کردے ہون گے۔ تاں چھاتی اُتے سپ پرت جاندے ہون گے۔ کہ کیہ سی تے کیہ ہوئے گیا۔ مگر حق ایہ اے کہ ایداں دے ہی اُچے توں گردے نيں۔ جدوں اس قدر اُچے پہنچدے نيں۔ کہ دیکھنے والے تعجب کر کے کہندے نيں۔ ایہ تارا کتھے توں نکل آیا۔
خدا تر نوالہ دے۔ خواہ سوکھا ٹکڑا۔ باپ دا ہتھ بچےآں دے رزق دا چمچہ بلکہ انہاں دی قسمت دا پیمانہ ہُندا اے۔ جدوں بیرم خاں دے اقبال نے منہ پھیریا۔ تے اکبر رقیباں دیاں گلاں وچ آ کے دہلی وچ آن بیٹھیا۔ بیرم خاں آگرہ وچ رہ گئے۔ ایتھے توں نحوست دا آغاز سمجھنا چاہیے۔ حال ایہ سی کہ رفیق نال چھڈ چھڈ کے دہلی چلے جاندے نيں۔ عرضیاں جاندیاں نيں۔ تاں الٹے جواب آندے نيں۔ عرض معروض دے لئی وکیل پہنچکيا اے۔ تاں قید۔ دربار دے طور بے خبر۔ خبر آندی اے تاں وحشت ناک۔ بچہ معصوم انہاں رازاں نوں نہ سمجھدا ہوئے گا۔ مگر اِنّا تاں ضرور دیکھدا ہوئے گا۔ کہ باپ دی مجلس وچ رونق نئيں۔ اوہ امرا تے درباریاں دی بھیڑ بھاڑ کيتا ہوئے گئی۔ باپ کس فکر وچ اے۔ کہ میری طرف دیکھدا وی نئيں۔
۱؎۔ اکبر نامہ وچ ایہی اے۔ تعجب اے تاثر توں کہ کہندا اے وڈی ہمایوں دے عقد وچ سی۔
بیرم خاں بیچار کيتا کرے۔ کدی بنگالہ دا ارادہ کردا اے۔ کدی گجرات دا کہ حج نوں چلا جائے۔ ادھر رستہ نہیںپاندا۔ راجپوتانہ دا رخ کردا اے۔ چند روز ادھر ادھر پھردا اے۔ آخر پنجاب نوں آندا اے۔ کچا نال اپنے حال نوں سنبھالے۔ کہ عیال تے اطفال نوں۔ آخر حرم سرا تے جواہر خانہ توشہ خانہ وغیرہ بوہت سارے لوازمات تے اسباب نوں بٹھنڈے وچ چھڈیا ۔ تے آپ پنجاب وچ آیا۔ بٹھنڈہ دا حاکم اپنا نمک پروردہ۔ خاک توں اٹھایا ہويا۔ ہتھوں دا پالیا ہويا۔ چھوٹے توں وڈا کر کے حکومت تک پہنچایا ہويا۔ اس نے امل تے عیال نوں ضبط کر کے روانہ دربار کر دتا۔ دہلی وچ آکے سب قید۔ اسباب خزانہ وچ داخل۔ اوہ تن چار برس دا بچہ روز دی پریشانی تے بے سروسامانی تے گھر والےآں دی سرگردانی۔ روز نويں شہر نويں جنگل دیکھ کے حیران ہوئے توں ہوئے گا۔ کہ ایہ کیہ عالم اے۔ تے اسيں کتھے نيں۔ میری ہويا خوری دی سواریاں تے سب دی دلداریاں وچ کیوں فرق آ گیا۔ جو لوک ہتھوں دی جگہ اکھاں اُتے لیندے سن ۔ اوہ کیہ ہوئے گئے۔
اور اس حالت دی تصویر توں تاں رونگٹے کھڑے ہُندے نيں۔ کہ باپ دربار توں رخصت ہوئے کے حج نوں لو چلا گیا۔ گجرات پٹن اُتے ڈیرے نيں۔ حالے سورج جھلکتا اے۔ شام نیڑے اے۔ خیال ایہ کہ ہن خانخاناں آندا اے۔ خبر آئی۔ کہ اوہ تاں ماریا گیا۔ اس دے مردے ہی فوج وچ طلاطم مچ گیا۔ پل دے پل وچ گھر بار افغاناں نے پرت لیا۔ کوئی گٹھڑی لئے جاندا اے۔ کوئی صندوقچہ۔ کسی نے مسند گھسیٹ لئی۔ کوئی بچھونا لے چلا۔ اس بے کس مردے دے کپڑے تک اتار لئے۔ لاش بے جان نوں کفن کون دے۔ کہ اپنی جان دا ہوش نئيں۔ اوہ تن برس دی جان کيتا کردا ہوئے گا۔ سہم کر رہ جاندا ہوئے گا۔ ماں دی گود وچ دبک جاندا ہوئے گا۔ ڈردا ہوئے گا انا دے پاس چھپ جاندا ہوئے گا۔ افسوس اوہ بے چاریاں کتھے چھپا لاں۔ کہ آپ ہی چھپنے نوں جگہ نئيں ۔ الٰہی تیری پناہ۔ عجب وقت ہوئے گا۔ شام غریباں ايسے شام نوں کہندے نيں۔ رات قیامت دی رات گذری ہوئے گی۔ دن ہويا تاں روز محشر۔ محمد امین دیوانہ تے زنبور وغیرہ لشکراں دے لڑانے والے سن ۔ اس وقت کچھ نہ بن آندی سی۔ فیر وی ہزار رحمت اے۔ کہ لئے قافلہ نوں سمیٹتا اے۔ تے احمد آباد نوں اڑے جاندے نيں۔ موقع پاندے نيں۔ تاں پلٹ کر اک ہتھ مار جاندے نيں۔
اس وقت انہاں پا شکستہ عورتاں نوں جنہاں وچ سلیمہ سلطان بیگم تے ایہ تن برس دا بچہ وی شامل اے۔ لے نکلنا غنیمت اے۔ لٹیرے ہن وی دست بردار نئيں ہوئے۔ پِچھے پِچھے لوٹتے ماردے چلے آندے نيں۔ معصوم بچہ سہما ہويا ادھر ادھر دیکھدا اے۔ تے رہ جاندا اے۔ کون دلاسہ دے۔ تے دے تاں ہُندا کيتا اے۔ الٰہی اوہ وقت تاں دشمن ہی نوں نصیب کیجو۔
ان مصیبت زداں نے لڑدے مردے احمد آباد وچ جا کے دم لیا۔ کئی دن وچ گئے ہوئے حواس ٹھکانے آئے صلاح ہوئی۔ کہ دربار دے سوا پناہ نئيں اے۔ فیر چلنا چاہیے۔ چنانچہ چار مہینے دے بعد ضروری سامان بہم پہنچیا کر روانہ ہوئے۔ ایتھے وی خبر پہنچ گئی سی۔ چغتائی دریا دلی تے اکبر ی عفو وکرم دے دریا وچ لہر آئی۔ انہاں دے لئی فرمان بھیجیا۔ خان خاناں دے مرنے دا رنج تے الم تے انہاں دی تباہی دا افسوس سی۔ نال ہی وڈے دلاسنوں تے دلداری دے نال لکھیا سی۔ کہ عبدالرحیم نوں تسلی دو۔ تے وڈی خبرداری تے ہوشیاری توں لے کے دربار وچ حاضر ہوئے۔ ایہ اطمینان دا تعویز انہاں نوں جالور وچ ملا۔ وڈا سہارا ہوئے گیا۔ ہمت بندھ گئی۔ تے حضور وچ پہنچے۔
اس لئی قافلے دے واسطے اوہ وقت عجب مایوسی تے حیرانی دا عالم ہوئے گا۔ جدوں کہ بابا زنبور سب تباہی زداں نوں لے کے آگرہ پہنچے ہون گے۔ عورتاں نوں محل وچ اتارا ہوئے گا۔ اس یتیم بچے نوں جس دا باپ اک دن دربار دا مالک سی۔ بادشاہ دے سامنے لیا کے چھڈ دتا ہوئے گا۔ اندر شکستہ پا عورتاں دے دل دھکڑ دھکڑ۔ ہر اس دے قدیمی نمک خوار دعاواں کردے ہون گے۔ کہ الٰہی باپ دی خدمتاں نوں پیش نظر لائیو۔ آخری وقت دیاں گلاں نوں دل توں بھلائیو۔ اس معصوم دے تے ساڈے حال اُتے مہربان رہیاں۔ الٰہی سارا دربار دشمناں توں ہی بھریا پيا اے۔ اس بن باپ دے بچہ دا کوئی نئيں۔ ساڈی زندگی تے آئندہ دی بہبودی دا سہارا کون اے۔ جے اے تاں ايسے بچہ دی جان اے۔ تاں ہی اسنوں پروان تے تاں ہی اس بیل نوں منڈھے چڑھائے گا۔
چغتائی سلسلہ وچ انہاں چند بادشاہاں دا حال خط بخشی دے معاملے وچ قابل تعریف اے۔ دشمن وی سامنے آندا سی۔ تاں اکھ جھمک جاندی سی۔ بلکہ اس دی جگہ خود شرمندہ ہوئے جاندے سن ۔ خطا دا ذکر نہ سی۔ بھلا ایہ تاں بچہ معصوم سی۔ اوہ وی بیرم دا بیٹا۔ جس وقت سامنے لائے۔ اکبر دی اکھاں وچ آنسو بھر آئے۔ گود وچ اٹھا لیا۔ اس دے نوکراں دے لئی وظیفے تے تنخواہاں بیش قرار مقرر کيتياں۔ تے کہیا کہ اس دے سامنے کوئی خان بابا دا ذکر نہ کيتا کرو۔ بچہ اے دل کڑھے گا۔ بابا زنبور نے رو کر کہیا کہ حضور ایہ بار بار پُچھدے نيں۔ راتاں نوں چونک اٹھدے نيں کہ کتھے گئے۔ ہن تک کیوں نئيں آئے۔ اکبر نے کہیا کہ کہہ دتا کرو کہ حج نوں گئے نيں۔ خانۂ خدا وچ پہنچ گئے۔ بچہ اے۔ گلاں وچ بہلا لیا کرو۔ دیکھو اسنوں ہر طرح خوش رکھو۔ اسنوں ایہ نہ معلوم ہوئے کہ خان بابا سر اُتے نئيں۔ بابا زنبور! ایہ ساڈا بیٹا اے۔ اسنوں ساڈے پیش نظر رکھیا کرو۔
۹۶۹ھ وچ ایہ واجب الرحم بچہ دربار اکبر ی وچ پہنچیا سی۔ اس دے باپ دے جانی دشمن ہن ارکان دولت سن ۔ اوہ یا انہاں دے خوشامدی ہر وقت حضور وچ حاضر رہندے سن ۔ اکثر ایداں دے تذکرے کردے سن ۔ جنہاں توں بیرم خاں دیاں گلاں اکبر نوں یاد آ جاواں۔ تے اس دی طرف توں دل کھٹک جائے۔ اکثر انہاں وچوں کھلم کھلا سمجھاندے سن ۔ لیکن اکبر دی نیک نیندی تے اس لڑکے دا اقبال سی۔ کچھ وی نہ ہُندا سی۔ بلکہ غیراں دے دل وچ انہاں گلاں توں رحم پیدا ہُندا سی۔ اکبر اسنوں مرزا خاں کہیا کردا سی۔ کہ ابتدائی ذکر وچ اسنوں اہل تریخ اکثر مرزا خاں ہی لکھدے نيں۔
ہونہار لڑکا اکبر ی سایہ وچ پرورش پانے لگا۔ تے وڈا ہوئے کے ایسا نکلیا۔ کہ مؤرخ اس دی لیاقت علمی دی گواہی دیندے نيں۔ بلکہ علمیت توں زیادہ تیزی فکر تے قوت حافظہ دی تعریف لکھدے نيں۔ علوم تے فنون دی کیفیت تے اثنائے تحصیل تے حد تحصیل دی شرح کسی نے نئيں کھولی۔ قرینہ توں معلوم ہُندا اے۔ کہ اس نے ابتدائے عمر نوں تے امیر زاداں دی طرح کھیل کود وچ برباد نئيں کيتا۔ کیونجے جدوں اوہ وڈا ہويا۔ نو علما دا قدردان سی۔ اہل تصنیف تے شاعر نوں عزیز رکھدا سی۔ خود وی شاعر سی۔ بولی عربی توں واقف سی۔ تے بے تکلف بولدا سی۔ بولی ترکی تے فارسی جو اس دے باپ دادا کيتی میراث سی۔ اسنوں جانے نہ دتا حاضر جواب۔ لطیفہ گو۔ بذلہ سنج ۔ بلبل ہزار داستان سی۔ سنسکرت وچ وی اچھی لیاقت حاصل کيتی سی۔ فن جنگ وچ اعلیٰ درجہ دی لیاقت رکھدا سی۔
اس دے باپ دے چند وفادار جاں نثار نال سن ۔ جو محبت دی زنجیراں توں جکڑے ہوئے سن ۔ تے اپنی قسمتاں نوں اس ہونہار بااقبال دے ہتھ بیچے بیٹھے سن ۔ اس امید اُتے کہ اس دے ہاں مینہ برسے گا تاں ساڈے گھر وچ وی پرنالے گراں گے۔ حرم سرا وچ کچھ شریف زادیاں تے پرستاراں سن جو وفاداری دے نال بیکسی تے بے بسی دی چادراں وچ لپٹی بیٹھی سن۔ حسرت تے ارمان امید تے ناامیدی انہاں دے خیالاں وچ اک طلسمات بناندی سی۔ اک بگاڑدی سی۔ بادشاہی دربار خدائی عجائب خانہ سی۔ امیر تے سردار کہ اوتھے توں جواہر دی پتلیاں بن دے نکلدے سن ۔ اس دے رفیق دیکھدے سن ۔ تے رہ جاندے سن ۔ دل وچ کہندے سن ۔ کہ اک دن اس دا باپ جس نوں چاہندا سی۔ اسنوں جواہرات تے موتیاں وچ چھپا دیندا سی۔ کاش بیٹا ایداں دے انعاماں وچ ہی شامل ہوئے جائے۔ اس وچ سب قدرت اے۔ اوہ چاہے تاں فیر اوہی تماشا دکھائے۔ دن ۔ رات۔ صبح۔ شام۔ ادھی رات آسمان دی طرف ہتھ سن ۔ تے خدا دی طرف دھیان سن ۔ دل آمین آمین کہہ رہے سن ۔
مرزا خاں نہایت حسین سی۔ باہر نکلدا سی۔ تاں رستہ دے لوک دیکھدے رہ جاندے سن ۔ ناواقف خواہ مخواہ پُچھدے سن ۔ کہ ایہ کون خانزادہ اے۔ مصور اس دی تصویراں اتاردے سن ۔ امیر اپنے مکاناں تے دیوانخاناں نوں سجاندے سن ۔ بادشاہ وی اپنے دربار تے مجلس دا سنگار سمجھدے سن ۔ بیرم خاں دے خوان کرم دے سینکڑاں نہ سن ۔ ہزاراں کھانے والے سن ۔ کوئی وفا دا بندہ۔ کوئی زمانے دا ماریا۔ کوئی عالم۔ کوئی شاعر۔ کوئی اہل کمال جو اسنوں دیکھدا۔ تے ناں سندا۔ آندا تے دعاواں دیندا ۔ بیٹھدا تے اس دا مختصر دیوانخانہ متوسط حالت دیکھ کے باپ دے جاہ تے جلال تے نیکیاں یاد کردا۔ تے اکھاں وچ آنسو بھر لاندا۔ انہاں لوکاں دی اک اک گل اس دے تے اس دے رفیقاں دے لئی مرثیاں دا کم کردی سی۔ تے خون دے آنسو کر کے بہاندی سی۔
جب بادشاہ دے نال دہلی۔ آگرہ۔ لاہور وغیرہ وچ اس دا گذر ہُندا۔ بڈھے بڈھے دستکاراں دے تحفے۔ مصوراں دی تصویراں۔ مالیاں دی ڈالیاں توں اس دے حرم سرا وچ دو کیفیتاں پیدا ہودیاں سن۔ کدی مایوسی تے تاسف کہ ہائے کيتا لاں۔ جدوں کہ لیانے والےآں نوں انہاں دے لائق نہ دے سکن۔ کدی انہاں دا لیانا اک مبارک شگون دا رنگ دکھاندا سی۔ خیال آندا سی کہ اس تحفے دی آب تے تاب توں معلوم ہُندا اے۔ کہ ساڈا وی رنگ پلٹے گا۔ تے دلاں دی افسردگی اُتے شادابی شبنم چھڑکے گی۔
اکبر خوب جاندا سی کہ ماہم خیل والے امرا تے دربار دے کون کیہڑا سردار نيں جو اس توں تے اس دے باپ توں ذاتی عناد رکھدے نيں۔ اس واسطے ماہ بانو بیگم خان اعظم مرزا عزیز کوکلتاش دی بہن توں مرزا خان دی شادی کر دتی۔ تاکہ اس دی حمایت دے لئی وی دربار وچ تاثیر پھیلے۔
۹۷۳ھ وچ اس دے میدان خوش نصیبی وچ اک مبارک شگون دا جلوہ نظر آیا۔ اکبر خان زمان دی مہم اُتے سی۔ اس نے عفو تقصیر دے لئی التجا کيتی۔ تے پنجاب توں خبر پہنچی سی۔ کہ محمد حکیم مرزا کابل توں فوج لے کے آیا اے۔ لاہور تک پہنچ گیا اے۔ اکبر نے خان زمان دی خطا معاف کر کے ملک اس دا برقرار رکھیا۔ تے آپ پنجاب دے بندوبست دے لئی چلا۔ مرزا خاں نوں خلعت تے منصب عطا کر کے منعم خاں خطاب دتا۔ (حالانکہ منعم خاں زندہ موجود) تے چند امرا صاحب تدبیر دے نال آگرہ نوں رخصت کيتا۔ کہ دارالسلطنت دے انتظام تے حفاظت وچ سرگرم رہیاں۔
آزاد
اس وچ دو پہلو سن ۔ اول ایہ کہ سننے والے صورت نئيں دیکھدے۔ جو کدرے کہ بڈھا منعم خاں نو برس دا کِداں ہوئے گیا۔ ہاں رعب قائم ہوئے گیا۔ کہ کہن سال کاردار گھر اُتے موجود اے۔ خان خاناں دا لفظ وی خوب اے۔ باپ تے بیٹے وچ کچھ دور دا فرق نئيں۔ مصالح سلطنت دے لفظاں نوں دیکھو۔ ایہی پیچ نيں۔ جنہاں نوں اج کل دے لوک ملکی پالیسی کہندے نيں۔ جے نیکی دی غرض تے نیک نیندی دی بنیاد اُتے ہوئے۔ تاں مصلحت ملک تے دروغ مصلحت آمیز اے۔ ہاں خود غرضی تے آزار خلائق نظر ہوئے۔ تاں دغا تے فریب اے۔
اس دے ستارہ طلوع یا جوہر مردانگی دی چمک تیرھواں صدی وچ ہر خاص تے عام نوں نظر آئی جدوں کہ ۹۸۰ھ وچ خان اعظم مرزا عزیز نوں کہ احمد آباد گجرات وچ محصور ہويا۔ تے اکبر دو مہینے دیاں منزلاں ست دن وچ طے کر کے گجرات اُتے جا کھڑا ہويا۔ وڈے وڈے کہنہ عمل سردار رہ گئے۔ ۱۳ برس دے لڑکے دتی کیہ بساط ہونی سی۔ اوہ قدم بقدم بادشاہ دے ہمرکاب سی۔ اس دے دل دا جوش تے بہادری دی امنگ دیکھ کے اکبر نے اسنوں قل (قلب لشکر) وچ قائم کيتا۔ جو عمدہ سپہ سالاراں دی جگہ اے۔
اب اوہ اس قابل ہويا۔ کہ ہر وقت دربار وچ رہنے لگا۔ تے کاروبار حضور دا سرانجام کرنے لگا۔ اکثر کماں دے لئی بادشاہ دی بولی اُتے ايسے دا ناں آنے لگا۔ تے ايسے دی جیب وی ہتھ ڈالنے دے قابل رہنے لگی۔ آزاد ۔ نوجوانو ناتجربہ کارو سندے ہوئے۔ ایہی موقع اس دے لئی نازک وقت سی۔ یاد رہے۔ امیر زادے شریف زادے جو بدراہ ہُندے نيں۔ انہاں دی خرابی دا پہلا مقام ایہی اے۔ ہاں اس دی خوش اقبالی کہو یا باپ دی نیک نیندی کہ ایہی موقع اس دے لئی آغاز ترقی دا نقطہ ہويا۔ ميں نے بزرگاں توں سنیا۔ تے خود دیکھیا۔ کہ باپ دا کیہ بیٹے دے اگے آندا اے۔ تے اس دی نیت دا پھل اسنوں ضرور ملدا اے۔ چنانچہ جو روپیہ مرزا خاں دے پاس آندا سی۔ ایہ اس توں دستر خوان نوں وسعت دیندا سی۔ اپنی شان سواری تے رونق درباری نوں بڑھاندا سی۔ اہل علم تے اہل کمال آندے سن ۔ بیرم خانی انعام تاں نہ دے سکدا سی۔ لیکن جو دیندا سی۔ اس خوبصورتی توں دیندا سی۔ کہ اس دے چھوٹے چھوٹے ہتھوں دا دتا دلاں اُتے وڈی وڈی بخششاں دا اثر پیدا کردا سی۔ اس بیان وچ اس دے نمک خواراں تے وفادارےآں دی تعریف نوں نہ بھولنا چاہیے۔ کہ اس دے سلیقہ تے لیاقت دے امتحان دا وقت ایہ سی۔ جس دے اوہ برساں دے منتظر سن ۔ بیشک اوہ امتحان وچ پورے اترے۔ انئيں کيتی دانش تے دانائی سی۔ کہ ہر کم وچ تھوڑی جہی چیز وچ وڈا پھیلائو دکھاندے سن ۔ روپیہ خرچدے سن ۔ تے اشرفیاں دے رنگ نظر آندے سن ۔ تے ایہی گلاں اس زمانہ وچ امرا دے واسطے دربار وچ ترقی مناصب دے لئی سفارش کيتا کردیاں سن۔ ایشیائی حکومتاں دا قدیمی آئین سی۔ کہ جس شخص دا سامان امیرانہ تے دستر خوان وسیع دیکھدے سن ۔ ايسے نوں زیادہ تر جلد ترقی دیندے سن ۔
۹۸۳ھ وچ اکبر نے احمد آباد دی حکومت مرزا کوکہ نوں دینی چاہی۔ اوہ ضدی امیر زادہ اڑ گیا۔ تے بگڑ بیٹھیا۔ کہ مینوں ہر گز منظور نئيں۔ مقام مذکور سرحد دا موقع سی۔ تے ہمیشہ بغاوتاں تے فساداں دی گھڑ دوڑ توں پامال رہندا سی۔ اکبر نے خدمت مذکور اس نوجوان نوں عنایت کيتی۔ تے اس نے کمال شکریہ دے نال قبول کيتی۔ اس وقت اس دی عمر انیس ویہہ برس دی ہوئے گی۔ بادشاہ نے حسب تفصیل ذیل چار امیر تجربہ کار کہ دولت اکبر ی دے نمک پروردۂ قدیم سن ۔ اس دے نال کيتے تے سمجھیا دتا۔ کہ عنفوان شباب اے۔ تے اول خدمت اے۔ جو کم کرنا وزیر خاں دی صلاح توں کرنا۔ ایہ اس خاندان دے بندہ ہائے قدیمی توں اے۔ میر علاء الدولہ قزوینی نوں آمینی۔ پیاکداس کوکہ حساب دانی وچ فرو سی۔ دیوانی سید مظفر بارہیا نوں بخشی گری فوج اُتے معزز کيتا۔
۹۸۶ھ وچ شہباز خاں نوں ملمیر علاقہ رانا اُتے فوج لے کے چڑھیا۔ مرزا خاں بموجب اس دی درخواست دے مدد نوں پہنچے۔ چنانچہ قلعہ مذکور تے قلعہ کوکندہ تے اودے پور افواج شاہی دے قبضہ وچ آئے۔ رانا ایسا پہاڑاں وچ بھج گیا۔ کہ شہباز خاں باز دی طرح اڑا۔ دو اسپہ سواراں دے لئی جریدہ اس دے پِچھے پِچھے پھرا۔ مگر اوہ ہتھ نہ آیا۔ البتہ دود اسپہ سالار اس دا حاضر دربار ہوئے کے گرفتار ہويا۔ تے خطا معاف ہوئی۔
خانخاناں کدی اپنے علاقہ وچ کدی دربار وچ کدی متفرق خدمتاں بجا لاندا سی۔ تے جوہر قابلیت دکھاندا سی۔ ۹۸۸ھ وچ اس دی سیر چشمی تے خدا ترسی تے اعتبار تے علو حوصلہ اُتے نظر کر کے عرض بیگی دی خدمت سپرد کيتی۔ کہ حاجتمنداں دی عرض معروض حضور وچ تے حضور دے احکام انہاں نوں پہنچائے۔
اسی سنہ وچ صوبہ اجمیر دے علاقے وچ فساد ہويا۔ رستم خان صوبہ دار اجمیر ماریا گیا۔ اس وچ راجگان کچھواہہ دی سر شوری وی شامل سی۔ کہ راجہ مان سنگھ دے بھائی بند سن ۔ اکبر نوں ہر پہلو دا خیال رہندا سی۔ چنانچہ رنتھنبور خان خاناں دی جاگیر وچ دے کے حکم دتا کہ فتنہ نوں فرو کرے۔ تے مفسداں نوں فساد دی سزا دے۔
۹۹۰ ھ وچ جدوں کہ شاہزادہ سلیم (یعنی جہانگیر) دی عمر بارہ تیرہ برس دی ہوئے گی۔ تے خانخاناں ۲۸ برس دا ہوئے گا۔ اسنوں شہزادہ دا اتالیق مقرر کيتا۔
آزاد
اکثر ریاستاں وچ سندا ہون۔ کہ راجہ خورد سال اے۔ فلاں شخص نوں سرکار نے ٹیوٹر اتالیق مقرر کر کے بھیجیا اے۔ اس مقام اُتے ضرور چند منٹ ٹھیرنا چاہیے۔ تے اس زمانہ دے اتالیق تے اج دے ٹیوٹر صاحب نوں مقابلہ کر کے دیکھ لینا چاہیے۔ کہ عہد سلف دے سلاطین اتالیق وچ کیہ کيتا صفتاں دیکھ لیندے سن ۔ سرکار جو گلاں اج دیکھدی اے۔ اوہ تاں سب ہی دیکھ رہے نيں۔ اوہ لوک اول ایہ دیکھدے سن ۔ کہ اتالیق خود رئیس ہوئے۔ تے خاندان شرافت تے ریاست توں ہوئے۔ رئیس دا لفظ ہی اج تک سب دی بولی اُتے اے۔ مگر وچ دیکھدا ہون۔ اس عہد وچ تفصیل اس دی بہت شرح طلب اے۔ ساڈے شاہان وقت تاں اس توں اِنّا ہی مطلب رکھدے نيں۔ کہ اک شخص نے مہم حبش یا کابل اُتے جا کے کدی سڑک یا عمارت دا ٹھیکہ لے کے ۔ کدی نہر دی نوکری کر کے بہت سا روپیہ کما لیا ہوئے۔ اوہ اپنے گھر بیٹھیا اے۔ بگھی اُتے چڑھ کر ہويا کھاندا اے۔ جدوں شاہزادہ عالم ولایت توں آندے نيں۔ یا کوئی لاٹ صاحب جاندے نيں۔ یا صاحب کمشنر اک گنج بناتے نيں۔ اس وچ سب توں زیادہ چندہ دیندا اے۔ ایہ سرکار وچ رئیس اے۔ تے اسنوں دربار وچ کرسی ملنے دا وی حکم اے۔ صاحب ڈپٹی کمشنر نے اک موری ایسی کڈی۔ کہ جس وچ تمام شہر دی کثافت نکل جائے۔ اس نے اس وچ پہلے توں وی زیادہ چندہ دتا۔ بس ایہ وڈا صاحب ہمت رئیس اے۔ اسنوں خان بہادر یا رائے بہادر دا خطاب وی ملنا چاہیے۔ تے میونسپل ممبر وی ہوئے۔ تے آنریری مجسٹریٹ بھی۔ جے کوئی تحصیلدار یا سرشتہ دار جتاندا اے۔ کہ خداوند اس وچ اہل خاندان تے اہل ریاست دی دل شکنی ہوئے گی۔ صاحب کہندے نيں۔ اول ایہ ہمت والا لوک اے۔ ایہ رئیس اے۔ جے اوہ رئیس ہونا چاہندے نيں۔ تاں ہمت دکھاواں۔ اسيں اسنوں ستارۂ ہند بناواں گے۔ تب اوہ دیکھو گے۔ نويں رئیس دا ایہ عالم اے۔ کہ جدوں گھر توں نکلدے نيں۔ تاں چاراں طرف دیکھدے ہوئے کہ سانوں کون کون سلام کردا اے۔ تے سب کیوں نئيں کردے۔ خصوصاً جنہاں لوکاں نوں خاندانی سمجھدے نيں۔ انہاں نوں زیادہ تر دباندے نيں۔ تے سمجھدے نيں کہ ساڈی ریاست جبھی ثابت ہوئے گی۔ جدوں ایہ جھک کر سلام کرن گے۔ ہن مجسٹریٹی شہر دا انتظام انہاں دے ہتھ وچ اے۔ سب نوں جھکنا واجب پيا۔ نہ جھکاں تاں رہیاں کتھے۔ مگر انہاں دی شیخیاں تے نموداں تے بار بار دے دبائو دکھانے توں فقط خاندانی ہی تنگ نئيں بلکہ اہل محلہ تنگ نيں۔ جنہاں نے اصل خاندانیاں دے بزرگاں نوں دیکھیا اے۔ اوہ انہاں نوں یاد کر کے روندے نيں۔ تے جوبھُل گئے سن ۔ انہاں دے دلاں وچ محبت دے مٹے ہوئے چراغ روشن ہوئے جاندے نيں۔ اہل نظر نے ایداں دے رئیساں دا انگریزی رئیس تے انگریزی اشراف ناں رکھیا اے۔
اج کل رئیس دا لفظ کدی کدی اپنے جلساں وچ وی ساڈے کاناں تک پہنچکيا اے۔ ایہ کیفیت وی سننے دے قابل اے۔ مثلاً دو بزرگ سفید پوش اک جلسہ وچ آئے۔ اک میر صاحب اک مرزا صاحب آؤ ۔ تشریف رکھئے۔ میر صاحب اہل جلسہ توں کہندے نيں۔ جناب آپ نے ساڈے مرزا صاحب نال ملاقات کيتی؟ حضرت مینوں تعارف نئيں۔ جناب آپ دہلی دے رئیس نيں۔ مرزا صاحب اک طرف دیکھ کے کہندے نيں۔ قبلہ ساڈے میر صاحب توں آپ دی ملاقات ہن تک نئيں ہوئی؟ جناب بندہ تاں محروم اے۔ آپ لکھنؤ دے رئیس نيں۔ ہن لکھنؤ وچ جا کے پوچھئے۔ میر صاحب کتھے رہندے نيں۔ کچھ ہوئے ں تاں پتا لگے۔ ماں ٹینی باپ کلنگ بچے دیکھو رنگ برنگ۔ لاحول ولا قوۃ الا باللہ۔ مرزا صاحب نوں دہلی وچ ڈھونڈئیے تاں باپ دنیا ماں پدنیا۔ بیٹا مرزا نینا۔ نويں روشنی اصلیت دا اندھیر جو چاہے بن جائیے۔
اب اوہ وی سن لو کہ بزرگان سلف رئیس کسے کہندے سن ۔ تے شاہان سلف رئیساں اُتے کیوں جان دیندے سن ۔ (۱) میرے دوستو تواڈے بزرگ رئیس اسنوں کہندے سن ۔ کہ شریف نجیب الطرفین ہوئے۔ ایہ داغ دامن اُتے نہ ہوئے۔ کہ ماں لونڈی سی۔ یا دادا نے ڈومنی گھر وچ پائی سی۔ یاد رکھنا ہزار دولتمند صاحب دستگاہ ہوئے۔ دغیلے آدمی دا وقار لوکاں دی نظراں وچ نئيں ہُندا۔ ذرا سی گل دیکھدے نيں۔ صاف کہہ بیٹھدے نيں۔ میاں کيتا اے۔ آخر ڈومنی بچہ ہی اے نہ۔ اک کہندا اے۔ میاں نواب زادہ اے۔ تاں کيتا اے۔ ہونڈی دی ایہی تاں رگ اے۔ اثر آوے ہی آوے۔
پرستار زادہ نیاید بکار
اگرچہ بود زادۂ شہریار
(۲) رئیس دے لئی ایہ وی واجب سی۔ کہ اوہ وی تے اس دے بزرگ وی صاحب دولت ہون۔ انہاں دا ہتھ سخاوت دا پیمانہ ہوئے۔ تے لوکاں دا ہتھ انہاں دے دست فیض دے تھلے رہیا ہوئے۔ جے غریب دا بیٹا سی۔ ہن صاحب دولت ہوئے گیا تاں اسنوں کوئی خاطر وچ نہ لیائے گا۔ اوہ کسی موقع اُتے شادی تے مہمانی وچ کھلانے کھانے وچ ۔ لینے دینے وچ ۔ بلکہ اک مکان دے بنانے وچ جے مصلحتاً وی کفایت شعاری کريں گا۔ تاں کہنے والے ضرور کہہ دین گے۔ صاحب ایہ کیہ جانے۔ کدی باپ دادا نے کيتا ہُندا تاں جاندا۔ کدی کچھ دیکھیا ہُندا تاں جاندا۔
ہر کہنہ گدائے کہ تونگر باشد
صد سال از تے بوئے گدائی نہ رود
(۳) اس دے لئی ایہ وی واجب سی۔ کہ آپ سخی ہوئے۔ کھانے کھلانے والا ہوئے۔ فیض رساں تے لوکاں توں نیکی کرنے والا ہوئے۔ جے بخیل اے۔ تے باوجود اختیار دے لوکاں نوں اس توں کوئی فائدہ نئيں پہنچکيا۔ تاں اسنوں وی کوئی خاطر وچ نہ لیائے گا۔ صاف کہہ دین گے۔ ع
بے فیض جے حاتم ثانی اے تاں کيتا اے
دولت اے تاں اپنے گھر وچ لئے بیٹھیا رہے سانوں کيتا۔ ؎
سیراب نہ ہوئے جس توں کوئی تشنہ مقصود
اے ذوق جو اوہ آب بقا وی اے تاں کيتا اے
(۴)اس دے لئی ایہ وی واجب سی۔ کہ نیک اطوار خوش اعمال ہوئے۔ بدچلن آدمی ہزار دولت والا ہوئے۔ لوکاں دی اکھاں وچ ذلیل ہی ہُندا اے۔ اس دی دولت آنکھوںماں نئيں جچکی۔ اس اُتے بھروسا نئيں کردے۔
چنگا انہاں گلاں توں غرض کيتا سی۔ کہ شاہان سلف تے اہل شرف انہاں اوصاف نوں لبھدے سن ۔ گل ایہ اے کہ جو شخص انہاں اوصاف دے نال امیر ہوئے گا۔ تے اس دے باپ دادا وی امیر ہون گے اس دے کلام تے اس دے کم نوں تمام لوکاں دی نگاہاں تے دلاں وچ وی وقعت تے وقار ہوئے گا۔ سب اس دا لحاظ کرن گے۔ تے اس دے کہنے توں عدول کرنے نوں انہاں دے دل گوارا نئيں کرن گے۔ ایداں دے اک شخص نوں اپنا کر لینا گویا اک انبوہ کثیر اُتے قبضہ کر لینا اے۔ اوہ جتھے جا کھڑا ہوئے گا۔ جماعت کثیر آ کھڑی ہوئے گی۔ وقت اُتے جو کار سلطنت دے اس توں نکلاں گے۔ کمینے دولت مند توں نہ نکلاں گے۔ کمینے دا نال کون دیندا اے۔ تے جدوں ایہ گل نئيں۔ تاں بادشاہ اسنوں لے کے کيتا کرے۔
(۵) اس دے لئی ایہ وی واجب سی کہ فضیلت علمی دے لحاظ توں عالم فاصل نہ ہوئے مگر ملک دی زبانہائے علمی توں واقف ہوئے۔ جے ایشیائی ملکاں وچ اے۔ تاں بولی عربی تے فارسی دی معمولی کتاباں پڑھیا ہوئے۔ علوم تے فنون مشہورہ دی ہر اک شاخ توں باخبر ہوئے۔ خود کمالات دا شائق ہوئے۔ تے انہاں دے ذکر تے اذکار توں لطف اٹھاندا ہوئے۔ کیونجے بے علم تے بے لکطف آدمی جس دا دل تے دماغ اس نور توں روشن نہ ہوئے گا۔ اوہ شاگرد دے دماغ نوں کيتا روشن کريں گا۔ جس نوں ملک دا بادشاہ ہونا اے۔ تے کشور تے اہل کشور دے دماغاں نوں اس توں روشن کرنا اے۔ جے اتالیق دا دل علوم دے تذکراں توں لطف اٹھاندا ہوئے گا۔ تے علم دی گل سن کر دل چٹخارا بھردا ہوئے گا۔ تاں شاگرد دے دل وچ وی اس دی تاثیر دوڑا سکے گا۔ تے ہمیشہ اس دے دلچسپ چرچے رکھے گا۔ خود مزا نہ ہوئے گا۔ تاں روکھی سوکھی خالی عبارتاں دی بک بک توں شاگرد دے دل نوں کيتا مائل کريں گا۔ تے اوہ مائل ہی کدوں ہوئے گا۔ علمی مطالب اس دے سامنے ایداں دے ڈھب توں پیش کرے۔ کہ جس طرح مزے دی چیز کھا کر یا خوشبو سونگھ کر یا خوش رنگ پھُل دیکھ کے مزا آندا اے۔ ايسے طرح علمی مسائل سن کر مزا آئے۔ تے تسيں خوب سمجھ لو۔ جدوں تک علم دا مزا نئيں تب تک کچھ آنا ممکن ہی نئيں۔ جسنوں ایہ نئيں اسنوں علم دی قدر کيتا ہوئے گی۔ تے اہل علم دی قدر کيتا ہوئے گی۔ تے اوہ اپنے ملک وچ علم تے کمال کدوں پھیلا سکے گا۔ اہل کمال اس دے دربار وچ کیہ جمع ہوئے سکن گے۔ تے ایہ نئيں تاں سلطنت نئيں۔
اس زمانہ وچ مذہبی تے علمی بولی عربی سی۔ نیم علمی بولی یعنی درباری۔ دفتری تے مراسلات دی بولی فارسی سی۔ ترکی دی وڈی عزت سی۔ تے نہایت کارآمد سی۔ جداں اج انگریزی۔ کیونجے بادشاہ وقت دی بولی سی۔ تمام امرا… جو ماوراء النہری سن ۔ انہاں دی وی تے اہل فوج دی ترکی بولی سی۔ ایران ی وی ترکی بولدے سن ۔ا ورسمجھدے تاں سب سن ۔ اکبر خود بہت خوب ترکی بولدا سی۔ خان خاناں اگرچہ ایتھے پیدا ہويا تے ایتھے پلا سی۔ مگر ترکمان دی ہڈی سی۔ تے باپ دے نمک حلال وفادارےآں دی گود وچ پرورش پائی سی۔ اس لئی ترکی خوب بولدا سی۔
یہ وی سن لو کہ تواڈے بزرگ انسان نوں کسی بولی دا بولی داں ايسے وقت سمجھدے سن ۔ کہ جدوں اوہ اہل بولی دے نال تحریر تقریر رہنے سہنے، بیٹھنے اٹھنے وچ فقط کارروائی نہ کر سکے۔ بلکہ اس فصاحت تے مہارت دے نال گذران کرے۔ جس طرح خود صاحب بولی بولدے سن ۔ ایہ نئيں کہ نواب صاحب عربی جاندے نيں۔ مزاجکم طیب؟ الحمد للہ۔ کیف حالکم؟ وانت طیب؟
چند الٹے سِدھے فقرے یاد کر لئے۔ آئیاں کھبے شاواں دسیا۔ تے بولی داں ہوئے گئے۔ صاحب آپ دے زباناں جاندے نيں۔ ول ۳۵۔ گل کرو تاں اک فقرہ صحیح نئيں بول سکدے لکھوائو تاں اک سطر ٹھیک نئيں لکھ سکدے۔ اک صاحب نے ملتان دی بولی وچ گفتگو دی کتاب بنائی۔ دو ہزار روپیہ انعام پائے۔ خود گفتگو سنو۔ تاں دم بخود۔ اک صاحب نے بلوچی بولی دی اک کتاب بنائی۔ گل کرو تاں دیدم ولے نہ گویم۔ اس زمانے دے لوک اسنوں بولی دانی نہ سمجھدے سن ۔
میرے دوستو! اتالیق دی علمیت دے نال اِنّا تے یاد رکھو۔ کہ اوہ فقط پڑھیا ہی نہ ہوئے۔ پڑھیا وی ہوئے تے گنیابھی ہوئے۔ تسيں جاندے ہو! پڑھنا کيتا اے ؟ تے گنیاکيتا اے۔ پڑھنا تاں ایہی اے۔ کتاباں دے پٹھاں وچ جو کاغذ سفید نيں۔ تے انہاں اُتے جو کچھ سیاہ لکھیا اے۔ اوہ پڑھ لیا۔ گنیاماں توانوں کيتا بتائاں؟ اوہ تاں اک ایسی شے اے۔ کہ اس دی کیفیت بیان وچ نئيں آ سکدی۔ ع
ملا شدن چہ آساں آدم شدن چہ مشکل
چنگا۔ وچ بے گنے لوکاں دے کچھ پتے دیندا ہون۔ انہاں نوں سمجھ لو۔ گنے نوں تسيں آپ پہچان لو گے۔ دیکھ لو بے گنے لوک ایہی نيں۔ جنہاں نوں تسيں دیکھدے ہوئے۔ کہ کتاباں ورق دے ورق پڑھے جاندے نيں۔ اک بچارے نوں چھینک آئی۔ کہہ دتا کافر۔ کھانا کھا کر ڈکار لئی۔ کہہ دتا کافر۔ لاحول ولا قوۃ۔ ایمان کیہ ہویا کچا سوت ہويا۔ کہ ٹھیس لگی ٹُٹ گیا۔ ایسا اتالیق ہوئے۔ تاں اک ہفتہ وچ سارا ملک صاف اے۔ استاد رہے شاگرد رہے۔ باقی اللہ اللہ۔
شاہان گذشتہ تے امرائے سلف علوم دے ذیل وچ علم اخلاق۔ تریخ دانی، ہیئت۔ نجوم۔ رمل۔ شاعری۔ انشا پردازی۔ خوشنویسی۔ مصوری وغیرہ وغیرہ فنون دے اجزا کامل سمجھ کر وڈی کوشش توں حاصل کردے سن ۔ تے جو لوک انہاں گلاں وچ کمال رکھدے سن ۔ انہاں دی عزت تے توقیر کردے سن ۔ خود وی انہاں گلاں وچ کمال یا اچھی مداخلت پیدا کردے سن ۔ تاکہ بھلے برے نوں پرکھ سکن۔ شہسواری۔ تیر اندازی۔ نیزہ بازی۔ شمشیر زنی وغیرہ وغیرہ فنون سپاہ گری وچ اعلیٰ درجہ دی مشق پیدا کردے سن ۔ صید افگنی نوں ذریعۂ مشق رکھیا سی۔ مگر ایہ ہنر اکبر ہی دے وقت تک کارآمد رہے۔ کیونجے اوہی سی۔ جو یلغار کر کے فوج لے جاندا سی۔ تے دفعتہ دشمن دی چھاتی اُتے جا کھڑا ہُندا سی۔ میدان جنگ وچ خود کھڑے ہوئے کے فوج نوں لڑاندا سی۔ تے آپ تلوار پھڑ کر حملہ کردا سی۔ گھوڑا دریا وچ ڈالدا سی۔ تے اتر جاندا سی۔ فیر کوئی بادشاہ اس طرح نئيں لڑیا۔ آرام طلب ہوئے گئے۔ خوشامدی کہندے نيں۔ حضور آپ دا اقبال مارے گا۔ حضور بیٹھے وش ہوئے رہے نيں۔ کچھ شق نئيں۔ کہ شکار تے فنون مذکورہ جدوں تک اس غرض توں نيں تب تک ہنر یا کمال جو کہو درست۔ ایہ نہ ہوئے تاں اوہی عالمگیر دا قول۔ شکار کار بیکار انست۔
علم مجلس کہ جزئیات مذکورہ دی معلومات دے بعد حاصل ہُندا اے۔ اس دا جزو اعظم فصاحت کلام تے حسن تدبیر اے۔ تے اوہ اک خداداد امر اے۔ جسنوں خدا دے۔ اک عالم فاضل آدمی اک مطلب نوں بیان کردا اے۔ کسی نوں خبر وی نئيں ہُندی۔ کہ کیہ کہیا۔ اک معمولی پڑھیا لکھیا آدمی کسی دربار یا جلسہ وچ اس طرح گل کہندا اے۔ کہ بے علم نوکراں دے کان وی ادھر ہی لگ جاندے نيں۔
سب توں ودھ کے ایہ کہ وقت تے موقع کلام نوں پہچانے۔ اکھاں دے رستہ دل وچ اتر جائے۔ ہر اک دی طبیعت دا انداز پائے۔ اس دے بموجب اپنے مطالب نوں لباس تقریر پہنائے۔ تے رنگ بیان چڑھائے۔ غلام ہاں انہاں صاحب کمال سحر بیانیاں دا کہ اک بھرے جلسہ وچ تقریر کر رہے نيں۔ مختلف الرائے مختلف خیال مختلف مذہب دے لوک بیٹھے نيں۔ مگر انہاں دی تقریر دا اک نقطہ وی کسی دل اُتے ناگوار ہوئے کے نئيں کھٹکتا۔ اک خوانچے والے دا لڑکا یا اک جلاہے دا بیٹا مسجد وچ رہ کے عالم فاضل ہوئے گیا۔ یا کالج وچ پڑھ کر بی اے۔ ایم اے ہوئے گیا تاں ہويا کرے۔ مقاصد مذکورۂ بالا تے علم مجلس تے آداب محفل دی اس غریب نوں کيتا خبر۔ اوہ آپ ہی نئيں جاندا۔ شاگرد نوں کيتا سکھائے۔ درباراں سرکاراں دی ڈیوڑھی تک اس دے باپ دادا نوں جانا نصیب نئيں ہويا۔ اوہ بچارا اوتھے دیاں گلاں کيتا جانے۔ تے کدرے لکھیا دیکھ کے یا سن سنیا کر معلوم وی کر ليا۔ تاں کيتا ہُندا اے۔ ایہ کتھے تے اوہ لوک کتھے! جو ايسے دریا دی مچھلی سن ۔ بزرگاں دے نال تیر کر وڈے ہوئے سن ۔ انہاں دا دل کھلا ہويا سی۔ انہاں نوں وقت اُتے قواعد تے آداب دے سوچنے دی ضرورت نہ سی۔ اپنے موقع اُتے خود بخود اعضا وچ اوہی حرکت پیدا ہوئے جاندی سی۔ ہن وی نويں روشن ضمیر نو تعلیم یافتہ کدرے جا پہنچدے نيں۔ تاں سلام کرنا وی نئيں آندا۔ میرے دوستو! انہاں دے ہوش بجا نئيں رہندے۔ چلدے نيں۔ قدم ٹھکانے نئيں پڑدا۔ تے نظر باز وی اوتھے کنارے کھڑے نيں۔ گل بات نوں پرکھ رہے نيںکہ ایتھے چوکا اوتھے بھولا۔ ایہ ٹھوکر کھادی اوہ گر پيا۔ فیر صاف کہہ دیندے نيں کہ مولوی صاحب خواہ بابو صاحب ٹکسال باہر نيں۔ خیر ہن نہ اوہ دربار نہ اوہ سرکار ۔ جتھے ٹوٹا پھوٹا کارخانہ اے۔ اس دا رنگ بدلدا جاندا اے۔ خوب ہويا۔ خدا نے سب دا پردہ رکھ لیا۔
دیکھنے دے قابل ایہ امر اے۔ کہ ہونہار نوجوان نے اپنے علوم تے فنون ۔ اوصاف کمالات۔ آداب تے خلاق ۔ عادات تے اطوار متانت تے سخاوت توں ایداں دے ہی عمدہ نقش بادشاہ دے دل اُتے بٹھائے ہون گے۔ کہ وڈے وڈے کہن سال کار گذار امیر موجود سن ۔ انہاں دے ہُندے ولی عہد دی اتالیقی دے لئی اس اُتے صاد کيتا۔ غرض جدوں منصب جلیل عطا ہويا تاں اس نے بہ ادائے شکرانہ جشن شاہانہ دا سامان کيتا۔ تے رونق افروزی دے لئی بادشاہ دی خدمت وچ التجا کيتی۔ بادشاہ تشریف لے گئے۔ مینہ نوں برسنیا ۔ دریا نوں بہائو تے بیرم خاں دے بیٹے نوں دریا دلی کون سکھائے۔ قلعہ توں لے کے اپنے گھر تک سونے چاندی دے پھُل لٹائے۔ گھر نیڑے رہیا۔ تاں موندی برسائے۔ پا انداز وچ مخمل تے زربفت بچھائے۔ گھر وچ سوا لکھ روپیہ دا چبوترہ بنایا۔ اس اُتے بادشاہ نوں بٹھا کر نذر دی۔ اوتھے توں اٹھا کے دوسری بارگاہ وچ لے گیا۔ چپوترہ لٹوا دتا۔ جواہر تے موندی نثار کيتے۔ امرا نے لوٹے۔ پیشکش وچ جواہرات ملبوست اسلحہ کہ خزائن سلطانی نئيں رکھنے دے قابل سن ۔ عمدہ ہاسی۔ اصیل گھوڑے کہ بادشاہی کارخانےآں دی زینت سن ۔ پیشکش گذرانے تے امرائے دربار نوں وی حسب مراتب عجائب غرائب تحفاں توں خوش کيتا۔ تے خوش ہويا۔ مگر اصل خوشی دی کیفیت انہاں بڈھے رفیقاں توں پوچھنی چاہیے۔ جو اج دی امید اُتے زندگی دا دامن پکڑے چلے آندے سن ۔ تلخ چائے دی پیالیاں تے پھیکے شربت پیندے سن ۔ تے دعاواں کر کے جتے سن ۔ لیکن انہاں کہن سال بڑھیاں دی خوشی کسی عبارت وچ ادا نئيں ہوئے سکدی۔ جنہاں نوں نہ دن نوں آرام سی نہ رات نوں نیند سی۔ جدوں گھر وچ اکبر ی دربار لگیا ہوئے گا۔ تاں انہاں دا کیہ حال ہوئے اہوئے گا۔ شکر کے سجدے وچ پئی ہوئے ں گی۔ تے خوشی دے آنسو جاری ہون گے۔ تے حق پُچھو تاں اس توں زیادہ خوشی دی جگہ کيتا ہوئے گی۔ سوکھی نہر وچ پانی آیا۔ برباد چمن آباد ہويا۔ ویران کھیت ہرا ہويا۔ جس گھر وچ دھندلے چراغ جلدے سن ۔ سورج نکل آیا۔
مرزا خاں دی جوہر لیاقت دا چشمہ جو مدت توں بند پيا سی۔ ۹۹۱ھ وچ فوارہ ہوئے کے اچھلا صورت حالات ایہ ہوئی۔ کہ اکبر دا جی ایہ چاہندا سی۔ کہ قلمرو ہندوستان وچ اس سرے توں اس سرے تک میرا سکہ چلے فتح گجرات دے بعد اعتماد خاں اک پرانا سردار سلطان محمود گجراتی دا نمک خوار اس توں وکھ ہوئے کے اکبر ی امرا وچ داخل ہوئے گیا سی۔ اوہ ہمیشہ بادشاہ دے خیالات نوں ادھر متوجہ کردا سی۔ انہاں دناں وچ موقع دیکھ کے بعض امرا نوں اپنے نال ہمداستان کيتا۔ تے بہت ساریاں صورتاں بیان کيتياں۔ جس وچ ملک مذکور دی آمدنی ودھے۔ اخراجات وچ کفایت ہوئے۔ تے سرحد اگے نوں سرکے۔ ۹۹۱ھ وچ اس نے موقع دیکھ کے فیر عرض معروض کيتی۔ تے بعض امرا نوں اپنے نال اسيں داستان کيتا۔ اکبر نے اسنوں ملک مذکور دا واقف حال دیکھ کے مناب سمجھیا۔ کہ شہاب الدین احمد خاں نوں گجرات توں بلا لے۔ تے اسنوں صوبہ کر کے بھیجے۔
اوتھے دی حقیقت سنو کہ معاملہ پیچ در پیچ ہوئے رہیا سی۔ یاد کرو گجرات اُتے اکبر دی یلغار ابراہیم حسین مرزا وغیرہ تیموری شاہزاداں دی جڑ اکھیڑ چکی سی۔ مگر گلے سڑے رگ تے ریشے زمین وچ باقی سن ۔ بوہت سارے بلخی بدخشی ہزاراں ماوراء النہری ترک انہاں دے ناں لیوا جتے سن ۔ جدوں اکبر ی انتظاماں دا استقلال دیکھیا۔ تاں تلواراں جنگلاں وچ چھپا کر بیٹھ گئے سن ۔ جو سردارادھر توں جاندا۔ ہیر پھیر دے کے اس دے وابستاں دے نال نوکری کر لیندے سن ۔ مگر فکر کے چوہے دوڑاندے سن ۔ تے دل وچ دعاواں منگدے سن ۔ ع
خدا شرے بر انگیزد کہ خیر ماوراں باشد
شہاب الدین احمد خاں جدوں پہنچیا سی۔ تاں اسنوں معلوم ہوئے گیا سی۔ کہ ایہ مفسد حاکم سابق (وزیر خاں) دے انتظام نوں وی بگاڑ ا چاہندے سن ۔ تے ہن وی ايسے تاک وچ نيں۔ ایہ سردار پرانا سپاہی سی۔ سرگروہاں نوں دریافت کيتا۔ تے فوج۔ تھانے۔ تحصیل وچ بھر کر ہر اک نوں کم وچ لگادتا۔ غرض اس حکمت عملی توں انہاں دے جتھے تے زور نوں توڑ لیا سی۔ جدوں بادشاہ نوں خبر پہنچی۔ تاں حکم بھیجیا۔ کہ انہاں لوکاں نوں ہر گز جمنے نہ دو۔ تے اپنے معتمد تے وفادار آدمیاں توں کم لو۔
بڈھے سردار نے اس انتظام دا موقع نہ پایا۔ وقت ٹالدا رہیا۔ بلکہ انہاں دے منصب تے علاقے ودھیا کر دلاسنوں توں کم لیندا رہیا۔ اعتماد خاں پہنچیا تاں اکبر ی ارادےآں تے نويں انتظاماں دے سر انہاں دے کان وچ پہنچ لئے سن ۔ فتنہ گراں نے ارادہ کيتا کہ شہاب الداں احمد خاں دا کم تمام کیجئے۔ اعتماد خاں تازہ وارد ہوئے گا۔ مظفر گجراتی سلطان محمود دا بیٹا جو گمنامی دے ویراناں وچ بیٹھیا اے۔ اسنوں بادشاہ بناواں گے۔
انہاں نوں وچوں اک مفسد نے آ کے ادھر وی خبر دتی۔ شہاب دا رنگ اڑ گیا۔ مگر حکم بادشاہی توں اوہ وی دل شکستہ ہوئے رہیا سی۔ اس لئی نہ تحقیقات دی نہ بندوبست کيتا۔ انہاں لوکاں نوں کہلا بھیجیا۔ کہ تسيں ایتھے توں نکل جائو۔ انہاں دی عین مراد سی۔ جھٹ نکلے۔ تے اپنے پرگناں وچ پہنچ کے تے مفسداں نوں جمع کرنے لگے۔ نال ہی مظفر نوں چٹھیاں دوڑاواں۔ بعض مفسد شہاب وچ پانی دی طرح مل گئے۔ تے بڈھے توں قسماں لاں۔ کہ دربار نوں جائے۔ تاں سانوں نال لیندا جائے۔ اندر اندر اوراں نوں بہکاندے سن ۔ تے رقیباں نوں ایتھے دی خبراں پہنچاندے سن ۔ سرگروہ انہاں دا میر عابد سی۔
فلک دا قاعدہ اے۔ کہ زمانہ وچ جنہاں لوکاں نوں بڑھاندا اے۔ تے جنہاں گلاں نوں انہاں دے ودھنے دا سامان کردا اے۔ کچھ عرصہ دے بعد ایسا موقع لاندا اے۔ کہ انہاں نوں گھٹاندا اے۔ تے جنہاں گلاں نوں اس وقت ودھانے دی سیڑھی بنایا سی۔ انہاں گلاں نوں نمونۂ بے دانشی کر کے گھٹاندا اے۔ تے جنہاں لوکاں نوں اس وقت اوہ پامال کر کے چڑھے ودھے سن ۔ انہاں نوں یا انہاں دے بچےآں نوں انہاں توں اگے بڑھاندا اے۔ توانوں یاد اے اوہ وقت کہ بیرم خاں جداں کوہ دانش نوں اک بڑھیا انا والےآں دے ہتھ توں کس طرح توڑیا۔ اوہ سب ايسے سال وچ فنا ہوئے گئے۔ ایہی اک رقم باقی رہی سی۔ کہ شہاب خاں توں شہاب الدین احمد خاں ہوئے کے پنج ہزاری منصب تک پہنچ گئے۔ تے اکثر مہماں دی سپہ سالاری کر چکے۔ ہن تماشے دیکھو۔ ايسے بیرم خاں دے بیٹے دے سامنے شہاب نوں کس طرح پانی پانی کردا اے۔
آزاد تاں پرانی لکیراں دا فقیر اے۔ بڈھاں دیاں گلاں یاد کردا اے۔ تے وجد کردا اے۔ کہیا کردے سن ۔ جا میاں جداں کرے اپنی اولاد دے اگے پائے۔ خیر ہن بیرم خاں دی نیک نیندی کہوئے۔ خواہ مرزا خاں دا زور اقبال۔ شہاب دی دانائی اسنوں لڑکےآں دے سامنے بیوقوف بناندی اے۔
اعتماد خاں تے خواجہ نظام الدین ۱؎ جو دربار توں گئے سن ۔ پٹن وچ پہنچے۔ شہاب دا وکیل آیا ہويا سی۔ انہاں نے اپنا وکیل نال کيتا۔ دربار توں اسپ تے خلعت تے فرمان رخصت جو لے کے گئے سن بھیجیا۔ شہاب خاں استقبال نوں کوئی کوس اگے گئے۔ فرمان نوں سر اُتے رکھیا۔ اٹھے بیٹھے۔ آداب بجا لائے۔ پڑھیا۔ تے ايسے وقت کنجیاں سپرد کر دتیاں۔ اپنے تھانے جو اطراف دے قلعےآں اُتے بٹھائے سن ۔ اٹھوا منگائے۔ نويں تے پرانے تقریباً ۸۰ قلعے سن ۔ کہ اکثر خود تعمیر تے اکثر مرمت کر کے درست کيتے سن ۔ فساد تاں ایتھے توں شروع ہوئے گیا۔ کہ تھاناں دے اٹھدے ہی کولی تے کراس ادھر دی وحشی قوماں اٹھیا کھڑیاں ہوئیاں۔ تے اکثر قلعےآں نوں ویران کر کے تمام ملک وچ پرت مچا دی۔
شہاب پروان دے قلعہ توں نکل کے عثمان پور (اک محلہ کنار شہر اُتے اے ) اس وچ آ گئے۔ اعتماد خاں شاہ ابو تراب۔ خواجہ نظام الدین احمد خوشی خوشی قلعے وچ داخل ہوئے۔ میر عابد نمک حرام کہ شہاب دے پاس ملازم سی۔ پانسو دی جمعیت لے کے وکھ جا پيا۔ اعتماد خاں نوں پیام بھیجیا کہ اسيں بے سامان نيں۔ شہاب دے نال نئيں جا سکدے۔ جو انہوںنے جاگیر ۲؎ دتی سی۔ اوہ بحال رکھئے۔ تاں خدمت نوں حاضر نيں۔ ورنہ خلق خدا ملک خدا اسيں رخصت۔ اعتماد خاں دے کان کھڑے ہوئے۔ مگر نہ سوچیا نہ سمجھیا۔ کہلا بھیجیا۔ کہ بے حکم اوہ جاگیراں تنخواہ نئيں ہوئے سکتاں۔ ہاں وچ اپنی طرف توں رعایت کراں گا۔ انہاں نوں تاں بہانہ چاہیے سی۔ صاف اپنے یاراں وچ جا ملے۔ ہنگامہ تے وی گرم ہويا۔
اعتماد خاں نوں جو فوج دربار توں ملی سی۔ اوہ حالے نہ آئی سی۔ سوچیا کہ شہاب نوں انہاں فتنہ انگیزاں توں لڑیا کر رنگ جمائے۔ شاہ تے خواجہ دے ہتھ پیغام بھیجیا کہ تواڈے نوکراں نے فساد کيتا اے۔ تسيں حالے جانے وچ توقف کرو۔ تے انہاں دا بندوبست کرو۔ حضور وچ اس دا جواب توانوں لکھنا ہوئے گا۔ اس نے کہیا کہ ایہ مفسد تاں اس دن دی دعاواں کر رہے سن ۔ تے میرے قتل دے درپے سن ۔ کم اصلاح توں گذر چکيا اے۔ میرے توں کيتا ہوئے سکدا اے۔ تسيں جانو تے یہ۔ مگر اس طرح ملک داری دے کم نئيں چلدے۔ انہاں لوکاں نوں جاگیر دے کے پرچائو۔ تے ایہ نئيں تاں حالے مفسداں دی جمعیت تھوڑی اے۔
۱؎۔ مصنف طبقات اکبر ی دیکھو صفحہ ۸۴۲
۲؎۔ اس عہد وچ علاقے جاگیر دے طور اُتے مل جایا کردے سن ۔ کہ سردار اپنے اخراجات تے اپنی فوج دی تنخواہ اوتھے توں وصول کر ليا کردے سن ۔
بلوا عام نئيں ہويا۔ ملکی تے جنگلی لوک نيں۔ کوئی سردار معتبر وی حالے انہاں وچ نئيں پہنچیا۔ اپنے تے میرے آدمی بھیجو کہ دفعتہ جا پڑاں۔ تے تتر بتر کر دتیاں۔ اعتماد خاں نے کہیا۔ کہ تسيں شہر وچ آ جائو۔ فیر جو صلاح ہوئے گی۔ سو ہوئے گا۔ ایہ وی شہاب الدین احمد خاں سن ۔ بچہ نہ سن ۔ ماہم دے دُدھ دی دھاراں دیکھی سن۔ کہیا کہ ميں نے خود قرض توں سامان سفر کيتا اے۔ فوج بدحال اے۔ بدقت شہر توں نکلیا ہون۔ فیر کر آنا دقت اُتے دقت اے۔ غرض حیلے حوالے بتا دئیے۔ اعتماد خاں نے کہیا۔ کہ تسيں شہر وچ چلے جائو۔ خزانہ توں مدد خرچ وچ داں گا۔ کئی دن مہم دی اونچ نیچ۔ جواب سوال تے رقم دی مقدار مشخص کرنے وچ گذر گئے۔
شہاب تاڑ گئے۔ کہ ایہ دکنی سردار پرانا سپاہی اے۔ گلاں گلاں وچ کم نکالدا اے۔ چاہندا اے۔ کہ جدوں تک اس دی فوج آئے۔ مینوں تے میرے آدمیاں نوں ایتھے روک کر اپنی جمعیت تے حیثیت بنائے رکھے۔ جدوں اوہ آگئے۔ تاں مینوں سر بصحرا چھڈ دے گا۔ اس دی نیت نیک ہُندی۔ تاں پہلے ہی دن روپیہ دا سرانجام کردا۔ تے میرے لشکر دا سامان درست کر کے مسانوں سنبھال لیندا۔ غرض شہاب میدان احمد آباد توں کوچ کر کے کڑی وچ جا پئے۔ کہ ویہہ کوس اے۔ مفسد ماتر وچ پئے سن ۔ فوراً کٹھیواڑہ اُتے پہنچے۔ سلطان محمود گجراتی دا بیٹا مظفر کٹھیواڑہ وچ آ کے اپنی سسرال وچ چھپا بیٹھیا سی۔ اس توں سب روئداد سنیا کر باغ سبز دکھایا۔ اس دے باپ دادا دا ملک سی۔ اسنوں اس توں زیادہ موقع کيتا چاہیدا سی۔ فوراً اٹھیا کھڑا ہويا۔ دیس دے چند مفسد گروہاں نوں وی نال لیا۔ ۱۵ سو دے نیڑے کٹھی لٹیرے نال ہوئے گئے۔ تے اس طرح آئے۔ کہ دولقہ وچ آ کے دم لیا۔ سوچ وچ سن ۔ کہ شہاب جو دربار نوں چلا اے۔ اس اُتے شبخون ماراں۔ یا تے کسی آباد شہر نوں جا لوٹاں۔ اعتماد خاں بڈھا سپاہی تے ايسے ملک دا سردار سی۔ مگر اس دی عقل اُتے پردہ پے گیا۔ اس نے جدوں سنیا۔ کہ مظفر دولقہ وچ آن پہنچیا۔ تاں ہوش اڑ گئے۔ بیٹے تے دو تن سرداراں نوں احمد آباد وچ چھڈیا۔ تے کہیا کہ وچ خود جا کے شہاب نوں لاندا ہون۔ ہر چند اہل صلاح نے کہیا۔ کہ غنیم بارہ کوس اُتے پيا اے۔ اٹھارہ کوس جانا تے شہر نوں اس طرح اُتے چھڈ دینا مناسب نئيں۔ بڈھے نے نہ سنیا۔ تے خواجہ نظام الدین نوں لے کے روانہ ہويا۔ اس دے نکلدے ہی بدمعاشاں نے ادھر خبر پہنچائی۔ غنیم جو کہ خود حیران سی۔ کہ کدھر جائے۔ جھٹ اٹھیا کھڑا ہويا۔ تے سیدھا احمد آباد اُتے آیا۔ قدم قدم اُتے سینکڑاں لٹیرے نال ہُندے گئے۔ سرگنج شہر توں تن کوس اے۔ جدوں اوہ ایتھے پہنچیا۔ تاں چند مجاوراں نے سلاطین باطن دے درباراں توں اٹھیا کر اک پھُلاں دا چتر سجایا۔ تے لے کے سامنے ہوئے۔ اوہ نیک شگون نیک فال دے نال ۱؎ گولی دی چوٹ شہر وچ داخل ہويا۔
۱؎۔ شہر وچ رہ گر دروازہ توں داخل ہواسی۔ جو اس زمانے وچ کِسے دروازے دا ناں سی۔
پہلوان علی سیستانی کوتوال سی۔ آندے ہی اسنوں پچھاڑ کر قربانی کيتا۔ شہر وچ قیامت مچ گئی۔ بادشاہی سرداراں وچ کیہ دم سی۔ جان نوں لے کے بھاگنا فتح سمجھے۔ شہر لاوارث رہ گیا۔ اہل فساد نے لُٹ مار شروع کر دتی۔ گھر تے بازار زر تے جواہر تے مال دولت توں بھرے ہوئے سن ۔ پل دی پل وچ لٹ کر صاف ہوئے گئے۔
ادھر اعتماد خاں نے شہاب دے پاس جا کے اس عہد دا رنگ جمایا۔ کہ دو لکھ روپیہ نقد میرے توں لو تے جو پرگنے جاگیر وچ سن ۔ اوہ جاگیر وچ رکھو۔ تے احمد آباد نوں چلو۔ اوہ قسمت دا ماریا راضی ہوئے گیا۔ تے دونے بڈھے نال ہی روانہ ہوئے۔ ؎
من تے مربی من ہر دو آنچناں معذور
کہ ہر دورا دو مربی خوب مے باید
شہاب نوں اپنے نوکراں دا حال معلوم سی۔ رات نوں قرآن وچکار رکھے۔ قول تے قسم نے ایماناں نوں مضبوط کيتا۔ تے روانہ ہوئے تھوڑی ہی دور اگے ودھے سن ۔ کہ شہر دے بھگوڑے ملے۔ جو خاک اوتھے اڑا کر آئے سن ۔ چہراں اُتے نمودار سی۔ سندے ہی دونے بڈھاں دے رنگ ہويا ہوئے گئے۔ اگے پِچھے دے سردار اکٹھے ہوئے۔ خواجہ نظام الدین نے کہیا۔ کہ گھوڑے اٹھائو۔ شہر اُتے جا پڑو۔ تے دم نہ لو۔ جے غنیم نکل کے سامنے ہوئے ۔ تاں لڑ مرو۔ یا قسمت یا نصیب قلعہ بند ہوئے کے بیٹھیا تاں محاصرہ ڈال دو۔ اعتماد خاں دی وی فوج آندی اے۔ جداں ہوئے گا۔ دیکھیا جائے گا۔ مگر شہاب تاں گھر نوں پھرا سی۔ دل اچاٹ سی۔ لشکر کے اہل تے عیال نال سن ۔ غلطی ایہ سی کہ ادھر مڑا تاں وی انہاں دے کچے نال نوں کڑی وچ نہ چھڈیا۔ غرض ماریا مار شہر دے پاس پہنچے۔ تے اہل لشکر عثمان پور اُتے آ کے ڈیرے ڈالنے لگے۔ کہ بال بچےآں نوں بٹھاواں۔ اس وقت وی نظام الدین احمد وغیرہ ہمت والےآں نے کہیا۔ کہ باگاں اٹھائے شہر وچ دھنس جائو۔ آسان کم نوں دشوار نہ کرو۔ بڈھاں نے نہ منیا۔
غنیم نوں انہاں دے آنے دی خبر لگ چکی سی۔ خاطر جمع توں سامان جنگ کر کے باہر نکلیا۔ تے دریا دے کنارے فوج دا قلعہ بنھ کر سد سکندر ہوئے گیا۔ فوج اہل تے عیال اسباب تے مال سنبھال رہی سی۔ کہ لڑائی شروع ہوئے گئی۔ شہاب اٹھ سو سپاہی نوں لے کے اک بلندی اُتے جمے۔ تے فوج نوں اگے ودھایا۔ فوج نے حق نمک ادا کيتا۔ مگر سرداراں نے نمک حرامی کيتی۔ جو نمک حلال سن ۔ اوہ حلال ہوئے گئے شہاب دی نوبت آ گئی۔ ہمراہی بھجے۔ انہاں دا گھوڑا گولی توں چھدا۔ فقط بھائی بند گرد رہ گئے۔ دشمن دا ہجوم دیکھ کے اک جاں نثار نے باگ پھڑ کر کھینچی۔ انہاں نے وی غنیمت سمجھیا۔ تے بھجے۔ اپنے ہی نوکراں وچوں اک نمک حرام نے پشت اُتے تلوار ماری۔ الحمد للہ دے ہتھ اوچھا پيا۔ ایداں دے بھجے کہ پٹن (نہر والا) پنجاہ کوس اے۔ اک دن وچ پہنچ کے اوتھے دم لیا۔
کاٹھی تے کولی تے جنگلی لٹیرے پرت دے واسطے غنیم دے نال ہوئے ئے سن ۔ ٹڈیاں دی طرح امڈ پئے تے تمام لشکر نوں چاٹ کر اک دم وچ صاف کر دتا۔ نقد جنس ہاتھی گھوڑے اِنّے لئے۔ کہ محاسب دے حساب توں باہر اے۔ سپاہ دے عیال دی خرابی خود خیال کر لو۔ کہ بچاراں اُتے کيتا گذری ہوئے گی۔
ظفر یاب مظفر فتح دے گھوڑے اُتے سوار موچھاں نوں تائو دیندے شہر نوں پھرے۔ شہاب دے نمک حرام سرخرو ہوئے کے ہن انہاں دے دربار وچ حاضر ہوئے گئے۔ انہاں نے سامان سلطانی موجود دیکھ کے دربار قائم کر دتا۔ تے سب نوں بادشاہی خطاب عنایت کيتے۔ جامع مسجد وچ خطبہ پڑھیا گیا۔ تے پرانے سردار جو نحوست دے گوشےآں وچ چھپے بیٹھے سن ۔ انہاں نوں بلا بھیجیا۔ سب سندے ہی دوڑ پئے۔ غرض جنگلاں دے لٹیرے مفلس محتاج۔ ملک دے پرانے سپاہی بخاری تے ماوراء النہری کہ تیموری شہزادےآں دی کھرچن سن ۔ دو ہفتہ دے اندر اندر چودہ ہزار فوج دی جمعیت گرد جمع ہوئے گئی۔ مگر مظفر نوں باوجود اس فتح دے قطب الدین خاں دا کھٹکا لگیا ہويا سی۔ اس لئی کچھ سرداراں نوں ایتھے چھڈیا۔ تے آپ بڑودہ دی طرف فوج لے کے چلا کہ اوہ اوتھے سی۔ ادھر دربار توں اعتماد خاں دی فوج وی آن پہنچی۔ شہاب وغیرہ پٹن وچ پٹے کٹے پئے سن ۔ ہن تے کیہ ہوئے سکدا سی۔ ايسے نوں مضبوط کر کے ایتھے بیٹھ گئے۔
شہاب تے اعتماد قطب الدین خاں نوں برابر لکھ رہے سن ۔ کہ تسيں ادھر توں آئو۔ اسيں ادھر توں چلدے نيں۔ بغاوت اے اس دا دبا لینا کچھ وڈی گل نئيں۔ اوہ پنج ہزاری سردار۔ پرانا سپہ سالار کہ دو ناں بڈھے وی اسنوں یگانہ روزگار سمجھدے سن ۔ دور توں بیٹھیا بیٹھیا ٹال رہیا سی۔ جدوں دربار توں فرمان عتاب پہنچیا۔ تاں قطب جگہ توں ہلا۔ تے ہن سپاہ نوں تنخواہ دے کے دلداری کرنے لگا۔ جدوں کہ وقت گذر چکيا سی۔ چھائونی توں بڑودہ تک پہنچیا سی۔ کہ مظفر نے آن لیا۔ لڑائی ہوئی۔ نیم جان دی طرح ہتھ پائاں مار دے قلعہ بڑودہ دے کھنڈر وچ دبک گیا۔فوج تے سردار مظفر دے نال ہوئے گئے۔ ہن دولت تے اموال دا تاں کيتا پوچھنا اے۔ خد اکی قدرت دیکھو۔ ایہ اوہی مظفر اے۔ کہ تیس روپیہ مہینہ اُتے آگرہ وچ پيا سی۔ ایتھے توں اک ناک تے دو کان لے کے بھجیا۔ اج تیس ہزار لشکر لئے باپ دے ملک دا مالک اے۔
اب ادھر دی سنو۔ کہ مظفر تاں ادھر آ گیا۔ شیر خاں فولادی اس دے سردار نے کہیا۔ مینوں وی تاں اپنا لوہا دکھانا چاہیے۔ اوہ فوج لے کے پٹن نوں چلا۔ کہ امرائے شاہی نوں جوہر دکھائے۔ آپ پٹن اُتے آیا۔ تے کچھ فوج کڑی اُتے بھیجی۔ خواجہ نے دل کڑا کر کے بادشاہی فوج نوں کڈیا۔ تے جو فوج کڑی اُتے چڑھی آندی سی۔ فوراً اسنوں جا ماریا۔ ہن شیر خاں دے مقابلے دا موقع آیا۔ بڈھے سرداراں اُتے ایسی نامردی چھائی سی کہ گھبرا کر بولے بہتر اے۔ کہ پٹن توں جالور نوں ہٹ چلياں۔ خواجہ نظام الدین باوجودیکہ نوجوان سپاہی سی۔ اس نے مردوا بنا کے روکیا۔ تے آپ فوج لے کے مقابلہ اُتے ہويا۔ سامنے ہُندے ہی لڑائی دست تے گریباں ہوئے گئی۔ دو ہی ہزار فوج سی۔ مگر سب پرانے پرانے سپاہی سن ۔ پنج ہزار دے مقابلہ اُتے ودھ کے میانہ پہنچیا۔ نوجوان سپاہی زادہ نے وڈا ساکھا کيتا۔ کشت تے خون عظیم ہويا۔ کھیت کٹ کر ڈال دتا۔ تے لڑائی ماری۔ شیر خاں نوکدم گجرات نوں بھجیا۔ بادشاہی فوج نوں پرت اچھی ہتھ آئی۔ ذرا آنسو پچھ گئے گٹھڑیاں بنھ بنھ کر دوڑے کہ پٹن وچ رکھ آئیاں ۔ خواجہ ہر چند کہندا رہیا کہ ہن موقع اے تے گجرات خالی اے۔ باگاں اٹھائے چلے چلو۔ کسی نے نہ سنیا۔ بچارہ ۱۲ دن اوتھے پيا رہیا۔ اِنّے وچ سنیا کہ مظفر نے بڑودہ مار لیا۔
اوتھے دی وی سنويں۔ کہ قلعہ بڑودہ جو قطب الدین دی عقل توں وی بودا سی۔ مظفر نے گھیر لیا تے توپاں مارنی شروع کر دتیاں۔ اج دی پرانی دیواراں مظفر دے عہد تے قطب دی ہمت توں سو بے بنیاد سن۔ فرش زمین ہوئے گئياں۔ مگر قطب دا قلعہ عمر اس توں وی گیا گذرا سی۔ اس بڈھے بے وقوف نے زین الدین اپنے معتبر نوں قول تے قرار دے لئی بھیجیا۔ باوجودیکہ ایلچی نوں کدرے زوال نئيں۔ مظفر نے اسنوں دیکھدے ہی ہزار سالہ مرداں وچ ملیا دتا۔ قطب دا ستارہ ایسا چکر وچ آیا سی۔ کہ ہن وی نہ سمجھیا۔ پیغام سلام وچ عہد تے پیمان ہويا۔ کہ وچ مکہ چلا جائاں گا۔ مینوں عیال تے مال سمیت ایتھے توں نکل جانے دو۔ اِنّا وڈا سردار اس بدحالی تے بے ہمتی توں غنیم دے دربار وچ حاضر ہويا۔ بعجز تمام جھک جھک کر تسلیمات بجا لیایا۔
قضا شخصیت پنج انگشت دارد
چو خواہد کزیکے کارے بر آرد
دو بر چشمش نہد ہور دو بر گوش
یکے بر لب نہد گوید کہ خاموش
آخر پنج ہزاری سردار بادشاہی سی۔ پشتاں دا خدمت گذار سی۔ شہزادےآں دا اتالیق رہ چکيا سی۔ مظفر نے ملاقات دے وقت وڈی تعظیم کيتی۔ اٹھا تے استقبال کر کے مسند تکیہ اُتے جگہ دتی۔ گلاں توں آنسو پونچھے۔ مگر ہتھوں توں خون بہایا۔ کہ دامن خاک دے تھلے اپنے دفائن قارونی دا پیوند ہوئے گیا۔ ۱۴ لکھ روپیہ اس دے نال سی۔ اوہ لے لیا۔ خزانچی اس دی حکومت گاہ اُتے گیا۔ دس کروڑ توں زیادہ گڑے ہوئے سن ۔ اوہ وی کڈ لائے۔ نقد تے جنس۔ مال تے دولت دا کیہ ٹھکانا اے۔ تے لطف ایہ اے۔ کہ چار ہزاری تے پنج ہزاری وڈے وڈے سپہ سالار امرا مثلاً قلیچ خاں تے شریف خاں اپنا بھائی جاگیر دار مالوہ۔ خاص نورنگ خاں بیٹا سلطان پور ندر پار وچ تے پاس پاس دے ضلعے وچ بیٹھے سن ۔ دور توں تماشا دیکھیا کيتے۔
ہم بحر غم وچ بہ گئے تے دوست آشنا
سب دیکھدے رہے لب ساحل کھڑے ہوئے
مظفر دے نال ترک۔ افغان ۔ گجراتی ہزاراں دا لشکر ہوئے گیا۔ تے اک سن تاں دس بلکہ دس ہزار ہوئے گئے۔ مگر علاقہ در علاقہ بھونچال پے گیا۔ خواجہ نظام الدین ایہ سن کر پٹن نوں پھرے۔ دربار وچ اگے پِچھے خبر پہنچی۔ تے جو پہنچی۔ ایسی ہی پہنچی۔ سب چپ۔ بادشاہ نوں وڈا رنج۔ دو دفعہ جس ملک نوں آپ یلغار کر کے ماریا۔ اوہ اس رسوائی دے نال ہتھ توں گیا۔
اکبر بادشاہ سی۔ تے صاحب اقبال سی۔ کچھ پروا نہ کيتی۔ امرائے دربار وچوں سادات بارہہ اکثر ایران ی دلاور تے سورما راجپوت۔ راجہ تے ٹھاکر اس مہم دے لئی نامزد کر کے لشکر جرار آراستہ کيتا۔ اس اُتے نوجوان مرزا خاں نوں جس دا اقبال وی جوانی اُتے سی۔ سپہ سالار کيتا۔ کار آزمودہ کہنہ عمل سردار فوجاں دے کے نال کيتے۔ قلیچ خاں نوں فرمان ہوئے گیا ۔ کہ مالوہ پہنچو۔ تے اوتھے توں امرا نوں لے کے مہم وچ شامل ہوئے۔ ضلعے دکن وچ جو سردار سن ۔ انہاں نوں وی زور شور توں احکام پہنچے۔ کہ جلد میدان جنگ اُتے حاضر ہون۔ مرزا خاں اپنے رفقاء نوں لے کے ماریا مار چلا۔ کوہ تے بیابان۔ دریا تے میدان نوں لپیٹتا لپیٹتا جالور دے رستے پٹن نوں چلا جاندا سی۔ مگر جو خبر پہنچکی سی۔ پریشان پہنچکی سی۔ اس لئی سوچ سمجھ کر اٹھاندا سی۔ قطب الدین خاں دی خبر سنی۔ مگر فوج اُتے راز نہ کھولیا۔ آزاد۔ خیال تاں ضرور آیا ہوئے گا۔ کہ ایہ اوہی پٹن اے۔ جتھے توں باپ نے ملک فنا دی منزل نوں اک قدم وچ طے کيتا سی۔ حرم سرا اُتے کيتا گذری ہوئے گی۔ میرا اس وقت کيتا حال ہوئے گا۔ تے ایہ رستہ احمد آباد تک کس مصیبت توں کٹا ہوئے گا۔ ایتھے سب عید دے چاند دی طرح ايسے دی طرف دیکھ رہے سن ۔ بعض سردار سراوہی تک اگے آئے۔ تے سارے حالات سنائے۔ وڈی وڈی مبارک باداں ہوئیاں۔ اوہ فقط دن بھر ٹھیرا۔ تے برق تے باد دی طرح اڑ کر پٹن اُتے ڈیرے ڈال دئیے۔ امرا تے فوجاں استقبال کر کے لائے۔ مبارکباداں ہوئیاں۔ شادیانے بجے۔ انہاں دی تے شہاب الدین احمد خاں دی موروثی محبدیاں سن۔ مگر اس وقت سب بھُل گئے۔ معلوم ہويا کہ مظفر نے ظفر یاب ہوئے کے تے ہی دماغ پیدا کيتے نيں۔ پِچھے دا بندوبست محکم کيتے بیٹھیا اے۔ تے خیمہ اگے ڈال کر لڑائی نوں تیار اے۔
نوجوان سپہ سالار نے سرداراں نوں جمع کر کے جلسہ کيتا۔ بعض دی صلاح ہوئی کہ اقبال اکبر ی اُتے تکیہ کر کے باگاں اٹھائو۔ تلواراں کھینچو تے شہر وچ جا پڑو۔ بعض دی رائے ہوئی۔ کہ قلیچ خاں مالوہ توں لشکر لے کے آندا اے۔ تے حضور توں فرمان وی آ چکيا اے۔ کہ جدوں تک اوہ نہ آئے۔ جنگ نہ کر بیٹھنا۔ اس دا انتظار واجب اے۔ ایہ گفتگو وی آئی۔ کہ موقع نازک اے۔ ایہ وقت اوہ اے۔ کہ حضور خود یلغار کر کے آئیاں ۔ تاں سب دی سپاہگری دا پردہ رہندا اے۔ ورنہ خدا جانے کيتا انجام ہوئے۔ دولت خاں اک بڈھا سردار سی۔ تے اوہ مرزا خاں دا سپہ سالار کہلاندا سی۔ اس نے کہیا کہ حضور نوں بلیانا بہت نازیبا اے۔ تے قلیچ خاں دا انتظار تواڈے لئے مصلحت نئيں۔ اوہ پرانا سپہ سالار اے۔ اس دے سامنے فتح ہوئی۔ تاں تواڈے رفیق حصہ توں وی محروم رہ جاواں گے۔ جے چاہندے ہوئے۔ کہ فتح دا ڈنکہ تواڈے ناں اُتے بجے۔ تاں یا قسمت یا نصیب ۔ لڑ مرو تے ایہ وی سمجھ لو کہ بیرم خاں دے بیٹے ہوئے۔ جدوں تک آپ تلوار نہ مارو گے۔ خانخاناں نہ ہوئے گے۔ اکیلے ہی فتح کرنی چاہیدا۔ تے گمنامی دے جینے توں ناموری دا مرنا ہزار درجہ بہتر اے۔ پرانے پرانے سپہ سالار نال نيں۔ سپاہ تیار اے۔ سامان حاضر اے۔ تے چاہیدا کيتا اے۔
مرزا خاں وی اک چلدے پرزے دربار اکبر ی دے سن ۔ اک جھوٹھ موٹ دی ہوائی اڑائی کہ دربار توں فرمان آندا اے۔ اکبر ی آئین توں اس دا استقبال ہويا۔ تے جلسہ عام وچ پڑھیا گیا۔ مضمون ایہ کہ اسيں فلاں تریخ ایتھے توں سوار ہوئے۔ خود یلغار کر کے آندے نيں۔ جدوں تک نہ پہنچیاں لڑائی شروع نہ ہوئے۔ فرمان پڑھ کر مبارکباد دے شادیانے بجائے۔ تے تمام لشکر نے خوشیاں مناواں۔ دو دن تک توقف رہیا۔ مگر دونے طرف بہادر ودھ ودھ کے جوہر دکھاندے سن ۔ ایہ دروغ مصلحت آمیز اگرچہ زبانی بادیاں سن۔ مگر کم ہمتاں دی کمر بندھ گئی۔ تے ہمت والےآں دے تے عالم ہوئے گئے۔ ادھر دشمناں دے جی چھُٹ گئے۔
مرزا خاں دے ڈیرے احمد آباد توں تن کوس سر گیچ اُتے سن ۔ تے مظفر شاہ بھیکن دے مزار اُتے سی۔ یعنی دو کوس پر۔ اوہ فوج مالوہ دی آمد آمد سن کر چاہندا سی۔ کہ پہلے ہی لڑ مرے شبخون ماریا۔ مگر ناکام رہیا۔ مرزا خاں نے فیر جلسہ کيتا۔ تے صلاح ایہی ٹھیری کہ جس طرح ہوئے لڑنا چاہیے۔ چنانچہ رات نوں چٹھیاں تقسیم ہوئے گئياں۔ ہر سردار پچھلے پہرہ توں اپنی اپنی فوج نوں لے کے تیار ہوئے گیا۔ اعتماد خاں نوں پٹن دی حفاظت اُتے چھڈیا سی۔ عثمان پور دے دہانہ اُتے میدان جنگ ہويا۔ اس وقت اس دی فوج دس ہزار سی۔ تے مظفر دی چالیس ہزار۔ دو ناں لشکر صفاں بنھ کر سامنے ہوئے۔ مرزا خاں سجے کھبے۔ پس وپیش توں لشکر دی تقسیم کيتی۔ اوہ بچپن توں اکبر دی رکاب دے نال لگیا پھردا سی۔ ایسا میدان اس دے کچھ نويں جگہ نہ سی۔ ہاتھیاں دی صف سامنے بنھی خواجہ نظام الدین نوں دو سرداراں دے نال فوج دے کے وکھ کيتا۔ کہ سر گیچ نوں داہنے اُتے چھڈ کے اگے ودھ جائو۔ جدوں لڑائی ترازو ہوئے۔ تاں غنیم دا پِچھا آن مارو۔
غرض کہ لڑائی شروع ہوئی تے مظفر نے پیش دستی دے قدم اگے بڑھائے۔ ادھر توں لڑائی نوں ٹالدے سن حریف سر اُتے آیا۔ تاں قدم بڑھائے فوج ہراول نے باگاں وڈے حوصلہ توں اٹھاواں مگر وچکار کڑے اتار چڑھائو بہت سن ۔ اگے دی فوج جو ہراول دے پِچھے سن ۔ ایسی تیزی دے نال پہنچی۔ کہ جو ترتیب بنھی سی۔ اوہ ٹُٹ گئی۔ تے لشکر وچ گھبراہٹ پئی۔ ہراول دے سردار تلواراں پھڑ کر خود اگے ودھ گئے سن ۔ کئی پرانے نامور مارے گئے۔ تے فوج الٹ پلٹ ہوئے کے جدھر جس دا منہ اٹھا ادھر ہی جا پيا۔ تھاں تھاں میدان جنگ گرم ہويا۔ نواں سپہ سالار تن سو جوان اس دے گرد۔ سو ہاتھی دی صف سامنے لئے کھڑا سی۔ تے نیرنگیٔ تقدیر دا تماشا دیکھ رہیا سی۔ دل وچ کہندا سی۔ کہ بیرم خاں دا بیٹا! جائے گا تاں کتھے۔ مگر دیکھئے خدا ہن کيتا کردا اے۔ ایداں دے وقت وچ حکم کيتا چل سکے۔ کدھر توں روکے۔ تے کدھر نوں بڑھائے۔ یا قسمت یا نصیب۔ مظفر وی پنج چھ ہزار دا پرا جمائے سامنے کھڑا سی۔ مرزا خاں نے دیکھیا۔ کہ غنیم دے غلبہ دے آثار ہونے لگے۔ اک جاں نثار نے دوڑ کر اس دی باگ اُتے ہتھ ڈالیا۔ کہ گھسیٹ کر کڈ لے جائے۔ ایہ بے ہمتی دا ارادہ دیکھ کے مرزا خاں توں نہ رہیا گیا۔ بے اختیار ہوئے کے گھوڑا اٹھایا۔ تے فیلباناں نوں وی للکار کر کرنا وچ آواز دی۔ اس دا گھوڑا اٹھانا سی۔ کہ اقبال اکبر ی طلسمات دکھانے لگا۔ آواز کرنا توں دلاں وچ جوش پیدا ہوئے۔ تے تھاں تھاں لشکر غنیم نوں دھکیل کر اگے ودھے۔ تقدیر دی مدد ایہ کہ ادھر توں انہاں نے حملہ کيتا۔ ادھر خواجہ نظام الدین وی نال ہی مظفر دی پشت اُتے آن گرے۔ غل ہويا کہ اکبر یلغار کر کے آیا۔ کوئی سمجھیا۔ کہ قلیچ خاں مالوہ دی فوج لے کے آن پہنچیا۔ مظفر ایسا گھبرایا۔ کہ یکبار حواس جاندے رہے۔ بھجیا تے ہمراہی اس دے پِچھے پِچھے بھجے۔ غنیم دیاں فوجاں تتر بتر ہوئے گئياں۔ ہزاراں دا کھیت ہويا۔ شمار کون کر سکدا سی۔ شام نیڑے سی۔ پِچھا کرنا مناسب نہ ہويا۔ اوہ معمور آباد دے رستے دریائے مہندری ریگستاناں وچ نکل گیا۔ تے تیس ہزار فوج دی بھیڑ بھاڑ گھڑیاں وچ پریشان ہوئے گئی۔ غنیمت بیشمار کہ مفت ماری سی۔ جنہاں ہتھوںکيتی سی انہاں نوں ہتھوں دے گیا۔ مرزا خاں نے مفصل عرضی کيتی۔ بادشاہ سجدات شکر درگاہ الٰہی وچ بجا لائے۔ کہ اک تاں خدا نے ایداں دے موقع اُتے فتح دی۔ دوسرے اپنے پالے ہوئے نوجوان دے ہتھوں۔ اوہ وی اپنے خان بابا دا بیٹا۔
مرزا خان نے منت منی سی کہ خدا فتح دے گا۔ تاں سارا نقد تے جنس۔ مال متاع۔ خیمہ تے خرگاہ ۔ اونٹھ ۔ گھوڑے۔ ہاسی۔ غریب سپاہیاں نوں تے اہل لشکر نوں ونڈ داں گا۔ کہ انہاں دی بدولت خدا نے ایہ دولت دتی اے۔ چنانچہ اس نیک نیت نے ایسا ہی کيتا۔
خاتمۂ سخاوت
[سودھو]اک سپاہی ایداں دے وقت آیا۔ کہ کاغذاں اُتے دستخط کر رہیا سی۔ اس وقت کچھ نہ رہیا سی۔ فقط قلمدان سامنے سی۔ اوہی اٹھا کے دے دتا۔ کہ لے بھائی ایہ تیری قسمت ۔ خدا جانے چاندی دا سی۔ سونے دا سی۔ سادہ سی یا مرصع۔ ملیا صاحب فیر وی خفا ہُندے نيں۔ تے فرماندے نيں کہ ایفائے وعدہ دے لئی چند ملازماں نوں فرمایا۔ کہ انہاں دی قیمت لگیا دو۔ روپیہ ونڈ دین گے۔ مقومین ۱؎ ناامین حیلہ گران بے دین سن ۔ چوتھائی پنجواں بلکہ دسواں وی مول نہ لگایا۔ تے کچھ کچھ تاں آپ ہی ہضم کر گئے۔ فیر فرماندے نيں اس دے بعض چپڑ قناتیاں نے مثلاً دولت خاں لودھی۔ ملیا محمودی وغیرہ نے اس توں عرض کيتی کہ اسيں آپ دے نوکر ہوئے نيں۔ کچھ گناہ تاں نئيں کيتا اے۔ کہ بادشاہی نوکراں دے تھلے ایداں دے دبے رہیاں۔ تے اوہ اسيں توں اُچے۔ تلواراں دے سامنے ایہ کچھ اسيں توں اگے نئيں نکل جاندے۔ فیر تسلیم تے آئین تے آداب کورنش جو آپ دے سامنے بجا لاندے نيں۔ اوہ کیوں نہ ادا کرن۔ ایہ واہیات تے دلفریب گلاں مرزا خاں نوں پسند آئیاں (لیکن آخر بیرم خاں کابیٹا سی) خلعت گھوڑے سامان انعام بہت کچھ انہاں دے دینے نوں تیا رکیا۔ خود توشہ خانہ وچ جا کے بیٹھیا تے خواجہ نظام الدین (اب انہاں دی دانش تے دانائی دی ہويا بندھ گئی سی) نوں بلیا کے مشورۃً ایہ راز کہیا۔ اک زمانہ وچ خواجہ دی بہن بیرم خاں دے نکاح وچ سی۔ اس نے کہیا۔ کہ وچ جاندا ہاں ایہ تواڈے نوکراں دی بدنفسی اے۔ تواڈا خیال نئيں۔ مگر ایہ کہو کہ حضور سناں گے تاں کيتا کدرے گے۔ تے فرض کيتا۔ کہ انہاں نے کچھ نہ کہیا۔ لیکن شہاب الدین احمد خاں دا پنج ہزاری منصب ۔ عمر وچ بڈھا۔ تسيں توں وڈا۔ اوہ تواڈے سامنے تسلیم بجا لائے! اعتماد خاں اک اوہ وقت سی۔ کہ اپنی ذات توں ویہہ ہزار لشکر دا مالک سی۔ پرانا امیر اس دی طرف توں تواڈے لئے تسلیم۔ اس وچ لطافت کیہ سی؟ پائندہ خاں مغل پراتم ترک۔ اوہ تاں تعجب نئيں کہ انکار وی کر جائے۔ تے باقی تاں خیر کسی حساب وچ نئيں۔ بارے مرزا وی سمجھ گئے تے اس ارادہ توں باز رہے۔
۱؎۔ قیمت لگانے والے
دنیا عجب مقام اے۔ آخر لڑکا ہی سی۔ تقدیر نے حد توں ودھ کے یاوری کيتی۔ لکھاں آدمیاں دی تعریفاں۔ چاروںطرف توں واہ وا۔ تے گل ہی واہ واہی دی سی۔ دماغ بلند ہوئے گیا۔
تھا تاں ایہ خاک مگر کان وچ کچھ غفلت نے
ایسی پھونکی کہ ہويا وچ ایہ بشر آ ہی گیا
صبح نوں حالے آفتاب نے نشان نہ کھولیا سی۔ کہ خان خاناں فتح دا نشان اڑاندا اس احمد آباد وچ داخل ہويا۔ جتھے تن برس دی عمر وچ خانہ برباد۔ تیرہ برس دی عمر وچ اکبر دے نال یلغار کر کے آیا سی۔ شہر وچ امان امان دی منادی کر دتی۔ رعیت نوں تسلی تے دلاسا دتا۔ بازار کھلوائے۔ شہر تے نواح شہر دا بندوبست کيتا۔ تیسرے دن قلیچ خاں وغیرہ امرائے مالوہ وی فوجاں لے کے آن پہنچے۔ مل کے صلاحاں ہوئیاں۔ تے شہر دا بندوبست کر کے تازہ دم فوجاں دے نال مظفر دے پِچھے روانہ ہوئے۔ ہر چند انہاں نے کہیا۔ کہ ہن سپہ سالار گجرات وچ رہے۔ مگر کار طلبی تے خدمت گذاری دا خون جوش اُتے سی۔ مرزا خاں وی پِچھے روانہ ہويا۔
مظفر کہمبایت وچ پہنچیا۔ تے لوکاں نوں پرچانا شروع کيتا۔ قدیمی صاحبزادہ سمجھ کر لوک وی سمٹنے لگے۔ سوداگراں نے وی روپیہ توں مدد کيتی۔ دو ہزار دے نیڑے فوج جمع ہوئے گئی۔ مرزا خاں وی برق دی طرح پِچھے پِچھے دس کوس اُتے سی۔ جو مظفر نوں خبر پہنچی۔ اوہ اوتھے توں نکل کے بڑودہ وچ آ گیا۔ مرزا خاں نے قلیچ خاں وغیرہ چند سرداراں نوں فوج دے کے اگے ودھایا۔ ایہ پرانے سپاہی سن ۔ راہ دی خرابیاں سامنے دیکھ کے اگے ودھنا مناسب نہ سمجھیا۔ اوہ اوتھے توں وی نکلیا۔ فوج بادشاہی پِچھے سی۔ امرا ملک وچ وی جتھے مفسد دیکھدے۔ سجے کھبے دی خبر لیندے سن ۔ نادوت اُتے آئے تاں مظفر اوتھے توں اٹھیا کر پہاڑ وچ گھس گیا۔ کہ ایتھے جم کر اک میدان تے وی قسمت آزمائے ا س وقت اس دی فوج تیس ہزار تے خان خاناں دی اٹھ نو ہزار سی۔
یہ فتح نامہ وی رستم تے اسفند یار دے فتح ناواں توں کم نئيں۔ مرزا خاں نے لشکر دی تقسیم کر کے فوج دے پرے جمائے۔ ہراول تے سجے کھبے نوں ودھایا۔ پہلے ہی خواجہ نظام الدین نوں اگے بھیجیا۔ کہ پہاڑ دی لڑائی اے دیکھو رستہ دا کیہ حال اے۔ تے فوج دشمن دا کیہ انداز اے ؟ ايسے طرح لڑائی ڈالو۔ ایہ دامن کوہ وچ پہنچے سن ۔ کہ اس دے پیاداں توں مقابلہ ہوئے گیا۔ مگر انہاں نے ایسا ریلا کہ سامنے جو وڈا پہاڑ سی۔ اس وچ گھس گئے۔ ایہ وی دبائے چلے گئے۔ اوتھے دیکھیا دشمن دا لشکر لمبی قطار وچ رستہ روکے کھڑا اے۔ تیر تفنگ دے پٹے اُتے سن ۔ مگر فوراً دست تے گریبان ہوئے گئے۔ تے اوہ دھواں دھار معرکہ ہويا۔ کہ نظر کم نہ کردی سی۔ خواجہ نے کرامات ایہ کيتی۔ کہ سواراں نوں پیادہ کر کے ودھایا۔ تے جھٹ پہلو دی پہاڑی اُتے قبضہ کر ليا۔ نال ہی قلیچ خاں نوں آدمی بھیجے۔ اوہ کھبے ہتھ توں چلا آندا سی۔ کہ غنیم توں ٹکر کھادی مگر غنیم نے زور دے کے اسنوں پِچھے ہٹا دتا۔ تے دباندا ہويا چلا۔ اس دھکا پیل وچ خواجہ دے سامنے رستہ کھل گیا۔ جس پیادہ فوج نوں حالے پہلو دی پہاڑی اُتے چڑھایا سی۔ اوہ اگے ودھ کے پہاڑ اُتے چڑھ گئی۔ حریف جو قلیچ خاں اُتے گئے سن ۔ انہاں نوں دیکھ کے ادھر پلٹے۔ تے دست بدست لڑائی ہوئے کے عجیب کشت تے خون ہويا۔ قلیچ خاں بستی وچ جا پڑدے سن ۔ اوٹ دا غنیمت سمجھے تے وقت دا انتظار کردے سن ۔
تیز نظر سپہ سالار عقل دی دور بین لگائے دیکھ رہیا سی۔ تے جتھے موقع دیکھدا سی۔ ویسی ہی مدد اوتھے پہنچاندا سی۔ فوراً فیلی توپ خانہ پہنچایا۔ کہ جس پہاڑی اُتے قبضہ کيتا اے۔ اس اُتے چڑھ جائو۔ نال ہی تے فوج پہنچی۔ اس نے دشمن دا بایاں پہلو آن ماریا۔ کئی جگہ لڑائی پڑ گئی۔ تے اوہ گھمسان پيا کہ پہلی لڑائی نوں وی گرد کر دتا۔ ہتھنالاں دی گولی ایداں دے موقع توں چلی کہ خاص قلب وچ پہنچی۔ جتھے مظفر کھڑا سی۔ اس دا دل ٹُٹ گیا۔ شکست دی بدنامی نوں غنیمت سمجھیا۔ تے نامظفر ہوئے کے بھج گیا۔ سپاہ دا بہت نقصان ہويا۔ بیشمار مال تے اسباب چھڈیا۔ مرزا خاں نے امرا نوں جنہاں جن اطراف اُتے مناسب دیکھیا۔ روانہ کيتا۔ تے آپ احمد آباد وچ آ کے ملک تے رعیت دے انتظام وچ مصروف ہويا۔
دربار وچ جدوں عرضداشت اس دی پڑھی گئی۔ اکبر بہت خوش ہويا۔ فرمان بھیج کر سب دے دل بڑھائے۔ مرزا خاں نوں خطاب خان خانی۔ خلعت بااسپ تے کمر خنجر مرصع۔ تمن توغ۔ منصب پنج ہزاری کہ انتہائے معراج امرا دی اے۔ عنایت ہويا۔ تے اوراں دے منصب وی دس ویہہ تے اٹھارہ تیس دی نسبت توں جداں مناسب دیکھے۔ بڑھائے۔ ایہ لطیفہ غیبی ۹۹۱ھ وچ واقع ہويا۔
بوہت سارے خطوط تے مراسلات دا اک پرانا مجموعہ میرے ہتھ آیا اے۔ ايسے فتح دے موقع اُتے خان خاناں نے ایرج اپنے بیٹے دے ناں اک خط۱؎ لکھیا سی۔ غور توں پڑھنے دے قابل اے۔ بوہت سارے اصلی حالات معرکہ جنگ دے اس توں کھلدے نيں۔ رفیقان منافق دی وفا یا بیوفائی آئینہ نظر آندی اے۔ اس دے لفظاں توں ٹپکتا اے۔ کہ دل درد بے کسی توں پانی پانی ہوئے رہیا سی۔ تے امید تے یاس جو ساعت بساعت اس اُتے نقش بناتے تے مٹاندے نيں سب نظر آندے نيں۔ ایہ رنگ ایداں دے ایداں دے قلم توں پھیریا اے کہ بادشاہ دے ہتھ وچ وی جا پئے۔ تاں بوہت سارے مطالب دل اُتے نقش کرے۔ تے ضرور بیٹے نوں لکھیا ہوئے گا کہ بطور خود حضور وچ لئے چلے جانا۔ اس توں ایہ وی معلوم ہُندا اے۔ کہ اوہ قادر الکلام کامل انشاء پرداز سی۔
۱؎۔ ایہ خط تتمے وچ دیکھو۔
اور اپنے مطلب نوں پوری تاثیر دے نال ادا کردا سی۔ اقبال دی کامیابی۔ عہدے دی ترقی غرض اس وقت مرزا خاں دی عمر کم تے بیش ویہہ برس دی ہوئے گی۔ کہ اوہ دولت خدا نے دی۔ جو باپ نوں وی آخیر عمر وچ جا کے نصیب ہوئی سی۔
حکومت تے فرمانروائی دولت تے نعمت سامان امیری دا مزا وی جوانی ہی وچ اے۔ کہ اوہ وی وڈی دولت اے۔ اقبال مند لوک نيں۔ جنہاں نوں ساری دولتاں خدا نال دے۔ امیری تے امیری دے لوازمات۔ اچھے لباس۔ اچھی سواری۔ اچھے مکانات جوان ہی دے لئی زیبا نيں۔ جوانی ہوئے تاں چنگا کھانا وی مزا دیندا اے۔ تے انگ لگدا اے۔ بڈھے بچارہ دے لئی ہوئے بھی۔ تاں مزا نئيں۔ بڈھا چنگا لباس پہندا اے۔ ہتھیار سج کر گھوڑے اُتے چڑھدا اے۔ کمر جھکی اے۔ شانے ڈھلکے ہوئے نيں۔ لوک دیکھ کے ہنس دیندے نيں۔ بلکہ اپنے تئاں دیکھ کے آپ شرم آندی اے۔ ہاے ع
جوانی کجائی کہ یادت بخیر
لطیفہ
شیر شاہ نوں ترقی دیاں منزلاں طے کر نے وچ اِنّا عرصہ کھنچا کہ تاج شاہی سر تک آندے آندے خود بڑھاپا آ گیا۔ بادشاہ ہويا تاں سر سفید۔ ڈاڑھی بگلا۔ منہ اُتے جھریاں۔ اکھاں عینک دی محتاج۔ جدوں لباس پہندا۔ تے زیور بادشاہی سجتا۔ تاں آئینہ سامنے دھریا ہُندا سی۔ کہندا سی۔ عید تاں ہوئی۔ مگر شام ہُندے ہوئے۔
لطیفہ۔ دلی نوں خدا مغفرت کرے۔ ہر بادشاہ نوں ایہی شوق رہیا اے۔ کہ اس شہر وچ شان تے شکوہ دا جلوس دکھائاں۔ شیر شاہ بادشاہ ہويا۔ تاں اس نے وی اوتھے آ کے جشن کيتا۔ شام دے وقت مصاحباں دے نال جریدہ سوار ہويا۔ تے بازار وچ نکلیا کہ سب نوں دیکھے۔ تے اپنے تئاں دکھائے۔ دو بڑھیاں اشراف زادی فلک دی ماری دن بھر چرخہ کاندا کردیاں سن۔ شام نوں جا کے سوت بیچ لیایا کردیاں سن۔ اس وقت اوہ وی برقعہ اوڑھ کر نکلیاں سن۔ سواری دی آمد آمد سن کر کنارے کھڑی ہوئے گئياں۔ کہ نويں بادشاہ نوں دیکھو۔ شیر شاہ گھوڑے اُتے سوار باگ ڈھیلی چھڈے آہستہ آہستہ چلے جاندے سن ۔ اک نے دوسری توں کہیا بوا! تسيں نے دیکھیا۔ دوسری بولی۔ ہاں بوا دیکھیا پہلی بولی کہ دلہن نوں دلہا ملا۔ مگر بوڑھا ملا۔ شیر شاہ وی پاس پہنچ چکيا سی۔ اس نے سن لیا۔ جھٹ سینہ ابھارا تے باگ کھچ کر گھوڑے نوں گدگدایا۔ خدا جانے عربی سی یا کٹھیاواڑ۔ اچھلنے کودنے لگا۔ دوسری بڑھیا بولی۔ اے بوا۔ اوہ تاں بڈھا وی اے۔ تے مسخرا وی اے۔
اتفاق۔ اس عالم وچ کہ بادشاہ نوں بہت خبر ہائے پریشان پہنچدتیاں سن۔ ہر وقت اس فکر وچ رہندے سن ۔ میر فتح اللہ شیرازی توں سوال کيتا۔ کہ لڑائی دا انجام کيتا ہوئے گا۔ انہاں نے اصطرلاب لگیا کر طالع وقت کڈیا۔ ستارےآں دے مقام تے حرکات آسمانی نوں دیکھ کے حکم لگیا دتا کہ دو جگہ میدان کارزار ہوئے گا تے دونے جگہ فتح حضور دی ہوئے گی۔ اتفاق اے۔ کہ ایسا ہی ہويا۔
کسی مورخ نے ایہ کیفیت نئيں دکھادی کہ جدوں مرزا خاں دے کارنامے اوتھے کوہ خانخانی دے سامان تیار کر رہے سن ۔ا س وقت دربار اکبر ی وچ کیہ عالم ہوئے رہیا سی۔ البتہ ابوالفضل نے اک خط مبارک باد وچ خان خاناں نوں لکھیا اے۔ اوہی بشرے والا رقعہ اے۔ جو اج تک اپنی بلندی مضامین تے دشواری عبارت تے فصاحت تے بلاغت دے زور شور توں اہل کمال وچ شہرۂ آفاق اے۔ اس توں معلوم ہُندا اے۔ کہ چند روز جو گجرات توں خبر نہ پہنچی۔ تاں دنیا دے لوک ہزاراں ہوائیاں اڑا رہے سن ۔ اس دے تے اس دے باپ دے دشمن کمین گاہاں توں نکلے سن ۔ خوش ہُندے سن ۔ تے دوستاں توں چھیڑ چھیڑ کر حال پُچھدے سن ۔ اکبر اُتے وی طنز کردے سن ۔ کہ دکن دا ملک تے ملک وی بگڑا ہويا۔ ایداں دے نازک موقع وچ کہ دو بڈھے سپہ سالار مات کھا چکے۔ اک نوجوان ناتجربہ کار نوں بھیجنا چہ معنی دارد۔ بہلا ایہ سپہ سالار اے ؟ ایہ تاں مجلس آرائی دا سنگار اے۔ اسنوں معرکۂ جنگ توں کيتا تعلق۔ بیرم خانی ہويا خواہ وی دم بخود سن ۔ تے اکبر وی چپ سی۔ چنانچہ الہ آباد توں قلعہ دی بنیاد رکھ دے جلد پھرا کہ آگرہ توں سوار ہوئے کے فیر یلغار کرے۔ تے خود جا کے لڑائی نوں سنبھالے۔ کوڑا گھاٹم پور وچ پہنچیا سی جو فتح دی خبر پائی۔ نہایت خوش ہويا۔ تے شکر کے سجدے بجا لیایا۔ دو رخے دو غلاں نے فوراً گفتار دی رفتار بدلی۔ جھک جھک کر کہنے لگے۔ حضور ہی دی جوہر شناس اکھ سی۔ کہ جوہر قابلیت نوں تاڑ لیا۔ پرانے پرانے جاں نثار موجود سن ۔ مگر حضور نے ايسے نوں بھیجیا۔
غرض ايسے وقت حکم ہوئے گیا۔ کہ نقار خانہ توں تہنیت دی نوبت بجے۔ خط مذکور توں ایہ وی معلوم ہُندا اے۔ کہ اس زمانہ وچ بنجارہ دے چودھریاں تے مہاجناں دی معرفت بہت جلد خبر پہنچیا کردی سی۔ پہلے کشنا چودھری نے خبر دتی۔ فیر امرائے لشکر کے وی عرائض پہنچے۔ اکبر نے وڈی آفرین دی وڈی تحسین دی تے کہیا۔ کہ اس دے باپ دا خان خانی خطاب اسنوں دے دو۔ خوشی دی مقدار اس توں سمجھ لو۔ کہ خط مذکور وچ شیخ صاحب لکھدے نيں۔ جس وقت نقارہ خانہ توں نوبت دا غل ہويا۔ دوست تے دشمن خوشحالی وچ برابر ہوئے رہے سن ۔ تے گل تاں ایہ اے۔ کہ خطاب تے منصب کچھ وی نہ ملدا۔ تاں وی درحقیقت تسيں توں اوہ بن آئی اے۔ کہ اہل زمانہ تے دشمناں دے دل داغ داغ ہوئے جاواں۔ ایسا عالی خطاب جس دی پنج ہزار امیر آرزوئاں کردے سن ۔ پہلے ہی مل جانا خیال روزگار وچ وی نہ آندا سی۔ چہ جائے کہ منصب وی مل گیا۔
اس توں ایہ وی معلوم ہُندا اے۔ کہ دو فتحاں دے بعد مرزا خاںنے ابوالفضل نوں تے نال ہی حکیم ہمام نوں خط لکھیا سی۔ اس خط وچ غالباً دل دی پریشانی ظاہر کیتی سی۔ کہ امرا رفاقت توں جی چراندے نيں۔ تے ابوالفضل نوں خط دے آخر وچ قسماں دے کے لکھیا سی۔ کہ حضور توں عرض کرو۔ کہ مینوں بلا لاں جواب وچ شیخ لکھدے نيں۔ کہ ميں نے غور کر کے دیکھیا۔ کسی طرح مناسب نہ معلوم ہويا۔ فیر دوستاں دی صلاحاں ہوئیاں۔ رائے ايسے اُتے متفق ہوئی۔ کہ مضر نئيں اے۔ کہہ دو امید اے۔ تاں فائدہ ہی دی اے خیر افراط شوق اُتے ڈھال کر عرض کيتا۔ اکبر نے نہایت حیران ہوئے کے کہیا۔ کہ نيں اس وقت وچ آنا کیواں دا۔ حکیم نے اپنی لسانی تے سخن وری دی معجون تیار کر کے گلاں بناواں۔ فیر وی شیخ لکھدا اے۔ میرے نزدیک جس طرح انہاں گلاں توں حضور دا تعجب رفع نئيں ہويا۔ ايسے طرح کچھ ضرر وی نئيں ہويا۔
خان خاناں نے بعد اس دے جو عرضداشت لکھی تاں بہت ساریاں معروضات دے ذیل وچ ٹوڈرمل دے لئی وی درخواست کيتی سی۔ تے ایہ وی عرض کيتی سی۔ کہ حضور خود اس ملک اُتے سایۂ اقبال ڈالاں۔ اکبر نے وی ارادہ کيتا سی۔ کہ ماہ آیندہ وچ نوروز اے۔ جشن کر کے روانہ ہوئے ں۔ مگر خزانہ دی روانگی تے اور درخواستاں دے سرانجام دا حکم دے دتا۔ تے تعمیل وی ہوئے گئی۔ خود نئيں گئے۔
خط مذکور وچ ابوالفضل نے لکھیا اے۔ کہ تواڈے خط توں وڈا اضطراب پایا جاندا اے۔ تے اس مضمون اُتے بزرگانہ تے دوستانہ بوہت سارے فقرے لکھے نيں۔ شیخ نے ٹوڈرمل دے بلانے نوں وی چنگا نئيں سمجھیا اے۔ تے ایہ گل شیخ دی درست سی۔ لیکن نوجوان سپہ سالار اُتے جدوں مہم عظیم دا پہاڑ تے ذمہ داری دا آسمان ٹُٹ پيا۔ تے ملک نوں دیکھیا۔ کہ اس سرے توں اس سرے تک اگ لگی ہوئی اے۔ رفیقاں نوں دیکھے۔ تاں گرگان کہن نيں۔ تے بادشاہ نے ماتحت کر دئیے نيں۔ تے ایسا موقع آن پيا اے۔ کہ اکھ سامنے نئيں کر سکدے۔ اوہ ناچار مجلس مصلحت وچ آندے سن ۔ لیکن گم سم بیٹھدے سن ۔ صلاح پُچھو۔ تاں گل بات اُتے وکھ ہُندے سن ۔ کہندے سن تاں ایہ کہ اسيں تاں ماتحت نيں۔ آپ خدمت فرماواں ۔بسروچشم حاضر نيں۔ تے اپنے رفقا دی خلوتاں وچ بیٹھ کر خدا جانے کیہ کيتا کہندے سن ۔ نوجوان نوں اوہ خبراں پہنچدتیاں سن۔ ایسی حالت وچ ابوالفضل جداں مستقل شخص دے سوا کیہڑی۔ جو نہ گھبرائے۔ جنہاں لوکاں نوں انسان دلی دوست سمجھدا اے۔ انہاں دے سامنے دل کھول کر بخار نکالدا اے۔ تے صاف صاف جو حال ہُندا اے۔ کہندا اے۔ بیشک اس نوجوان نے دل دی جو حالت سی۔ لکھ دتی ہوئے گی۔ تے ایہی وجہ راجہ ٹوڈرمل نوں بلانے دی ہوئے گی۔ کیونجے راجہ خان خاناں دا دوست صادق ہوئے یا نہ ہوئے۔ لیکن اک کارگذار تجربہ کار اہل کار سی۔ تے خالص نیت توں سلطنت دا خیر خواہ سی۔ ایسا نہ سی۔ کہ کسی دی دشمنی دے لئی بادشاہ دے کم نوں خراب کر دے۔ تے وڈی گل ایہ سی۔ کہ اکبر نوں اس اُتے پورا اعتبار سی۔
بادشاہ دے خود تشریف لیانے دی جو التجا دی سی۔ بیشک نوجوان دا دل چاہندا ہوئے گا۔ کہ جس نے مینوں پالیا ۔ جس نے مینوں تعلیم تے تربیت کيتا۔ اس دی اکھاں دے سامنے جاں فشانیاں دکھائاں کہ وچ کیہ کردا ہون۔ تے ایہ پرانے پاپی کيتا کردے نيں۔ تے شاید ایہ وی ہوئے ۔ کہ ایہ میرے رفقا تے ملازم حق نمک اُتے جاناں قربان کر رہے نيں۔ انہاں نوں حسب دلخواہ انعام تے اکرام دلوائاں۔
(اس وقت خان خاناں دا تے شیخ دا معاملہ کِداں سی) ایہی تصور کرو۔ کہ اک دربار دے دو اسيں عمر ملازم نيں۔ خانخاناں گویا اک نوجوان۔ خوش اخلاق۔ خوش صحبت۔ پہلو سبز ۔ سخن فہم امیر زادہ اے۔ خواہ دربار ہوئے۔ خواجہ جلسۂ علمی ہوئے۔ خواہ سواری۔ شکاری۔ ہر اک جگہ اُتے خلوت تے جلوت وچ بلکہ محلےآں وچ وی پہنچکيا سی۔ دل لگی دے کھیل تماشے ہون۔ تاں مصاحب موافق اے ابوالفضل اک عالم انشا پرداز۔ خوش اخلاق۔ خوش صحبت اے۔ کہ دربار تے خلوت تے بعض صحبتاں وچ حاضر رہندا اے۔ خانخاناں نوں اس دے کمال تے دانائی تے خوبی تقریر تے تحریر نے اپنا عاشق کر رکھیا اے۔ تے ابوالفضل اس دے اخلاق تے خوش صحبتی دے سبب توں تے اس محبت توں کہ ایہ نوجوان میرے کلام تے کمال دا قدردان اے۔ تے اس مصلحت توں کہ بادشاہ دے پاس دا ہر دم حاضر باش اے۔ اسنوں غنیمت سمجھدا اے۔ تے وڈی گل ایہ اے۔ کہ جاندا اے۔ جس امر وچ ميں ترقی کر سکدا ہون۔ اوہ اس دی راہ ترقی توں بالکل وکھ اے۔ نوجوان امیر زادہ توں کچھ خطر دا اندیشہ نئيں۔ تے ایہ وی تعجب نئيں کہ جدوں شیخ دے پرانے پرانے دشمن دربار اُتے ابر دی طرح چھائے ہون گے۔ اس وقت ایہ نوجوان دربار وچ شیخ دی ہويا باندھدا ہوئے گا۔ تے خلوت وچ بادشاہ دے دل اُتے اس دی طرف توں نیک خیالاں دے نقش بٹھاندا ہوئے گا۔
ابوالفضل۔ فیضی۔ خانخاناں۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام۔ میر فتح اللہ شیرازی وغیرہ وغیرہ مختلف اوقات وچ اک دوسرے دے گھر اُتے جمع ہُندے ہون گے۔ فیضی تے ابوالفضل دا اک مذہب سی۔ تے جو کچھ سی۔ سو معلوم اے۔ باقی سب دے دل شیعہ۔ ناں دے سنت جماعتہ مگر درحقیقت ایداں دے سن ۔ گویا سب مذہب انہاں نوں دے سن ۔ اس لئی آپس وچ سب رفیق تے معاون رہندے ہون گے۔ ہاں جو یک پہلو مذہب رکھدے ہون گے۔ اوہ انہاں توں ضرور کھٹک رکھدے ہون گے۔ تے ایہ وی ضرور اے۔ کہ جواناں دی جواناں توں ملت ہُندی اے۔ بڈھاں دی بڈھاں تاں۔ جواناں دی شگفتہ مزاجی تے خوشی طبعی کہ جو ش اصلی اے۔ بڈھے بچارے کتھے توں لاواں۔ خوش طبعی کرن گے۔ تاں بڈھے وی ہون گے۔ مسخرے وی ہون گے۔
صحبت پیر تے جواں راست نیاید ہر گز
تیر یک لحظہ بہ پہلوئے کماں ننیشند
استغفراللہ کدھر سی۔ تے کدھر آن پيا۔ مگر گلاں دے مصالحہ بغیر تاریخی حالات دا وی مزہ نئيں آندا۔
۹۹۲ھ وچ مظفر نے تیسری دفعہ سر اٹھایا۔ خانخاناں نے امرا نوں فوجاں دے کے کئی طرف توں بھیجیا۔ تے آپ جاں نثاراں نوں لے کے وکھ پہنچیا۔ مظفر نے اپنی حالت وچ مقابلہ دی طاقت نہ پائی۔ ا س لئے بھجیا۔ راجگان ملک تے زمینداران اطراف دے پاس وکیل دوڑاندا سی۔ تے تھاں تھاں بھجیا پھردا سی۔ پرت اُتے گذارہ کردا سی۔ تمام علاقے تباہ کر دئیے۔ بھلا اس طرح کدرے سلطنتاں قائم ہُندیاں نيں۔
خانخاناں نوں اک موقع اُتے جام نے خبر دتی۔ کہ اس وقت مظفر فلاں مقام اُتے اے۔ مستعد سپاہی تے چالاک گھوڑے ہون۔ تاں حالے گرفتار ہوئے جاندا اے۔ خانخاناں خود سوار ہوئے کے دوڑا۔ اوہ فیر وی ہتھ نہ آیا۔ معلوم ہويا کہ جام دونے طرف کارسازی کر رہیا سی۔ انہاں ترکتازاں وچ اِنّا فائدہ ہويا۔ کہ جو لوک مظفر دی رفاقت کر رہے سن ۔ اوہ اپنی خوشامداں دی سفارش لے کے رجوع ہوئے گئے۔ امین خاں غوری فرماں روائے جونا گڑھ نے اپنے بیٹے نوں تحفے تحائف دے کے خانخاناں دی خدمت وچ بھیجیا۔
مظفر نے دیکھیا ۔ کہ بہادر سپہ سالار تمام امرا سمیت ادھر اے۔ جام دے پاس اسباب ضروری رکھیا۔ تے بیٹے نوں اس دے دامن وچ چھپایا۔ آپ احمد آباد اُتے گھوڑے اٹھائے۔ تھانہ نیندی اُتے خانخاناں دے معتبر وفادار موجود سن ۔ اوتھے سخت مقابلہ ہويا۔ تے مظفر چھاتی اُتے دھکا کھا کر الٹا پھرا۔ خانخاناں نوں جدوں سازش دا حال معلوم ہويا۔ تاں وڈے خفا ہوئے۔ تے کہیا کہ جام نوں پھوڑ کر ٹھیکرا کے داں گا۔ فوج لے کے پہنچیا۔ کہ دفعتہ نواگرائاں توں چار کوس اُتے جا کے جھنڈا گاڑا۔ (یہ جام دا راجگڑھ سی) جام چکر وچ آئے۔ کمال عجز تے انکسار دے نال عرضی لکھی۔ شرزہ ہاتھی تے عجائب تے نفائس گراں بہا نال لے کے بیٹے نوں بھیجیا۔ صلح جوئی۔ امن تے امان ۔ تسلی تے دلاسا اکبر ی آئین سی۔ خانخاناں اکبر دے شاگرد رشید سن ۔ فیر آنا مصلحت سمجھے۔
اکبر نے حکیم عین الملک وغیرہ امرائے باتدبیر نوں سرحد دکن اُتے جاگیراں دے کے لگیا رکھیا سی۔ انہاں دی کارسازیاں وچ اک نتیجہ ایہ حاصل ہويا سی۔ کہ راجی علی خاں حاکم برہان پور دربار اکبر ی دی طرف رجوع ہوئے گیا سی۔ تے اس نظر توں کہ رشتۂ اتحاد مضبوط ہوئے۔ خداوند جتھے اس دے بھائی توں ابوالفضل دی بہن دی شادی کر دتی سی۔ راجی علی خاں اک کہن سال تجربہ کار ناں نوں برہان پور تے خاندیس دا حاکم سی۔ مگر تمام خاندیس تے دکن وچ اس دی تاثیر اثر برقی دی طرح دوڑی ہوئی سی تے امور سلطنت دے ماہر اسنوں ملک دکن دی کنجی کہیا کردے سن ۔
۹۹۳ھ وچ خانخاناں احمد آباد وچ بیٹھے اکبر ی سکہ بٹھا رہے سن ۔ کہ حکام دکن تے خاندیس آپس وچ بگڑے۔ راجی علی خاں نے ایلچی بھیجیا تے عرض کيتی دو ر بین توں دکھایا۔ کہ ملک دکن دا دستہ کھلا ہويا اے۔ ایہ اس آرزو اُتے مراداں منے بیٹھے سن ۔ انہاں نے امرا نوں جمع کر کے جلسۂ مشورت قائم کيتا۔ خانخاناں نوں حکم پہنچیا۔ اوہ وی یلغار کر کے احمد آباد توں فتح پور وچ پہنچے۔ تے ایہی صلاح ٹھیری کہ ملک مذکور دا تسخیر کر لینا قرین مصلحت اے۔ خانخاناں فیر احمد آباد نوں رخصت ہوئے گئے۔ تے خان اعظم مہم دکن دے سپہ سالار ہوئے کے روانہ ہوئے۔
خاں خاناں توں میدان خالی پا کر مظفر نے فیر احمد آباد دا ارادہ کيتا۔ جام نے اس دی عقل گنوائی۔ تے ایہ سمجھایا کہ پہلے جونا گڑھ نوں لو فیر احمد آباد نوں سمجھ لینا۔ اوہ اس دے سرور وچ مست ہوئے کے آپے توں باہر ہوئے گیا۔ تے فیر سنبھل کر بیٹھیا۔ امرائے بادشاہی نوں خبر لگی۔ ایہ سندے ہی دوڑے۔ اوہ الٹے ہی پائاں بھجیا۔ ايسے عرصہ وچ خان خاناں وی آن پہنچے۔ اوہ تاں نکل گیا سی۔ اطراف تے نواحی دے علاقے جو بچے ہوئے سن ۔ اوہ بندوبست وچ آ گئے۔
خان اعظم معہ امرائے شاہی دے ادھر گئے۔ تے لڑائیاں جاری ہوئیاں۔ احمد آباد گجرات سر راہ سی۔ تے دکن دی سرحد اُتے سی۔ اس مہم وچ وی اکبر نے خان خاناں نوں شامل کيتا سی۔ چنانچہ انشائے ابوالفضل وچ جو فرمان خان خاناں دے ناں اے۔ اگرچہ برائے ناں بیربر دے مرنے دا حال اے۔ مگر ايسے ضمن وچ لکھیا اے۔ کہ تواڈی عرضداشت پہنچی۔ ملک دے حالات جو لکھے نيں۔ اس توں خاطر جمع ہوئی۔ تسخیر دکن دی تجویز وچ جو جو گلاں تسيں نے لکھایاں نيں۔ پسندیدہ معلوم ہوئیاں۔ تواڈی وفور دانش تے کمال شجاعت توں امید اے۔ کہ عنقریب ايسے طرح ظہور وچ آئے گا۔ جداں کہ تسيں نے لکھیا اے۔ تے ملک بہت آسانی توں تسخیر ہوئے جائے گا۔ مگر تاریخاں توں معلوم ہُندا اے۔ کہ انہاں نے دل کھول کر خان اعظم دی مدد نئيں کيتی تے حق پُچھو تاں خان اعظم وی ایداں دے شخص نہ سن ۔ کہ کوئی سینہ صاف آدمی انہاں دی مدد کر سکے۔
اکبر دی دو اکھاں نہ سن۔ ہزار اکھاں سن۔ جنہاں وچوں اک دی نظر ملک موروثی اُتے سی۔ چند روز دے بعد ادھر تاں حکیم مرزا سوتیلا بھائی جس دے پاس ہمایوں دے وقت توں کابل دی حکومت سی۔ اوہ مر گیا۔ ادھر سنیا۔ کہ عبداللہ خاں اذبک حاکم ماوراء النہر نے دریائے جیہاں توں اتر کر بدخشاں اُتے وی قبضہ کر ليا۔ تے مرزا سلیمان نوں کڈ دتا۔ اس لئی بدخشاں اُتے لشکر بھیجنے دا ارادہ ہويا۔
یہ اوہی موقع اے کہ خان اعظم مہم دکن نوں برباد کر کے خود سرگردان انہاں دے پاس پہنچے۔ خان خاناں نے لوازم ضیافت سرانجام کر کے رخصت کيتا۔ تے خود فوج آراستہ لے کے روانہ ہويا۔ جدوں بڑودہ توں ہُندے ہوئے بھڑوچ وچ پہنچے تاں خان اعظم دے خط آئے۔ کہ ہن تاں برسات آ گئی۔ اس سال لڑائی موقوف۔ سال آئندہ وچ اسيں تسيں مل کے چلياں گے۔ خانخاناں احمد آباد نوں فیر آئے۔ تے ایہی وجہ اے کہ میر فتح اللہ شیرازی وی اوتھے موجود نيں اس معاملہ نوں پنج مہینے گذرے سن کہ:۔
ان دے پرچہ نویس قیامت سن ۔ انہاں نوں وی خبر پہنچی۔ نوجوان صاحب ہمت دے دل وچ امنگ آئی ہوئے گی۔ کہ جنہاں پہاڑاں اُتے میرے باپ نے شاہ جنت نشان (ہمایوں ) دی خدمت وچ جاں نثاریاں کيتیاں نيں۔ رات نوں رات۔ دن نوں دن نئيں سمجھیا۔ اوتھے چل کے وچ وی تلواراں ماراں دکن توں عرضداشت لکھی۔ کہ حضور نے مہم بدخشاں دا ارادہ مصمم فرما لیا اے۔ مینوں وی شوق پابوس بے قرار کردا اے۔ تے جی چاہندا اے۔ کہ انہاں پہاڑاں وچ فدوی وی رکاب پکڑے نال جاندا ہوئے۔
۹۹۵ھ وچ ایہ تے میر فتح اللہ شیرازی طلب ہوئے۔ انہاں نے اونٹھاں تے گھوڑےآں دی ڈاک بٹھائی تے یلغار کر کے آئے۔ بادشاہ نے ملک خاندیس دے احوال سنے۔ فتوحات دکن دے باب وچ مشورے ہوئے۔ تے کابل تے بدخشاں دی مہم اُتے گفتگوئاں ہوئیاں۔ بدخشاں دی مہم ملتوی رہی۔
مظفر نے وی ہمت نہ ہاری۔ کدی کھمبائت۔ کدی نادوت۔ کدی سورت۔ کدی پوربی۔ اتھنیر۔ کچھ وغیرہ ضلعے وچوں کدرے نہ کدرے سر نکالدا سی۔ اک جگہ شکست کھاندا سی۔ فیر ادھر ادھر توں حشری تے جنگلی لٹیرے سمیٹ کر دوسری جگہ آن موجود ہُندا سی۔ کدرے خانخاناں کدرے اس دے ماتحت امرا اسنوں ریلدے دھکیلدے پھردے سن ۔ تے ملک دے انتظام وچ مصروف سن ۔ انہاں وچ قلیچ خاں پرانا امیر سی۔ تے بناں وچ خواجہ نظام الدین نے ایداں دے جوہر جانفشانی دے دکھائے۔ کہ دیکھنے والےآں نوں وڈی وڈی امیداں ہوئیاں۔
۹۹۷ھ وچ خان اعظم نوں احمد آباد گجرات عنایت ہوئی۔ تے خان خاناں معہ امرائے فتحیاب بلائے گئے۔ باپ دے مراتب وچوں وکیل مطلق دا منصب برساں ہوئے سن کہ گھر توں نکل چکيا سی۔ ٹوڈر مل دے مرنے اُتے ۹۹۸ھ وچ فیر قبضہ وچ آیا۔ احمد آباد گجرات دے عوض جونپور عنایت ہويا۔
خان خاناں مہمات ملکی دے نال علمی خیال توں خالی نہ رہندا سی۔ ايسے سنہ وچ حسب الحکم واقعات بابری دا ترجمہ کر کے پیش کيتا۔ پسند تے مقبول ہويا۔
۹۹۹ھ / ۱۵۹۱ء وچ بادشاہ نے ملتان تے بھکر نوں خان خاناں دی جاگیر کيتا۔ تے امرائے بادشاہی تے لشکر دے کے کوئی لکھدا اے۔ قندھار دی مہم اُتے تے کوئی لکھدا اے ٹھٹھہ دی مہم اُتے بھیجیا۔ اکبر نامہ دی عبارت توں بو آئی۔ جس توں طبیعت وچ تلاش پیدا ہوئی۔ ادھر ادھر دیکھیا۔ کدرے پتہ نہ لگا۔ آخر میرے بچپن دے دوست مدد نوں آئے۔ یعنی ابوالفضل دے رقعے جو اس نے خان خاناں دے ناں لکھے سن ۔ تے ميں نے دبستان طفلی وچ بیٹھ کر یاد کيتے سن ۔ انہاں نے ایہ راز کھولیا۔ قندھار نوں اس وقت ایران تاں اپنا حق سمجھدا سی۔ کہ ہمایوں وعدہ کر آئے سن ۔ عبداللہ خاں کہندے سن کہ قندھار دے نال ایران نوں وی گھول کر پی جاواں۔ اکبر نے اس وقت دیکھیا کہ شہزادگان صفوی جو سلطنت ایران دی طرف توں حاکم نيں۔ اوہ شاہ توں آزردہ نيں۔ تے آپس وچ لڑ رہے نيں۔ تے رعایا ادھر رجوع اے۔ دونے بادشاہ اپنی اپنی مہمات وچ مصروف نيں۔ صلاحاں تاں مدت توں ہوئے رہیاں سن ہن تجویز ہوئی۔ کہ بیرم خاں نے مدت تک اوتھے حکومت کیتی اے۔ خانخاناں ملدا ن دے رستے فوج لے کے جاواں۔ انہاں نے کچھ تاں اس سبب توں کہ اوتھے دے معاملات جداں ہن دیکھدے ہوئے اس وقت اس توں وی زیادہ پیچیدہ تے خطرناک سن ۔ دوسرے ہندوستان ی لو گ برفانی ملکاں دے سفر توں بہت ڈردے نيں۔ تے ایتھے دی فوج وچ زیادہ تر ہندوستان ی ہُندے نيں۔ تیسرے اس سبب توں کہ اوتھے دی مہماں وچ روپیہ دا وڈا خرچ اے۔ تے خان خاناں دے ہتھ روپیہ دے دشمن سن ۔ ع
چیل دے گھونسلے وچ ماس کتھے
غرض کچھ اپنی رائے رفیقاں دی صلاح توں عرض کيتی کہ پہلے ٹھٹھہ دا ملک میری جاگیر وچ شامل کے دتا جائے۔ فیر قندھار اُتے فوج لے کے جائاں۔ اس دی رائے وی مصلحت توں خالی نہ سی۔ اوہ دور باں تے باخبر شخص سی۔ ہزاراں تجربہ کار واقف حال افغان خراسانی ایران ی تورانی اس دے دستر خوان اُتے کھانے کھا رہے سن ۔ اوہ جاندا سی۔ کہ گجرات دے جنگل وچ جا کے نقارے بجاندے پھرے۔ ایہ گل تے اے قندھار شہد دا چھدا اے۔ ایران تاں ران ہر اک دا اس اُتے دانت اے۔ دو شیراں دے منہ توں شکار جھپٹنا تے سامنے بیٹھ کر کھانا کچھ بچےآں دا کھیل نئيں۔
معلوم ہُندا اے۔ کہ بادشاہی مرضی ایہی سی۔ کہ سِدھے قندھار اُتے پہنچو۔ انہاں نے تے انہاں دے رفیقاں نے صلاح نوں اس طرف پھیریا۔ کہ ٹھٹھہ رستہ وچوں صاف کرکے قبضہ کرنا چاہیے۔ ابوالفضل دی وی ایہی رائے سی۔ کہ ٹھٹھہ دا خیال نہ کرنا چاہیے۔ چنانچہ اک خط وچ لکھدے نيں کہ تواڈے فراق وچ مینوں ایہ یہ غم نيں۔ از انجملہ ایہ کہ تسخیر قندھار نوں چھڈ کے ٹھٹھہ دا رخ کيتا۔
ان خطےآں توں ایہ وی معلوم ہُندا اے۔ کہ ۹۹۹ھ دے اخیر وچ فوج روانہ ہوئی۔ مگر اندر اندر خدا جانے کدوں توں تیاریاں ہوئے رہیاں سن۔ کیونجے ۹۹۸ھ دے خط وچ شیخ خا ن خاناں نوں لکھدا اے۔ ہزار ہزار شکر کہ فتح تے فیروزی دی ہواواں چلنے لگياں۔ امید اے کہ عنقریب ایہ ولایت فتح ہوئے جائے دیکھنا عزم قندھار تے فتح ٹھٹھہ نوں تے زمانہ اُتے نہ ڈالنا کہ وقت تے موقع گذرا جاندا اے۔ وڈی گل ایہی اے۔ کہ چاہوئے تاں جو لوک اردو وچ بیکار نيں انہاں نوں منگ لو تے ایہ خدمت لے کے ٹھٹھہ دی جاگیر وچ قبول کرو۔ مینوں ہزار سالہ تجربہ کار سمجھ کر جے ایہ گل مان لو گے تاں ممکن اے کہ ایہ کم ہوئے جائے گا۔ ایہ خط اس وقت دا اے۔ جدوں کہ خان خاناں نوں جونپور دا علاقہ ملیا ہويا سی۔ تے قندھار دے لئی اندر اندر گفتگوئاں ہوئے رہیاں سن۔ تے سلطنت دے معاملے وچ خدا جانے حکم احکام حساب کتاب دے کیہ کيتا الجھاوے ہون گے۔ چنانچہ لکھدے نيں۔ پیارے میری تلخ گوئیاں وچ ہمیشہ خوش رہ کے غم نوں ذرا دل وچ راہ نہ دو۔ جے بعض حسب الحکمی فرماناں وچ (کہ اوہ وی اک ظاہری گل دے سوا تے کچھ نئيں) چند حرف سخت یا غم آور لکھاں تاں گلشن خاطر نوں عین بہار وچ خزاں نہ کرو تے بدگمان نہ ہوئے۔ پرگنہ دے خالصہ کرنے وچ تے معاملہ بقایا وچ تے جو کچھ اس دے عوض جونپور توں لیا اے۔ انہاں سب گلاں نوں طول نہ دینا چاہیے۔ ایہ طرز تے لوکاں دی اے ۔ تسيں تے رستہ دے لوک ہوئے۔
از جان تے دل گوید کسے پیش چناں جانانہ
از سیم تے زر گوید کسے پیش چناں اسکندر
یعنی تماریا تے بادشاہ دا تے معاملہ اے۔ شکر اے کہ تواڈی عبارتاں مفصل گوش گذار نئيں ہوئیاں فیر وی وقت تے کلمہ مناسب وچ ادا ہوئے گئياں۔ درگاہ الٰہی وچ گریہ تے زاری رات دن خلوت دی حالت وچ لازم سمجھو۔ بہت خوشی حرام۔ شکستہ دلاں دے اگے گدائی۔ بے دلاں دی دلداری بہت کردے رہوئے۔ وغیرہ وغیرہ دیکھو۔ موقع وقت اے۔ اک جگہ خان خاناں نے اپنے خط وچ شائد لکھیا اے کہ فلاں فلاں کتاب تاں جلسہ وچ پڑھی جاندی اے۔ تے کیہ کہندے ہوئے۔ آپ فرماندے نيں کہ شاہنامہ تے تیمور نامہ وغیرہ کتاباں تاں اس لئی لکھی سن کہ بنائے گفتار اس اندار اُتے آئے۔ اصلاح نفس مطلوب اے تاں اس دے لئی اخلاق ناصری۔ جلالی۔ حدیقہ۔ مہولکات تے منجیات ۔ کیمیا توں سعادت وغیرہ وغیرہ نيں۔
خط مذکور وچ لکھدے نيں۔ شکر خدا کہ برادر گرامی حکیم ہمام دے آدمی دے ہتھ جو خط بھیجیا سی۔ اوہ پہنچیا پہلے تاں اس دے پہنچنے توں فیر دیکھنے توں فیر سمجھنے توں دل پھُل سا کھل گیا۔ خصوصاً اس گل توں کہ ترکمان لوک قندھار توں استقبال نوں آئے نيں۔ تواڈا مصمم ارادہ جو ایران دی طرف اے سو طرح خوشی دا سرمایہ ہويا وغیرہ وغیرہ۔ میرے پیارے اس فوج کشی وچ جو کہ پیش آئی اے۔ اعزاز تے ناں بلند روپیہ توں خریدتا جاندا اے۔ دس دے پندرہ ۔ تے دس دے ویہہ قرض لو تے خریداری وچ وڈی کوشش کرو۔ روپیہ ناموری دا پچھ لگو اے۔ تے اقبال دی طرح خواہ مخواہ دروازہ دی کنڈی ہوئے جاندا اے۔ جداں کسان دے کھیت وچ گھاہ تے سبزہ خود رو وغیرہ وغیرہ۔
اک ہور خط دی تمہید وی اٹھائی اے۔ کہ سفر دا ارادہ۔ بادشاہی رخصت ۔ فتح قندھار تے ٹھٹھہ وغیرہ دی طرح مبارک ہوئے۔
اک ہور خط وچ لکھدے نيں۔ جو احکام بادشاہی سن ۔ انہاں دا فرمان مرتب کر کے (تواڈے نام) بھیج دتا اے۔ تسيں نے لکھیا سی۔ کہ ایران تے توران نوں حضور توں مراسلات جاری ہون۔ بے تکلف کہندا ہاں کہ بعینہٖ اوہی مضمون نيں۔ جو ميں نے سوچے سن ۔ عبارت تے لفظ ہی دا فرق ہوئے گا۔
اک ہور خط وچ لکھیا اے۔ ميں نے عہد کر ليا اے۔ کہ قندھار دی فتح (جو فتح ایران دا دیباچہ اے ) جدوں تک نہ سن لاں گا۔ نہ حکایت اشتیاق لکھاں گا نہ شکایت فراق۔ ہن ساری ہمت اس کم دی برآمد وچ صرف کردا ہون۔ جو بزرگ جتھے (اکبر ) خیر اندیش زمان (خود) دی پیش نہاد خاطر اے۔ تے سب دوست داراں دی مراد اے۔ چند حرف لکھدا ہون۔ امید اے۔ کہ خرد دوربین تواڈی سماعت تک پہنچائے تسيں سوداگر زر طلب یا پرانے سپاہی دن کٹنے والے نئيں۔ جو سمجھاں کہ مہم ٹھٹھہ نوں قندھار اُتے ترجیح دو گئے تے کلام نوں طول داں۔ ڈر تاں ہمراہیاں دا اے۔ کہ کوتاہ اندیش عزت بیچ کر روپیہ دے خریدتا ر نيں۔ ایسا نہ ہوئے کہ میرے محبوب مزاج دے دل اُتے اشتعال نوں ادھر ڈال دتیاں قندھار تے قندھار یاں دا حال معتبر خبراں توں نواں معلوم ہويا ہوئے گا۔ لکھاں کيتا؟ حاصل مطلب ایہ اے۔ کہ قندھار نوں ہر وقت آسان نئيں لے سکدے۔ برخلاف ٹھٹھہ کے۔ درمیان دے زمیندار بلوچ افغاناں نوں دلانال کيتی بولی بخشش دے ہتھ توں پہنا کر کے لشکر فیروزی وچ لگیا لو۔ تے وقت فرصت نوں غنیمت سمجھو۔ تاں کل الٰہی دے مضبوط بھرسے اُتے تکبیر کر کے چستی تے چالاکی توں قندھار دا رخ کرو۔ کمکی لوکاں دی راہ بہت نہ دیکھو۔ اگرچہ لوک بہت آن ملیاں گے۔ مگر رستہ ایہ اے۔ کہ داد تے دہش وچ کوشش نہ کرو۔ کہ جاہ تے عزت ايسے وچ اے۔ ہشیاری اوربردباری نوں سجے کھبے دا مصاحب رکھو۔ مجلس وچ چرچا ظفر نامہ۔ شاہنامہ۔ چنگیز نامہ دا چاہیے۔ اخلاق ناصری۔ مکتوبات شیخ ۔ شرف منیری تے حدیقہ دی سہی نئيں۔ اوہ ملک فقر دی گفتگو اے۔ وغیرہ وغیرہ ۔ فیر لکھدے نيں۔ بے شک مرزا جانی حاکم ٹھٹھہ نے ہمایوں دے نال عالم تباہی وچ وڈی بے وفائی دی سی۔ تے اکبر دے دل وچ ایہ کھٹک سی۔ فیر وی اکبر دی تے نال اس دے ابوالفضل تے امرائے دربار دی رائے ایہی سی۔ کہ شاہان ایران تے توران اپنے اپنے کم وچ لگے ہوئے نيں۔ قندھار دے لئی ایسا موقع فیر نہ ہتھ آئے گا۔ ٹھٹھہ نوں جدوں چاہن لے سکدے نيں۔
انہاں نے فیر کہیا کہ قندھار فقط ناں دا مٹھا اے۔ ملک بھُکھا اے۔ حاصل خاک نئيں بکہ خرچ نيں۔ کہ جنہاں دا کچھ حساب نئيں۔اور میرے پاس اس وقت کچھ نئيں۔ وچ بھُکھا۔ سپاہ بھوکيتی۔ خالی کیسہ لے کے جائاں گا۔ تاں کراں گا کيتا؟ جدوں ملتان توں بھکر تے ٹھٹھہ تک تمام ملک سندھ وچ اکبر ی نقارہ بجے گا۔ سمندر دا کنارہ اکبر ی تصرف وچ ہوئے گا۔ تاں قندھار خود بخود ہتھ آ جائے گا۔
بہرحال قندھار نوں روانہ ہوئے۔ مگر غزنی تے ہنگش پاس دا رستہ چھڈ کے ملتان تے بھکر ہوئے کے چلے۔ ملتان انہاں دی جاگیر سی۔ کچھ روپیہ دی تحصیل۔ کچھ فوج دی فراہمی۔ کچھ اگے دے بندوبستاں وچ تے دیر لگی۔ انجام نوں ایہی ٹھیری۔ کہ ٹھٹھہ دا فیصلہ کر دو۔ مرزا جانی حاکم ٹھٹھہ دی اِنّی خطا ضرور سی۔ کہ ہمایوں توں عالم تباہی وچ اچھی طرح پیش نہ آیا سی۔ تے اکبر دے دربار وچ وی تحفے تحائف گھلدا رہیا۔ خود حاضر نہ ہويا۔ اس لئی اس اُتے اعتبار نہ سی۔ چنانچہ نشان لشکر ادھر دی ہويا وچ لہرایا۔ فیضی نے تریخ کہی۔ قصد تتہ۔ ملتان توں نکلدے ہی بلوچاں دے سرداراں نے حاضر ہوئے کے عہد تے پیمان تازہ کيتے۔
مرزا جانی دے ایلچی حاضر ہوئے۔ کہ حضور دا لشکر قندھار اُتے جاندا اے۔ مناسب اے۔ کہ وچ وی اس مہم وچ نال ہون۔ مگر ملک وچ مفسداں نے سر اٹھایا اے۔ فوج خدمت گذاری نوں گھلدا ہاں انہاں نے ایلچی نوں وکھ اتارا۔ تے فوج دی رفتار تیز کيتی۔ خبر لگی۔ کہ قلعہ سیوان وچ آ گ لگ گئی اے۔ تے مدتاں دا جمع کیہ ہویا غلہ جل کے خاک سیاہ ہوئے گیا اے۔ مبارک شگون سمجھ کر تے وی قدم بڑھائے۔ فوج نے دریا دے رستے قلعہ سیوان دے تھلے توں نکل کے لکی نوں مار لیا۔ کسی دی نکسیر تک نہ پھوٹی۔ تے کنجی سندھ دی ہتھ آ گئی۔ ملک سندھ دے لئی ایسا اے۔ جداں کہ بنگالہ دے لئی گڈھی۔ تے کشمیر دے لئی بارہ مولہ۔ سپہ سالار نے قلعہ سیوان دا محاصرہ کے لیا۔ اس وقت ایہ حاکم نشین قلعہ سی۔ بنانے والے نے اک پہاڑی اُتے بنایا سی۔ چالیس گز خندق ست گز دی چوڑائی گویا لوہے دی دیوار سی۔ اٹھ کوس لمبا۔ چھ کوس چوڑا۔ تن شاخاں دریا دی اوتھے ملدی نيں۔ رعایا کچھ جزیرہ وچ تے کچھ کشتیاں وچ رہندی سی۔ اک سردار چند کشتیاں لے کے دفعتہ جا پيا۔ وڈی دولت ہتھ آئی۔ تے رعیت نے اطاعت کيتی۔
مرزا جانی سندے ہی فوج ہی کر آیا۔ نصیر پور دے گھاٹ اُتے ڈیرے ڈال دتے۔ اس دی اک طرف وڈا دریا سی۔ باقی طرفاں وچ نہراں نالے۔ تے انہاں دے کیچڑ بھلے قدرتی بچائو سن ۔ اوہ قلعہ بنا کے وچکار اُتریا (ریندے دا ملک اے اوتھے قلعہ بنا لینا کچھ مشکل نئيں) تے توپخانہ تے جنگی کشتیاں توں اسنوں استحکام دتا۔ خان خاناں وی اٹھیا کھڑا ہويا۔ اکبر نے جیسلمیر تے امر کوٹ دے رستے تے فوج بھیجی سی۔ اوہ وی آن پہنچی۔ سپہ سالار نے اک سردار نوں اپنی جگہ چھڈیا۔ کہ قلعہ والےآں نوں روکے رہے۔ تے رسد دے لئی رستہ جاری رہے۔ دشمن نے چھ کوس اُتے جا کے چھائونی کيتی۔ گرد اگرد دیوار تیار کر خاطر جمع توں بیٹھ گیا۔
غنیم دی طرف توں خسرو چرکس اس دا غلام سپہ سالار سی۔ اوہ جنگی کشتیاں تیار کر کے چلا۔ کل کشتیاں انہاں دی دو سو سن۔ تے سو کشتی جنگی۔ خبر اڑی۔ کہ فرنگیاں نے بندر ہرمز توں اس دی مدد نوں فوج بھیجی اے۔ ایہ وی ادھر توں ودھے۔ حریف کشتیاں چڑھائو اُتے لاندا سی۔ مگر بہائو توں وی تیز آندا سی۔ شام نیڑے سی۔ لڑائی دوسرے دن اُتے ملتوی رہی۔ خبر لگی۔ کہ مرزا جانی وی خشکی توں آندا اے۔ کئی سردار ايسے وقت فوج لے کے سوار ہوئے۔ تے اندھیری رات وچ ہويا دی طرح پانی اُتے توں گذر کر پار جا پہنچے۔ تے ایتھے دریا وچ صبح ہُندے ہی توپ چلنی شروع ہوئی۔ مگر عجیب تے غریب لڑائی سی۔ دشمن نے چاہیا ۔ کہ چڑھ آئے۔ پانی کم سی۔ تے سامنے توں پانی دا توڑ اس لئی نہ ودھ سکا۔ جو بہادر رات نوں پار اترے سن ۔ توپ دی آواز سندے ہی سیل دی طرح دریا دی طرف دوڑ پئے۔ کنارےآں اُتے آ کے چھا گئے۔ تے پانی اُتے اگ برسانے لگے۔ خان خاناں دے پاس جنگی کشتیاں کل پچیس سن۔ انہاں نوں نوں چھڈ دتا۔ ادھر توں بہائو اُتے جانا سی۔ اوہ موج دی طرح چلياں تے دم وچ تیر دے پلے اُتے جا پہنچاں۔ اگ دی برسات نے اک چھینٹا گولیاں دا ماریا تے پل دے پل وچ برچھی تے جمدھر اُتے نوبت آ گئی۔ بہادراں دا ایہ عالم سی۔ کہ کھولدے پانی دی طرح ابلے پڑدے سن ۔ کود نوں د کر دشمن دی کشتیاں وچ جا پئے۔ کشتیاں تے غراب مرغابیاں دی طرح تیرتی پھردیاں سن اک امیر کشتی نوں دوڑا کر خسرو خاں اُتے پہنچیا تے زخمی کيتا۔ پھڑ ہی لیا سی۔ مگر اک توپ پھٹ گئی۔ تے کشتی ڈُب گئی۔ پروانہ حریف دا نامی سردار اگ دی جگہ پانی وچ فنا ہويا۔ غنیم دے پاس فوج زیادہ۔ سامان پورا۔ مگر شکست پئی۔ چار کشتیاں سپاہ تے اسباب جنگ توں بھری ہوئی قید ہوئیاں۔ انہاں نوں وچ قیطور حرموز سی۔ حاکم حرموز اپنا اک معتبر ٹھٹھہ وچ رکھدا سی۔ ادھر دے تاجراں دے سب کاروبار وچ امین (ایجنٹ ) کہلاندا سی۔ جانی بیگ اسنوں نال لے آیا سی۔ تے اپنے بوہت سارے آدمیاں نوں فرنگی فوج دی وردی پہنا دتی سی۔
جے اس وقت گھوڑا اٹھائے مرزا جانی اُتے جا پڑدے۔ تاں حالے مہم تمام سی۔ مگر بے ہمتاں دی صلاح نے روک لیا۔ کہ دشمن ڈوبتا ڈوبتا سنبھل گیا۔
بادشاہی فوج بہت ساریاں۔ خشدی ميں امراء فوجاں لئے پھردے سن ۔ تے تھاں تھاں معرکے کردے سن ۔ چنانچہ اکثر مقام قبضہ وچ آئے۔ تے رعایا نے اطاعت کيتی۔ امر کوٹ دا راجہ اطاعت کر کے مدد نوں تیار ہويا۔ تے اس دے سبب توں ادھر دا رستہ صاف ہوئے گیا۔ اک مقام دی رعایا نے کوئاں وچ زہر ڈال دتا۔ ملک ریگستان پانی نایاب جو فوج بادشاہی اس رستہ گئی سی۔ عجب مصیبت وچ گرفتار ہوئی۔ نگاہاں خا دی طرف سن۔ کہ اقبال اکبر ی نے یاوری کيتی۔ بے موسم بادل آیا۔ تے مینہ برس گیا۔ تالاب بھر گئے۔ خدا نے اپنے بندےآں دیاں جاناں بچا لاں۔
مرزا جانی گھبرا گیا۔ مگر فوج دی بہتات تے لڑائی دے سامان اُتے خاطر جمع سی۔ جگہ دی مضبوطی دل نوں قوی کردی سی۔برسات دا وی بھروسا سی۔ اوہ سمجھیا ہويا سی۔ کہ نہراں نالے دریا توں زیادہ چڑھ جاواں گے۔ بادشاہی لشکر آپ گھبرا کر اٹھیا جائے گا۔ نہ جائے گا تاں گھر جائے گا۔ ادھر بادشاہی فوج نوں غلہ دی کمی نے بہت تنگ کيتا۔ سپہ سالار کدی چھائونی دے مقام بدلدا سی۔ کدی لشکر نوں ادھر ادھر ودڈیا سی۔ نال ہی دربار نوں عرضی کيتی۔ اکبر دا خیال دریائے مہمات دی مچھلی سی۔ امر کوٹ دے رستہ ادھر توں بہت کشتیاں وچ غلہ تے جنگی سامان توپ تفنگ تلوار تے لکھ روپیہ نقد فوراً روانہ ہويا۔
چون بیچاں بیچ ولایت دا اے۔ خانخاناں خود ایتھے چھائونی ڈال کر بیٹھیا۔ امراء نوں مختلف مقاماں اُتے روانہ کيتا۔ تے اک لشکر قلعہ سیوان پردریا دے رستے بھیجیا۔ مرزا جانی نوں خیال سی۔ کہ بادشاہی لشکر دریا دی لڑائی وچ کمزور اے۔ اس اُتے خود فوج لے کے چلا۔ کہ رستہ وچ ہتھ مارے۔ سپہ سالار بے خبر نہ سی۔ دولت ۱؎ خاں ۔ خواجہ مقیم تے دھارا پسر ٹوڈرمل وغیرہ نوں فوجاں دے نال کمک دے لئی بھیجیا۔ پہلی فوج گھبرا رہی سی۔ کہ ایہ دو دن وچ چالیس کوس رستہ لپیٹ کر جا پہنچے۔ تے ایہی معرکہ سی۔ جس وچ
دولت خاں لودھی سپہ سالار خانخاناں ۱۰۰۸ھ وچ احمد نگر دی فتح دے بعد درد قولنج توں مر گیا۔
خود مرزا جانی توں لشکر بادشاہی دا مقابلہ ہويا۔ امرا نے مشورت دا جلسہ کيتا۔ پہلے صلاح ہوئی۔ کہ خان خاناں توں تے فوج منگائو۔ مگر دشمن دی فوج دا اندازہ کر کے غلبہ رائے دا ايسے اُتے ہويا۔ کہ لڑ مرنا بہتر اے۔ ایہ دشمن توں چھ کوس اُتے پئے سن ۔ چار کوس ودھ کے استقبال کيتا۔ تے وڈے استقلال تے سوچ سمجھ دے نال لڑائی پائی۔ فتح دی خوش خبری ہويا اُتے آئی۔ کہ پہلے ادھر توں ادھر نوں چل رہی سی۔ لڑائی شروع ہُندے ہی رخ بدل گیا۔ امرا نے فوج دے چار پرے کر کے قلعہ بنھیا۔ تے لڑائی شروع کيتی۔ غنیم دے ہراول تے سجے دی فوج وڈے زور شور توں لڑی۔ امرائے شاہی نے جو کہ انہاں دے مقابل سن ۔ خوب مقابلہ کيتا۔ نامی سرداراں نے زخم اٹھائے مگر اپنے سامنے دی فوجاں نوں اٹھا کے کدرے دا کدرے سُٹ دتا۔ کھبے دی فوج نے وی اپنے سامنے دی فوج نوں لپیٹ کر الٹ دتا۔ غنیم دی فوج ہراول وچ خسرو چرکس سی۔ اس نے ہراول نوں دبا کے ایسا ریلا کہ کھبے نوں وی تہ تے بالیا کے دتا۔ بادشاہی ہروال شمشیر عرب سی۔ خوب ڈٹا۔ تے زخمی ہوئے کے گرا۔ رفیق میدان توں کڈ لے گئے۔ ہويا وی مدد نوں آئی۔ گرد تے آندھی دا ایہ عالم ہويا۔ کہ دشمن نوں اکھ نہ کھولنے دیندی سی۔ دایاں کدرے جا پيا۔ بایاں کدرے۔
دولت خان نے فوج شاہی دے قلب توں نکل کے خوب خوب ہتھ مارے۔ اس دا رفیق بہادر خاں حیران کھڑا سی تے قدرت الٰہی دا تماشا دیکھ رہیا سی۔ کہ دونے فوجاں دے انتظام درہم برہم نيں۔ دیکھئے کيتا ہُندا اے۔ ايسے ریل دھکیل وچ دو تن سردار اس دے پاس پہنچے۔ نال ہی خبر لگی کہ مرزا جانی چار پنج سو سواراں توں وکھ کھڑا اے۔ انہاں نے خد اپر توکل کر کے باگاں اٹھاواں۔ اکبر دا اقبال دیکھو کہ کل سو آدمی سن ۔ انہاں توں پائاں اکھڑ گئے۔ اک میدان وی نہ لڑیا۔ نوک دم بھج گیا۔ اس وقت دشمن دے اک ہاتھی نے دوستاں دی خوب مدد کيتی۔ مستی وچ آ کے ہتھیائی کرنے لگا۔ تے اپنی ہی فوج نوں برباد کردتا۔
دھارا رائے ٹوڈر مل دا بیٹا اس معرکہ وچ خوب ودھ ودھ کے لڑیا۔ اوہ ہراول وچ سی۔ افسوس کہ پیشانی اُتے نیزہ دا زخم کھا کر گھوڑے توں گرا۔ خوشا نصیب کہ سرخرو دنیا توں گیا۔ فیر وی کمبخت باپ دے حال اُتے افسوس کرنا چاہیے۔ کہ جوان بیٹے دا داغ بڑھاپے وچ دیکھیا۔ میدان وچ فتح دی روشنی ہوئے گئی سی۔ اِنّے وچ امرا نوں خبر لگی۔ کہ دشمن دی فوج بادشاہی لشکر کے ڈیراں نوں پرت رہی اے۔ ایہ پہلے توں گئے سن ۔ کہ لڑائی دے وقت پِچھا ماراں گے۔ خود پِچھے پہنچے۔ سندے ہی سرداراں نے گھوڑے اڑائے۔ تے باز دی طرح شکار اُتے گئے۔ بھگوڑوںنے جان نوں غنیمت سمجھیا۔ جو مال لیا سی۔ سُٹ کر بھج گئے۔ انہاں دے تن سو۔ خان خاناں دے سو آدمی ضائع ہوئے۔ مرز اکئی جگہ پلٹ کر ٹھیرا۔ مگر خدائی توں کون لڑے۔ اس لڑائی دا کسی نوں خیال وی نہ سی۔ چھائونی کدرے۔ میدان جنگ کدرے۔ سپہ سالار خود کدرے۔ سب نوں تائید آسمانی دا یقین ہوئے گیا۔ پنج ہزار نوں بارہ سو نے بھگا دتا۔
ایتھے تاں ایہ معرکہ ہويا۔ ادھر جس قلعہ نوں مرزا جانی نے برے وقت دی پناہ سمجھیا سی۔ خانخاناں اس اُتے جا پہنچیا۔ تے حملہ ہائے مردانہ توں مسمار دے دتا۔ مرزا جانی میدان جنگ توں بھج کر ادھر گیا سی۔ کہ گھر وچ بیٹھ کر کچھ تدبیر کرے۔ رستہ وچ سنیا ۔ کہ قلعہ میدان ہوئے گیا۔ تے اوتھے خان خاناں دی خمیہ گاہ اے۔ بہت حیران ہويا۔ غور تے تامل دے بعد ہالہ کنڈی توں چار کوس۔ سیوان توں چالیس کوس دریائے سندھ دے کنارہ اُتے جا کے دم لیا۔ تے اک قلعہ بنا کے بیٹھ گیا۔ وڈی گہری خندق گرد کھودی۔ خان خاناں وی پِچھے پِچھے پہنچیا۔ تے محاصرہ کے لیا۔
لڑائی دن رات جاری سی۔ توپ تے تفنگ جواب سوال کردے سن ۔ کہ ملک وچ وبا پئی۔ تے اتفاق ایہ کہ جو مردا سی سندھی مردا سی۔ فقرائے گوشہ نشین نے خواب دیکھے۔ کہ جدوں تک اکبر ی سکہ تے خطبہ جاری نہ ہوئے گا۔ ایہ بلا دفع نہ ہوئے گی۔ وبا ناشکری دی سزا اے۔ سرکشی توں توبہ کرو تاں دفع ہوئے۔ ایہ خواب جلد مشہور ہوئے۔ تے بندگان شاہی تے وی قوی دل ہوئے کے مستعد ہوئے گئے۔ ریگستان دا ملک اے۔ خاک تودے بناتے سن ۔ تے انہاں دی اوٹ وچ مورچے بڑھاندے جاندے سن ۔ رفتہ رفتہ قلعہ دے پاس جا پہنچے۔ محاصرہ ایسا تنگ ہويا ۔ کہ اہل قلعہ تنگ ہوئے کے بولی بزبان صلح کيتی کہانیاں سنانے لگے۔ بادشاہی لشکر وی خوراک توں تنگ ہوئے گیا سی۔ منظور کيتا۔ عہد ایہ ہويا کہ سیوستان دا علاقہ قلعہ سیوان سمیت تے ویہہ جنگی کشتیاں نذر کرے۔ مرزا ایرج یعنی سپہ سالار دے بیٹے نوں اپنی بیٹی دے۔ تے برسات دے بعد حاضر دربار ہوئے۔ خان خاناں نے جنگی مورچے اٹھائے۔ تے لڑائی دے میدان وچ شادی دے شامیانے تن گئے۔ مرزا نے برسات بسر کرنے نوں قلعہ خالی کر دتا۔
لطیفہ۔ خان خاناں دے دربار وچ جو شاعر لطائف تے ظرایف دے چمن کھلایا کردے سن ۔ انہاں وچ ملیا شکیبی شاعر سن ۔ انہاں نے اس لڑائی دی سرگذشت مثنوی وچ ادا کيتی تے حقیقت وچ طلسم کاری دکھادی خانخاناں اک شعر اُتے بہت خوش ہويا۔ تے ايسے وقت ہزار اشرفی دی۔
ہمائے کہ بر عرش کر دے خرام
گرفتی تے آزاد کردتی زدام
لطف ایہ اے۔ کہ جس وقت اس نے خانخاناں دے دربار وچ سنائی۔ مرزا جانی وی موجود سن ۔ انہاں نے وی ہزار ہی اشرفی دتی تے کہیا۔ رحمت خدا کہ مرا ہماگفتی جے شغال میگفتی زبانت کہ میگرفت۔
بادشاہ نے اس مہم وچ لکھ روپیہ اک دفعہ پنجاہ ہزار اک دفعہ فیر لکھ روپیہ لکھ من غلہ فیر سو وڈی توپاں تے توپچی دریا دے رستہ بھیجے۔ تے امرا وی اپنی اپنی فوجاں لے کے پہنچے۔ ۱۰۰۱ھ دے جشن نووزی وچ بمقام لاہور خان خاناں اسنوں لے کے حاضر ہوئے۔ ملازمت دے لئی دربار خاص ہويا۔ بادشاہ مسند اُتے سن ۔ اوہ کورنش تے آداب زمین بوس بجا لیایا۔ تن ہزاری منصب تے ٹھٹھہ دا ملک عنایت ہويا۔ تے اس قدر عنائتاں فرماواں۔ کہ اسنوں امید وی نہ سی۔ ساڈے مورخاں نوں اس گل دا خیال نئيں ہويا کہ انسان دے کاروبار توں اس دے دلی ارادےآں دے سراغ کڈدے۔ وچ کئی جگہ لکھ چکيا ہاں تے فیر کہندا ہون۔ اکبر نوں دریائی قوت ودھانے دا وڈا خیال سی۔ چنانچہ اس موقع اُتے تمام علاقہ اس دا ايسے نوں دے دتا۔ مگر بندرگاہ خالصہ ہوئے گئے۔ آزاد دی تائید کلام دے لئی اکبر دا مراسلہ جو کہ عبداللہ اوزبک دے ناں لکھیا اے۔ دفتر اول ابوالفضل وچ موجود اے۔
۱۰۰۳ھ وچ خان خاناں نوں فیر دکن دا سفر پیش آیا۔ مگر اس سفر مین اس نے کچھ کدورت تے نحوست وی اٹھائی۔ بنیاد مہم دی ایہ ہوئی۔ کہ اکبر نوں ملک دکن دا خیال تے خان اعظم دی ناکامی دا حال بھولا نہ سی۔ جو سفارتاں ادھر دے حاکماں دے پاس گئی سن۔ اوہ وی ناکام رہیاں سن۔ فیضی وی برہان الملک دے دربار توں کامیاب نہ آیا سی۔ کہ برہان الملک فرمانروائے احمد نگر مر گیا۔ ملک تاں مدت توں تہ تے بالا ہوئے رہیا سی۔ ہن معلوم ہويا۔ کہ تیرہ چودہ برس دا لڑکا تخت نشین ہويا اے۔ تے تختۂ حیات اس دا وی کنارۂ عدم اُتے لگیا چاہندا اے۔
اکبر نے مراد نوں (روم دی چوٹ پر) سلطان مراد بنا کے لشکر عظیم دے نال دکن اُتے روانہ کيتا۔ آپ پنجاب وچ آ کے مقام کیہ۔ کہ سرحد شمالی دا انتظام مضبوط رہے۔ مراد نے گجرات وچ پہنچ کے چھائونی پائی تے مہم دا سامان کرنے لگا۔ کہ اکبر ی اقبال نے اپنی عملداری جاری کيتی۔ امرائے عادل شاہ فوج لے کے آئے۔ کہ ملک نظام دا انتظام کرن۔ ابراہیم لشکر لے کے اس دے مقابلہ نوں گیا۔ احمد نگر توں چالیس کوس اُتے دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا۔ تے ابراہیم نے گلے اُتے تیر کھا کر میدان وچ جان دی۔ سبحان اللہ۔ کل بھائی نوں اَنھّا کر کے ہوش دی اکھاں وچ سرمہ دتا سی۔ اج خود دنیا توں اکھاں بند کر لین۔ ملک وچ طوائف الملوکی ہوئے کے عجب ہل چل پڑ گئی۔ میاں منجو نے مراد نوں عرضی بھیجی۔ کہ ایہ ملک لاوارث ہوئے گیا۔ مملکت برباد ہوئے رہی اے۔ حضور تشریف لاواں۔ تاں خانہ زاد خدمت نوں حاضر نيں۔
اکبر نوں جدوں ایہ خبر پہنچی۔ تاں خان زمان نوں روانگی دا حکم بھیجیا ۔ تے شہزادہ نوں لکھیا۔ کہ تیار رہوئے۔ مگر حملہ وچ تامل کرو۔ جس وقت خان خاناں پہنچے۔ اس وقت گھوڑے اٹھائو۔ تے احمد نگر وچ جا پڑو۔ شہزادہ نوں جدوں اول خطاب تے اختیارات ملے سن ۔ تاں صورت حال توں لوک سمجھے سن ۔ کہ تیز اے۔ تے عالی ہمت اے۔ خوب بادشاہت کريں گا۔ مگر اوہ تیزی فقط کوتاہ اندیشی تے خود پسندی تے سفلہ مزاجی نکلی۔ صادق محمد خاں وغیرہ اس دے سرداراں نوں مزاج وچ بہت دخل سی۔ اوہ سمجھے کہ جدوں خانخاناں آ گیا تاں اسيں بالائے طاق تے اس دی روشنی توں شاہزادہ دا چراغ وی مدھم ہوئے جائے گا۔ پہلے تاں انہاں نے وی پھونکی ہوئے گی۔ کہ اس دے آنے توں حضور دے اختیارات وچ فرق آ گیا۔ تے ہن جو فتح ہوئے گی اس دے ناں ہوئے گی۔ خان خاناں دے جاسوس وی موکلاں تے جناتاں دی طرح تھاں تھاں پھیلے رہندے سن ۔ تے تھاں تھاں دی خبراں پہنچاندے سن ۔ رستہ وچ خبر پائی۔ کہ برہان الملک مر گیا۔ تے عادل شاہ نے احمد نگر اُتے حملہ کيتا۔ نال خبر سنی۔ کہ امرائے احمد نگر نے شاہزادہ مراد نوں عرضی لکھ کے بلا لیا اے۔ تے اوہ احمد آباد توں روانہ ہويا چاہندا اے۔ ایہ خوشی خوشی چلا۔ مگر تقدیر نوں خوشی منظور نہ سی۔ اول تاں خانخاناں دا جانا کسی سردار سپاہی دا جانا نہ سی۔ اسنوں تیاری سپاہ وغیرہ وچ ضرور دیر لگی ہوئے گی۔ دوسرے مالوہ دے رستہ سفر کيتا۔ تیسرے بھیلہ اس دی جاگیر رستہ وچ آیا۔ اوتھے خواہ مخواہ ٹھیرنا پيا ہوئے گا۔ راستہ وچ راجائاں تے فرماں روائاں توں ملاقاتاں وی ہُندی ہاں گی۔ تے ظاہر اے۔ کہ انہاں دیاں ملاقاتاں فائدہ توں خالی نئيں۔ سب توں وڈی گل ایہ کہ برہان پور دے پاس پہنچیا۔ تاں راجی علی خاں حاکم خاندیس نال ملاقات ہوئے گئی۔ انہاں نے اپنی حکمت عملی تے حسن تقریر تے گرم جوشیاں دے جادو توں اسنوں رفاقت اُتے آمادہ کيتا۔ لیکن انہاں جادوئاں دا اثر کچھ نہ کچھ وقت چاہندا اے۔ اِنّے وچ شہزادہ دا فرمان آیا کہ مہم خراب ہُندی اے۔ جلد حاضر ہوئے۔ تے ہرکاراں نے خبر پہنچائی۔ کہ شہزادہ نے لشکر نوں اگے ودھایا اے۔ انہاں نے لکھیا ۔ کہ راجی علی خاں آنے نوں حاضر اے۔ تے فدوی چلا آیا۔ تاں اس مصلحت وچ خلل آ جائے گا۔ شہزادہ دے دل وچ کدورت تاں ہُندی ہی جاندی سی۔ ہن بہت ودھ گئی۔ خانخاناں نوں وی اس دے دربار دی خبراں برابر پہنچدتیاں سن۔ اس عرضی نے جو اوتھے رنگ دتا۔ اس دا حال سن کر اپنا لشکر فیل خانہ توپ خانہ وغیرہ وغیرہ تے اکثر امرا نوں پِچھے چھڈیا۔ آپ راجی علی خان نوں نال لے کے دوڑے۔ شہزادے نے سن کر ویہہ ہزار لشکر رکاب وچ لیا۔ تے اگے ودھ گیا۔ انہاں نے ماریا مار احمد نگر توں تیس کوس اُتے جا لیا۔ لگانے والےآں نے ایسی نئيں لگائی سی۔ جو وی سکے۔ پہلے دن تاں سلام ہی نصیب نہ ہويا۔ خان خاناں حیران کہ ہزار کارسازیاں توں ميں ایداں دے شکص نوں نال لیایا۔ جس دی رفاقت فتح تے اقبال دی فوج اے۔ ایہ حسن خدمت دا انعام ملا۔ دوسرے دن ملازمت ہوئی تاں شہزادہ تیوری چڑھائے منہ بنائے۔ ایہ وی خان خاناں سن ۔ رخصت ہوئے کے اپنے خمیاں وچ آئے۔ مگر بہت رنج۔ تے فکر ایہ کہ ایہ عقل تے تدبیر دا پتلا جو میرے نال آیا اے۔ اس حالت نوں دیکھ کے کيتا کہندا ہوئے گا تے جو جو کچھ ميں نے سمجھایا سی۔ اسنوں کيتا سجھا ہوئے گا۔ امرا تے لشکر جو پِچھے سی۔ اوہ آئے مصلحت وقت ایہ سی کہ انہاں دے آنے دی شان تے شوکت دکھاندے۔ انہاں نوں خدمتاں سپرد ہُندیاں۔ دل بڑھائے جاندے۔ ایتھے دل داری دے بدلے دل شکنی تے دل آزاری۔
ہر دم آزردگیٔ غیر سبب را چہ علاج
ما گذشتیم ز لطف تاں غضب را چہ علاج
وہ وی آخر خان خاناں سی۔ اٹھیا کر اپنے لشکر وچ چلا آیا۔ اس وقت سب دیاں اکھاں کھلاں۔ امیراں نوں دوڑایا۔ نامے لکھے۔ غرض جس طرح ہويا صفائی ہوئے گئی۔ مگر اس توں ایہ قاعدہ معلوم ہوئے گیا۔ کہ اک بالیاقت تے باسامان شخص جو سب کچھ کر سکدا اے۔ اوہ ماتحت ہوئے کے کچھ نئيں کر سکدا۔ بلکہ کم وی خراب ہُندا اے۔ تے اوہ خود وی خراب ہُندا اے۔
جن لوکاں نے خان خاناں دا ایہ حال کروایا۔ اوہ تے امیراں نوں کيتا خاطر وچ لاندے سن ۔ اوراں نوں وی بے عزت کرواندے سن ۔ اس لئی لشکر وچ ناراضگیاں عام ہوئے رہیاں سن۔ راجی علی خاں نوں وی خان خاناں دا مہمان سمجھ کر دربار وچ اک آدھ چکمہ دے دتا۔ غرض مہم دا رنگ بگڑنا شروع ہويا۔
اب ادھر دی سنو۔ کہ چاند بی بی برہان الملک دی حقیقی بہن حسین نظام شاہ دی بیٹی۔ علی عادل شاہ دی بی بی علاوہ عظمت خاندانی تے عفت ذاتی دے اپنی عقل تے تدبیر تے سخاوت تے شجاعت۔ قدردانی کمال پروری دے جواہرات توں جڑائو پتلی سی۔ اس واسطے نادرۃ الزمانی کہلاندی سی۔ تے اوہی ملک دی وارث رہ گئی سی۔ جدوں اس نے دیکھیا کہ ملک چلا۔ تے خاندان دا ناں مٹتا اے۔ تاں چہرہ دی نقاب توں ہمت دی کمر بنھ کر کھڑی ہوئے گئی۔ تے امرا نوں بلیا کے تسلی تے دلاسنوں دے نال سمجھایا۔ اوہ وی اکبر ی لشکر نوں دریا دی طرح لہراندا دیکھ کے اپنے تے ملک دے انجام نوں سوچے۔ جو عرضیاں شہزادہ نوں تے اس دے خان خاناں نوں بھیجی سن۔ انہاں اُتے بہت پچھتائے۔ سب نے مل کے مشورت کيتی۔ صلاح ٹھیری کہ چاند بی بی قلعہ احمد نگر وچ سلطنت دی وارث بن دے تخت اُتے بیٹھے۔ اسيں حق نمک ادا کرن۔ تے جتھے تک ہوئے سکے۔ احمد نگر نوں بچاواں۔
اس شاہ مزاج بیگم نے جنگ دے سامان۔ غلاں دے ذخیرے جمع کرنے شروع کيتے۔ دربار دے امیراں تے اطراف دے زمینداراں دی دلداری تے دلجوئی وچ مصروف ہوئی۔ احمد نگر نوں مضبوطی تے مورچہ بندی کر کے سد سکندر بنا لیا۔ بہادر شاہ بن ابراہیم شاہ نوں برائے ناں وارث ملک قرار دے کے تخت اُتے بٹھایا۔ اک سراد نوں بیجا پور بھیج کر ابراہیم عادل شاہ توں صلح کر لئی۔ جمعیت تے لشکر نوں لے کے اپنی جگہ قائم ہوئے گئی۔ تے اس استقلال تے انتظام توں مقابلہ کيتا۔ کہ مرداں دے ہوش اڑ گئے۔ تے خاص تے عام وچ چاند بی بی سلطان دا ناں ہوئے گیا۔
ایتھے ایہ بندوبست سن ۔ کہ شاہزادہ مراد امرائے کبار دے نال پہنچیا۔ تے فوج جرار نوں لئے شمال احمد نگر توں اس طرح گرا جداں پہاڑ توں سیل دریا بار گرے۔ ایہ فوج میدان نماز گاہ وچ ٹھیری۔ اک دستہ دلاوراں کا۔ چبوترہ دے میدان دی طرف ودھیا۔ چاند بی بی نے قلعہ توں دکھنی بہادراں نوں کڈیا۔ انہاں نے تیر تے تفنگ دے دہان تے بولی توں جواب سوال کيتے۔ قلعہ دے مورچاں توں گولے وی مارے۔ اس لئی فوج شاہی اگے نہ ودھ سکيتی۔ شام وی نیڑے سی۔ شاہزادہ تے تمام امیر باغ ہشت بہشت وچ کہ برہان نظام شاہ نے سر سبز تے سرفراز کيتا سی۔ اتر پئے۔ دوسرے دن شہر دی حفاظت تے اہل شہر دی دلداری وچ مصروف ہوئے۔ گلی کوچےآں وچ امان امان دی منادی کر دتی۔ تے ایسا کچھ کيتا کہ گھر گھر وچ آمین آمین تے سوداگر۔ مہاجن سب دی خاطر جمع ہوئے گئی۔ دوسرے دن شاہزادہ ۔ مرزا شاہ رخ۔ خانخاناں شہباز خاں کمبو۔ محمد صادق خاں۔ سید مرتضیٰ سبزداری۔ راجی علی خاں حاکم برہانپور۔ راجہ جگن ناتھ مان سنگھ دا چچا وغیرہ امرا جمع ہوئے۔ کمیٹی کر کے محاصرہ دا انتظام کيتا تے مورچے تقسیم ہوئے گئے۔
قلعہ گیری تے شہر داری دا کم نہایت اسلوب توں چل رہیا سی۔ کہ شہباز خاں نوں شجاعت دا جوش آیا۔ شہزادے تے سپہ سالار نوں خبر وی نہ کيتی۔ جمعیت کثیر لے کے گشت دے بہانہ نکلیا تے لشکر نوں اشارہ کيتا کہ امیر فقیر جو سامنے آئے پرت لو۔ دم دے دم وچ کیہ گھر کيتا بازار تمام احمد نگر تے برہان آباد لٹ کر ستیا ناس ہوئے گیا۔ تے چونکہ اپنے مذہب وچ نہایت تعصب رکھدا سی۔ اک مقام بارہ امام دا لنگر کہلاندا سی۔ تے اس دے پاس تمام شیعہ آباد سن ۔ سب کوقتل تے غارت کر کے دشت کربلا دا نقشہ کھچ دتا۔ شہزادہ تے خان خاناں سن کر حیران ہوئے گئے۔ اسنوں بلیا کے سخت ملامت کيتی۔ غارت گراں نے قتل ۔ قید۔ قصاص توں سزاواں پاواں۔ مگر کيتا ہوئے سکدا سی۔ جو ہونا سی ہوئے چکيا۔ غارت زداں دے پاس کپڑا تک نہ سی۔ رات دے پردہ وچ جلا وطن ہوئے کے نکل گئے۔
اس موقعہ اُتے میاں منجھو تاں احمد شاہ نوں باشاہ بنائے عادل شاہ دے سر اُتے بیٹھے سن ۔ (۲) اخلاص حبشی موندی شاہ گمنام نوں لئے دولت آباد دے علاقہ وچ پئے سن ۔ (۳) آہنگ خاں حبشی ستر برس دے بڈھے شاہ علی ابن برہان شاہ اول دے سرپر چتر لگائے کھڑے سن ۔ سب توں پہلے اخلاص خاں نے ہمت کيتی۔ دولت آباد دی طرف توں دس ہزار لشکر جمع کر کے احمد نگر دی طرف چلا۔ جدوں لشکر اکبر شاہی وچ ایہ خبر پہنچی تاں سپہ سالار نے پنج چھ ہزار دلاور انتخاب کيتے۔ دولت خاں لودھی نوں کہ انہاں دی سپاہ دا گذر سرہند سی۔ اس اُتے سپہ سالار کر کے روانہ کيتا۔ نہر گنگ دے کنارہ اُتے دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا۔ تے کشت تے خون عظیم دے بعد اخلاص خاں بھجے۔ لشکر بادشاہی نے لُٹ مار توں دل دا ارمان کڈیا۔ اوتھے پٹن دی طرف گھوڑے اٹھائے۔ شہر مذکور آبادی توں گلزار ہوئے رہیا سی۔ مگر اس طرح لٹا کہ کسی دے پاس پانی پینے نوں پیالہ تک نہ رہیا۔ انہاں گلاں نے اہل دکن نوں انہاں لوکاں توں بیزار کر دتا تے جو ہويا موافق ہوئے ئی سی۔ بگڑ گئی۔
میاں منجھو اگرچہ زور زر تے قوت لشکر رکھدا سی۔ مگر ا س دی چالاکی غضب سی۔ اس لئی چاند سلطان بیگم نے آہنگ خاں حبشی نوں لکھیا۔ کہ جس قدر ہوئے سکے۔ دکنی دلاوراں دی سپاہ فراہم کر کے حفاظت قلعہ دے لئی حاضر ہوئے۔ اوہ ست ہزار سوار لے کے احمد نگر نوں چلا۔ شاہ علی تے مرتضیٰ اس دے بیٹے نوں نال لیا۔ چھ کوس اُتے آ کے ٹھیرا۔ تے جاسوس نوں بھیج کر حال دریافت کيتا۔ کہ محاصرہ دا کیہ طور اے۔ تے کس پہلو اُتے زور زیادہ اے۔ کس پہلو اُتے کم۔ اس نے دیکھ بھال کر خبر پہنچائی۔ کہ قلعہ دی شرقی جانب خالی اے۔ حالے تک کسی نوں ادھر دا خیال نئيں۔ آہنگ خاں تیار ہويا۔
ادھر قدرت دا تماشا دیکھو کہ ايسے دن شاہزادہ نے گشت کر کے ایہ مقام دیکھیا تے خانخاناں نوں حکم دتا سی۔ کہ ادھر بندوبست تسيں بذات خود کرو۔ تے اوہ وی ايسے وقت ہشت بہشت توں اٹھیا کر ایتھے آن اُتریا تے جو مکانات پائے۔ انہاں اُتے قبضہ کر ليا۔ آہنگ خاں نے تن ہزار سوار انتخابی تے ہزار پیادہ توپچی نال لئے تے اندھیری رات وچ کالی چادر اوڑھ کر قلعہ دی طرف چلا۔ دونے حریف اک دوسرے توں بے خبر۔ خبر ہوئی تاں ايسے وقت کہ چھری کٹاری دے سوا بال بھر فرق نہ رہیا۔ خانخاناں فوراً دو سو دلیراں نوں لے کے عمارت عبادت خانہ دے کوٹھے اُتے چڑھ گیا تے تیر اندازی تے تفنگ بازی شروع کر دتی۔ انہاں دا میر شمشیر اوہی دولت خاں لودھی سندے ہی چار سو سواراں نوں لے کے دوڑا۔ ایہ اس دے اسيں ذات تے اسيں جان افغان سن ۔ جان توڑ کر اڑ گئے۔ پیر خاں دولت خاں دا بیٹا چھ سو بہادراں نوں لے کے کمک نوں پہنچیا۔ تے اندھیرے ہی وچ بزن بزن ہوئے نے لگی۔ آہنگ خاں نے دیکھیا۔ کہ اس حالت دے نال لڑنے وچ سوا مرنے دے کچھ فائدہ نئيں۔ معلوم ہويا کہ خان خاناں دی تمام فوج مقابلہ وچ مصروف اے۔ خیمہ تے خواب گاہ دی جانب خالی اے۔ چار سو دکنی دلیر تے شاہ علی دے بیٹے نوں لے کے گھوڑے مارے تے بھجیا بھج قلعہ وچ گھس ہی گیا۔ شاہ علی ستر برس دا بڈھا سی۔ اس دی ہمت نہ پئی۔ دم نوں غنیمت سمجھیا۔ تے باقی فوج نوں لے کے جس رستہ آیا سی ايسے رستہ بھجیا۔ دولت خاں نے اس دا پِچھا نہ چھڈیا ماریا مار دوڑا دوڑ نو سو آدمی کٹ کر الٹا پھرا۔
بادشاہی لشکر گرد پيا سی۔ مورچے امرا وچ تقسیم سن ۔ سب زور ماردے سن ۔ تے کچھ نہ کر سکدے سن ۔ شہزادہ دی سرکار وچ فتنہ انگیز کوتاہ اندیش جمع ہوئے گئے سن ۔ میدان وچ دھاوا نہ ماردے سن ۔ ہاں دربار وچ کھڑے ہوئے کے اک دوسرے اُتے خوب پیچ ماردے سن ۔ شہزادہ دی تدبیر وچ اِنّا زور نہ سی۔ کہ انہاں دی شرارتاں نوں دبا سکے۔ تے آپ اوہ کرے جو کہ مناسب ہوئے۔ ایہ گل غنیم توں لے کے اس دی رعایا تک سب جان گئے سن ۔
بنجارے رستہ وچ لٹتے سن ۔ رسد دی تنگی سی۔ اندر توں گولے برستے سن ۔ مورچے خراب۔ دمدمہ ویران ہُندے سن ۔ رات نوں شبخون ماردے سن ۔ نامی سردار مارے جاندے سن ۔ قلعہ دی اِٹ نہ ہلدی سی۔ میدان وچ وی معرکے ہُندے سن ۔ کئی دفعہ غنیم نے شکست کھادی پِچھا کردے تاں زیادہ کامیاب ہُندے۔ مگر تے سب کھڑے تماشا دیکھیا کيتے۔ اک شب خان خاناں دے مورچے اُتے شبخون آیا۔ فوج ہشیار سی۔ وڈی سختی توں مقابلہ کيتا۔ دلاوراں دی سپاہ گری سرخرو ہوئی۔ حریف صبح ہُندے خاک اڑا کر قلعہ وچ بھج گئے۔ جے تے امرا تعاقب کردے۔ حضور انور تازہ دم لشکر نوں لے کے پہنچدے تاں نال ہی اندر گھس جاندے۔ نفاق تے حسد دا منہ سیاہ کہ سب منہ دیکھیا کيتے۔ ہزار طرح دیاں کوششاں تے لکھ جانکاہی توں موچے بڑھاندے بڑھاندے تن سرنگاں برجاں دے تھلے پہنچاں۔ روپیہ وی بے حد ہی خرچ ہويا۔ مگر اس شیر بی بی نے اپنی ہمت تے جاسوساں دی تلاش توں پتے لگیا کر دو سرنگاں دے سرے کڈ لئے۔ دھاوے توں اک دن پہلے زمین کھود کر باروت دے سیلے کھچ لئی۔ طرہ اس اُتے ایہ کہ مشکاں تے ٹہلیاں بھر بھر کر اِنّا پانی ڈلوایا۔ کہ اگ دی جگہ پانی ابلنے لگا۔ قلعہ والے تیسری نقب دی فکر وچ سن ۔ کہ ادھر توں شہزادہ تے خان خاناں فوجاں لے کے سوا ر ہوئے۔ تے بہادر دھاوے دے لئی تیار کھڑے۔ حکم ہويا کہ فتیلاں نوں اگ دکھائو۔ واہ وا صادق محمد خاں فساد دی دتا سلائی۔ اورا نہی دی سرنگ پانی پانی پائی۔
جس توں طوفان نے کيتا سی ظہور
ان دے فانی دے گھر دا سی اوہ تنور
دوسری نوں اگ دتی اوہ وی فش۔ تیسری اڑی کہ ایہی سب توں وڈی وی سی۔ پنجاہ گز دیوار گری۔ جدوں قیامت نموداری ہوئی۔ دنیا دھواں دھار ہوئے گئی۔ الٰہی تیری امان۔ پتھر تے آدمی کبوتراں دی طرح ہويا وچ اڑے جاندے سن ۔ تے قلابازیاں کھاندے زمین اُتے آندے سن ۔ کدرے دے کدرے کوساں اُتے جا پئے۔ امرا وچوں کسی نے دھاوانہ کيتا۔ حیران کھڑے سن کہ تے سرنگاں کیوں نئيں اڑتاں۔ اگے نہ بڑھدے سن ۔ کہ مبادا چتوڑ والی آفت ایتھے وی نازل ہوئے۔ تے گل اوہی سی۔ کہ اپنی اپنی جگہ جی چرا گئے۔ اک دوسرے دا منہ دیکھدا سی۔ آپس دی پھوٹ توں وڈا وار خالی کھویا۔ قلعہ والےآں دی خاطر جمع سی۔ کہ امرائے شاہی یک دل نئيں نيں۔ آہنگ خاں وغیرہ وڈے وڈے نامی گرامی امیراں نے جدوں ایہ حال دیکھیا تاں سب پِچھے ہٹے۔ تے صلاح ٹھیرائی کہ قلعہ خالی کر کے نکل چلياں۔ مگر آفرین اے۔ چاند بی بی دی ہمت مردانہ نوں۔ اس شیر دل عورت نے اِنّی ہی فرصت نوں غنیمت سمجھیا۔ برقع سر اُتے ڈالیا۔ تلوار کمر توں لگائی۔ دوسری تلوار سونت کر ہتھ وچ لے بجلی دی طرح برج اُتے آئی۔ تختے۔ کڑیاں۔ بانس ۔ ٹوکرے گارے دے بھرے تیار سن ۔ وڈے وڈے سیلے تے سارے مصالحہ لئے اِنّے وقت دی منتظر بیٹھی سی۔ گری ہوئی دیوار اُتے آپ کھڑی ہوئی ۔ میٹھی زبان۔ زر دا زور کچھ لالچ کچھ دھمکاوے تاں۔ غرض ایسا کچھ کيتا کہ عورت تے مرد سب آ کے لپٹ گئے۔ پل دے پل وچ فصیل نوں برابر اٹھا لیا۔ تے اس اُتے چھوٹی چھوٹی توپاں چڑھا دتیاں جدوں بادشاہی لشکر ریلا دے کے جاندا ادھر توں گولے اس طرح آندے جداں اولے برستے نيں۔ اکبر ی فوج، موج دی طرح ٹکر کھا کر الٹی پھردی سی۔ ہزاراں آدمی کم آئے۔ تے کم کچھ نہ ہويا۔ شام نوں ناکام ڈیراں نوں فیر آئے۔
جب رات نے اپنی سیاہ چادر تانی ۔ شہزادہ مراد لشکر تے مصاحباں سمیت نامراد اپنے ڈیراں اُتے چلے آئے۔ چاند بی بی چمک کر نکلی۔ بوہت سارے راج تے معمار جلد کار ہزاراں مزدور تے بیلدار تیار سن ۔ آپ گھوڑے اُتے سوار سی۔ مشعلاں روشن سن۔ چونے گچ دے نال چنائی شروع کر دتی۔ روپے تے اشرفیاں مٹھیاں بھر کر دیندی جاندی سی۔ راج مزدوراں دا وی ایہ عالم سی۔ کہ پتھر تے اِٹ بالائے طاق۔ ملبہ ۔ لکڑ۔ بلکہ مرداں دی لاشاں تک جو ہتھ وچ آندا سی۔ برابر چندے جاندے سن ۔ بادشاہی لشکر صبح نوں اٹھا۔ تے مورچاں اُتے نظر پائی۔ دیکھو تاں پنجاہ گز فصیل جس دا تن گز عرض سی۔ راتوں رات سد سکندر۔ اس دے علاوہ جو جو تدبیراں اس ہمت والی بی بی نے کيتياں۔ جے تفصیل لکھاں تاں دربار اکبر ی وچ چاندنی کھل جائے۔ کہندے نيں۔ اخیر نوں جدوں غلہ ہوئے چکيا تے رسد بند ہوئے گئی۔ تے کدرے توں کمک نہ پہنچی تاں اس نے لشکر بادشاہی اُتے چاندی سونے دے گولے ڈھال ڈھال کر مارنے شروع کر دئیے۔
اس عرصے وچ خان خاناں نوں خبر لگی۔ کہ سہیل خاں حبشی عادل شاہ دا نائب ستر ہزار فوج جرار لے کے آندا اے۔ نال ہی معلوم ہويا کہ رسد تے بنجارہ دا رستہ وی بند ہوئے گیا۔ آس پاس دے میداناں وچ لکڑی بلکہ گھاہ دا تنکہ تک نہ رہیا۔ گرد دے زمیندار سب فیر گئے۔ لشکر کے جانور بھُکھیاں مرنے لگے۔ ادھر توں چاند بی بی نے صلح دا پیغام بھیجیا۔ کہ برہان الملک دے پوتے نوں حضور وچ حاضر کردی ہون۔ احمد نگر اس دی جاگیر ہوئے جائے۔ ملک برار دی کنجیاں ۔ عمدہ ہاتھی جواہر گراں بہا۔ نفائس تے عجائب شاہانہ پیش کردی ہون۔ آپ محاصرہ اٹھا لاں۔ باخبر اہلکاراں نے عرض کيتی کہ قلعہ وچ ذخیرہ نئيں رہیا تے غنیم نے ہمت ہار دتی اے۔ کم آسان ہوئے گیا۔ صلح کيتی کچھ حاجت نئيں۔ مگر روئے طمع سیاہ۔ کچھ رشوتاں نے پیچ ماریا۔ کچھ حماقتاں نے اکھاں وچ خاک پائی۔ صلح اُتے راضی ہوئے گئے۔ باہر توں ایہ خبر لگی سی۔ کہ بیجا پور توں عال شاہی لشکر جمعیت کر کے چاند بی بی دی مدد نوں آندا اے۔ چارو ناچار ۔ سب الصلح خیر دا عقد پڑھ کر رخصت ہوئے۔ تے محاصرہ اٹھا لیا۔
شاہزادہ نے جدوں عادل شاہ دی فوج دی آمد سنی۔ دفعتہ دفعیہ نوں چلا۔ چند منزل اُتے سنیا کہ خبر ہوائی سی۔ ایہ ادھر توں برار نوں مڑے۔ مگر بے لیاقت سردار محاصرہ توں ایداں دے بے طور اٹھے سن کہ غنیم پِچھے پِچھے نقارے بجاندا آیا۔ تے جتھے قابو پایا۔ اسباب تے مال لوٹتا آیا۔ لشکر بدحال سی۔ بے سامانی تے رسد دی کمی حد توں گزر گئی سی۔ امرا وچ پھوٹ پئی ہوئی سی۔ کوئی روک نہ سکا۔ سپہ سالار آزمودہ کار تے منتظم روزگار سی۔ چاہندا ۔ تاں سارے کاروبار گلاں گلاں وچ درست کر لیندا۔ مگر شیطاناں نے شہزادے دے کان وچ ایہ پھوکی سی کہ خان خاناں چاہندا اے کہ فتح میرے ناں ہوئے۔ غلام حضور دے جاں نثار نيں۔ کہ حضور دا ناں روشن ہوئے۔ مورکھ شہزادہ نہ سمجھیا کہ انہاں نالائقاں توں کچھ نہ ہوئے سکے گا۔ خان خاناں خاموش۔ جو حکم ہوئے توں سی۔ سو کردا سی۔ تے انہاں دی عقل تے تدبیر دے تماشے دیکھدا سی۔ کدی ہنستا سی۔ کدی جلدا سی۔ فیر وی جتھے تک ممکن سی۔ مسانوں سنبھالے جاندا سی۔ کہ آقا دا کم نہ بگڑے۔ ملک دکن دی کنجی (راجی علی خاں) اس دی کمر وچ سی۔ اوہ عجب جوڑ توڑ دے مضمون نکالدا سی۔ خان مذکور دی بیٹی نوں شاہزادہ مراد توں منسوب کر کے اکبر دا سمدھی بنا دتا۔ ہن اوہ خواہ مخواہ لشکر وچ شامل سی۔ کئی ہزار فوج اس دے نال ۔ داماد نوں چھڈ کے خسر کتھے جا سکدا اے۔
اسی عرصہ وچ برار اُتے قبضہ ہوئے گیا۔ بادشاہی لشکر نے اوتھے مقام کیہ۔ شاہزادہ نے شاہ پور آباد کر کے اپنا پایہ تخت بنایا۔ علاقے امرا دی جاگیر وچ تقسیم کيتے۔ اونٹھ۔ گھوڑے اطراف وچ بھیج دئیے۔ مگر مشکل ایہ سی۔ کہ خود پسند تے خود رائے غضب دا سی۔ باپ دے رکن دولت جاں نثاراں نوں ناحق ناراض کردا سی۔ چنانچہ شہباز خاں کمبو ایسا تنگ ہويا۔ کہ بے اجازت اٹھیا کر اپنے علاقے نوں چلا گیا۔ اوہ کہندا سی۔ کہ صلح کرنی صلاح وقت نئيں۔ وچ دھاوا کردا ہون۔ احمد نگر دی پرت میری فوج نوں معاف ہوئے شاہزادہ نے نہ منیا۔
باوجود انہاں گلاں دے شہزادہ نے اطراف ملک اُتے قبضہ دے ہتھ پھیلائے۔ چنانچہ پاتری وغیرہ علاقے لے لئے۔ سہیل خاں عادل شاہ دی طرف توں امرائے احمد نگر دے جھگڑے چکانے آیا سی۔ اوہ پھرا ہويا جاندا سی۔ اس نے جدوں ایہ خبراں سناں۔ تاں بہت برہم ہويا۔ اس دے علاوہ چاند سلطان نے وی عادل شاہ نوں جو رشتہ وچ چھوٹا دیور ہُندا سی لکھیا اس اُتے فرمان روایان دکن نے اتفاق کر کے لشکر جمع کيتے۔ تے سب متفق ہوئے کے سٹھ ہزار جمعیت دے نال فوج بادشاہی اُتے آئے۔
خان خاناں دا اقبال مدت توں خواب ناز وچ پيا سوندا سی۔ اس نے انگڑائی لے کے کروٹ لئی۔ چنانچہ ایہ حال دیکھ کے اس نے شہزادہ تے صادق محمد خاں نوں شاہ پور وچ چھڈیا۔ ہن شاہ رخ مرزا تے راجی علی خاں نوں لے کے ویہہ ہزار فوج دے نال ودھیا۔ اس معرکہ دی فتح خان خاناں دا اوہ کارنامہ اے۔ کہ افق مشرق اُتے شعاع آفتاب توں لکھیا جائے۔ نہر گنگ دے کنارے سون پت دے پاس مقام کیہ۔ تے ایتھے چند روز ٹھیر کر ملک دا حال معلوم کيتا۔ لوکاں توں واقفیت پیدا کيتی۔ اک دن فوجاں آراستہ کر کے مقام اشتی اُتے فوجاں دی تقسیم کيتی۔ دریا وچ پانی بوہت گھٹ سی۔ پایاب اترگہ باتھری توں بارہ کوس ماندیر دے مقام اُتے میدان جنگ قرار پایا۔
۱۷ جمادی الثانی ۱۰۰۵ھ / 1597ء سی کہ سہیل خاں عادل شاہ دا سپہ سالار تمام فوجاں نوں لے کے میدان وچ آیا۔ سجے اُتے امرائے نظام شاہی۔ کھبے اُتے قطب شاہی۔ آپ وڈے غروراں دی فوج لے کے نشان اڑاندا آیا۔ تے قلب وچ قائم ہويا۔ لشکر دا شمار ہزاراں توں ودھیا ہويا سی۔ اوہ سارا ٹڈی دل وڈے گھمنڈ تے دھوم دھام توں جرأت دے قدم ماردا آغے ودھیا۔ چغتائی سپہ سالار وی وڈے آن بان توں آیا۔ چاراں طرف پرے جما کر قلعہ بنھیا۔ جنہاں وچ راجی علی خاں تے راجہ رام چندر راجپوت سجے اُتے سن ۔ خود مرزا شاہ رخ تے مرزا علی بیگ اکبر شاہی نوں لئے قلب وچ کھڑا سی۔
پہر دن چڑھا سی۔ کہ توپ دی آواز وچ لڑائی دا پیغام پہنچیا۔ سہیل خاں نوں اس معردے ميں وڈا گھمنڈ اپنے توپخانہ اُتے سی۔ فی الحقیقت ہندوستان وچ اول توپخانہ آیاتو دکن وچ آیا۔ اوہ ملک کئی بندرگاہاں توں ملیا ہويا سی۔ جو سامان اس دا اوتھے سی۔ تے کدرے نئيں سی۔ اس دا آتش خانہ جداں عمدہ سی۔ ویسا ہی بہتات دے نال سی۔ پہلے ہی ہراول نے ہراول توں ٹکر کھادی راجی علی خاں تے راجہ رام چندر نے توپ خالی کرنے دی فرصت ہی نہ دی۔ تے جا ہی پئے۔ فیر وی ہراول دیاں فوجاں غالب تے مغلوب ہر کر کئی دفعہ بڑھاں تے ہٹاں۔ مگر بہادران مذکور نوں اٹھا کے سُٹ دتا۔ دکھنی پِچھے ہٹے مگر حکمت عملی دے نال ۔ لشکر بادشاہی نوں کھچ کر اک دشوار گذار مقام وچ لے گئے۔ فیر جو پلٹے تاں دست راست توں آئے۔ تے ادھر ادھر توں نکل کے چاراں طرف پھیل گئے۔ لڑائی دا دریا میدان وچ موجاں مار رہیا سی۔ تے فوجاں ٹکرا کے بھنور دی طرح چکر ماردیاں سن۔ سردار حملے کردے سن ۔ مگر اس دریا دا کنارہ نظر نہ آندا سی۔
دن ڈھل گیا۔ تے لڑائی بدستور جاری۔ دفعتہ اک لطیفہ غیبی نمودار ہويا۔ اسنوں تائید الٰہی کہو یا خان خاناں دی نیک نیت دا پھل سمجھو۔ تدبیر نوں اصلا دخل نئيں۔ علی بیگ رومی توپخانہ غنیم دا افسر سی۔ خود بخود ادھر توں پہلو بچا کر نکلیا۔ گھوڑا مار دے خان خاناں دے پاس آ کھڑا ہويا۔ تے کہیا۔ تسيں کیہ کر رہے نيں۔ حریف نے تمام توپ خانہ ٹھیک آپ دے مقابل وچ چن رکھیا اے۔ تے ہن مہتاب دکھایا چاہندا اے۔ جلد سجے نوں ہٹیے۔ خان خاناں نوں اس دے قیافہ توں معلوم ہويا کہ جھوٹھا نئيں۔ مقام تے انداز دا پورا حال پُچھیا۔ تے وڈے بندوبست دے نال فوج نوں پہلو وچ سرکایا۔ نال ہی دو سوار راجی علی خاں دے پاس بھیجے کہ حال ایہ اے۔ تسيں وی جگہ بدلو۔ خدا دی قدرت اس دی سمجھ الٹی پئی۔ فوراً جگہ توں سرکا۔ تے جتھے توں خان خاناں ہٹا سی۔ اوتھے آن کھڑا ہويا۔ قضا دا گول انداز ساعت دا منتظر سی۔ اس دا ادھر آنا سی۔ کہ موت نے مہتاب دکھادی عالم اندھیر ہوئے گیا۔ دیر تک تاں کچھ دکھادی ہی نہ دتا۔ حریف نے سپہ سالار نوں سامنے سمجھ کر اگ دیندے ہی حملہ کر دتا۔ ایتھے راجی علی خاں اپنی فوج نوں لئے کھڑا سی۔ عجب گھمسان دا رن پيا۔ تے افسو سکہ اوہ ملک دکن دی کنجی ايسے میدان دی خاک وچ کھوئی گئی۔ کچھ شک نئيں۔ کہ اس نے تے راجہ رام چندر نے وڈی بہادری تے ثابت قدمی توں ڈٹ کر جان دی۔ تے تیس ہزار دلاور اس دے نال کھیت رہے۔
اب دو گھڑی توں زیادہ دن نئيں رہیا۔ سہیل خاں نے دیکھیا کہ سامنے میدان صاف اے۔ خیال ایہ کہ خان خاناں نوں اڑا دتا۔ تے فوج نوں بھگا دتا۔ تے ہ حملہ کر کے اگے ودھیا۔ شام نیڑے سی۔ جتھے صبح نوں بادشاہی لشکر میدان جما کر کھڑا ہويا سی۔ اوتھے آن پيا۔
ادھر خان خاناں نوں خبر نئيں۔ کہ راجی علی خان دا کیہ حال اے۔ جدوں اس نے دیکھیا۔ کہ اگ دا بادل سامنے توں ہٹا ۔ گھوڑےآں دی باگاں لاں۔ تے اپنے سامنے دی فوج اُتے جا پيا۔ اس نے اپنے حریف نوں تباہ کر دتا۔ سہیل خاں دی فوج نے سجے ہوئے خیمے خالی پائے۔ اونٹھ تے خچر قطار در قطار تے بیل ٹٹو لدے ہوئے تیار۔ انہاں وچ خان خاناں دے خاصہ تے کارخانےآں دے صندوق سرخ تے سبز باناتاں منڈھے ہوئے سن ۔ فوج دکن دے سپاہی ايسے نواح دے رہنے والے سن ۔ جو بنھ سکے اوہ بنھیا۔ چھائونی نوں چھڈیا۔ تے انہاں باربرداریاں نوں اگے ڈال۔ خاطر جمع توں اپنے اپنے گھراں دی راہ لئی۔ خود اپنی فوج دے بیوفائاں نے وی مروت دے سر وچ خاک پائی۔ ایہ گھر دے بھیدی سن ۔ خزانےآں تے بیش بہا کارخانےآں اُتے گر پئے۔ تے طمع دے سیلے خوب دل کھول کر بھرے۔
اگرچہ سہیل خاں دی فوج قتل ہوئی سی تے بھاگی وی سی۔ مگر اس دا دل شیر سی۔ کہ سپہ سالار نوں اڑا دتا اے۔ جدوں شام ہوئی۔ تاں سمجھیا کہ اس وقت کھنڈے ہوئے لشکر نوں سمیٹنا مشکل اے۔ پاس ہی اک گولی دے پٹے اُتے نالہ وگدا سی۔ اوتھے تھم گیا۔ تھوڑی جہی فوج نال سی۔ اسنوں لے کے اتر پيا کہ جس طرح ہوئے۔ رات کٹ لے۔ خان خاناں نے وی اپنے سامنے توں دشمن نوں بھگا دتا سی۔ اوہ اوتھے جا پہنچیا۔ جتھے سہیل خاں دا آتش خانہ پيا سی۔ اندھیرے وچ ایہ وی اوتھے ٹھیر گیا۔ اس دی فوج وی بھج گئی سی۔ تے اکثر سپاہی تاں ایداں دے بھجے سن ۔ کہ شاہ پور تک دم نہ لیا۔ بہت لٹیرے اوتھے جنگل وچ دریا دے کنارے غاراں تے کڑاڑاں وچ بیٹھ رہے سن ۔ کہ صبح نوں حریف دی اکھ بچا کر نکل جاواں گے۔ خان خاناں نے ایتھے توں سرکنا مناسب نہ سمجھیا۔ توپاں دے تخت تے میگزین دے چھکڑے اگے ڈال کر مورچے بنا لئے تے توکل بخدا اوتھے ٹھیر گیا۔ اوہی وفا دے بندے جو جان دے گل اُتے قربان کيتا کردے نيں۔ اس دے گرد سن ۔ کوئی سوار نہ سی۔ کوئی گھوڑے دی باگ پکڑے زین اُتے بیٹھیا سی۔ اس دی نگاہاں آسمان دی طرف سن۔ کہ دیکھئے صبح۔ صبح مراد ہُندی اے۔ یا صبح قتل۔ لطف ایہ کہ غنیم پہلو وچ کھڑا اے۔ اک دی اک نوں خبر نئيں۔
اب اقبال اکبر ی دی طلسم کاری دیکھو۔ کہ سہیل خان دے غلام ہويا خواہ کوئی چراغ کوئی مشعل جلیا کے اس دے سامنے لائے۔ خان خاناں تے اس دے رفیقاں نوں روشنی نظر آئی۔ آدمی بھیجے کہ معلوم کرن۔ حال کيتا اے۔ اوتھے دیکھو تاں سہیل خاں چمک رہے نيں۔ کئی توپاں تے زنبورک دکنی توپ خانہ دے بھرے کھڑے سن ۔ جھٹ انہاں نوں سیدھا کر کے نشانہ بنھیا تے داغ دتا۔ گولے وی ٹھیک موقع اُتے گرے۔ تے معلوم ہويا ۔ کہ حریف دے غول وچ ولولہ پيا۔ کیونجے اوہ گھبرا کر جگہ توں ہٹے۔ سہیل خاں حیران ہويا۔ کہ ایہ غیبی گولے کدھر توں آئے۔ آدمی بھیج کر آس پاس دے رفیقاں نوں بلیایا۔ ادھر خان خاناں نے فتح دے نقارے ۰پر چوٹ دے کے حکم دتا کہ کرنا وچ شادیانہ فتح بجائو۔ رات دا وقت جنگل وچ آواز گونج کر پھیلی۔ بادشاہی سپاہی جو کھنڈے بکھرے سن ۔ انہاں نے اپنے لشکر دی کرنا پہچانی۔ اورسب نکل کے فتح دی آواز اُتے آئے۔ اوہ پہنچے تاں فیر مبارکباد دی کرنا پھونکيتی۔ تے جدوں کوئی سردار فوج لے کے پہنچکيا سی۔ اللہ اللہ دا نعرہ کرنا وچ ادا کردے سن ۔ رات بھر وچ ۱۱ دفعہ کرنا بجی۔ سہیل خاں وی آدمی دوڑا رہیا سی۔ تے اپنی جمعیت نوں درست کردا سی۔ لیکن اس دی فوج دا ایہ عالم سی۔ کہ جداں جداں اکبر ی کرنا دی آواز سندے سن ۔ ہوش اڑے جاندے سن ۔ سہیل خاں دے نقیب وی بولدے تے بولاندے پھردے سن ۔ مگر سپاہیاں دے دل ہارے جاندے سن ۔ گڑھاں تے گوشےآں وچ چھپدے سن ۔ تے درختاں اُتے چڑھدے سن ۔ کہ جان کس طرح بچاواں؟ صبح ہُندے خان خاناں دے سپاہی دریا اُتے پانی لینے گئے۔ خبر لیائے کہ سہیل خاں بارہ ہزار فوج توں جما کھڑا اے۔ اس وقت ادھر چار ہزار توں زیادہ جمعیت نہ سی۔ مگر اکبر ی اقبال دے سپہ سالا رنے کہیا۔ کہ اندھیرے نوں غنیمت سمجھو۔ اس دے پردہ وچ گل بن جائے گی۔ تھوڑی فوج اے۔ دن نے پردہ کھول دتا تاں مشکل ہوئے جائے گی۔ دھندلکے دا وقت سی۔ صبح ہويا چاہندی سی۔ اِنّے وچ سہیل خاں چمکا تے فوج نوں ہوائے جنگ وچ جنبش دی۔ توپاں سیدھی کيتياں تے ہاتھیاں نوں سامنے کر کے ریلا دتا۔ ادھر توں اکبر ی سپہ دار نے دھاوے دا حکم دتا۔ فوج دن بھر رات بھر دی بھوکی پیاسی۔ سرداراں دی عقل حیران۔ دولت خاں انہاں دا ہراول سی۔ گھوڑا مار دے آیا۔ تے کہیا کہ اس حالت دے نال فوج کثیر اُتے جانا جان دا گنوانا اے۔ مگر وچ اس اُتے وی حاضر ہون۔ چھ سو سوار نال نيں۔ غنیم دی کمر وچ گھس جائاں گا۔ خانخاناں ۱؎ نے کہیا۔ دلی دا ناں برباد کردے ہوئے۔ اس نے کہیا (ہائے دلی خان خاناں نوں وی تاں بہت پیاری سی۔ کہیا کردا سی کہ مراں گا تاں دلی ہی وچ مراں گا) جے اس وقت دشمن نوں دے ماریا۔ تاں سو دلیاں خود کھڑی کر دیؤ گے۔ مر گئے تاں خدا دے حوالے۔ دولت خاں نے چاہیا۔ کہ گھوڑے اٹھائے۔ سید قاسم بارہ وی اپنے سید بھائیاں نوں لئے کھڑے سن ۔ انہاں نے آواز دی۔ بھائی اسيں تسيں تاں ہندوستان ی نيں۔ مرنے دے سوا دوسری گل نئيں۔ نواب دا ارادہ تاں معلوم کر لو۔ دولت خاں فیر پلٹے تے خان خاناں توں کہیا۔ سامنے۲؎ ایہ ازنبوہ اے تے فتح آسمانی اے۔ ایہ تاں بتا دیجئے۔ کہ جے شکست ہوئی۔ تاں آپ نوں کتھے لبھ ملیاں۔ خان خاناں نے کہیا۔ سب لاشاں دے تھلے۔ ایہ کہہ کے لودھی پٹھان نے سادات بارہ دے نال باگاں لاں۔ میدان توں کٹ کر پہلے گھونغھٹ کھایا۔ تے چکر دے کے اک مرتبہ غنیم دی کمر گاہ اُتے گرا۔ انہاں وچ ہل چل پڑ گئی۔ تے ایہ ٹھیک اوہی وقت سی۔ کہ خان خاناں سامنے توں حملہ کر کے پہنچیا سی۔ تے لڑائی دست تے گریباں ہوئے رہی سی۔ سہیل خاں دا لشکر وی اٹھ پہر دا ہارا۔ بھکھ پیاس دا ماریا سی۔ ایسا بھجیا۔ جس دی ہر گز امید نہ سی۔ فیر وی وڈا کشت تے خون ہويا۔ سہیل خاں کئی زخم کھا کر گرا۔ قدیمی وفادار پرواناں دی طرح آن گرے۔ اٹھا کے گھوڑے اُتے بٹھایا۔ تے دونے بازو پھڑ کر معرکہ توں کڈ لے گئے۔ تھوڑی دیر وچ میدان صاف ہوئے گیا۔ خانخانی لشکر
۱؎ خان خاناں نے کہیا۔ ناں دہلی برباد میدہی۔ دولت خاں نے کہیا۔ جے حریف را برداشتیم صد دہلی ایجاد کنیم۔ تے جے مردیم دا ر باخداست۔
۲؎چناں انبوہے در پیش است تے فتح آسمانی۔ جے شکست رو تے بد۔ جائے نشان وہید کہ شماریا دریا بیم۔ خان خاناں نے کہیا۔ در زیر لا شہا۔
ماں لے لاگ فتح دے نقارے بجنے لگے۔ بہادراں نے میدان جنگ نوں دیکھیا۔ ستھرائو پيا سی۔
صحن فلک ز دیدۂ قربانیاں اُتے است
یا آنکہ در کمان قضا یک خدنگ بود
لوکاں نے مشہور کر دتا۔ کہ راجی علی خاں میدان توں بھج کر وکھ ہوئے گیا۔ بعضاں نے ہوائی اڑائی سی۔ کہ غنیم توں جا ملا۔ دیکھیا تاں بڈھا شیر ناموری دے میدان وچ سرخرو پيا سوندا اے۔ ۳۵ سردار نامدار تے پنج سو غلام وفادار گرد کٹے پئے نيں۔ اس دی لاش وڈی شان تے شوکت توں اٹھا کے لائے۔ تے بدزباناں دے منہ کالے ہوئے گئے۔ خان خاناں نوں فتح دی وڈی خوشی ہوئی۔ مگر اس حادثہ نے سب مزا کرکرا کے دتا۔ فتح دے شکرانہ وچ نقد تے جنس ۷۵ لکھ روپیہ دا مال نال سی۔ سب سپاہ نوں ونڈ دتا۔ فقط ضروری اسباب دے دو اونٹھ رکھ لئے۔ کہ اس بغیر چارہ نہ سی۔
یہ معرکہ خان خاناں دے اقبال دا اوہ کارنامہ سی۔ جس دے دمامہ توں سارا ہندوستان گونج اٹھا۔ بادشاہ نوں عرضی پہنچی۔ اوہ وی عبداللہ اوزبک دے مرنے دی خبر سن کر پنجاب توں پھرے سن اس خوشخبری توں نہایت خوش ہوئے۔ خلعت گراں بہا تے تحسین تے آفرین دا فرمان بھیجیا۔ جتھے جتھے دشمن سن ۔ سناٹے وچ آ کے دم بخود رہ گئے۔ ایہ فتح دے نشان اڑاندے۔ شادیانے بجاندے شاہ پور وچ آئے۔ شہزاد نوں مجرا کيتا۔ تے تلوار کھول کر اپنے خیمہ وچ بیٹھ گئے۔ صادق محمد وغیرہ شہزادہ دے مصاحب تے مختار مخالفت کيتی دتا سلائی سلگائے جاندے سن ۔ ادھر خان خاناں عرضیاں کر رہیا سی۔ ادھر شاہزادہ۔ شہزادہ نے باپ نوں کتھے تک لکھیا۔ کہ حضور ابوالفضل تے سید یوسف خاں مشہدی نوں بھیج دتیاں خان خاناں نوں بلا لاں۔ خان خاناں وی ايسے دے لاڈلے سن ۔ انہاں نے لکھیا کہ حضور شہزادہ نوں بلا لاں۔ خانہ زاد اکیلا فتح دا ذمہ لیندا اے۔ ایہ گل بادشاہ نوں ناگوار گذری۔ شیخ نے اکبر نامہ وچ کیہ مطلب دا عطر کڈیا اے۔ چنانچہ لکھدے نيں۔ حضور نوں معلوم ہويا۔ کہ شاہزادہ اکھڑے ہوئے دل دا جوڑنا آسان سمجھدا اے۔ تے جس طرح چاہیدا۔ اس طرح نئيں رہندا تے خان خاناں نے دیکھیا کہ میری گل نئيں چلدی۔ اس لئی اوہ اپنی جاگیر نوں روانہ ہوئے گیا۔ راجہ سالباہن نوں حکم ہويا۔ کہ تسيں شاہزادہ نوں لے کے آئو۔ کہ نصائح مناسب توں رہنمائی کر کے فیر بھیجاں۔ تے روپسیہ خواص نوں خان خاناں دے پاس بھیجیا۔ کہ جس مقام اُتے ملو اوتھے توں دھتکار کر الٹا پھیر دو تے کہوئے۔ کہ جدوں تک شہزادہ دربار توں رخصت ہوئے کے اوتھے پہنچے۔ ملک تے سپاہ دا انتظام کرو۔
اگرچہ شہزادہ شراب خوری تے اس دی بدحالیاں دے سبب توں آنے دے قابل نہ سی۔ مگر حضوری دربار دا ارادہ کيتا۔ اس دے مزاج داناں نے خیر خواہی خرچ کر کے کہیا۔ کہ اس وقت ملک توں حضور دا جانا مناسب نئيں۔ شہزادہ رک گیا۔ ادھر خان خاناں نے کہیا۔ کہ جدوں تک شہزادہ اوتھے اے۔ ميں نے جائاں گا۔ بادشاہ نوں ایہ گلاں پسند نہ آئیاں ۔ تے دل نوں ناگوار گذراں۔ غرض ۱۰۰۶ھ/ 1598ء خانخاناں اپنے علاقہ اُتے گئے۔ اوتھے توں دربار وچ آئے۔ کئی دن تک عتاب تے خطاب وچ رہے۔ اوہ وی دو پشت دے مزاج دان سن ۔ تے جا دو بیان۔ جدوں عرض معروض دے موقعے پائے۔ شہزادہ دی بدصحبتی تے بادہ خواری تے بے خبری تے مصاحباں دی بدذاتیاں دے سب حالات سنائے۔ غبار کدورت نوں دھویا۔ چند روز وچ جداں سن ۔ اوداں ہی ہوئے گئے۔ شیخ ۱؎ تے سید دکن نوں بھیجے گئے۔ شہزادہ دی نوبت حد توں گذر چکی سی۔ شیخ دے پہنچنے تک وی نہ ٹھہر سکا۔ ایہ رستہ ہی وچ سن ۔ کہ اوہ ملک عدم نوں روانہ ہوئے گیا۔ افسوس اے اس نوجوانی دیوانی اُتے کہ بادہ کشی دی ہويا وچ اپنی جان برباد کيتی۔ یعنی مراد تیس برس دی عمر ۱۰۰۷ھ / 1599ء وچ نامراد ناشاد دنیا توں گیا۔
۱۰۰۶ھ وچ شاہ عباس نے ایہ حال دیکھ کے بلاد خراساں اُتے مہم دی تے فتح یاب ہويا۔ انہاں دناں وچ تحائف گراں بہا دے نال ایلچی دربار اکبر ی وچ بھیجیا۔
اسی سال خان خاناں نے حیدر قلی نوجوان بیٹے دا داغ اٹھایا۔ اسنوں بہت چاہندا سی۔ تے پیار توں حیدری کہیا کردا سی۔ اسنوں وی شراب دے شراراں نے کباب کيتا۔ نشہ وچ مست پيا سی۔ اگ لگ گئی۔ مستی دا ماریا اٹھیا وی نہ سکا۔ تے جل کے مر گیا۔
اسی برس بادشاہ لاہور توں آگرہ جاندے سن ۔ سب امرا نال سن ۔ ماہ بانو بیگم خان اعظم دی بہن خان خاناں دی بیگم مدت توں بیمار سن۔ انبالہ دے مقام وچ ایسی طبیعت بگڑی۔ کہ اوتھے چھڈنا مناسب معلوم ہويا۔ بادشاہ ادھر روانہ ہوئے۔ بیگم نے ملک عدم نوں کوچ کيتا۔ اکبر بادشاہ دی کوکيتی۔ مرزا عزیز کوکہ کہ بہن۔ خان خاناں دی بیگم سن۔ دو امیر دربار توں آئے۔ تے رسوم سوگواری نوں ادا کيتا۔
اکبر بلکہ تمام سلاطین چغتائی ملک موروثی کہ کر سمر قند تے بخارا دے ناں اُتے جان دیندے سن ۔ ۱۰۰۵ھ وچ عبداللہ اوزبک دے مرنے توں ترکستان وچ ہل چل مچ رہی سی۔ روز بادشاہ ہُندے سن روز مارے جاندے سن ۔ دکن وچ جو لڑائیاں پھیلی ہوئیاں سن۔ شیخ تے سید دی تدبیر تے شمشیر انہاں نوں سمیٹ نہ سکدی سی۔ اکبر نے امرا نوں جمع کر کے صلاح دی کہ پہلے دکن دا فیصلہ کرنا چاہیے یا اسنوں ملتوی کر کے ادھر چلنا مناسب اے۔ اس گل دا وی رنج سی۔ کہ وہان جوان بیٹا جان توں گیا۔ فیر وی ملک فتح نہ ہويا۔ صلاح ٹھیری کہ پہلے گھر کیطرف توں خاطر جمع کرنی چاہیدا۔ چنانچہ ۱۰۰۷ھ
شیخ ابوالفضل۔ سید یوسف مشہدی
[سودھو]ماں شاہزادہ دانیال نوں لشکر عظیم تے سامان وافر دے نال فیر روانہ کيتا۔ تے خان خاناں نوں اس دے نال کيتا۔ مراد دی نامرادی نے نصیحت کر دتی سی۔ ہن دی روانگی بدوبست نال ہوئی۔ جانا بیگم خانخاناں دی بیٹی دے نال شہزادی دی شادی کر دتی۔ روز امرا جمع ہُندے سن ۔ خلوتاں وچ گفتگوئاں ہودیاں سن۔ سپہ سالار نوں سب مافی الضمیر سمجھائے۔ جدوں روانہ ہويا۔ تاں پہلی منزل وچ خود اس دے خیمہ گاہ وچ گئے۔ اس نے وی اوہ پیشکش پیش کيتے۔ کہ عجائب خاناں وچ رکھنے دے قابل سن ۔ گھوڑے تاں بہتیرے سن ۔ مگر اک گھوڑا سی۔ کہ ہاتھی توں کشتی لڑدا سی۔ سامنے توں مقابلہ کردا سی۔ پچھلے پائاں توں ہٹ کر حملہ کردا سی۔ تے دونے پائاں اُتے کھڑا ہوئے کے ہتھ ہاتھی دی مستک اُتے رکھ دیندا سی۔ لوک تماشے دیکھدے سن ۔ تے حیران ہُندے سن ۔
غرض خان خاناں شہزادہ نوں لئے ملک دکن وچ داخل ہوئے۔ واہ اسيں سمجھدے سن ۔ کہ مدت دے بچھڑے دوست پردیس وچ مل کے خوش ہون گے۔ مگر تسيں دیکھو گے۔ کہ نقش الٹا پيا۔ آئینے سیاہ ہوئے گئے۔ تے محبت دے لہو سفید ہوئے گئے۔ دونے شطرنج باز کامل سن ۔ دغا دی چالاں چلدے سن ۔ خانخاناں شہزادہ دی آڑ وچ چلدا سی۔ اس لئی اس دی گل خوب چلدی سی۔ حالے میدان معرکہ تک پہنچنے وی نہ پائے سن ۔ جو نشانہ ماریا۔ شیخ اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔ تے معلوم ہُندا اے۔ کہ قلم توں درد مجبوری بہ رہیا اے۔ ’’ميں نے احمد نگر دے کم دا سب بندوبست کر ليا سی۔ شہزادہ دا فرمان پہنچیا کہ جدوں تک اسيں نہ آئیاں ۔ قدم اگے نہ بڑھائو۔ سوا تعمیل دے تے کیہ ہوئے سکدا اے ‘‘۔
خان خاناں دی لیاقت ذاتی وچ کسے کلام اے۔ انہاں نے اپنے کم تے ناں دے وکھ بندوبست باندھے۔ ادھر تاں شیخ نوں روک دتا۔ کہ احمد نگر اُتے حملہ نہ کرنا اسيں آندے نيں۔ ادھر رستہ وچ آسیر اُتے اٹک رہے کہ صاف کر کے احمد نگر نوں لاں گے۔ ایہ وی شیخ اُتے چوٹ سی۔ کیونجے آسیر شیخ دا سمدھیانہ سی۔ شیخ نے وی فطرت دا منصوبہ ماریا۔ اُتے اُتے اکبر نوں لکھیا کہ شاہزادہ لڑکپن کردا اے۔ آسیر دا معاملہ صاف اے۔ جس وقت حضور چاہن گے۔ تے جس طرح چاہن گے۔ ايسے طرح ہوئے جائے گا۔ احمد نگر دی مہم بگڑی جاندی اے۔ اکبر بادشاہ تدبیر دا بادشاہ سی۔ اس نے شہزادہ نوں لکھیا کہ جلد احمد نگر نوں روانہ ہوئے۔ کہ موقع وقت ہتھ توں جاندا اے۔ تے خود پہنچ کے اس اُتے محاصرہ ڈال دتا۔ ابوالفضل نوں اوتھے توں اپنے پاس بلا لیا۔
خان خاناں نے احمد نگر اُتے محاصرہ ڈالیا۔ روز مورچے بناتے سن ۔ دمدمے بناتے سن ۔ سرنگاں کھدواندے سن ۔ دکنی بہادر اندر توں قلعداری کردے سن ۔ تے باہر وی چاراں طرف پھیلے ہوئے سن ۔ بنجاراں اُتے گردے بہیر تے لشکر اُتے جھپٹے ماردے سن ۔ چاند بی بی سامان دی فراہمی امرہے لشکر دی دلداری برج تے فصیل دی مضبوطی وچ بال بھر کمی نہ کردی سی۔ فیر وی کتھے اکبر ی اقبال تے شاہنشاہی سامان کتھے اک احمد نگر دا صوبہ اس دے علاقہ وچ سرداراں دی بدنیندی تے نفاق وی قائم سی۔ بیگم نے ایہ حال اپنے وزیر توں کہیا۔ کہ قلعہ بچکيا نظر نئيں آندا۔ بہتر اے۔ کہ ننگ تے ناموس دا بچاواں۔ تے قلعہ حوالہ کر دتیاں۔ چیتہ خاں نے تے سرداراں نوں بیگم دے اس ارادہ توں آگاہ کيتا۔ تے بہکایا۔ کہ بیگم امرائے اکبر ی توں سازش رکھدی اے۔ دکنی سندے ہی بگڑ کھڑے ہوئے۔ تے اس پاک دامن بی بی نوں شہید کيتا۔ امرائے اکبر ی نے سرنگاں اڑا کر دھاوا کيتا۔ تیس گز دیوار اڑا دی۔ تے برج بابلی توں قلعہ وچ داخل ہوئے۔ چیتہ خاں تے ہزاراں دکنی دلاور موت دا شکار ہوئے۔ چیتہ خاں تے تمام سپاہی قتل کيتے گئے۔ جس لڑکے نوں نظام الملک بہادر شاہ بنایا سی۔ اوہ گرفتا رہويا۔ خان خاناں اسنوں لے کے حاضر ہوئے۔ اورع مقام برہان پور وچ پیش کيتا۔ ۴۵ جلوس وچ چار مہینے ویہہ دن دے محاصرہ وچ قلعہ فتح ہويا۔ فتح دے کارنامہ اُتے سب نے لکھیا کہ جو کچھ کيتا خان خاناں نے کيتا۔ تے بیشک سچ کہیا۔
بادشاہ نے آسیر فتح کيتا۔ تے آگرہ دی طرف مراجعت کيتی۔
لطیفہ۔
ملک شہزادہ دے ناں اُتے نامزد کيتا۔ تے دانیال دی مناسبت توں خاندیس دا ناں داندیس رکھیا۔ خان خاناں نے فیر پیچ ماریا۔ شیخ دی لیاقت تے کاردانی دی بہت تعریفاں لکھواواں۔ تے انہاں نوں بادشاہ توں منگ لیا۔ ہن صورت حال نہایت نازک۔ شاہزادہ صاحب ملک۔ خانخاناں خسر الدولہ تے سپہ سالار۔ شیخ انہاں دے ماتحت۔ خان خاناں نوں اختیار اے۔ جتھے چاہن بھیجاں۔ جدوں بلا بھیجاں چلے آئیاں ۔ کسی تے نوں بھیج دتیاں شیخ لشکر وچ بیٹھاں۔ مڑ مڑ منہ دیکھیا کرن۔ تے جلا کرن۔ مہمات دے معاملات وچ مشورے ہوئے سن ۔ تاں شیخ دی رائے کدی پسند آندی سی۔ کدی رد ہوئے جاندی سی۔ شیخ دق ہُندے سن ۔ تے جس قلم توں خانخاناں اُتے دم تے ہوش قربان ہويا کردے سن ۔ ايسے قلم توں اس دے حق وچ بادشاہ نوں اوہ وہ گلاں لکھدے سن ۔ کہ اسيں شیطان نوں وی نئيں لکھ سکدے۔ مگر سبحان اللہ اس دی شوخی طبع نے اس وچ وی ایداں دے ایداں دے کانٹے چبھوئے نيں۔ کہ ہزاراں پھُل اس اُتے قربان ہون۔
زمانہ عجب نیرنگ ساز اے۔ دیکھو جو دوست عاشقی تے معشوقی دے دعوے رکھدے سن ۔ انہاں نوں کیواں دا لڑیا دتا۔ ہن ایہ عالم سی۔ کہ اک دوسرے اُتے دغا دے وار کردا تے فخر کردا سی۔ انہاں نوں وی خیال کرنا چاہیے۔ کہ کِداں چلدے سن ۔ ابوالفضل بے شک کوہ دانش تے دریائے تدابیر سن ۔ تے خان خاناں انہاں دے اگے طفل مکتب۔ مگر آفت دے ٹکڑے سن ۔ انہاں دی نوجوانی دے نکتے تے چھوٹی چھوٹی چالاں ایسی ہودیاں سن۔ کہ شیخ دی عقل متین سوچکی رہ جاندی سی۔
تواڈا ذہن ضرور اس گل دا سبب ڈھونڈے گا۔ کہ پہلے اوہ گرم جوش محبتاں۔ تے ہن ایہ عداوتاں یا بااں شورا شوری۔ یا بہ ااں بے نمکيتی۔
وصل دی شب تسيں نے کیوں میرے توں لڑائی ڈال دی
جل دے شاید کچھ کسی نے جل نوائی ڈال دی
میرے دوستو گل ایہ اے۔ کہ پہلے دونے دی ترقی دے رستے دو سن ۔ اک امارت تے سپہ سالاری دے درجےآں اُتے چڑھنا چاہندا سی۔ مصاحبت تے حاضر باشی اس دی ابتدائی سیڑھیاں سن۔ دوسرا علم تے فضل۔ تصنیف تے تالیف۔ نظم تے نثر ۔ مشورت تے مصاحبت دے مراتب نوں عزت تے خدمت سمجھنے والا سی۔ امارت تے اختیارات نوں اس دے لوازمات سمجھو۔ بہر صورت اک دوسرے دے کم دے لئی مددگار تے معاون سن ۔ کیونجے اک دی ترقی دوسرے دے لئی ہارج نہ سی۔ ہن دونے اک مطلب دے طلب گار ہوئے گئے۔ جو دوستی سی اوہ رقابت ہوئے گئی۔
یہ تاں تن سو برس دیاں گلاں نيں۔ جنہاں دے لئی اسيں اندھیرے وچ قیاس دے تیر پھینکتے نيں۔ جگر اس وقت خون ہُندا اے۔ جدوں اپنے زمانہ وچ دیکھدا ہون۔ کہ دو شخص برساں دے رفیق بچپن دے دوست۔ اک مدرسہ دے تعلیم یافتہ ۔ وکھ وکھ میداناں وچ چل رہے سن ۔ تاں قوت بازو۔ درد خواہ اک دوسرے دا ہتھ پھڑ کر راہ ترقی اُتے لے چلدے سن ۔ اتفاقاً دونے دے گھوڑے اک گھڑ دوڑ دے میدان وچ آن پئے۔ پہلا فوراً دوسرے دے گرانے نوں کمر بستہ ہوئے گیا۔
میرے اس دے بگاڑ اُتے مت جا
اتفاقات نيں زمانے کے
اکبر دے لئی ایہ مشکل موقع سی۔ دونے جاں نثار ۔ دونے اکھاں۔ تے دوناں نوں اپنی اپنی جگہ دعوے۔ آفرین اے۔ اس بادشاہ نوں کہ دوناں نوں۔ دونے ہتھوں وچ کھلاندا رہیا۔ تے اپنا کم لیندا رہیا۔ اک دے ہتھ توں دوسرے نوں گرنے نہ دتا۔
شیخ نے جو اپنی عرضیاں وچ دل دے دھوئيں کڈے نيں۔ اوہ فقرے نئيں نيں۔ جلے ہوئے کباباں نوں چٹنی وچ ڈبو کر بھیج دتا اے۔ انہاں توں اس تمسخر دا اندازہ وی معلوم ہُندا اے۔ کہ ایہ لوک کتنا ظرافت دا لون مرچ تے تمسخر دا گرم مصالحہ چھڑکتے سن ۔ جو اکبر نوں بھاندا سی۔ تے اس دے چٹخاراں وچ انہاں دا کم نکل آندا سی۔ ميں نے شیخ دی بعض عرضیاں اس دے خاتمۂ احوال وچ نقل کيتیاں نيں۔ خان خاناں نے وی خوب خوب گل پھُل کترے ہون گے۔ مگر افسوس کہ اوہ میرے ہتھ نئيں آئے۔
یہ رگڑے جھگڑے ايسے طرح چلے جاندے سن ۔ ۱۰۰۹ھ وچ خان خاناں دی حسن تدبیر نے تلنگانہ دے ملک وچ فتوحات دا نشان جا گاڑا۔ شیخ ۱۰۱۱ھ وچ طلب ہوئے۔ تے افسوس اے۔ کہ راہ توں منزل بقا نوں پہنچے۔ خان خاناں نے کئی برس دے عرصہ وچ دکن نوں بہت کچھ تسخیر کر ليا۔ جدوں بندوبست توں فارغ ہوئے۔ تاں ۱۰۱۲ھ وچ دربار وچ طلب ہوئے۔ اس اُتے برہان پور احمد نگر برار دا ملک شہزادہ دے ناں ہويا۔ تے انہاں نوں اس دی اتالیقی دا منصب ملا۔
۱۰۱۳ھ وچ انہاں اُتے وڈی نحوست آئی۔ شہزادہ مدت توں بلائے بادہ خواری وچ مبتلا سی۔ بھائی دے مرنے نے وی مطلق ہشیار نہ کيتا۔ باپ دی طرف توں اسنوں وی ۔ خان خاناں نوں وی برابر تاکیداں پہنچدتیاں سن۔ کوئی کارگر نہ ہُندی سی۔
ضعف حد توں ودھ گیا۔ جان اُتے نوبت آن پہنچی۔ خان خاناں تے خواجہ ابوالحسن نوں حکم بھیجیا کہ پردہ داری کر کے محافظت کرو۔ اس جانہار دا ایہ حال کہ ذرا طبیعت بحال ہوئی۔ تے فیر پی گیا۔ سخت بندش ہوئی تاں شکار دا بہانہ کردا۔ تے نکل جاندا۔ اوتھے وی شیشہ نہ پہنچ سکدا سی۔ تاں قراول روپے دے لالچ توں کدی بندوق دی نال وچ کدی ہرن کدی بکری دی انتڑی وچ بھردے تے پگڑیاں دے پیچ وچ لپیٹ کر لے جاندے سن ۔ بندوق دی شراب جس وچ باروت دا دھواں لوہے دا میل وی کٹ کر مل جاندا۔ زہر دا کم کر گئی۔ تے مختصر ایہ کہ تینتیس برس چھ مہینے دی عمر وچ خود موت دا شکار ہوئے گیا۔ اس صدمہ نوں قلم کيتا لکھ سکے گا۔ خان خاناں دے دل توں پوچھنا چاہیدا۔ افسوس جانا ۱؎بیگم دا اے۔ اوہ پاکدامن وڈی عقلمند صاحب سلیقہ باتدبیر صاحبزادی سی۔ حیف کہ عین نوجوانی دی بہار وچ رنڈاپے دی سفید چادر اس دے سر اُتے پائی گئی۔ اس عفیفہ نے ایسا رنج کيتا۔ کہ کوئی کم کردا اے۔
جہانگیری دور ہويا تاں خان خاناں دکن وچ سن ۔ ۱۰۱۶ھ وچ جہانگیر اپنی توزک وچ خود لکھدا اے خان خاناں وڈی آرزو توں لکھ رہیا سی۔ تے قدم بوسی دی تمنا ظاہر کردا سی۔ ميں نے اجازت دی۔ بچپن وچ میرا اتالیق سی۔ برہان پور توں آیا۔ جدوں سامنے حاضر ہويا۔ تاں اس قدر شوق تے خوشحالی اس اُتے چھائی ہوئی سی۔ کہ اسنوں خبر نہ سی۔ کہ سر توں آیا اے۔ یا پائاں توں ۔ بیقرار ہوئے کے میرے قدماں وچ گر پيا۔ ميں نے وی شفقت تے پیار دے ہتھ توں ا سکیا سر اٹھا کے مہر تے محبت دے نال سینہ توں لگایا۔ تے چہرہ اُتے بوسہ دتا۔ اس نے دو تسبیحاں موتیاں کيتی۔ چند قطعے لعل تے زمرد دے پیشکش کيتے۔ تن لکھ دے سن ۔ اس دے علاوہ ہر جنس دے متاع بوہت سارے ملاحظہ وچ گذرانے۔ فیر اک جگہ
۱؎ دیکھو اس دا حال خان خاناں دی اولاد دے حال وچ صفحہ ۶۴۵۔
لکھیا اے۔ شاہ عباس بادشاہ ایران نے جو گھوڑے بھیجے سن ۔ انہاں وچوں اک سمند گھوڑا اسنوں دتا۔ ایسا خوش ہويا۔ کہ بیان نئيں ہوئے سکدا۔ حقیقت وچ اِنّا بلند گھوڑا۔ انہاں خوبیاں تے خوش اسلوبیاں دے نال اج تک ہندوستان وچ نئيں آیا۔ فتوح ہاتھی کہ لڑائی وچ لاجواب اے۔ تے ویہہ ہاتھی تے اسنوں عنایت کيتے۔ چند روز دے بعد خلعت کمر شمشیر مرصع۔ فیل خاصہ عطا ہويا۔ تے دکن نوں رخصت ہوئے۔ تے اقرار ایہ کر گئے۔ کہ دو برس وچ سب ملک سرانجام کر دواں گا۔ مگر علاوہ فوج سابق دے بارہ ہزار سوار تے دس لکھ دا خزانہ تے مرحمت ہوئے (اسی مقام اُتے خافی خاں لکھدے نيں) پہلے دیوان سن ۔ ہن وزیر الملک خطاب دتا۔ تے پنج ہزار دا منصب عنایت کر کے مہم اُتے رخصت کيتا۔ امرائے نامی ویہہ ہزار سوار دے نال رفاقت وچ دئیے۔ تے انعام تے اکرام دی تفصیل کيتا لکھی جائے۔
خان خاناں دے اقبال دا ستارہ عمر دے نال عزت توں ڈھلدا جاندا سی۔ اوہ دکن دی مہماں وچ مصروف سی۔ کہ ۱۰۱۷ھ وچ جہانگیر نے پرویز شاہزادہ نوں دو لکھ دا خزانہ۔ بوہت سارے جواہر بیش بہا دس ہاسی۔ تن سو گھوڑے خاصہ دے عنایت فرمائے۔ سید سیف خاں بارہ نوں اتالیق کر کے لشکر نال کيتا تے حکم دتا کہ خان خاناں دی مدد نوں جائو۔ اوتھے فیر مراد دا معاملہ ہويا۔ بڈھے سپہ سالار دی بوڑھی عقل۔ نوجواناں دے دماغاں وچ نويں روشنی۔ طبعیتاں موافق نہ آئیاں ۔ کم بگڑنے شروع ہوئے۔ عین برسات وچ لشکر کشی کر دتی۔ برسات وی اس بہتات دی ہوئی۔ کہ طوفان نوح دا عالم دکھا دتا۔
دریائے اشک اپنا جدوں سر اُتے اوج مارے
طوفان نوح بیٹھیا گوشہ وچ موج مارے
تکلیف۔ نقصان۔ خرابیاں۔ ندامتاں۔ سب مینہ دے نال ہی برساں۔ انجام ایہ ہويا۔ کہ جس خان خاناں نے اج تک شکست دا داغ نہ اٹھایا سی۔ اس نے ۶۳ برس دی عمر وچ شکست کھادی فوج برباد۔ اپنے نہایت تباہ بڑھاپے دے بجھ تے ذلت دی باربرداری نوں گھسیٹ کر برہان پور وچ پہنچایا۔ اوہی احمد نگر جسنوں گولے مار مار دے فتح کيتا سی۔ قبضہ توں نکل گیا۔ تماشا ایہ کہ باپ نوں لکھیا۔ جو کچھ ہويا۔ خان خاناں دی خود سری خود رائی تے نفاق توں ہويا۔ یا سانوں حضور وچ بلاواں یا انہاں نوں۔ تے خان جتھے نے اقرار لکھ بھیجیا۔ کہ فدوی اس مہم وچ ذمہ لیندا اے۔ تیس ہزار سوار مینوں تے ملیاں۔ جو ملک بادشاہی غنیم دے تصرف وچ اے۔ جے دو برس دے اندر نہ لے لاں۔ تاں فیر حضور وچ منہ نہ دکھائاں گا۔ آخر ۱۰۱۸ھ وچ خان خاناں بلائے گئے۔
۱۰۲۰ھ وچ سرکار قنوج تے کالپی وغیرہ خان خاناں تے اس دی اولاد دی جاگیر وچ عنایت ہويا۔
۱۰۲۱ھ وچ جدوں معلوم ہوئے اکہ دکن وچ شہزادہ دا لشکر تے امرا سب سرگرداں پھردے نيں۔ تے روز روز اول اے تو۔ جہانگیر نوں فیر پرانا سپہ سالار یاد آیا۔ تے امرائے دربار نے وی کہیا۔ کہ اوتھے دی مہمات نوں جو خان خاناں سمجھدا اے۔ اوہ کوئی نئيں سمجھدا ۔ اسنوں بھیجنا چاہیدا۔ فیر دربار وچ حاضر ہوئے شش ہزاری منصب ذات۔ خلعت فاخرہ۔ کمر شمشیر مرصع۔ فیل خاصلہ۔ اسپ ایران ی عنایت ہويا شاہ نواز خاں سہ ہزاری ذات تے سوار۔ تے خلعت تے اسپ وغیر۔ داراب نوں پانسو ذات تن سو سوار وادھا یعنی کل دو ہزاری ذات اک ہزار پانسو سوار تے خلعت تے منصب وغیرہ تے اس دے ہمراہیاں نوں وی خلعت تے اسپ مرحمت ہوئے۔ تے خواجہ ابوالحسن دے نال رخصت ہوئے۔
۱۰۲۴ھ وچ اس دے بیٹے ایداں دے ہوئے گئے۔ کہ باپ نوں دربار توں ملک ملدا سی۔ اوہ بیٹھیا بندوبست کر توں سی۔ بیٹے ملک گیری کردے سن ۔ چنانچہ شہنواز خاں بالا پور وچ سی کہ کئی سردار عنبر دی طرف توں اس دے نال آن ملے۔ اس نے مبارکباد دے شادیانے بجوائے۔ وڈی مروت تے حوصلے توں انہاں دی دلجوئی تے خاطر داری کيتی۔ تے ہر اک دے رتبہ دے بموجب نقد جنس گھوڑے ہاتھی دے کے تکلف خرچ کيتے۔ لشکر توپ خانہ رکاب وچ تیار سی۔ انہاں دی صلاح توں عنبر دی طرف فوج لے کے چلا۔ عنبر دے سردار سپاہی دیہات وچ تحصیل مال دے لئی پھیلے ہوئے سن ۔ اوہ سن کر گائاں گائاں توں دوڑے تے ٹڈیاں دی طرح امنڈ پئے۔ حالے اوتھے تک نہ پہنچیا سی۔ کہ کچھ ۱؎غنیم دے سردار فوج لے کے آن ہی پہنچنے۔ رستہ وچ مقابلہ ہويا۔ اوہ بھجے تے شکستہ حال عنبر دے پاس پہنچے۔
عنبر سن کر جل گیا۔ عادل خانی تے قطب الملدیاں فوجاں لے کے وڈے زور تے شور توں آیا۔ ایہ وی اگے ودھے۔ جدوں دونے لشکر لڑائی دے پلہ اُتے پہنچے تاں وچکار نالہ سی۔ ڈیرے ڈال دتے۔ دوسرے دن پرے بنھ کر میدان داری ہونے لگی۔ غنیم دی جانب یاقوت خاں حبشی انہاں جنگلاں دا شیر سی۔ پیش قدمی کر کے ودھیا۔ تے میدان جنگ ایسی جگہ ڈالیا۔ کہ نالہ دا عرض کم سی۔ لیکن کنارےآں اُتے دلدل دور دور تک سی۔ ايسے واسطے تیر اندازےآں تے بانداراں نوں گھاٹاں اُتے بٹھا کر رستہ روک لیا۔ پہر دن باقی سی۔ جو لڑائی شروع ہوئی۔ پہلے توپاں تے بان اس زور شور توں چلے۔ کہ زمین آسمان اندھیر ہوئے گیا۔ عنبر دے غلامان اعتباری ہراول وچ سن ۔ گھوڑے اٹھا کے لائے۔ نالہ دے اس کنارے توں اکبر ی ترک وی تیر اندازی کر رہے سن ۔ جو ہمت کر کے اگے آندے سن ۔ ایہ انہاں دے کجھے گھوڑےآں نوں چراغ پا کر کے الٹا دیندے سن ۔ بوہت سارے دلدل وچ پھنس جاندے سن ۔ ایہ حال
۱؎۔ محل دار خاں۔ یاقوت خاں۔ دانش خاں۔ دلاور خاں وغیرہ امرا سردار لشکر سن ۔
دیکھیا تاں ملک عنبر دی نامور شجاعت نے اسنوں کوئلے دی طرح لال کر دتا۔ تے چمک کر لشکر بادشاہی اُتے آیا۔ داراب اپنے ہراول نوں لے کے ہويا دی طرح پانی اُتے توں گذر گیا۔ ادھر ادھر توں تے فوجاں بڑھاں۔ ایہ اس کڑک دمک توں گیا۔ کہ غنیم دی فوج نوں الٹتا پلٹتا اس دے قلب وچ جا پيا۔ جتھے عنبر خود کھڑا سی۔ لڑائی دست تے گریبان آن پئی۔ تے دیر تک کشا کشی دا میدان گرم رہیا۔ انجام ایہ ہويا۔ کہ تلوار دی آنچ توں عنبر ہوئے کے اڑ گیا۔ اکبر ی بہادر تن کوس تک ماریا مار چلے گئے۔ جدوں اندھیرا ہوئے گیا۔ تاں بھگوڑاں دا پِچھا چھڈیا۔ تے ایسا بھاری رن پيا۔ کہ دیکھنے والے حیران سن ۔
۱۰۲۵ھ وچ خورم نوں شاہجہان کر کے رخصت کيتا۔ تے شاہی دا خطاب دتا۔ کسی شاہزادے نوں تیمور دے عہد توں اج تک عطا نہ ہويا سی۔ ۱۰۲۶ھ وچ خود وی مالوہ وچ جا کے چھائونی پائی۔ شاہجہان نے برہان پور وچ جا کے مقام کیہ۔ تے معاملہ فہم تے صاحب تدبیر لوک نوں بھیج کر امرائے اطراف نوں موقوف کيتا۔
۱۰۲۶ھ وچ جدوں کہ شاہزادہ شاہجہان دے حسن انتظام توں دکن وچ بندوبست قابل اطمینان ہويا تاں جہانگیر نوں ملک موروثی دا فیر خیال آیا۔ شاہ ایران نے قندھار لے لیا سی۔ چاہیا کہ پہلے اسنوں لے۔ خاندیس برار احمد نگر دا علاقہ شاہجہان نوں مرحمت ہويا۔ اس بیٹے نوں اطاعت تے سعادت مندی تے نیک مزاجی دے سبب توں باپ بہت عزیز رکھدا سی۔ اس نے راجپوتانہ تے دکن وچ فتوحات نمایاں کيتياں۔ خصوصاً رانا دی مسانوں اس کامیابی توں سر کيتا سی۔ کہ جہانگیر نہایت خوش ہويا سی۔ اوہ اسنوں اقبال مند تے فتح نصیب وی جاندا سی۔ غرض کہ شاہجہان حضور وچ طلب ہوئے۔ دربار وچ بیٹھنے دی صلاح قرار پائی۔ صندلی (کرسی) دی جگہ دست راست اُتے تجویز ہوئی۔ خود جھروکاں وچ بیٹھے۔ تے لشکر دا ملاحظہ فرمایا۔ جدوں اوہ حضور وچ داخل ہويا۔ تاں اشتیاق دے مارے آپ جھروکاں دے رستے اتر گئے۔ بیٹے نوں گلے لگایا۔ جواہر نچھاور ہُندے ہوئے آئے۔ خان خاناں دے بیٹےآں نے دکن وچ اوہ جانفشانیاں کيتياں۔ کہ خاندانی سرخروئی شاداب ہوئے گئی۔ چنانچہ انہاں دناں وچ شاہنواز دی بیٹی (خان خاناں دی پوتی) توں شاہجہان دی شادی کر دتی۔ خلعت باچار قت زر بفت۔ ودر دامن من سلک مروارید کمر شمشیر مرصع۔ معہ پرولہ مرصع با کمر خنجر مرصع عنایت فرمایا۔
۱۰۲۷ھ وچ جہانگیر توزک وچ لکھدے نيں۔ اتالیق جاں نثار۔ خان خاناں سپہ سالار نے امراللہ اپنے بیٹے دے ماتحت اک فوج جرار گوند دانہ بھیجی سی۔ کہ کان الماس اُتے قبضہ کر لے۔ ہن اس دی عرضی آئی۔ کہ زمیندار مذکور نے کان مذکور نذر حضور کر دتی۔ اس دا الماس اصالت تے نفاست وچ بہت عمدہ تے جوہریاں وچ معتبر ہُندا اے۔ تے سب خوش اندام آبدار خوب ہُندے نيں۔
اسی سنہ وچ لکھدے نيں۔ کہ اتالیق جاں سپار نے آستان بوسی دا فخر حاصل کيتا۔ مدت ہائے مدید ہوئیاں۔ کہ حضور توں دور سی۔ لشکر منصور خاندیس تے برہان پور توں گذر رہیا سی۔ تاں اس نے ملازمت دے لئی التماس دی سی۔ حکم ہويا کہ سب طرح توں تواڈی خاطر جمع ہوئے۔ تاں جریدہ آئو۔ تے چلے جائو۔ جس قدر جلد ممکن ہويا۔ حاضر حضور ہر کر قدم بوسی حاصل کيتی۔ انواع نوازش خسروانہ تے قسام عواطف شاہانہ توں سرعزت بلند ہويا۔ ہزار مہر ہزار روپیہ نذر کروایا۔ کئی دن دے بعد فیر لکھدا اے۔ کہ ميں نے اک سمند گھوڑے دا سمیر ناں رکھیا سی۔ اوہ میرے خاصہ دے گھوڑےآں وچ اول درجہ اُتے سی۔ خان خاناں نوں عنایت کيتا (اہل ہند دی اصطلاح وچ سمیر سونے دا پہاڑ اے )۔ ميں نے رنگ تے قد آوری دے سبب توں ایہ ناں رکھیا سی۔ کئی دن دے بعد لکھدے نيں۔ وچ پوستین پہنے سی۔ خان خاناں نوں عنایت کيتا۔ فیر کئی دن بعد لکھدے نيں۔ اج خان خاناں نوں خلعت خاصہ۔ کمر شمشیر مرصع۔ فیل خاصہ باتلائر طلائی۔ معہ مادہ فیل عنایت کر کے فیر صوبہ خاندیس تے دکن دی سند مرحمت کيتی۔ منصب معہ اصل تے وادھا دے ہفت ہزاری ذات تے ہفت ہزار سوار مرحمت ہويا۔ امرا وچ ایہ رتبہ ہن تک کسی نوں نئيں حاصل ہويا۔ لشکر خاں دیوان بیوتات توں اس دی صحبت موافق نہ آندی سی۔ اس دی درخواست دے بموجب حامد خاں نوں نال کيتا۔ اسنوں وی ہزاری ذات دا منصب۔ چار سو سوار تے فیل تے خلعت عنایت ہويا۔
آزاد۔ دنیا دے لوک دولت مندی دی آرزو وچ مرے جاندے نيں۔ تے نئيں سمجھدے کہ دولت کيتا شے اے ؟ سب توں وڈی تندرستی دولت اے۔ اولاد وی اک دولت اے۔ علم تے کمال وی اک دولت اے۔ حکومت تے امارت وی اک دولت اے وغیرہ وغیرہ۔ انہاں وچ زر تے مال وی اک دولت اے۔ انہاں سب دے نال خاطر جمع تے دل دا چین وی اک دولت اے۔ اس دنیا وچ ایداں دے بوہت گھٹ ہون گے۔ جنہاں نوں بے درد زمانہ ساری دولتاں دے۔ تے فیر اک وقت اُتے دغا نہ کر جائے۔ ظالم اک داغ ایسا دیندا اے۔ کہ ساری نعمتاں خاک ہوئے جاندیاں نيں۔ کمبخت خان خاناں دے نال ایسا ہی کيتا۔ کہ ۱۰۲۸ھ وچ اس دے جگر اُتے جوان بیٹے دا داغ دتا۔ دیکھنے والےآں دے جگر کانپ گئے۔ اس دے دل نوں کوئی دیکھے۔ کہ کیہ حال ہويا ہوئے گا۔ اوہی مرزا ایرج جس دی دلداری نے اکبر توں بہادری دا خطاب لیا۔ جس دی جانفشانی نے جہانگیر توں شہنواز خانی دا خطاب پایا۔ جسنوں سب کہندے سن کہ ایہ دوسرا خان خاناں اے۔ اس نے عین جوانی تے کامرانی وچ شراب دے پِچھے اپنی جان کھوئی۔ ؎
اے ذوق اِنّا دختر رز کر منہ منہ لگا
چھٹتی نئيں اے منہ توں ایہ کافر لگی ہوئی
اور دوسرے برس وچ اک ہور داغ ۔ اوہ اگرچہ بخار توں گیا۔ لیکن ادائے خدمت دے جوش وچ بے اعتدالی کر کے خدمت دے حق توں ادا ہويا (دیکھو اس دی اولاد دا حال)
درد ناک لطیفہ۔ اک شاعر دے پاس کوئی شخص آیا۔ تے آبدیدہ ہوئے کے کہیا۔ کہ حضرت بیٹا مر گیا۔ تریخ کہہ دیجئے۔ روشن دماغ شاعر نے ايسے وقت سوچ کر کہیا۔ ۱۲۲۸/ داغ جگر۔ دوسرے برس اوہی جگر کباب فیر آیا۔ کہ حضرت تریخ کہہ دیجئے۔ شاعر نے کہیا چند روز ہوئے تسيں تریخ لکھوا کر لے گئے سن ۔ اس نے کہیا حضرت اک ہور سی اوہ وی مر گیا۔ شاعر نے کہیا۔ چنگا ۱۲۲۹/ داغ دگر۔ جہانگیر نے انہاں دونے واقعاں نوں اپنی توزک وچ لکھیا اے۔ حرف حرف توں درد ٹپکتا اے۔ (دیکھو تتمہ)
خان خاناں دا ستارہ غروب ہُندا اے
افسوس جس خان خاناں نے بہار کامرانی دا پھُل رہ کے عمر گذاری سی۔ بڑھاپے وچ اوہ وقت آ یا۔ کہ زمانے دے حادثے اس اُتے بگولے بنھ بنھ کر حملے کرنے لگے۔ ۱۰۲۸ھ وچ ایرج مرا سی۔ دوسرے برس رحمن داد گیا۔ تیسرے برس تاں ادبار نے اک ایسا نحوست دا شبخون ماریا۔ کہ اقبال میدان چھڈ کے بھج گیا۔ تے ایسا بھجیا کہ فیر کر نہ دیکھیا۔ میرے دوستو دنیا برا مقام اے۔ بے مروت زمانہ ایتھے انسان نوں کدی ایداں دے موقع اُتے لا ڈالدا اے۔ کہ دو ہی پہلو نظر آندے نيں۔ دونے وچ خطر ۔ تے انجام دی خدا نوں خبر۔ عقل کم نئيں کردی کہ کیہ کرے۔ قسمت دے ہتھ پانسہ ہُندا اے۔ جس رخ چاہے ۔ پلٹ دے۔ سیدھا پيا تاں عقل مند نيں۔ الٹا پيا تاں بچہ بچہ احمق بناندا اے۔ تے جو نقصان۔ ندامت ۔ مصیبت تے غم تے اندوہ اس اُتے گذردا اے۔ اوہ تاں دل ہی جاندا اے۔ پہلے اِنّی گل سن لو کہ جہانگیر دا بیٹا شاہجہان ایسا رشید تے سعادت مند بیٹا سی۔ کہ تیغ تے قلم دی بدولت اپنے جوہر قابلیت دی داد لیندا سی۔ باوجود اس دے خوش اقبال جہانگیر وی اس دے کارنامےآں اُتے باغ باغ ہُندا سی۔ تے اپنی جانشینی دے لائق سمجھدا سی۔ شاہجہان خطاب شاہانہ رتبے دئیے سن ۔ عالی منصب اس دے نوکراں نوں عطا کيتے سن ۔ اکبر وی جدوں تک جِتیا رہیا ہمیشہ اپنے پاس رکھدا سی۔ تے ایداں دے لفظاں اس دے حق وچ کہندا سی۔ جس توں وڈی وڈی امیداں ہودیاں سن۔ اپنی ذاتی لیاقت تے افواج دے علاوہ خان خاناں جداں امیر اس دا ودتا سسرا سی آصف خاں وزیر کل وی اس دا خسر سی۔
نورجتھے بیگم دا حال معلوم اے۔ کہ کل سلطنت دی مالک سن۔ فقط خطبہ وچ بیگم دا ناں نہ سی۔ سکہ اُتے ضرب۔ فرماناں اُتے مہر وی بیگم دی ہُندی سی۔ اوہ وی وڈی دو ر اندیش تے باتدبیر بی بی سی۔ جدوں دیکھیا۔ کہ جہانگیر دی مستی تے مدہوشی توں مرض اس اُتے ہتھ ڈالنے لگے نيں۔ تاں ایسی تدبیراں سوچنے لگی۔ جس توں جہانگیر دے بعد وی حکومت وچ فرق نہ آئے۔ اس دی اک بیٹی شیر افگن خاں پہلے شوہر توں سی۔ ۱۰۳۰ھ وچ شاہزادے شہریار توں اس دی شادی کر دتی۔ تے اس دی سلطنت دیاں بنیاداں ڈالنے لگی۔ بنیاد اس دی ایہی سی۔ کہ شاہجہان دی جڑ اکھیڑ دے۔ شہریار سب توں چھوٹا بیٹا جہانگیر دا سی۔ مگر طبیعت عیش پسند سی۔ اس واسطے خیالات پست رکھدا سی۔ تے ساس دی بادشاہی نے رہیا سہا کھو دتا سی۔
۱۰۳۱ھ وچ شاہجہان دربار وچ طلب ہوئے کہ مہم قندھار اُتے جا ملک موروثی نوں زیر نگيں کرن۔ اوہ خان خاناں تے داراب نوں لے کے حاضر ہوئے۔ تے مصلحت مشورت ہوئے کے مہم مذکور انہاں دے ناں اُتے قرار پائی۔ ؎
ما در چہ خیال ایم تے فلک در چہ خیال
کار یکہ خدا کند فلک را چہ مجال
آسمان نے تے ہی شطرنج بچھائی۔ بازی ایتھے توں شروع ہوئی۔ کہ شاہجہان نے دھولپور دا علاقہ باپ توں منگ لیا۔ جہانگیر نے عنایت کيتا۔ بیگم نے اوہی علاقہ شہریار دے لئی منگیا ہويا سی۔ تے شریف الملک شہریار دی طرف توں اس اُتے حاکم سی۔ شاہجہانی ملازم اوتھے قبضہ لینے گئے۔ مختصر ایہ اے۔ کہ طرفین دے امیراں وچ تلوار چل گئی۔ تے اس عالم وچ شریف الملک دی اکھ وچ تیر لگا۔ کہ کانٹرا ہوئے گیا۔ ایہ حال دیکھ کے شہریار دا سارا لشکر بفیر گیا۔ تے ہنگامۂ عظیم برپا ہويا۔
شاہجہان نے افضل خاں اپنے دیوان نوں بھیجیا۔ نہایت عجز تے انکسار دے پیام زبانی دئیے تے عرضی لکھ کے عفو تقصیر دی التجا کيتی۔ کہ ایہ اگ بجھ جائے۔ بیگم تاں اگ تے کوئلہ ہوئے رہیاں سن۔ ایتھے آندے ہی افضل خاں قید ہوئے گیا۔ تے بادشاہ نوں بہت سا لگیا بجھا کر کہیا کہ شاہجہان دا دماغ بہت بلند ہوئے گیا اے۔ اسنوں قرار واقعی نصیحت دینی چاہیے۔ مست الست بادشاہ نے اپنے عالم وچ خدا جانے کچھ ہاں ہاں کر دتی ہوئے گی۔ فوراً فوج نوں تیاری دا حکم پہنچیا تے امرا نوں حکم گیا کہ شاہجہان نوں گرفتار کر لائو۔
ادھر چند روز ہوئے سن ۔ کہ شاہ ایران نے قندھار لے لیا سی۔ ایہ مہم وی شاہجہان دے ناں ہوئی سی۔ تے کچھ شک نئيں۔ کہ جے اوہ بہادر تے بالیاقت شاہزادہ اپنے لوازم تے سامان دے نال جاندا تاں قندھار دے علاوہ سمر قند تے بخارا تک تلوار دی چمک پہنچاندا۔ اوہ مہم وی بیگم نے شہریار دے ناں لے لئی۔ بارہ ہزاری اٹھ ہزار سوار دا منصب دلوایا۔ جہانگیر نوں وی لاہور وچ لے آئی۔ تے شہریار ایتھے لشکر تیار کرنے لگا۔ شاہجہان دے دل اُتے چوٹاں پڑ رہیاں سن۔ مگر چپ۔ وڈے وڈے معتبر تے امیر سردار اس تہمت وچ قید ہوئے گئے۔ کہ اس توں ملے ہوئے نيں۔ بوہت سارے جان توں مارے گئے۔ آصف خاں بیگم دا حقیقی بھائی سی۔ مگر اس لحاظ توں کہ اس دی بیٹی شاہجہان دی چاہیندی بیگم اے۔ اوہ وی بے اعتبار ہوئے گیا۔ غرض ایتھے تک اگ لگائی۔ کہ آخر شاہجہان جداں سعادت مند فرماں بردار بااقبال بیٹا باپ توں باغی ہويا۔ مگر کچھ شک نئيں کہ مجبوراً باغی ہويا۔
بیگم جوڑ توڑ دی بادشاہ سی۔ اسنوں خبر سی۔ کہ آصف خاں دی مہابت خاں توں لاگ اے۔ بادشاہ توں کہیا۔ کہ جدوں تک مہابت خاں سپہ سالار نہ ہوئے گا۔ مہم دا بندوبست نہ ہوئے گا۔ ادھر اس نے کابل توں لکھیا۔ جے شاہجہان توں لڑنا اے۔ تاں پہلے آصف خاں نوں نکالئے۔ جدوں تک اوہ دربار وچ نيں۔ فدوی کچھ نہ کر سکے گا۔ آصف خاں فوراً بنگالہ بھیجے گئے۔ تے مہابت خاں سپہ سالاری تک نشان توں روانہ ہوئے۔ پِچھے پِچھے جہانگیر وی لاہور توں آگرہ دی طرف چلے۔ امرا دی آپس وچ عداودیاں سن۔ انہاں نوں ہن موقع ہتھ آیا۔ جس دا جس اُتے وار چل گیا۔ نکلوایا۔ قید کروایا۔ مروا ڈالیا۔ سازش دے جرم دے لئی ثبوت دی کچھ ضرورت ہی نہ سی۔
دیکھو پرانا بڈھا جس وچ دو پشت دے تجربے بھرے سن ۔ نرا لالچی نہ سی۔ جو ذرا سا فائدہ دیکھ کے پھسل پئے۔ اس نے ہزاراں نشیب تے فراز درباراں دے دیکھے سن ۔ اس نے عقل دے پہلو لڑانے وچ کچھ کمی نہ دی ہوئے گی۔ اس نے ضرور خیال کيتا ہوئے گا۔ کہ بادشاہ دی عقل کچھ تاں شراب نے کھوئی۔ رہی سہی بیگم دی محبت وچ گئی۔ وچ قدیمی نمک خوار سلطنت دا ہاں مینوں کيتا کرنا چاہیے۔ اس دے دل نے ضرور کہیا ہوئے گا۔ کہ سلطنت دا مستحق کون؟ شاہجہان۔ متوالا باپ۔ سلطنت نوں بیگم دی محبت وچ قربان کر کے بیٹے نوں برباد کيتا چاہندا اے۔ تے نمک خوار نوں اس وقت سلطنت دی حمایت واجب اے۔ اس دی رائے نے اس گل دا فیصلہ کر ليا ہوئے گا۔ شاہجہان توں اس وقت بگڑنا جہانگیری طرفداری نئيں۔ بیگم دی طرف داری اے۔ تے سلطنت موروثی دی بربادی اے۔
کیا خان خاناں توں ممکن نہ سی۔ کہ دونے توں کنارہ کے جاندا؟ کیونجے ممکن سی۔ جہانگیر نے شاہجہان دی شادی شاہنواز خاں دی بیٹی نال کيتی سی۔ تے آصف خاں نورجتھے دے بھائی دی بیٹی وی شاہجہان دے عقد وچ سی۔ اس توں اصل مطلب ایہی سی۔ کہ ایداں دے ایداں دے ارکان دولت اینال تعلق اس دے نال رکھدے ہون گے۔ تاں گھر دے جھگڑے اسنوں حق توں محروم نہ کرن گے۔ تقدیر دی گل اے کہ جو دن اس نے اپنے بعد خیال کيتا سی۔ اوہ جتے جی سامنے آیا۔ [
جب شاہجہان نے ہمراہی دی فرمائش دی ہوئے گی۔ تاں خان خاناں نے اپنے تے جہانگیری تعلقات دا ضرور خیال کيتا ہوئے گا۔ اوہ بیگم توں وی رسائی رکھدا سی۔ تے ہم مذہب سی۔ اوہ سمجھیا ہوئے گا۔ کہ باپ بیٹے دی تاں کچھ لڑائی ہی نئيں۔ جو کھٹک اے سوتیلی ماں دی اے۔ ایہ کِنّی وڈی گل اے۔ وچ صفائی کروا داں گا۔ تے بے شک اوہ کر سکدا سی۔ لیکن جداں جداں اگے بڑھدا گیا۔ رنگ بیرنگ دیکھدا گیا۔ تے کسی گل دا موقع نہ پایا۔ بیگم نے کم نوں ایسا نہ بگاڑا سی۔ کہ افسون اصلاح دی کچھ گنجائش رہی ہوئے۔ جس نوں شاہجہان نے عرضداشت دے کے دربار وچ بھیجیا سی اوہ قید ہوئے گیا۔ ایہ وی دیکھ لیا سی۔ کہ خان اعظم جس دا اکبر وی لحاظ کردا سی۔ اسنوں قلعہ گوالیار وچ قید رہنا پيا۔ ایداں دے نازک موقع اُتے اسنوں اپنے لئے کيتا بھروسہ سی۔
خان خاناں دے نمک خوار قدیم تے ملازم با اعتبار محمد معصوم نے جہانگیر دے پاس مخبری کيتی۔ کہ امرائے دکن توں اس دی سازش اے۔ تے ملک عنبر دے خطوط جو اس دے ناں سن ۔ اوہ شیخ عبدالسلام لکھنوی دے پاس نيں۔ جہانگیر نے مہابت خاں نوں حکم دتا۔ اس نے شیخ نوں گرفتار کر ليا۔ حال پُچھیا تاں اس نے بالکل انکار کيتا۔ اس غریب نوں اِنّا ماریا کہ مر گیا مگر حرف مطلب نہ ہارا۔ خدا جانے کچھ سی ہی نئيں یا راز داری دی ۔ دونے طرف توں آفرین۔
بہر صورت اوہ تے داراب دکن توں شاہجہان دے نال آئے۔ جہانگیر نوں دیکھو کس درد توں لکھدا اے۔ جدوں خان خاناں جداں امیر نے کہ میری اتالیقی دے منصب عالی توں خصوصیت رکھدا سی۔ ستر برس دی عمر وچ بغاوت تے کافر نعمتی توں منہ کالا کيتا۔ تاں اوراں توں کيتا گلہ۔ گو ایسی ہی زشت بغاوت تے کفران نعمت توں اس دے باپ نے آخر عمر وچ میرے پدر بزرگوار توں وی ایہی شیوہ ناپسندیدہ بردا سی۔ اس نے باپ دی پیروی کر کے اس عمر وچ اپنے تئاں ازل توں ابد تک مطعون تے مردود کيتا۔
عاقبت گرگ زادہ گرگ شود
گرچہ با آدمی بزرگ شود
بیگم نے شاہزادہ مراد نوں سپاہ جرار دے کے بھائی دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ مہابت خاں نوں سپہ سالار کيتا۔ واہ ری بیگم تیری عقل دو ر اندیش۔ دونے بھائیاں وچ جو ماریا جائے۔ شہریار دے لئی اک پہلو صاف ہوئے سکے۔
غرض جدوں دونے لشکر جرار نیڑے پہنچے۔ تاں اک اک حصہ دونے پہاڑاں وچوں وکھ ہوئے کے ٹکرایا۔ وڈا کشت تے خون ہويا۔ وڈے وڈے امیر مارے گئے۔ تے بوہت سارے غیرت والے ننگ تے ناموس اُتے جان دے کے دنیا توں ناکام گئے۔ مگر شکست شاہجہان دی فوج نوں نصیب ہوئی تے اوہ اپنے لشکر نوں لے کے کنارے ہٹا۔ کہ دکن نوں چلا جائے۔ (اس موقعہ اُتے بدگمانی تے نیک نیندی دا مقابلہ اے کہ) خان خاناں یا تاں اپنی نیک نیندی توں صلح کيتی تدبیر کردا سی۔ یا انتہائے درجہ دی چالاکی سی۔ کہ جہانگیر توں وی سرخرو رہنا چاہندا سی۔ مہابت خاں سپہ سالار توں اس نے پیغام سلام کيتے عجب مشکل مقام اے۔ ذرا خیال کرو۔ باپ بیٹےآں دا بگاڑ۔ اوہ وی سوتیلی ماں دی غرض پرستی تے متوالے باپ دی مدہوشی توں سرداران لشکر اٹھ پہر اک جگہ رہنے سہنے والے۔ اک قاب وچ کھانے والے۔ اک جام وچ پینے والے۔ انہاں وچ پیغام کیونجے بند ہوئے سکے۔ مشکل ایہ ہوئی۔ کہ اس معاملہ وچ چالاک سپہ سالار دے دریائے طبع نے انشا پردازی دی موج ماری۔ اپنے ہتھ توں خط لکھیا۔ تے بادشاہ دی ہويا خواہی دے مضمون لکھ کے اس وچ ایہ شعر وی لکھیا۔ ؎
صد کس بہ نظر نگاہ مے دارندم
ورنہ ببرید مے ز بے آرامی
یہ خط کسی نے پھڑ کر شاہجہان نوں دے دتا۔ اس نے انہاں نوں بلیا کے خلوت وچ دکھایا۔ جواب کيتا سی؟ چپ شرمندہ۔ آخر بیٹےآں سمیت دولت خانہ دے پاس نظر بند ہوئے۔ تے اتفاق ایہ کہ سو ہی منصب داراں نوں انہاں دی حفاظت سپرد ہوئی۔ آسیر پہنچ کے سید مظفر بارہ دے سپرد کيتا کہ قلعہ وچ لے جا کے قید کرو۔ لیکن داراب بے گناہ سی۔ اس لئی سوچ سمجھ کر دوناں نوں رہیا کر دتا۔
بادشاہ نے شاہزادہ پرویز نوں وی امرا دے نال فوجاں دے کربھیجیا سی۔ اوہ دریائے نربدا اُتے جا کے تھم گیا۔ کیونجے شاہجہان دے سرداراں نے گھاٹاں دا خوب بندوبست کر رکھیا سی۔ ایہ وی نال سن ۔ تے ایہ کوئی مجرم قیدی نہ سن ۔ عبدالرحیم خان خاناں سن ۔ دیکھنے نوں نظر بند سن ۔ مگر صحبت وچ وی شامل ہُندے سن ۔ ہويا خواہی تے خیر اندیشی دی اصلاحاں کردے سن ۔ جنہاں دا خلاصہ ایداں دے مطالب سن ۔ جنہاں توں فتنہ تے فساد دی راہ بند ہوئے تے کامیابی دے نال صلح دے رستے نکلاں۔
ادھر توں جدوں مہابت خاں تے پرویز دریا دے کنارے پہنچے۔ سامنے شاہجہان دا لشکر نظر آیا۔ دیکھیا کہ گھاٹاں دا انتظام بہت چست اے۔ تے دریا دا چڑھائو اسنوں زور تے شور توں مدد دے رہیا اے۔ کشتیاں سب پار دے کنارے اُتے کھچ لے گئے۔ تے مورچے توپ تے تفنگ توں سد سکندر کيتے۔ لشکر کے ڈیرے ڈلوا دئیے۔ تے بندوبست وچ مصروف ہوئے۔ مہابت خاں نے اک جعلسازی تے دوست نمائی دا خط خان خاناں دے ناں لکھیا۔ تے اس طرح بھیجیا کہ شاہجہان دے ہتھ وچ جا پہنچیا۔
خلاصۂ خط مہابت خاں عالم جاندا اے کہ شہزادہ جتھے تے جہانیاں نوں اطاعت حضور دے سوا تے کچھ گل منظور نئيں۔ فتنہ پرداز تے درانداز عنقریب اپنی سزا نوں پہنچیاں گے۔ وچ مجبور ہون۔ کہ آ نئيں سکدا۔ مگر ملک دی حالت دیکھ کے افسوس آندا اے۔ کہ اس دی اصلاح تے خلق خدا دے امن تے آسائش وچ جان توں حاضر ہون۔ تے اس گل نوں اپنا تے کل مسلماناں دا فرض سمجھدا ہاں۔جے تسيں شہزادہ بلند اقبال نوں ایہ مطالب منقوش خاطر کر کے اک دو معتبر معاملہ فہم شخصاں نوں بھیج دو۔ تاں عین مصلحت اے۔ کہ باہم گفتگو کر کے ایسی تدبیر نکالاں جس وچ ایہ اگ بجھ جائے تے خونریزی موقوف ہوئے۔ باپ بیٹے فیر اک دے اک ہوئے جاواں۔ شہزادہ دی جاگیر دی کچھ ترقی ہوئے جائے۔ تے نور محل شرمندہ ہوئے کے ساڈی تجویز اُتے راضی ہوئے جائے۔ وغیرہ وغیرہ۔ ایہ تے ایسی ایسی چند تے گلاں قول تے قسم تے عہد تے پیمان دے نال لکھياں۔ اس اُتے کلام الٰہی نوں درمیان دتا۔ تے خط نوں ملفوف کر کے ادھر دی ہويا وچ اس طرح اڑایا۔ کہ شاہجہان دے دامن وچ جا پيا۔ اوہ خود امن تے امان دا عاشق سی۔ مصاحباں توں صلاح کيتی۔ خان خاناں توں وی گفتگو ہوئی۔ ایہ پہلے ہی انہاں مضامین دے شاعر سن ۔ شہزادہ نوں اس کم دے لئی انہاں توں بہتر رسا تے معاملہ فہم کوئی نظر نہ آندا سی۔ قرآن سامنے رکھ دے قسماں لاں۔ داراب نوں نال تے عیال نوں اپنے پاس رکھیا۔ تے انہاں نوں روانہ کيتا۔ کہ جا کے دریا دا بہائو تے ہويا دا رخ پھیرو۔ دریا دے اس پار ہوئے۔ تے طرفین دی صلاحیت اُتے صلح قرار دو۔
خان خاناں شطرنج زمانہ دے پکے چالباز سن ۔ مگر خود بڈھے ہوئے گئے سن ۔ عقل بڑھیا ہوئے گئی سی۔ مہابت خاں جوان انہاں دی عقل جوان ۔ جدوں ایہ لشکر بادشاہی وچ پہنچے۔ انہاں دے اعزاز تے احترام وچ وڈے مبالغے ہوئے۔ خلوت وچ ایسی دلسوزی تے درد خواہی دیاں گلاں کيتياں۔ کہ انہاں نے خوشی خوشی کامیابی مقاصد دے پیام تے اطمینان دے مراسلے شاہجہان نوں لکھنے شروع کيتے اس دے امرا نوں جدوں ایہ خبر ہوئی۔ تاں اوہ وی خوش ہوئے۔ تے غلطی ایہ دی کہ گھاٹاں دے انتظام تے کنارےآں دے بندوبست ڈھیلے کے دئیے۔
مہابت خاں عجیب چلدا پرزہ نکلیا۔ اس نے چپکے چپکے راتوں رات فوج پار اتار دی۔ ہن خدا جانے اس نے درد خواہی تے نیک نیندی دا ہرا باغ دکھا کر انہاں نوں غفلت دی دار وئے بیہوشی پلائی یا لالچ دا دستر خوان بچھا کر گلاں ایسی چکنی چپئی کيتياں۔ کہ ایہ قرآن نوں نگل کر اس توں مل گئے۔ بہرحال شاہجہان دا کم بگڑ گیا۔ اوہ دل شکستہ نہایت ناکامی دے عالم وچ پِچھے ہٹا۔ تے اس اضطراب دے نال دریائے تاپتی توں پار اُتریا کہ فوج تے سامان فوج دا بہت نقصان ہويا۔ اکثر امیر نال چھڈ کے چلے گئے۔
داراب تے بعض عیال شاہجہان دے پاس سن ۔ ایہ لشکر بادشاہی وچ ادھر پئے سن ۔ ہن مہابت خاں توں موافقت کرنے دے سوا چارہ کيتا سی۔ اس دے نال برہان پور پہنچے۔ مگر سب انہاں دی طرف توں ہوشیار ہی رہندے سن ۔ صلاح ہوئی کہ نظر بند رکھو تے انہاں دا خیمہ پرویز دے نال طناب بہ طناب رہے۔ اس توں مطلب ایہ سی۔ کہ جو کچھ کرن حال معلوم ہُندا رہے۔ مہابت خاں برہان پور وچ پہنچ کے نہ ٹھیرا۔ دریائے تاپتی اتر کر تھوڑی دور تعاقب کيتا۔ تے اوہ دکن توں بنگالہ دی طرف روانہ ہويا۔
جانا بیگم باپ دے نال سن۔ انہاں نے جو ہمت تے حکمت دے سبق انہاں توں پڑھے سن ۔ حرف بحرف یاد کر رکھے سن ۔ اس نے کہیا کہ وچ باپ نوں نہ چھوڑاں گی۔ جو اس دا حال سو میرا حال۔ اوہ وی دانیال شہزادہ دی بیوہ سی۔ اس دے بچے نال سن ۔ اسنوں کون روک سکے۔ آخر باپ دے پاس خیمہ وچ رہی۔ فہیم انہاں دا غلام خاص کہ فی الحقیقت فہیم تے کاردان بے نظیر سی۔ اسنوں دلاوری نے دُدھ پلایا سی۔ تے شجاعت دے نمک توں پلا سی۔ جس طرح اس معرکہ وچ ماریا گیا۔ اس دا رنج خانخاناں ہی دے دل توں پوچھنا چاہیدا۔ شاہجہان نوں جدوں ایہ خبراں پہنچاں۔ انہاں دے بال بچےآں نوں قید کر ليا۔ تے حفاظت راجہ بھیم دے سپرد دی (راجہ بھیم رانا دا بیٹا سی)۔ ادھر خانخاناں نوں ایہ حال سن کر بہت رنج ہويا۔ تے راجہ نوں پیغام بھیجیا کہ میرے عیال نوں چھڈ دو۔ وچ لشکر بادشاہی نوں ادھر توں کچھ نہ کچھ حکمت عملی کر کے پھیر دیندا ہون۔ جے ایہی حال اے تاں سمجھ لو کہ کم مشکل ہوئے گا۔ وچ خود آ کے چھڑا لے جائاں گا۔ راجہ نے لکھیا۔ کہ حالے تک پنج چھ ہزار جاں نثار رکاب وچ موجود نيں۔ جے تسيں چڑھ کر آئے۔ تاں پہلے تواڈے بال بچےآں نوں قتل کرن گے۔ فیر تسيں اُتے آن پڑاں گے۔ یا تسيں نئيں یا اسيں نئيں۔
شاہجہان دے لشکر بادشاہی توں معرکے وی ہوئے۔ تے وڈے وڈے کشت تے خون ہوئے افسوس اپنی فوجاں آپس وچ کٹ کر کھیت رہیاں۔ تے دلاور سردار تے ہمت والے امیر مفت جاناں توں گئے۔ شاہجہان لڑدے بھڑدے کدی کنارہ تے کدی پِچھے ہٹتے اُتے اُتے بنگالہ وچ جا نکلے۔ ایتھے داراب توں قول تے قسم لے کے بنگالہ دی حکومت دی۔ اس دی بی بی بیٹے۔ بیٹی تے اک شاہ نواز خاں دے بیٹے نوں یرغمال وچ لے لیا۔ تے آپ بہار نوں روانہ ہوئے۔ کچھ عرصہ دے بعد داراب نوں بلا بھیجیا۔ اس نے لکھیا کہ زمینداراں نے مینوں گھیر رکھیا اے۔ حاضر نئيں ہوئے سکدا۔ شاہجہان دی فوج برباد ہوئے چکی سی۔ اوہ دل شکستہ جس رستے آیا سی۔ ايسے رستے دکن نوں پھرا۔ خیال ہويا کہ ایہ وی بادشاہ توں مل گیا۔ انہاں دے جوان بیٹے تے بھتیجے نوں مار ڈالیا۔ داراب ایتھے بے دست تے پا ہوئے گیا سی۔ بادشاہی لشکر نے آ کے ملک اُتے قبضہ کر ليا۔ داراب سلطان پرویز دے لشکر وچ حاضر ہويا۔ جہانگیر دا حکم پہنچیا۔ کہ داراب دا سر کٹ کر بھیج دو۔ افسوس اس سر نوں اک خوان وچ کھانے دی طرح کسوا کر بدنصیب باپ دے پاس بھیج دتا۔ اللہ اکبر جس خانخاناں دے سامنے کسی نوں مجال نہ ہُندی سی۔ کہ رحمن داد دے مرنے دا ناں بولی توں کڈے چپ بیٹھیا سی۔ تے آسمان نوں دیکھ رہیا سی۔ مہابت خاں دے یزیدیاں نے بموجب اس دے حکم دے کہیا کہ حضور نے ایہ تربوز بھیجیا اے۔ خونی جگر باپ نے آبدیدہ ہوئے کے کہیا۔ درست! شہیدی اے۔ کہنے والوںنے تریخ کہی۔ ع
شہید پاک شد داراب مسکن
افسوس دے قابل تاں ایہ گل اے۔ کہ اوہ جانباز دلاور جنہاں دی عمراں تے کئی کئی پشتاں اس سلطنت وچ جاں نثاری تے وفاداری دی مشق کر رہی سن۔ مفت ضائع ہوئیاں۔ جے شاہجہان دے نال قندھار اُتے جاندے تاں کارنامے دکھاندے۔ اذبک اُتے جاندے تاں ملک موروثی نوں چھڑاندے۔ تے ہندوستان دا ناں توران وچ روشن کر کے آندے۔ تے حیف کہ اپنے ہتھ اپنے ہتھوں توں جد ا ہوئے۔ تے اپنے سر اپنے ہتھوں توں کٹے۔ اپنی چھری توں اپنے پیٹ چاک ہوئے۔ ایہ کِداں؟ بیگم صاحبہ دی خود غرضی تے خود پرستی دی بدولت۔ بیشک کہ بیگم نوں وی اک لعل بے بہا۔ تاج سلطنت دا کہنا زیبا اے۔ عقل۔ تدبیر۔ ہمت ۔ سخاوت۔ قدردانی فیض رسانی وچ ثانی نہ رکھدیاں سن۔ لیکن کيتا کیجئے۔ جو گل ہُندی اے۔ اوہی کہی جاندی اے۔ چند رو زکے بعد شاہ تے شاہزادہ دونے باپ بیٹے جداں سن ۔ اوداں ہی ہوئے گئے۔ امرا بچارے شرمندہ حیران کہ کتھے جاواں تے کیہ منہ لے کے جاواں۔ مگر اس گھر دے سوا تے گھر کون سا سی۔
۱۰۳۶ھ وچ خان خاناں حضور وچ طلب ہوئے۔ مہابت خاں نے جدوں رخصت کيتا۔ تاں جو جو معاملے درمیان آئے سن ۔ انہاں دا بہت عذر کيتا۔ تے سامان سفر تے لوازم ضروری دے سر انجام وچ اوہ ہمت عالی دکھادی جو خان خاناں دی شان دے لائق سی۔ مطلب ایہ سی۔ کہ آیندہ دے لئی صفائی ہوئے جائے۔ تے انہاں دے دل وچ میری طرف توں غبار نہ رہے۔ ایہ جدوں دربار وچ آئے تاں جہانگیر خود توزک وچ لکھدا اے۔ ’’ندامت دی پیشانی نوں دیر تک زمین اُتے رکھے رہیا۔ سر نہ اٹھایا۔ ميں نے کہیا۔ جو کچھ وقوع وچ آیا تقدیر دیاں گلاں نيں۔ نہ تواڈے اختیار دیاں گلاں نيں۔ نہ ساڈے ۔ اس دے سبب توں ملامت تے خجالت دل اُتے نہ لائو۔ اسيں اپنے تئاں تسيں توں زیادہ شرمندہ پاندے نيں۔ جو کچھ ظہور وچ آیا۔ تقدیر دے اتفاق نيں۔ ساڈے تواڈے اختیار کيتی گل نئيں۔‘‘
ارکان دولت نوں حکم ہويا کہ انہاں نوں لے جا کے اتارو۔ کئی دن دے بعد لکھ روپیہ انعام دتا۔ کہ اسنوں اپنی درستی احوال وچ صرف کرو۔ چند روز دے بعد صوبہ قنوج عطا ہويا۔ تے خان خاناں دا خطاب جو اس توں کھو کر مہابت خاں نوں ملیا سی فیر انہاں نوں مل گیا۔ انہاں نے شکریہ وچ ایہ شعر کہہ کے مہر وچ کھدوایا۔ ؎
مرا لطف جہانگیری بتائیدات یزدانی
دوبارہ زندگی داد تے دوبارہ خانخانانی
دوسرے ہی برس وچ پان پلٹا ؎
زال دنیا نے صلح کيتی کس دن
یہ لڑاکا سدا توں لڑدی اے
بیگم دی مہابت خاں توں بگڑی۔ فرمان گیا کہ حاضر ہوئے۔ تے اپنی جاگیر تے فوج وغیرہ دا حساب کتاب سمجھیا دو۔ بادشاہ لاہور توں گلگشت کشمیر نوں چلے جاندے سن ۔ اوہ ہندوستان دی طرف توں آیا۔ چھ ہزار تلوار مار راجپوت اس دے نال ۔ لاہور ہُندا ہويا حضور وچ چلا۔ مگر تیور بگڑے تے غصہ وچ بھریا ہويا۔ خانخاناں ایتھے موجود سن ۔ زمانہ دی نبض خوب پہنچاندے سن ۔ سمجھ گئے کہ آندھی آئی اے۔ خوب خاک اڑے گی۔ نال ہی ایہ وی جاندے سن کہ چھ ہزار دی حقیقت کيتا اے۔ جس اُتے ایہ جاہل افغان کودتا اے (یہ جاں نثار اس دے ذاتی نوکر سن )۔ ایہ ضرور بگڑ بیٹھے گا۔ مگر آخر نوں خود بگڑ جائے گا۔ کیونجے بنیاد نئيں۔ آخر بازی بیگم دے ہتھ رہے گی۔ خلاصہ ایہ کہ انہاں دی ملاقات نوں نہ گئے۔ بلکہ مزاج پرسی نوں وکیل وی نہ بھیجیا۔ اس دا وی سب دی طرف خیال سی۔ سمجھ گیا کہ خان خاناں نيں۔ تے کدورت وی دکھا دتی اے۔ خدا جانے اوتھے دے معرکے دا پہلو کس طرف آن پئے۔ ایہ پِچھے توں آ گرے تاں تے مشکل ہوئے گی۔ چنانچہ جدوں کنارہ جہلم اُتے پہنچ کے بادشاہ نوں قید کيتا۔ ايسے وقت آدمی بھیجے کہ خانخاناں نوں حفاظت دے نال دلی پہنچیا دو۔ اطاعت دے سوا چارہ کيتا سی۔ چپ دلی چلے گئے۔ اوتھے توں ارادہ کيتا کہ اپنی جاگیر نوں جاواں۔ اوہ فیر بدگمان ہويا تے رستہ توں بلوا لیا۔ کہ لاہور وچ بیٹھو۔ اوتھے جا کے جو کچھ مہابت خاں نے کيتا۔ خواہ نمک حرامی کہو خواہ ایہ سمجھو کہ اک مست مدہوش دے گھر دا انتظام کرنا چاہندا سی۔ بہر حال جو حرکت اس نے کيتی۔ شاید کسی نمکخوار امیر نال ہوئی ہوئے۔ ایتھے تک کہ بادشاہ تے بیگم دوناں نوں وکھ وکھ قید کر ليا۔ بیگم دی دانائی تے حکمت عملی توں آہستہ آہستہ اس دا طوفان دھیما ہويا۔ آخر ایہ کہ بھجیا۔ خان خاناں دا دل اس دے زخماں توں چھلنی ہوئے رہیا سی۔ وڈی التجا تے تمنا توں عرضی بھیجی۔ کہ اس نمک حرام دے استیصال دی خدمت مینوں مرحمت ہوئے۔ بیگم نے اس دی جاگیر خان خاناں دی تنخواہ وچ مرحمت کيتی۔ ہفت ہزاری ہفت ہزار سوار۔ دو اسپہ سہ اسپہ خلعت تے شمشیر مرصع۔ گھوڑا بازین مرصع۔ فیل خاصہ تے بارہ لکھ روپیہ نقد تے گھوڑے۔ اونٹھ۔ بہت سامان عنایت کيتا۔ اجمیر دا صوبہ وی مرحمت کيتا۔ امرا فوجاں دے کے نال کيتے۔ بہتر برس دا بڈھا اس اُتے قیامت دے صدمے گذر چکے سن ۔ طاقت نے بے وفائی کيتی۔ لاہور وچ ہی بیمار ہوئے گئے۔ دہلی وچ پہنچ کے ضعف غالب ہويا۔ اواسط ۱۰۳۶ھ وچ دنیا توں انتقال کيتا۔ تے ہمایوں دے مقبرہ دے پاس دفن ہوئے۔ تریخ ہوئی۔ خان سپہ سالار نوں۔ تمام اہل تریخ باپ دی طرح اس دا ذکر وی خوبیاں توں لکھدے نيں۔ تے محبوبیاں اس اُتے طرہ نيں۔
جہانگیر نے اس دے واقعہ دے موقع اُتے توزک وچ نہایت افسوس دے نال خدمتاں دے بعض کارنامے مختصر اشاراں وچ بیان کيتے نيں۔ تے شاہنواز دے جوہر شجاعت نوں وی ظاہر کيتا اے۔ اخیر وچ لکھدا اے۔ کہ خانخاناں قابلیت تے استعداد وچ یکتائے روزگار سی۔ بولی عربی۔ ترکيتی۔ فارسی۔ ہندی جاندا سی۔ قسماں دانش عقلی تے نقلی ایتھے تک کہ ہندی علوم توں بہرہ وافی رکھدا سی۔ شجاعت تے شہامت تے سرداری وچ نشان بلکہ نشان قدرت الٰہی دا سی۔ فارسی تے ہندی وچ خوب شعر کہندا سی۔ حضرت عرش آشیانی دے حکم توں واقعات بابری دا ترجمہ فارسی وچ کیہ۔ کدی کوئی شعر تے کدی کوئی رباعی تے غزل وی کہندا سی۔ تے نمونہ دے طور اُتے چند است۔ آرزو مند است دے قافیہ دی غزل تے اک رباعی وی لکھی اے۔
نظام الدین بخشی نے طبقات ناصری دے آخر وچ امرائے عہد دے حالات مختصر مختصر درج کيتے نيں۔ اس دا ترجمہ لکھدا ہون۔
اس وقت خانخاناں دی ۳۷ برس دی عمر اے۔ اج دس برس ہوئے۔ کہ منصب خانخانی تے سپہ سالاری نوں پہنچیا اے۔ عالی خدمتاں تے عظیم فتحاں کيتیاں نيں۔ فہم تے دانش تے علم تے کمالات اس بزرگ نہاد دے جِنّے لکھياں۔ سو وچوں اک ہور بہت وچوں تھوڑے نيں۔ شفقت عالم۔ علما تے فضلا دی تربیت۔ فقرا دی محبت تے طبع نظم اس نے میراث وچ پائی اے۔ فضائل تے کمالات انسانی وچ اج اس دا نظیر امرائے دربار وچ نئيں اے۔
اکثر بادیاں سن۔ کہ انہاں دے خاندان دے لئی خاص سن۔ انہاں وچوں اکثر خود انہاں دی طبیعت دے عمدہ ایجاد سن ۔ تے بعض بادشاہی خصوصیت کيتی مہر رکھدے سن ۔ دوسرے نوں اوہ رتبہ حاصل نہ سی۔ مثلاً اُتے ہما کہ اس دی کلغی بادشاہ تے شہزادےآں دے سوا کوئی امیر نہ لگیا سکدا سی۔ انہاں نوں تے انہاں دے خاندان نوں اجازت سی۔
خان خاناں دا مذہب
[سودھو]صاحب مآثر الامرا لکھدے نيں۔ کہ اوہ اپنا مذہب سنت تے جماعت ظاہر کردے سن ۔ لوک کہندے سن کہ شیعہ نيں۔ تقیہ کردے نيں۔ مگر اس وچ شک نئيں۔ کہ فیض انہاں دا شیعہ سنی سب نوں برابر پہنچکيا سی۔ کسی مذہب دے لئی خاص نہ سی۔ البتہ بیٹے ایسی تعصب دیاں گلاں کردے سن ۔ جس توں ثابت ہُندا سی۔ کہ سنت جماعت مذہب رکھدے نيں۔ خان خاناں علی العموم احکام شریعت نوں مندے سن ۔ تے جتھے تک ممکن سی انہاں دی پابندی وی کردے سن ۔ لیکن دربار دے دور وچ گھر جاندے تاں شراب وی پی لیندے سن ۔ جس مقام اُتے کہ خان خاناں نوں مہم دکن تے قندھار وغیرہ دے لئی خاندیس توں بلايا تے اوہ یلغار (ڈاک دی چوکی بٹھا کر ) کر کے آیا۔ ایتھے خلوتاں وچ جلسہ ہائے مشورہ ہوئے۔ اک شب کہ خانخاناں تے مان سنگھ وغیرہ امرائے خاص نوں جمع کيتا سی۔ اس دے بیان وچ ملیا صاحب کيتا مزے توں چٹکی لیندے نيں۔ ’’اسی جلسہ وچ کہ شب عاشوریٰ سی۔ ساقی نے جام بادشاہ دے سامنے کيتا۔ انہاں نے خان خاناں نوں دتا۔ ملیا صاحب جو چاہن فرماواں۔ مگر ایہ تاں کدرے کہ زمانہ کيتا سی۔ جنہاں صحبتاں وچ صدر الشریعت تے مفتی اسلام۔ کل ملکاں محروسہ ہندوستان دا خود منگ کر جام لے۔ اوتھے خان خاناں بادشاہ دا دتا ہويا جام لے کے نہ پی جائے تاں کيتا کرے۔ ایہ بیچارہ تاں اک ترک بچہ سپاہی زادہ سی۔
جے یار مے پلائے تاں فیر کیوں نہ پیجئے
زاہد نئيں وچ شیخ نئيں کچھ ولی نئيں
اور حق پُچھو تاں اکبر وی زاہدان پارسا توں بے جا بیزار نہ سی۔ انہاں نے اس دے استیصال سلطنت وچ کیہ کسر رکھی سی۔
اخلاق تے طبعی عادات
[سودھو]آشنائی تے آشنا پرستی وچ عجوبۂ روزگار سن ۔ خوش مزاج۔ خوش اخلاق تے صحبت وچ نہایت گرم جوش۔ اپنے دلربا تے دلفریب کلام توں یگانہ تے بیگانہ نوں غلام بنا لیندے سن ۔ گلاں گلاں وچ کاناں دے رستہ توں دل وچ اتر جاندے سن ۔ شیريں کلام۔ لطیفہ گو۔ بذلہ سنج۔ تے نہایت طرار تے فرار سن ۔ دربار تے عدالتہائے بادشاہی دی خبراں دا وڈا خیال سی۔ مگر حق پُچھو تاں علی العموم اخبار واقعات دے عاشق سن ۔ کئی شخص دارالخلافہ وچ نوکر سن ۔ کہ دن رات دے حالات برابر ڈاک چودی ميں بھیجے جاندے سن ۔ عدالت خانے۔ کچہریاں۔ چوکی چبوترہ۔ ایتھے تک کہ چوک تے کوچہ تے بازار وچ وی جو کچھ سندے سن ۔ لکھ گھلدے سن ۔ خان خاناں رات نوں بیٹھ کر سب پڑھدے سن ۔ تے جلا دیندے سن ۔
بادشاہی یا اپنے ذاتی معاملات وچ کِسے دی طرف رجوع کرنے وچ اپنے عالی مرتبہ دا خیال نہ رکھدے سن ۔ اوہ دشمناں توں وی بگاڑدے نہ سن ۔ مگر موقع پاندے تاں چکدے وی نہ سن ۔ ایسا ہتھ ماردے سن کہ قلم ہی کر دیندے سن ۔ انہاں گلاں دے سبب توں لوک کہندے نيں کہ اوہ اک زمانہ ساز آدمی سن ۔ تے ایہ مقولہ انہاں دا اصول تدبیر سی۔ کہ دشمن ۱؎ نوں دوست بن دے مارنا چاہیے۔ تے سبب اس دا ایہ اے۔ کہ اوہ ترقی مدارج تے جاہ تے دولت دے ہر وقت محتاج سن ۔ مآثر الامرا وچ لکھیا اے۔ شجاعت۔ سخاوت۔ دانش تے تدبیر بندوبست جنگی تے ملدی ميں افسر سن ۔ مختلف وقتاں وچ تیس برس تک دکن وچ بسر کيتے۔ تے اس طرح کيتے کہ سلاطین تے امرہے دکن نوں اپنی رسائی دے وسیلے اطاعت تے اخلاص دے پھندےآں وچ پھانسے رکھیا۔ جو شاہزادہ یا امیر دربار شاہی توں جاندا سی۔ اس دے ناں نامی نے صفحۂ شہرت اُتے نقش دوام پایا اے۔ مطالب مذکورہ دے بعد مآثر الامرا وچ اک شعر وی لکھیا اے۔ جو کسی حریف یا حریفاں دے خوشامدی نے کہیا سی۔ ؎
یک وجب قد تے صد گرہ در دل
مشتکے استخوان تے صد مشکل
آزاد۔ ہائے ہائے۔ بیرحم دنیا۔ تے حیف بے درد اہل دنیا۔ گڑھاں دے بسنے والے موریاں دے سڑنے والے بادشاہی محلےآں دے رہنے والےآں اُتے گلاں بناتے نيں۔ انہاں نوں کيتا خبر اے۔ کہ اس شاہ نشان امیر نوں کیہ کيتا نازک موقع تے پیچیدہ معاملے پیش آندے سن ۔ تے اوہ سلطنت دی مہماں نوں حکمت دے ہتھوں توں کس طرح سنبھالدا سی۔ کمینی نجس تے ناپاک دنیا ۔ اس دی آبادی شور تے شر دا میلا اے۔ تمام بدنیت۔ بد اندیش ۔ بد کردار۔ ظاہر کچھ باطن کچھ۔ دل وچ دغا۔ بولی اُتے قسماں۔ اس اُتے بے لیاقت آپ کچھ وی نئيں کر سکدے۔ بلکہ کچھ نئيں کر سکدے۔ اس اُتے لیاقت والےآں تے کرنے والےآں نوں دیکھ نئيں سکدے۔ انہاں دی جانفشان محنتاں نوں مٹا کر وی صبر نئيں کردے۔ بلکہ اس دی اجرت دے خود مستحق بندے سن ۔ ایداں دے نااہلاں دے مقابل وچ انسان ویسا ہی نہ بن جائے تاں کِداں بسر کر سکے۔ حکیم یونان نے کيتا خوب کہیا اے (انسان دے نیک رہنے دے لئی ضرور اے۔ کہ اس دے اسيں معاملہ بھی
۱؎ با دشمن در لباس دوستی دشمنی نمودہ آید
نیک ہون۔ ورنہ اس دی نیکی نئيں نبھ سکدی) بیشک بالکل درست کہیا۔ جے ایہ اپنی ذات توں نیک رہے۔ تاں بد نیت شیطان اس دے کپڑے بلکہ کھل تک نوچ کر لے جاواں۔ اس لئی واجب اے کہ بے ایماناں دے نال انہاں توں زیادہ بے ایمان بنے۔
خان خاناں ناں نوں ہفت ہزاری منصب دار سی۔ مگر ملکاں وچ خود اختیار سلطنت کردا سی۔ صدہا ہزاریاں توں اس دے معاملے پڑدے سن ۔ اس طرح کم نہ نکالدا تاں ملک داری کِداں چلدی۔ ایداں دے نامرداں توں اس طرح جان نہ بچاندا تاں کِداں بچکيا۔ انبوہ در انبوہ منافقاں کواس پیچ توں نہ ماردا تاں خود کِداں جِتیا۔ ضرور ماریا جاندا۔ کاغذاں اُتے بیٹھ کر لکھنا تے گل اے تے مہماں دا سر کرنا تے سلطنتاں دا عمل درآمد کرنا تے گل اے۔ اوہی سی۔ کہ سب کچھ کر گیا تے نیکی لے گیا۔ تے ناں نیک یادگار چھڈ گیا۔ اس وقت بہتیرے امیر سن ۔ تے اج تک بہتیرے ہوئے۔ کسی دی تریخ زندگی وچ اس دے کارنامےآں دا پاسنگ تاں دکھا دو۔
استعداد علمی تے تصنیفات
استعداد علمی دے باب وچ اِنّا ہی کہہ سکدے نيں۔ کہ عربی بولی بہت خوب سمجھدا سی۔ تے بولدا سی۔ فارسی تے ترکی اس دے گھر دی بولی سی۔ گونان دیوہ ہندی ہوگر سی۔ مگر سارا گھر بار تے ناکر چاکر ترک تے ایران ی سن ۔ خود ہمہ گیر طبیعت رکھدا سی۔ ميں نے اس دی اکثر عرضیاں بادشاہ تے شاہزاداں دے ناں اکثر مراسلے احباب تے امرا دے ناں اکثر خط مرزا ایرج وغیرہ بیٹےآں دے ناں دیکھے۔ جس توں ثابت ہُندا اے۔ کہ فارسی دا عمدہ انشا پرداز سی۔ اس زمانہ دے لوک اپنے بزرگاں دی ہر گل کيتی خصوصاً بولی دی وڈی حفاظت کردے سن تے وڈی گل ایہ سی کہ بادشاہ وقت ترک سی۔ جہانگیر اپنے بچپن دے حال وچ لکھدا اے۔ میرے باپ نوں وڈا خیال سی۔ کہ مینوں ترکی بولی آئے۔ اس واسطے پھُپھی دے سپرد کيتا سی۔ کہ اس توں ترکی ہی بولا کرو تے ترکی ہی بلوایا کرو۔
مآثر الامرا وچ لکھیا اے۔ کہ خان خاناں عربی فارسی ترکی وچ رواں سی۔ تے اکثر زباناں جو عالم وچ رائج نيں۔ انہاں وچ گفتگو کردا سی۔
(1) توزک بابری ترکی وچ سی۔ اکبر دے حکم توں ترجمہ کر کے ۹۹۷ھ وچ نذر گزرانی۔ تے تحسین تے آفرین دے بہت پھُل سمیٹے۔ اس دی عبارت سلیس تے عام فہم اے۔ تے بابر دے خیالاں نوں نہایت صفائی توں ادا کيتا اے۔ ظاہر اے کہ اس عالی دماغ امیر الامرا نے نہ اکھاں دا تیل کڈیا ہوئے گا۔ نہ چراغ دا دھاں کھایا ہوئے گا۔ مفت خور ملانے بہت نال رہندے سن ۔ کسی توں کہہ دتا ہوئے گا۔ اک دو اذبک نال کر دئیے ہون گے۔ سب مل جل کے لکھدے ہون گے۔ آپ سنیا کردا ہوئے گا۔ ہدائتاں کردا جاندا ہوئے گا۔ جدوں اس خوبی تے خوش ادائی دے نال ایہ نسخہ تیار ہويا۔ مولوی ملاناں توں کيتا ہُندا سی۔ ؎
عشق۱؎ تے جناں دی راہاں اہل وفا توں پُچھو
کیا جاناں شیخ صاحب ملانے آدمی نيں!
(2) اکبر دا عہد گویا نويں روشنی دا زمانہ سی۔ اس نے علم سنسکرت وی حاصل کيتا۔ جوتش وچ اس دی مثنوی اے۔ اک مصرع فارسی اک سنسکرت۔
(3) فارسی وچ دیوان نئيں اے۔ متفرق غزلاں تے رباعیاں نيں۔ مگر جو کچھ نيں خوب نيں۔ جو خود خوب نيں۔ انہاں دی سب باتیںخوب نيں۔
اولاد
باپ مہماں اُتے رہندا سی۔ بچےآں نے اکثر اکبر دی حضوری وچ پرورش پائی۔ خان خاناں بچےآں نوں بہت چاہندا سی۔ چنانچہ اکبر وی اکثر فرماناں وچ ایرج داراب دا ناں کسی نہ کسی طرح لے دیندا سی۔ ابوالفضل نوں اس توں زیادہ لینے پڑدے سن ۔ کہ انہاں دناں وڈی محبدیاں سن۔ ۹۹۸ھ وچ اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔ خان خاناں نوں بیٹے دی وڈی آرزو سی۔ تیسرا بیٹا ہويا حضور نے قارن ناں رکھیا۔ شادی کيتی دھوم دھام وچ جشن کيتا۔ تے حضور نوں وی بلیایا۔ عرضی قبول ہوئی۔ تے اعزاز دے رتبے بلند ہوئے۔ تحریراں دے انداز توں معلوم ہُندا اے۔ کہ جِنّی بچےآں نال محبت رکھدا سی۔ اِنّی ہی تعلیم تے تربیت اُتے توجہ رکھدا سی۔
مرزا ایرج سب وچ وڈا سی۔ اس دی تربیت تے تعلیم دا حال معلوم نئيں۔ ابوالفضل نے عام اتحاد دی گرم جوشی وچ اک خط خان خاناں نوں لکھیا سی۔ اس وچ لکھدے نيں۔ دربار وچ ایرج دا بھیجیا کيتا ضرور اے۔ توانوں اس وچ اصلاح عقیدہ دا خیال اے۔ ایہ امید بے حاصل اے۔
آزاد۔ جو لوک شیخ نوں بے دین کہندے نيں۔ تے اکبر نوں بے دین کر دینے دا الزام لگاندے نيں۔ اوہ انہاں لفظاں نوں دیکھو۔ کہ اس دے دل وچ دربار دی طرف توں انہاں معاملات وچ کیہ خیال سی۔ جو ایہ فقرے قلم توں نکلے نيں۔
۴۰جلوس اکبر ی وچ خان خاناں دکن وچ سی۔ تاں ایرج وی اس دے نال سی۔ عنبر حبشی
۱؎ دست جناں دی راہاں وحشت زداں توں پُچھو۔
فوج لے کے تلنگانہ نوں ماردا ہويا چپرے اُتے آیا۔ امر انے خان خاناں نوں متواتر تحریراں بھیج کر کمک منگی۔ خان خاناں نے ایرج نوں بھیجیا۔ اوتھے وڈے معرکہ دا میدان ہويا۔ نوجوان دلاور نے اس بہادری توں تلواراں ماراں۔ کہ باپ دادا دا ناں روشن ہوئے گیا۔ پرانے پرانے سپاہی آفرین کردے سن ۔ ماں شمشیر دی سفارش نے اسنوں دربار توں بہادری دا خطاب دلوایا۔
۱۰۱۲ھ وچ جدوں کہ عادل شاہ نے شاہزادہ دانیال دے نال اپنی بیٹی دی نسبت منظور کيتی۔ تاں چند امرا دے نال معہ پنج ہزار سپاہ دے برات لے کے گیا۔ اوتھے توں دلہن دی پالکی دے نال جہیز دے سامان پیشکش لئے شادی کيتی شہنائیاں بجاندے آئے۔ نیڑے پہنچے۔ تاں خان خاناں چودہ ہزار سوار توں دمامۂ دولت بجاندے گئے۔ تے برات لے کے لشکر وچ داخل ہوئے۔
جہانگیری عہد وچ وی اس نے تے داراب تے اور بھائیاں نے ایداں دے ایداں دے کارنامے کيتے کہ باپ دا دل تے دادا کيتی روح باغ باغ ہُندے سن ۔ خصوصاً ایرج ۔ اس دی شجاعت ۔ ہمت۔ عالی دماغی دیکھ کے سب لکھدے نيں۔ کہ ایہ دوسرا خان خاناں کتھے توں آ گیا۔ جہانگیر اپنی توزک وچ تھاں تھاں ا س دی تعریفاں لکھدا اے۔ تے معلوم ہُندا اے۔ کہ خوش ہوئے ہو کے لکھدا اے۔ تے آئندہ دی جانفشانی دی امیداں رکھدا اے۔
سلاطین ایشیائی دے اصول تے فروغ نوں جدوں قوانین حال دے نال مقابلہ کردے نيں۔ تاں اختلاف بہت معلوم ہُندے نيں۔ مگر ایہ نکتہ دکھانے دے قابل اے۔ کہ اوہ لوک اپنے نوکراں دی خوبی۔ خدمت گذاری تے خوش حالی دیکھ کے ایداں دے خوش ہُندے سن ۔ جداں کوئی زمیندار اپنے زرخیز کھیت نوں ہرا بھریا دیکھ رہیا اے۔ یا باغبان اپنے لگائے ہوئے درخت دے سایہ وچ بیٹھدا اے یا کوئی مالک اے۔ کہ اپنے گھوڑے گایاں بکریاں دی شیر داری تے نسل داری اُتے خوش تے نازاں ہُندا اے۔ ایہ نعمت انہاں نوں خوش نصیب جاں نثاراں نوں حاصل سی۔ جس دی اسيں لوکاں نوں ہر گز امید نئيں۔ اس دا سبب کيتا اے ؟ ہاں اوہ جاں نثار اپنے بادشاہ دے سامنے جانفشانی کر رہے سن ۔ اسنوں انہاں توں تے انہاں دی نسل توں اپنی بلکہ اپنی اولاد دے لئی ہزاراں امیدتیاں سن۔ تے ہم؟ ساڈا بادشاہ وی حاکم جو چند روز دے بعد تبدیل ہوئے جائے گا۔ یا ولایت چلا جائے گا۔ فیر اوہ کون۔ تے اسيں کون۔
۱۰۲۰ھ وچ جہانگیر نے اسنوں شاہنواز خاں خطاب دتا۔ ۱۰۲۱ھ وچ تن ہزاری ذات تن ہزاری منصب دا خطاب دتا۔ ۱۰۲۴ھ وچ عنبر اُتے ایسی فتح نمایاں حاصل کيتی کہ خنجر تے شمشیر دی بولی توں صدائے آفرین نکلی۔ تے داراب نے جانبازی دے رتبہ نوں حسد توں گذار دتا۔ ۱۰۲۶ھ وچ بارہ ہزار سوار جرار اسپہ عنایت ہوئے۔ تے اس نے بالا گھاٹ اُتے گھوڑے اٹھائے۔ ايسے سنہ وچ انہاں دی بیٹی دی شاہزادہ شاہجہان نال شادی ہوئی۔
۱۰۲۷ھ وچ اسنوں پنج ہزاری منصب دے نال دو ہزار سوار دو اسپہ سہ اسپہ عنایت ہوئے۔
۱۰۲۸ھ وچ لکھدا اے۔ کہ جدوں اوہ اتالیق رخصت ہونے لگا۔ تاں ميں نے بتاکید تمام کہہ دتا سی کہ سنیا اے شاہ نواز خاں شراب دا عاشق ہوئے گیا اے بہت پیندا اے۔ جے سچ اے۔ تاں وڈا افسوس اے۔ کہ اس عمر وچ جان کھو بیٹھے گا۔ اسنوں اس دے حال اُتے نہ چھڈنا۔ خود اچھی طرح حفاظت نہ کر سکو تاں صاف لکھو۔ اسيں حضور وچ بلا لاں گے۔ تے اس دی اصلاح حال اُتے توجہ کرن گے اوہ جدوں برہان پور وچ پہنچیا تاں بیٹے نوں وڈا ضعیف تے نحیف پایا۔ علاج کیہ اوہ کئی دن دے بعد بستر ناتوانی اُتے گر پيا۔ طبیباں نے بہت معالجے تے تدبیراں خرچ کيتياں۔ کچھ فائدہ نہ ہويا۔ عین جوانی تے دولت تے اقبال دے عالم وچ تینتیس برس دی عمر وچ ہزاراں حسرت تے ارمان لے کے رحمت تے مغفرت الٰہی وچ داخل ہويا۔ ایہ ناخوشخبری سن کر مینوں وڈا افسوس ہويا۔ حق ایہ اے۔ کہ وڈا بہادر خانہ زاد سی۔ اس سلطنت وچ عمدہ خدمتاں کردا تے کارنامہ ہائے عظیم اس توں یادگار رہندے ایہ راہ تاں سب نوں درپیش اے۔ تے حکم قضا توں چارہ کسے اے۔ مگر اس طرح جانا تاں ناگوار ہی معلوم ہُندا اے۔ امید اے۔ کہ خدا مغفرت کرے۔ راجہ رنگ دیو خدمت گاران نزدیک وچوں اے۔ اسنوں ميں نے خان خاناں دے پاس پرسے دے لئی بھیجیا۔ تے بہت نوازش تے دلجوئی دی اس دا منصب اس دے بھائی بیٹےآں وچ تقسیم کر دتا۔ داراب نوں پنج ہزاری ذات تے سوار کر دتا۔ خلعت۔ ہاسی۔ گھوڑا ۔ شمشیر مرصع۔ دے کے باپ دے پاس بھیج دتا کہ شاہ نواز خاں دی جگہ برار تے احمد نگر دا صاحب صوبہ اے رحمن داد۔ دوسرے بھائی نوں دو ہزار اٹھ سو سوار۔ منوچر شاہ نواز دا بیٹا۔ دو ہزاری ہزار سوار۔ طغرل دوسرا بیٹا ہزاری ذات پانسو سوار۔ حقیقت ایہ اے کہ جوانمرگ امیر زادہ دی جانفشانی تے جاں نثاری نے جہانگیر دے دل اُتے داغ دتا سی۔ اپنی توزک وچ کئی جگہ اس دی دلاوری دا ذکر کيتا اے۔ تے ہر جگہ لکھدا اے۔ کہ جے عمر وفا کردی تاں اس سلطنت وچ خوب خدمتاں بجا لاندا۔
داراب۔
۱۰۲۹ھ وچ خان خاناں دی عرضی آئی کہ برکی وغیرہ سرداران دکن نے جنگلی قوماں نوں نال لے کے ہجوم کيتا اے۔ تھانہ دار اٹھیا کر داراب دے پاس چلے آئے نيں۔ بادشاہ نے دو لکھ روپیہ بھیجیا۔ داراب نے کئی دفعہ امرا نوں بھیجیا سی۔ سپاہ کٹوا کر چلے آئے سن ۔ آخر خود گیا۔ ماردا ماردا انہاں دے گھراں تک جا پہنچیا۔ تے سب نوں قتل تے غارت کر کے پریشان کر دتا۔ اس دی درد ناک مصیبت باپ دے حال وچ بیان ہوئے چکی۔ بار بار صبر دے سینہ وچ خنجر مارنا کيتا ضرور اے۔
رحمن داد۔
جن پھُلاں نوں اسيں جاندے نيں۔ معمولی رنگ تے بو رکھدے نيں۔ ایہ پھُل رنگا رنگ دے اوصاف تے کمال توں آراستہ سی۔ کمبخت باپ ايسے نوں بہت پیار کردا سی۔ اس دی ماں قوم سوہیہ مقام امرکوٹ دی رہنے والی سی۔ اوہ فخر کيتا کردا سی۔ کہ بادشاہ میرے ننہال وچ پیدا ہوئے سن ۔ جدوں اوہ مرا اے کِسے دی جرأت نہ پڑدی سی۔ کہ خان خاناں توں جا کے کہہ سکے۔ حضرت شاہ عیسیٰ سندھی کوئی بزرگ سن ۔ انہاں نوں اہل محل نے کہلا بھیجیا کہ آپ جا کے کہئے۔ انہاں نے وی اِنّا کيتا کہ لباس ماتمی پہن کر گئے فقط فاتحہ پڑھی کوئی آیت۔ کوئی حدیث۔ چند کلمے صبر دے ثواب وچ ادا کيتے تے اٹھیا کر چلے آئے۔ جہانگیر توزک وچ لکھدا اے۔ ۱۰۲۹ھ وچ فیر خان خاناں نوں داغ جگر نصیب ہويا۔ کہ رحمن داد بیٹا بالا پور وچ مر گیا۔ کئی دن بخار آیا سی۔ نقاہت باقی سی۔ اک دن غنیم فوج دا دستہ بنھ کر نمودار ہوئے وڈا بھائی داراب فوج لے کے سوار ہويا۔ اسنوں جو خبر ہوئی۔ تاں شجاعت دے جوش وچ اٹھیا کھڑا ہويا۔ تے سوار ہوئے کے گھوڑا دوڑائے بھائی دے پاس پہنچیا۔ غنیم نوں بھگا دتا۔ فتح دی خوشی وچ موج دی طرح لہراندا ہويا پھرا گھر آ کے احتیاط نہ کيتی۔ کپڑے اتار ڈالے۔ ہويا لگ کر بدن اینٹھنے لگیا بولی بند ہوئے گئی۔ دو دن ایہ حال رہیا تیسرے دن مر گیا۔ خوب بہادر جوان سی۔ شمشیر زنی تے خدمت دا شوقین سی۔ اس دا جی چاہندا سی کہ اپنا جوہر تلوار وچ دکھائے۔ اگ تاں سوکھے گیلے نوں برابر جلاندی اے۔ مگر میرے دل نوں سخت رنج ہُندا اے۔ بڈھے باپ اُتے کيتا گذری ہوئے گی۔ کہ دل شکستہ اے۔ حالے شاہنواز خاں دا زخم بھریا ہی نئيں۔ کہ تے زخم نصیب ہويا۔ خدا ایسا ہی صبر تے حوصلہ دے۔
امر اللہ ۔
اک بیٹا لونڈی دے پیٹ توں سی۔ ایہ تعلیم تے تربیت توں بے بہرہ رہیا۔ ایہ وی جوان ہی گیا ايسے دے باب وچ جہانگیر نے خوش ہوئے کے لکھیا سی۔ کہ گونڈانہ علاقہ خاندیس کان الماس اُتے جا کے قبضہ کيتا۔
حیدر قلی۔
باپ انال پیار توں حیدری کہندا سی۔ کئی بھائیاں توں پِچھے آیا سی۔ تے سب توں پہلے گیا۔
گل کچھ تاں اس چمن دی ہويا کھا دے گر پئے
اوہ کیہ کرے کہ غنچہ وی کملا کے گر پئے
۱۰۰۴ھ وچ اس دا حال لکھ چکيا ہون۔ اوتھے توں دیکھ لو۔ خدا ایہ داغ دشمن نوں وی نہ دکھائے۔
دو بیٹیاں دے حال وی سیاہ نقاباں ڈالے کتاباں وچ نظر آندے نيں۔ اک اوہی جو دانیال توں منسوب سی۔ جس کاذکر ہوئے لیا۔ افسوس جس جانا بیگم دے سر توں سہاگ دے عطر ٹپکتے سن ۔ بے رحم زمانہ نے اس وچ بدنصیبی دے ہتھوں توں رنڈاپے دی خاک پائی۔ اس عفیفہ نے ایسا غم کيتا کہ کوئی نئيں کردا۔ دہکتی اگ توں تن نوں داغ داغ کيتا۔ بڑھیا ہوئے کے مری۔ مگر جدوں تک جیندی رہی۔ سفید گزی گاڑھا پہندی رہی۔ رنگین رومالی تک سر اُتے نہ پائی۔ اس دی کارروائی تے سلیقے مرداں دے لئی دستور العمل نيں۔
جہانگیر دکن دے دورہ اُتے گیا۔ کل دربار تے لشکر سمیت بادشاہ دی ضیافت کيتی۔ اتفاق ایہ کہ انہاں دناں خزاں نے درختاں دے کپڑے اتار لئے سن ۔ پاک دامن بی بی نے انہاں نوں وی خلعت تے لباس توں آراستہ کيتا۔ دور دور توں مصور تے نقاش جمع کيتے۔ کاغذ تے کپڑے دے پھُل تے پتے کتروائے۔ موم تے لکڑے دے پھل ترشوائے۔ انہاں اُتے ایسا رنگ تے روغن کيتا۔ کہ نقل تے اصل وچ اصلا فرق نہ معلوم ہُندا سی۔ جدوں بادشاہ آئے تاں تمام درخت ہرے تے پھلاں توں دامن بھرے کھڑے سن ۔ حیران ہوئے۔ روش اُتے چلدے سن ۔ اک پھل اُتے ہتھ ڈالیا۔ اس وقت معلوم ہويا کہ کل کارخانہ فقط سبز باغ اے۔ بہت خوش ہوئے۔
دوسری بیٹی دا ناں معلوم نئيں۔ میر جمال الدین انجو فرہنگ جہانگیری دے مصنف امرائے اکبر ی وچ داخل سن ۔ انہاں دے دو بیٹے سن ۔ اک انہاں وچوں میر امیر الدین سن ۔ کہ سعادت مندی انہاں نوں باپ دی خدمت توں اک دم جدا نہ ہونے دیندی سی۔ دختر مذکور انہاں توں منسوب سی۔ افسوس اس بیچاری نوں وی عین جوانی وچ دنیا توں ناکامی نصیب ہوئی۔
میاں فہیم
[سودھو]یہ اوہی وچ فہیم اے۔ جس دے ناں توں ہندوستان دے زن تے مرد دی بولی اُتے کہاوت مشہور اے کہ کماواں خان خاناں تے لٹاواں میاں فہیم۔ خان خاناں دی بعض عرضیاں تے خطوط ميں نے دیکھے اوہ وی میاں فہیم لکھدے نيں۔ ظاہر اے کہ میاں ہی کہندے وی ہون گے۔ میاں ہی مشہور ہوئے گئے۔ لوک انہاں نوں خان خاناں دا غلام سمجھدے نيں۔ حقیقت وچ غلام نہ سن ۔ اک راجپوت دے بیٹے سن ۔ خدا ترس بامروت جوہر شناس خان خاناں نے اپنے بچےآں دی طرح پالیا۔ تے بیٹےآں دے نال تعلیم تے تربیت کيتا سی۔ انہاں نوں ہمت تے شجاعت توں دُدھ پلوایا سی۔ تے لیاقت تے آداب توں سبق پڑھوایا سی۔ آقا دی بدولت اس دا ناں آسمان شہرت اُتے ایسا چمکا۔ جداں چاند دے پہلو وچ تارا۔ بیٹے دا کوئی ناں وی نئيں جاندا۔ فہیم باوجود اوصاف مذکورہ دے نہایت پرہیز گار۔ نیک نیت نیکو کار سی۔ مرنے دے دن تک تہجد تے اشراق دی نماز نئيں چھیويں۔ فقیر دوست سی۔ تے سپاہ دے نال برادرانہ سلوک کردا سی۔ خان خاناں دی سرکار دے کاروبار اس دی ذات اُتے منحصر سن ۔ کھلاندا سی۔ لٹا توں سی۔ اپنا دل خوش تے آقا دا ناں روشن کردا سی۔ اوہ مہماں وچ تیغ تے تیر دی طرح اس دے دم دے نال ہُندا سی۔ ميں نے خان خاناں دی اک عرضی اکبر دے ناں دیکھی۔ معلوم ہُندا اے۔ کہ سہیل دی لڑائی وچ اوہ فوج ہراول وچ حملہ آور سی۔ مگر تند مزاج تے بلند نظر وی حد توں زیادہ سی۔ جدوں جائو اس دی ڈیوڑھی اُتے کوڑا ہی چٹختا سنائی دیندا سی۔
نقل۔
اک دن داراب تے بکرما جیت شاہجہانی اک مسند اُتے بیٹھے گلاں کر رہے سن ۔ کہ فہیم وی آیا۔ دیکھ کے اگ بگولا ہوئے گیا تے داراب توں کہیا۔ کاش ایرج دے بدلے تاں مر جاندا۔ ایہ ڈکوت برہمن تے بیرم خاں دے پوتے دے برابر بیٹھے! (مآثر)
آخر وچ خان خاناں دی طبیعت مکدر ہوئے گئی۔ اسنوں بیجا پور دی فوجداری اُتے بھیج دتا سی۔ چند روز بعد حساب کتاب منگیا۔ حافظ نصر اللہ خاں خاناں دے دیوان بااختیار نہایت معزز شخص سن ۔ حساب لینے لگے۔ کسی رقم اُتے تکرار ہوئی۔ سر دربار حافظ صاحب دے منہ اُتے طمانچہ ماریا۔ تے اٹھیا کر چلا گیا۔ آفرین اے خان خاناں دے حوصلہ نوں ادھی رات نوں آپ گئے تے منا کر لائے۔ (مآثر)
جب مہابت خاں نے خانخاناں نوں قید کرنا چاہیا ۔ تاں فہیم دی طرف توں خیال سی۔ کہ من چلا نوجوان اے ایسا نہ ہوئے کہ زیادہ اگ بھڑک اٹھے۔ چاہیا کہ منصب تے انعام تے اکرام دے لالچ دے کے پہلے اسنوں بلا لے۔ فہیم نے نہ منیا۔ تے تیز تیز پیغام سلام بھیجے۔ آخر مہابت خاں نے کہلا بھیجیا۔ کہ سپاہ گری دا گھمنڈ کدوں تک پیش جائے گا۔ جان کھو بیٹھو گے۔ فہیم نے کہیا خان خاناں دا غلام اے۔ ایسا سستا وی نہ ہتھ آئے گا۔
جب خان خاناں نوں مہابت خاں نے بلیایا۔ تاں فہیم نے ايسے وقت کہہ دتا سی۔ کہ دغا معلوم ہُندی اے۔ ایسا نہ ہوئے کہ ذلت تے خواری تک نوبت پہنچے۔ مسلح تے مستعد ہوئے کے حضور دی خدمت وچ چلنا چاہیدا خان خاناں نے کچھ خیال نہ کيتا۔ مہابت نے انہاں نوں نظر بند کردے ہی فہیم دے ڈیرے اُتے آدمی بھیجے اس نے اپنے فرزند فیروز خاں توں کہیا۔ کہ وقت آن لگیا اے۔ تھوڑی دیر انہاں نوں رونوں۔ کہ وضو تازہ کر کے سلامتی ایمان دا دوگانہ ادا کر لاں۔ چنانچہ نماز توں فارغ ہر کر آپ۔ بیٹا چالیس جاں نثاراں دے نال تلوار پھڑ کر چلے۔ تے جان نوں آبرو اُتے قربان کر دتا۔ خیال کرو خان خاناں نوں اس دے مرنے دا کیواں دا رنج ہويا ہوئے گا۔ اس دی لاش وی دلی وچ بھجوائی۔ کہ اوتھے دی خاک نوں آرام گاہ سمجھدا سی ۔ ہمایوں دے مقبرہ دے پاس مقبرہ بنوایا۔ ہن تک نیلا گنبد اس دے غم وچ رنگ سوگواری دکھا رہیا اے۔ (مآثر)
باغ فتح
[سودھو]احمد آباد دے پاس جتھے مظفر اُتے فتح پائی سی۔ اوتھے خان خاناں نے اک باغ آباد کيتا۔ تے اس دا ناں باغ فتح رکھیا۔ دیکھو ہندوستان وچ آ کے اِنّا رنگ بدلا۔ بیرم خاں دے وقت تک جتھے فتح ہوئی کلہ منار بندے رہے کہ ایران تے توران دی رسم سی۔ ہندوستان دی آب تے ہوا نے باغ سرسبز کيتا۔
دکن دے دورہ وچ جہانگیر دا گذر گجرات وچ ہويا۔ باغ مذکور وچ وی گئے۔ لکھدے نيں۔ جو باغ خان خاناں نے میدان دا رزار اُتے بنایا۔ دریائے سامرتھی دے کنارہ اُتے اے۔ عمارت عالی تے بالا دری موزاں تے مناسب چبوترہ دے نال دریا دے رخ اُتے تعمیر دی اے۔ تمام باغ دے گرد پتھر تے چونے دی مضبوط دیوار کھینچی اے۔ ۱۲۰ جریب دا رقبہ اے۔ خوب سیر گاہ اے۔ دو لکھ روپے خرچ ہوئے ہون گے۔ مینوں بہت پسند آیا۔ ایسا باغ تمام گجرات وچ نہ ہوئے گا۔ دکن دے لوک اسنوں فتح باڑی کہندے نيں۔
امارت تے دریا دلی دے کارنامے
[سودھو]جود تے کرم دے باب وچ بے اختیار سی۔ ہمت تے حوصلہ دے جوش فوارہ دی طرح اچھلے پڑدے سن تے عطا تے انعام دے لئی بہانہ لبھدے سن ۔ اس دی امیرانہ طبیعت بلکہ شاہانہ مزاج دی تعریفاں وچ شاعر تے مصنفاں دے لب خشک نيں۔ علما۔ صلحا۔ فقرا۔ مشائخ وغیرہ وغیرہ ۔ سب نوں ظاہر تے خفیہ ہزاراں روپے اشرفیاں تے دولت تے مال دیندا سی۔ تے شاعر تے اہل کمال دا تاں مائی باپ سی۔ جو آندا انہاں دی سرکار وچ آ کے اس طرح اتردا۔ جداں اپنے گھر وچ آ گیا تے اِنّا کچھ پاندا سی کہ بادشاہ دے دربار وچ جانے دی ضرورت نہ ہُندی سی۔ مآثر الامرا وچ لکھیا اے کہ اس دے وقت وچ اہل کمال دا اوہ مجمع سی۔ جو سلطان حسین مرزا تے امیر علی شیر دے عہد وچ گذرا اے۔ مگر وچ کہندا ہاں کہ انہاں دے دربار وچ ایہ لہر بہر دریائے سخاوت دی کجا۔ کئی شاعراں نوں اشرفیاں وچ تلوا دتا۔ اس دی سخاوتاں دے کارنامے اکثر لطیفاں تے حکایتاں دے رنگ تے بو وچ محفلاں تے جلساں اُتے پھُل برساندے نيں۔ وچ وی اس دے گلدستےآں توں دربار اکبر ی نوں سجائاں گا۔ شاعر نے جِنّے قصیدے اس دی تعریف وچ کہے نيں۔ اکبر ہی دی تعریف وچ کہے ہاں تاں کہے ہون۔ تے اس نے وی انہاں نوں لکھاں انعام دئیے گنوان پنڈت۔ کوئی کبیشور۔ بلکہ بھاٹ ہزاراں اشلوک۔ دہڑے۔ گیت کہہ کے لاندے سن ۔ اورہزاراں لے جاندے سن ۔ انعام وچ وی اوہ وہ نزاکت تے لطافت دے انداز دکھا گیا۔ کہ آیندہ دینے والےآں دے ہتھ کٹ ڈالے نيں۔ ملیا عبدالباقی نے کل قصائد صحیح البیاض جمع کر کے اک ضخیم کتاب بنا دتی اے۔ ا س وچ ہر شاعر دا حال اس دے قصیدہ دے نال لکھیا اے۔ تے ایہ وی لکھیا اے کہ کس تقریب وچ ایہ قصیدہ کہیا گیا سی۔ تے انعام کيتا پایا سی۔ اس توں اکثر جزیات تاریخی حالات دے معلوم ہُندے نيں۔ ماثر رحیمی اس دا ناں اے۔
لطیفہ ۔
خان خاناں دا دستر خوان نہایت وسیع ہوئے توں سی۔ کھانے رنگا رنگ دے تکلّفات توں رنگین تے اس دے فیض سخاوت دی طرح اہل عالم دے لئی عام سن ۔ جدوں دستر خوان اُتے بیٹھدا سی۔ مکاناں وچ درجہ بدرجہ صدہا بندگان خدا بیٹھدے سن ۔ تے لذت توں کامیاب ہُندے سن ۔ اکثر کھاناں دی رکابیاں وچ کِسے وچ کچھ روپے۔ کسی وچ اشرفیاں رکھ دیندے سن ۔ جو جس دے نوالے وچ آئے۔ اس دی قسمت اج تک اوہ مثل زباناں اُتے اے۔ خان خاناں جس دے کھانے وچ دسنیا۔
لطیفہ۔
اک دفعہ پیش خدمتاں وچ کوئی نواں شخص ملازم ہويا سی۔ دستر خوان آراستہ ہويا۔ نعمت ہائے وکھ وکھ چنی گئياں۔ جدوں خان خاناں آ کے بیٹھیا۔ سینکڑاں امرا تے صاحب کمال موجود سن ۔ کھانے وچ مصروف ہوئے۔ اس وقت اوہی پیش خدمت خان خاناں دے سر اُتے رومال ہلا رہیا سی۔ یکاک رونے لگا۔ سب حیران ہوئے گئے۔ خان خاناں نے حال پُچھیا۔ عرض کيتی کہ میرے بزرگ صاحب امارت تے صاحب دستگاہ سن ۔ میرے باپ نوں وی مہمان نوازی دا بہت شوق سی۔ مجھ اُتے زمانہ نے ایہ وقت ڈالیا۔ اس وقت ـآپ دا دستر خوان دیکھ کے اوہ عالم یاد آ گیا۔ خان خاناں نے وی افسوس کيتا۔ اک مرغ بریاں سامنے رکھیا سی۔ اس اُتے نظر جا پئی۔ پُچھیا۔ بتائو ۔ مرغ وچ کیہ چیز مزے دی ہُندی اے۔ اس نے کہیا پوست۔ خان خاناں نے کہیا۔ سچ کہندا اے۔ لطف تے لذت توں باخبر اے۔ مرغ دی کھل اتار کر پکائو۔ تاں کیواں دا ہی تکلف توں پکائو۔ اوہ لذت تے نمکینی نئيں رہندی۔ بہت خوش ہويا۔ دستر خوان اُتے بٹھا لیا۔ دل جوئی کيتی۔ تے مصاحباں وچ داخل کر دتا۔
دوسرے دن دستر خواں اُتے بیٹھے۔ تاں اک ہور خدمتگار رونے لگا۔ خانخاناں نے اس توں وی سبب پُچھیا۔ اس نے جو سبق کل پڑھیا سی۔ اوہی سنیا دتا۔ خان خاناں ہنسا ۔ تے اک ہور جانور دا ناں لے کے پُچھیا۔ کہ بتائو اس وچ کیہ چیز مزے دی ہُندی اے۔ اس نے کہیا پوست۔ سب لعنت ملامت کرنے لگے۔ خان خاناں بہت ہنسا۔ اسنوں کچھ انعام دے کے کسی تے کارخانے وچ بھیج دتا۔ کہ ایسا شخص حضور وچ خدمت دے قابل نئيں۔
اک دن ملازماں دی چٹھیاں دستخط کر رہے سن ۔ کسی پیادہ دی چٹھی اُتے ہزار دام دی جگہ ہزار روپے لکھ دئیے۔ دیوان نے عرض کيتی۔ کہیا ہن جو قلم توں نکل گیا۔ اس دی قسمت۔
اک دن نظیری نیشا پوری نے کہیا۔ کہ نواب ميں نے لکھ روپیہ دا ڈھیر کدی نئيں دیکھیا۔ کہ کتنا ہُندا اے۔ انہاں نے خزانچی نوں حکم دتا۔ اس نے سامنے انبار لگیا دتا۔ نظیری نے کہیا۔ شکر خدا دا آپ دی بدولت اج لکھ روپے دیکھے۔ خان خاناں نے کہیا۔ اللہ جداں کریم دا اِنّی گل اُتے کيتا شکر کرنا۔ روپے ايسے نوں دے دئیے تے کہیا خیر ہن شکر الٰہی کرو تاں اک گل وی اے۔
جہانگیر بادشاہ اک دن تیر اندازی کر رہیا سی۔ کسی بھاٹ دی یادہ گوئی اُتے خفا ہوئے کے حکم دتا۔ کہ اسنوں ہاتھی دے پائاں تلے پامال کرن۔ خان خاناں پاس کھڑا سی۔ فرقہ مذکور دی حاضر جوابی اس دی بولی درازی توں وی بڑھی ہوئی ہُندی اے۔ ا س نے عرض کيتی۔ حضور ذرہ ناچیز دے لئی ہاتھی کيتا کريں گا۔ اک چوہے چڑے دا پانو وی بہت اے۔ ہاتھی دا پائاں خان خاناں دے لئی چاہیدا۔ کہ وڈا آدمی اے۔ جہانگیر نے انہاں دی طرف دیکھیا۔ کہ اس لفظ نے دل اُتے کيتا اثر کيتا۔ پُچھیا کيتا کہندے ہوئے۔ انہاں نے کہیا کچھ نئيں۔ داروغہ توں پُچھیا کہ تاں بتا دے۔ خان خاناں خود بولے۔ کہ حضور دے تصدق توں خدا نے مجھ ناچیز نوں ایسا کيتا۔ کہ ایہ وڈا آدمی سمجھدا اے۔ ميں نے اس وقت شکر خدا کيتا۔ تے کہیا کہ جدوں اس دی خطا معاف ہوئے۔ تاں پنج ہزار روپے دے دینا۔ حضور دی جان تے مال نوں دعا دے گا۔
اہل ہند دا خیال اے۔ کہ سورج ہر شام نوں سمیر دے پِچھے چلا جاندا اے۔ تے اوہ اک سونے دا پہاڑ اے۔ انہاں نے ایہ وی فرض کيتا اے۔ کہ چکوا چکوی دن نوں نال رہندے نيں۔ رات نوں دربار دے وار پار وکھ وکھ جا بیٹھدے نيں۔ تے رات بھر جاگ کر کٹتے نيں۔ اک بھاٹ نے چکوا چکوی دی زبانی کہت کہیا۔ جس دا خلاصہ ایہ کہ خدا کرے خان خاناں دا سمند فتوحات سمیر پہاڑ تک جا پہنچے۔ اوہ وڈا سخی اے۔ سب بخش دے گا۔ فیر ہمیشہ دن رہے گا۔ تے اسيں تسيں موج کرن گے۔ جدوں ایہ کہت پڑھیا گیا۔ تمام اہل دربار نے تعریف کيتی۔ کہ نواں مضمون اے۔ خان خاناں نے پُچھیا ۔ کہ پنڈت جی تواڈی عمر کيتا اے۔ عرض کيتی ۳۵ برس۔ کل سو برس دی عمر لگائی گئی۔ تے ۵ روپیہ روز دے حساب توں ۶۵ برس دا روپیہ جو کچھ ہويا۔ خزانہ توں دلوا دتا۔
اک بھُکھا برہمن خان خاناں دے دروازے اُتے آیا۔ دربا ن نے روکیا ۔ اس نے کہیا۔ کہہ دو آپ دا اسيں زلف ملنے آیا اے۔ تے اس دی بی بی نال اے۔ خدمت گار نے عرض کيتی۔ اسنوں بلیایا۔ پاس بٹھایا۔ تے رشتہ دا سلسلہ کھولیا۔ اس نے کہیا۔ کہ بپتا تے سنپتا دو بہناں نيں۔ پہلی میرے گھر گئی۔ دوسری آپ دے گھر آئی اے۔ آپ تے وچ اسيں زلف نئيں تاں تے کیہ نيں؟ نواب بہت خوش ہويا۔ خلعت دتا۔ خاصہ دے گھوڑے اُتے طلائی ساز سجوا کر سوار کيتا۔ تے بہت کچھ نقد تے جنس دے کے رخصت کيتا۔
اک دن دربار وچ بیٹھیا سی۔ پاس آندا گیا۔ نیڑے آیا تاں اک توپ دا گولہ بغل توں کڈ کے لڑکایا کہ خان خاناں دے زانوسے آ کے لگا۔ نوکر اس دی طرف ودھے۔ اس نے روکیا تے حکم دتا۔ کہ گولے دے برابر سونا تول دو۔ مصاحباں نے پُچھیا۔ کہ ایہ قول شاعر نوں کسوٹی اُتے لگاندا اے۔
آہن کہ بپارس آشنا شد
فی الحال بہ صورت طلا شد
اک دفعہ دربار شاہی توں برہان پور نوں رخصت ہوئے۔ پہلی ہی منزل اُتے ڈیرے سن ۔ نیڑے شام سرا پردہ دے سامنے شامیانہ لگیا ہويا۔ فرش بچھا ہويا۔ آپ نکل کے کرسی اُتے بیٹھے۔ مصاحباں ملازماں توں دربار آراستہ۔ اک آزاد سامنے توں گذرا۔ تے پکار کر کہندا چلا۔
منعم بکوہ تے دشت تے بیاباں غریب نیست
ہر جا کہ رفت خیمہ زد تے بارگاہ ساخت
منعم خاں انہاں دا خطاب ہوئے چکيا سی۔ تے پہلے منعم خاں کفایت شعار سن ۔ انہاں نے خزانچی نوں حکم دتا کہ لکھ روپے دے دو۔ فقیر دعاواں دیندا چلا گیا۔ دوسری منزل وچ ايسے وقت فیر باہر نکل کے بیٹھے۔ فقیر فیر سامنے توں نکلیا۔ تے اوہی شعر پڑھیا۔ انہاں نے فیر کہہ دتا۔ کہ لکھ روپیہ دے دو۔ غرض اوہ ست دن برابر اس طرح آندا رہیا۔ تے لیندا رہیا۔ فیر آپ ہی دل وچ سمجھیا۔ کہ ایہ انعام اج تک کسی توں نئيں پایا امیر اے۔ خدا جانے کدی طبیعت حاضر نہ ہوئے۔ خفا ہوئے کے کہے۔ کہ سب کھو لو۔ زیادہ طمع اچھی نئيں۔ ايسے نوں غنیمت سمجھنا چاہیدا۔ اٹھويں دن خان خاناں فیر ايسے طرح نکل کے بیٹھے۔ معمول توں زیادہ وقت گذرا۔ دربار برخاست نہ کيتا۔ شام ہوئی تاں کہنے لگے۔ کہ اج اوہ ساڈا فقیر نہ آیا۔ خیر برہان پور آگرہ توں ۲۷ منزل اے۔ اساں پہلے دن ۲۷ لکھ روپیہ خزانہ توں منہا کر دتا سی۔ تنگ حوصلہ سی۔ خدا جانے دل وچ کیہ سمجھیا۔
خان خاناں نہایت حسین سی۔ اس دی خوبیاں تے محبوبیاں سن کر اک عورت نوں اشتیاق پیدا ہويا۔ اوہ وی حسین سی۔ اس نے اپنی تصویر کھچوائی۔ تے اک بڑھیا دے ہتھ بھیجی۔ اوہ خلوت وچ آ کے خان خاناں توں ملی۔ تے مطلب نوں اس پیرایہ وچ ادا کيتا۔ کہ اک بیگم دی ایہ تصویر اے۔ انہاں نے پیغام دتا اے کہ آپ دی تعریفاں سن سن کر میرا جی بہت خوش ہُندا اے۔ ارمان ایہ اے کہ توانوں جداں اک فرزند میرے ہاں ہوئے۔ تسيں بادشاہ دیاں اکھاں ہوئے۔ بولی ہوئے ۔ دست تے بازو ہوئے۔ نئيں ایہ گل کچھ مشکل نئيں۔ خانخاناں نے سوچ کر کہیا۔ کہ مائی۔ تسيں میری طرف توں انہاں نوں کہنا۔ کہ ایہ گل تاں کچھ مشکل نئيں۔ مگر ایہ مشکل اے۔ کہ خدا جانے اولاد ہوئے یا نہ ہوئے۔ تے ہوئے تاں کيتا خبر اے۔ بیٹا ہی ہوئے۔ تے اوہ زندہ وی رہے۔ فیر خدا جانے ایسی صورت ہوئے یا نہ ہوئے۔ ایہ وی ہوئے تاں اقبال اُتے کس دا زور اے۔ خدا چاہے دے خدا چاہے نہ دے جے انہاں نوں مجھ جداں بیٹے دی آرزو اے۔ تاں کہنا کہ تسيں ماں وچ بیٹا۔ خدا دا شکر کرو۔ جس نے پلا پلایا بیٹا توانوں دتا۔ ماں نوں اس قدر روپیہ مہینہ دیندا ہون۔ اوہی توانوں بھیجیا کراں گا۔
اک شخص خان خاناں دے پاس آیا۔ تے ایہ قطعہ لکھ کے دتا۔
اے خان جتھے خان خاناں
دارم صنمے کہ رشک چین است
گر جاں طلبہ مضایقہ نیست
زر میطلبد سخن درین است
پُچھیا اوہ کیہ منگدے نيں۔ کہیا لکھ روپیہ۔ حکم دتا کہ سوا لکھ دے دو۔
اک دن خان خاناں دی سواری چلی جاندی سی۔ اک شکستہ حال غریب نے اک شیشی وچ بوند پانی ڈال کر دکھایا۔ تے اسنوں جھکایا۔ جدوں پانی گرنے نوں ہويا۔ تاں شیشی نوں سیدھا کر دتا۔ اس دی صورت توں معلوم ہُندا سی۔ کہ اشراف خاندانی اے۔ خان خاناں اسنوں نال لے آئے۔ تے انعام تے اکرام دے کے رخصت کيتا۔ لوکاں نے پُچھیا ۔ کہیا کہ تسيں نئيں سمجھے۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ اک بوند آبرو رہی اے تے ہن ایہ وی گرا چاہندی اے۔
اک دن سواری وچ کِسے نے انہاں نوں اک ڈھیلا ماریا۔ سپاہی دوڑ کر پھڑ لائے۔ انہاں نے کہیا۔ ہزار روپیہ دے دو۔ سب حیران ہوئے گئے۔ تے عرض کيتی کہ جو نالائق قابل دشنام وی نہ ہوئے۔ اسنوں انعام دینا آپ ہی دا کم اے۔ انہاں نے کہیا لوک پھلے ہوئے درخت اُتے پتھر ماردے نيں۔ جو میرا پھل اے۔ اوہ مینوں دینا واجب اے۔
اک دن سواری توں اتردے سن ۔ اک بڑھیا برابر آئی۔ اک توا اس دی بغل وچ سی۔ کڈ کے انہاں دے بدن نال ملن لگی۔ نوکر ہاں ہاں کر کے دوڑے۔ انہاں نے سب نوں روکیا۔ تے حکم دتا۔ کہ ايسے دے برابر اسنوں سونا تول دو۔ مصاحباں نے سبب پُچھیا۔ کہیا ایہ دیکھدی سی۔ کہ بزرگ جو کہیا کردے سن ۔ کہ بادشاہ تے انہاں دے امیر پارس ہُندے نيں۔ ایہ گل سچ اے یا نئيں۔ تے ہن وی اوداں لوک نيں یا کوئی نئيں رہیا۔
خان خاناں دربار چلے۔ اک سوار سپاہ گری دے ہتھیار لگائے سامنے آیا۔ تے سلام کيتا۔ انہاں نے حال پُچھیا اس نے کہیا۔ کہ نوکری چاہندا ہون۔ بانکپن ایہ کہ پگڑی وچ دو میخاں وی بنھی نيں۔ پُچھیا کہ انہاں میخاں دا کیہ معاملہ اے۔ اس نے عرض کيتی۔ کہ اک میخ تاں اس دے واسطے کہ نوکر رکھے۔ تے تنخواہ نہ دے۔ دوسری اس نوکر کے واسطے کہ تنخواہ لے تے کم چوری کرے۔ خان خاناں نے تنخواہ مقرر دی تے نال لائے۔ اوہ وی دربار وچ آیا۔ اس دے بانکپن دے انداز نوں سب دیکھنے لگے۔ انہاں نے پُچھیا کہ انسان دی بوہت سارے بہت عمر ہوئے تاں کِنّی ہوئے۔ اس نے کہیا کہ عمر طبعی ۱۲۰ برس دی ہُندی اے۔ انہاں نے خزانچی نوں حکم دتا۔ کہ سپاہی دی عمر بھر دی تنخواہ بے باق کر دو۔ تے اس توں کہیا لیجئے۔ حضرت اک میخ دا بجھ تاں سر توں اتار دیجئے۔ دوسری دا آپ نوں اختیار اے۔
دربار جاندے سن ۔ مصور نے تصویر لیا کے دی۔ کہ اک صاحب جمال عورت اے۔ نہا کر اٹھی اے۔ کرسی اُتے بیٹھی اے۔ اک طرف نوں جھکی ہوئی سر دے بال پھٹکار رہی اے۔ لونڈی پائاں دھلاندی اے۔ تے جھانوا کر رہی اے۔ خان خاناں اسنوں دیکھدے ہوئے دربار چلے گئے۔ آ کے حکم دتا۔ کہ اس مصور نوں بلائو۔ تے پنج ہزار روپیہ دے دو۔ مصور نے عرض کيتی۔ انعام تاں فدوی جبھی لے گا۔ کہ جو گل حضور قابل انعام خیال فرماواں۔ اوہ ارشاد فرماواں۔ سب مصاحب متوجہ ہوئے گئے۔ انہاں نے کہیا۔ کہ اس دے لباں دی مسکراہٹ تے چہرہ دا انداز دیکھیا۔ سب نے کہیا۔ کہ دیکھیا نہایت خوب تے بہت زیبا۔ خان خاناں نے کہیا۔ پائاں دی طرف دیکھو۔ اوہ گدگدیاں ہوئے رہیاں نيں۔ اس نزاکت تے لطافت اُتے ۵ ہزار روپایہ کیہ حقیقت اے۔ ۵ لکھ وی تھوڑا اے۔ مصور نے کہیا۔ کہ حضور بس انعام پا لیا۔ تے وچ آپ دا غلام ہوئے گیا۔ تمام امیراں دے پاس لے کے پھرا۔ اک نے ایہ نکتہ نئيں پایا۔ اسيں لوک قدر شناس دے غلام نيں۔
خان خاناں جدوں مظفر اُتے ظفر یاب ہوئے کے آئے۔ تاں بادشاہ دے لئی بوہت سارے عجائب تے نفائس خاندیس تے دکن تے ملکاں فرنگ دے لائے۔ انہاں وچ عجیب تحفہ ایہ سی۔ کہ رائے سنگھ جھالا علاقہ گجرات دے راجہ نوں حاضر کيتا۔ معلوم ہويا۔ کہ ایہ نوجوانی دے عالم وچ برات لے کے بیاہنے گیا سی۔ جدوں اوتھے توں خوشی دے نقارے بجاندا پھرا۔ تاں جسا راجہ کچھ دے چچیرے بھائی دے ملک وچوں گزریا۔ محلےآں دے پاس برات پہنچی۔ تاں پیام آیا کہ نقارے نہ بجائو۔ یا دور دور نکل جائو۔ تے مرد ہوئے تاں تلوار کڈھو۔ تے لڑو۔ اگرچہ سامان نال نہ سی۔ مگر رائے سنگھ دولہا دی رائے لڑائی اُتے جمی۔ تے جتھے سی اوتھے تلوار کھچ کر کھڑا ہوئے گیا۔ جسا جھٹ فوج لے کے آئے۔ وڈا کشت تے خون ہويا۔ تے جلد میدان جنگ توں نیستی خانہ وچ داخل ہوئے۔ چھوٹا بھائی رائو صاحب آیا۔ اوہ وی وڈے بھائی دے پاس پہنچیا۔ راجپوتاں وچ رسم اے۔ کہ جدوں جوش وچ آندے نيں۔ تاں تلواراں سونت کر کود پڑدے نيں۔ کہ شاید گھوڑا بے قابو ہر کر لے بھجے۔ یا گھوڑا ران تلے دیکھ کے اپنی ہی نیت بگڑے تے جان لے کے نکل جائے۔ اس لڑائی وچ طرفین دے بہادر ايسے طرح جاناں توں ہتھ اٹھا کے میدان وچ اتر پئے سن ۔ غرض دولہا تے اس دے رفیق فتح یاب ہوئے کے موچھاں نوں تائو دیندے ۔ اپنے گھوڑےآں اُتے آئے سپاہ مغلوب دے پیادے جو گھوڑے لئے کھڑے سن ۔ انہاں نوں جوش آیا۔ گھوڑےآں نوں چھڈ کے تلواراں لاں۔ تے فیر میدان کارزار گرم ہويا۔ ایسا بھاری رن پيا۔ کہ دولہا زخمی ہوئے کے گر پيا۔ اک نوں اک دی خبر نہ سی۔ کسی نے کسی نوں نہ پہچانا۔ کہ کس دی لاش کتھے رہی۔ دولہا بہت زخمی ہويا سی۔ سانس ہی آنس باقی سی۔ رات نوں کوئی جوگی ادھر آیا۔ تے اٹھا کے اپنی مڈھر وچ لے گیا۔ مرہم پٹی کيتی۔ خدا نے بچا لیا۔ احسان دا بندہ اس دا چیلا ہوئے گیا۔ انیس برس اس دی خدمت کردا تے جنگلاں وچ پھردا رہیا۔ گھر تے گھرانے وچ سب نوں ایہی خیال کہ میدان وچ کم آیا۔ کئی رانیاں ستی ہوئے گئياں۔ دلہن رانی دل دے ست تے اس دے خیال وچ خدا نوں یاد کردی سی۔ کیونجے مرنے دا وی یقین نہ سی۔ خان خاناں امیراں توں سوا فقیراں تے غریباں دے یار سن ۔ انہاں دی سرکار وچ فقیر امیر جوگی سب برابر سن ۔ جوگی جی دے وی درشن ہوئے تے ایہ حال معلوم ہويا۔ گورو تے چیلے نوں دربار وچ لے آئے۔ اکبر وی ایداں دے معاملات دے مشتاق ہی رہندے سن ۔ اس عجیب واردات نوں سن کر بہت خوش ہوئے۔ تے اتبت چیلا فیر رائے سنگھ راجہ بن دے اعزاز تے اکرام دے نال اپنے ملک نوں رخصت ہوئے۔ جدوں اوتھے گئے تاں سب اقربا ملازم جمع ہوئے۔ تے دیکھ کے پہچانا۔ وڈی خوشیاں ہوئیاں۔ سب توں سوا رانی کہ شرم بے زبانی توں کچھ کہہ نہ سکدی سی۔ تے اپنے مالک دی یاد وچ بیٹھی سی۔ دیکھو رسم دا سب تاں مار چکيا سی محبت دا ست کم کر گیا۔ راجہ نے راج سنبھالیا۔ تے خیر خواہان دولت نے شکر الٰہی دے نال خان خاناں دے شکرانے ادا کيتے۔
موزونی طبع
[سودھو]یہ عالی دماغ امیر اک صندوقچہ کمالات انسانی دا سی۔ ایسی اسيں رنگ تے ہمہ گیر روحاں عالم بالا توں بوہت گھٹ عالم خاک وچ آندیاں نيں۔ جو کہ ہر وصف تے ہر خوبی دے لئی جوہر قابل ہون۔ اگرچہ اس دا دماغ شاعری اُتے مر مٹنے والا نہ سی۔ مگر پھُل اپنا رنگ نہ دکھائے یا خوشبو نہ پھیلائے۔ ایہ وی تاں نئيں ہوئے سکدا۔ اس دے دل دا کنول کدی اپنے ذوق تے شوق تاں۔ کدی بادشاہ یا دوستاں دی فرمائش دی تقریب توں ہوائے نظم توں کھیلدا سی۔ اسنوں شاعرانہ دماغ سوزی دی فرصت نہ ہوئے گی۔ یا ایسا زیادہ شوق نہ ہوئے گا۔ کہ اپنی نظم توں بیاض یا دیوان مرتب کردا۔ اک غزل تے چند متفرق اشعار تے رباعیاں نظر توں گزريں۔ چنانچہ ہفت اقلیم تے تذکرہ اُتے جوش تے تزک جہانگیری وغیرہ توں لکھدا ہون۔ دیکھ لو ایہ وی لطافت تے نزاکت توں پھُلاں دا طرہ ہوئے رہیا اے۔
غزل
شمار شوق ندانستہ ام کہ توں چند است
جز این قدر کہ دلم سخت آرزو مند است
ادائے حق محبت عنایت است ز دوست
وگرنہ خاطر عاشق بہیچ خور سند است
نہ زلف دانم تے نے دام اینقدر دانم
ز پائے تابہ سرم ہر چہ ہست در بند است
بد دستے کہ بجز دوستی نمے دانم
خدائے واند وآں نوں مرا خداوند است
ازاں خوشم بہ سخنہاے عالیہاے رحیم
کہ اند دے بادا ہائے دوست مانند است
شعر
نیم فضول کہ جویم وصال ہمچو توئی
بس است ہمچومنے را خیال ہمچو توئی
شعر
پارہ پارہ گشت دل امانمے دارو بہم
زانکہ پیکان تواش صد بار برہم ووختہ است
شعر
تمام مہر تے محبت شدم نمیدانم
کہ دل کدام۔ محبت کدام۔ تے یار کدام
رباعی
خواہم زدرت روم مروت نگذاشت
واں گرمی اختلاط تے صحبت نگذاست
اینہا ہمہ عذراست چہ پنہاں از تو
قربان سرت روم محبت نگذاست
ایضاً
در قصۂ عشق مردنا گویا بہ
اندیشۂ عشق تے خون دل یکجا بہ تا
تا قدر وصال دوست ظاہر گردد
ہمچاں شب قدر وصل نا پیدا بہ
ایضاً
در راہ وفا نیاز مندی چہ خوش است
دل سوختگی تے درد مندی چہ خوش است
زلف تاں کہ دل شکارے لاغر اوست
از دل صیدے از تے کمندے چہ خوش است
ایضاً
اے آتش سینہ شعلہ باری بس کن
اے اشک نیاز در شماری بس کن
چاں وادہ تے نا وادہ نہ امروز است
داری بس کن تے گرنہ داری بس کن
ایضاً
جاسوس ولم بسوے تاں بوے تاں بس
دربان مجاز بان سانوں خوے تاں بس
استاد پریشانويں من موے تاں بس
مشاطۂ روے من سانوں روئے تاں بس
ایضاً
سرمایۂ عمر جاودانی غم تو
بہترز ہزار شادمانی غم تو
گفتی کہ چناں والہ تے شیدات کہ کرد
دانی غم تاں وگرنہ دانی غم تو
ایضاً
آنم کہ حیات خود بہ سائل دہمے
گر سر طلبی بہ تیغ قاتل دہمے
از دست دل آنچناں بہ تنگم امروز
گر خاک طلب کند ز من دل دہمے
ایضاً
زنہار رحیم از پیٔ دل نہ روی
بیہودہ بہ آرزوے دل در گروی
گفتم سخنے او باز اسيں مے گویم
خواہش کاری ہمیشہ خواہش دروی
مسیح الدین حکیم ابو الفتح گیلانی
ماثر الامرا وچ لکھیا اے۔ کہ مولانا عبدالرزاق گیلان وچ نامور فاضل تے فضائل صورت تے معنی توں آراستہ سن ۔ خصوصاً حکمت نظری تے الٰہیات وچ بلند نظر رکھدے سن ۔ مدت تک اوتھے صدر الصدور رہے۔ ۹۷۴ھ وچ شاہ طہماسپ بادشاہ ایران نے گیلان فتح کيتا۔ تے خان احمد فرمانروا اوتھے دا اپنی نادانی توں قید ہويا۔ صدر الصدور صدق دل توں اپنے آقا دے ہويا خواہ سن ۔ راستی تے حق گزاری دے جرم اُتے قید ہوئے۔ تے شکنجۂ تکلیف وچ جان دی۔ علم انہاں دا درس تے تدریس وچ تے کمال تصنیف تے تالیف وچ شہرۂ آفاق سی۔ جس طرح اولاد روحانی عالم وچ نامور ہوئی۔ اوداں ہی بیٹے وی ہوئے۔ کہ صورت تے معنی وچ باپ دے خلف الرشید سن ۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام۔ تیسرے حکیم نور الدین کہ شعر وی کہندے سن ۔ تے قراری تخلص کردے سن ۔ ایہ تِناں بھائی جودت طبع تے تیزی فہم تے علوم رسمی تے کمالات انسانی وچ صاحب کمال سن ۔ چوتھے حکیم لطف اللہ کہ کچھ عرصے دے بعد ہندوستان آئے۔ تے صدی منصب دار ہوئے گئے۔ مگر چند سال دے بعد مر گئے۔ خاص تے عام وچ گیلانی مشہور نيں۔ حقیقت وچ لاہجان علاقہ گیلان دے رہنے والے سن ۔ کتاباں تریخ وچ انہاں دی ذات دی توضیح نئيں۔ البتہ عرفی نے جو حکیم ابوالفتح تے حکیم ہمام دی تعریف وچ قصائد لکھے نيں۔ انہاں وچ حکیم ابوالفتح نوں میر ابوالفتح لکھیا اے۔
خواجہ حسین ثنائی جدوں ایران توں ہندوستان آئے۔ تے شعرائے پایہ تخت وچ نامور ہوئے تاں بیان کردے سن ۔ کہ وچ مشہد وچ سلطان ابراہیم مرزا توں ملیا کردا سی۔ انہاں تِناں نوجواناں نے فضل تے کمال دا نقارہ بجا رکھیا سی۔ تے مرزا توں وی ملیا کردے سن ۔ اک دن ميں نے مرزا توں پُچھیا کہ ملیا عبدالرزاق دے بیٹےآں نوں آپ نے کیواں دا پایا۔ فرمایا کہ حکیم ابو الفتح شایاں وزارت اے۔ حکیم ہمام مصاحب خوب اے۔ حکیم نور الدین جوان قابل اے۔ مگر اس دے قیافہ توں خبط دے آثار معلوم ہُندے نيں۔ آزاد ۔دربار اکبر ی جوہر انسان دے لئی عجب کسوٹی سی۔ جدوں ایتھے آئے تاں ہر اک انہاں وچوں ویسا ہی نکلیا۔ جداں مرزا نے پرکھیا سی۔
دنیا دے تمام کم ناں اُتے چلدے نيں۔ ادھر اکبر دا ناں ملک ملک وچ پہنچ چکيا سی۔ ادھر انہاں دا تے انہاں دے باپ دا ناں ایتھے پہنچیا۔ ۸۳۔۹۸۲ھ وچ تِناں بھائی ایتھے آئے۔ زمانے دے مزاج توں واقف سن تے اہل زمانہ دی نبض خوب پہچاندے سن ۔ ملیا صاحب انہاں توں اک برس پہلے آئے ہوئے سن ۔ دیکھنا کيتا خفا ہوئے کے کہندے نيں۔ وڈے بھائی نے مصاحبت دے زور توں مزاج بادشاہ وچ عجب تصرف کيتا۔ تے صریح خوشامداں توں وادی دین تے مذہب وچ وی ہمراہی کر کے اگے اگے چلنے لگا۔ تے اعلیٰ درجۂ تقرب حاصل کر ليا۔ کچھ اگے چل کے کمال دل شکستگی دے نال فرماندے نيں۔ کہ ناگاہ بیربر حرامزادہ تے شیخ ابوالفضل تے حکیم ابو الفتح نے اگے قدم ودھیا کر دین توں منحرف کر دتا۔ وحی۔ نبوت۔ اعجاز۔ کرامت۔ تے شرائع توں انکار مطلق کر کے کم کڈ لے گئے۔ فقیر رفاقت نہ کر سکا۔ ہر اک دا انجام حال بجائے خود لکھیا جائے گا۔ انشاء اللہ ۔ بہر حال اِنّا اس توں معلوم ہُندا اے۔ کہ انہاں نے نہایت جلد ترقی کيتی۔ تے بہت ترقی کيتی۔
بنگالہ دی مہم جا رہی سی۔ اک تاں افغان تھاں تھاں فساد کر رہے سن ۔ طرہ ایہ ہويا کہ امرائے ترک وچ باہم نفاق ہويا۔ پرانے پرانے امیر تے پشتاں دے خدمتگار نمک حرام ہوئے کے باغی ہوئے گئے۔ بادشاہ نے منعم خاں دے مرنے توں چند روز پہلے مظفر خاں سردار نوں اوتھے بھیجیا سی۔ اوہ وڈے زور شور توں فتوحات حاصل کر رہیا سی۔ تے تھاں تھاں افغاناں نوں دباندا پھردا سی۔ اس دی عقل اُتے ادبار نے ایسا پردہ ڈالیا۔ کہ دماغ بلند ہوئے گیا۔ بے سوچے سمجھے ہر اک اُتے جبر کر نے لگا۔ تے اس اُتے سپاہ نوں خرچ توں تنگ رکھدا سی۔ نتیجہ ایہ ہويا۔ کہ قدیم الخدمت تے نمک خوار اسنوں چھڈ چھڈ کے باغیاں وچ جانے لگے۔ بادشاہ نے ۹۸۷ھ وچ رائے پتر داسنوں دیوان مقرر کيتا۔ تے حکیم ابوالفتح نوں صدارت تے امینی دی خدمت عنایت دی کہ اعلیٰ رتبے دا بااختیار عہدہ سی۔ نال انہاں دے بوہت سارے امرا نوں بھیجیا۔ کہ جو دلدہی تے دلداری توں آ جاواں۔ انہاں نوں سنبھالو۔ جو حقیقتاً سرکش نيں انہاں نوں اعمال دی سزا دو۔
دولت بابری دے قدیم الخدمتاں وچ بابا خاں تے مجناں خاں قاقشال وغیرہ دا وڈا بہادر خاندان سی۔ اوہ ابتدا توں مہم بنگالہ وچ تلواراں مار رہے سن ۔ تے انہاں دا وڈا جتھا سی۔ اوہ مظفر خاں دے ہتھ توں بہت تنگ سن ۔ ہن تازہ بہانہ ایہ ہويا کہ انہاں دی فوج وچ داغ دا حکم پہنچیا۔ یعنی گھوڑے تے سپاہی دی موجودات دو۔ نال ہی اک مفسد کابل توں بھج کر انہاں دے لشکر وچ جا چھپا۔ مظفر خاں دے ناں بادشاہی فرمان پہنچیا کہ اسنوں سزائے اعمال نوں پہنچائیو۔ اس دی سخت مزاجی نوں بہانہ قوی ہتھ آیا۔ اسنوں فوراً گرفتار کرا لیا۔ بابا خاں نے روکیا۔ مظفر خاں نے اسنوں برا بھلا کہیا۔ تے فرمان دکھا کر مفسد نوں سر دربار مروا ڈالیا۔ اس گل اُتے تمام قاقشال خیل بگڑ کے اٹھیا کھڑا ہويا۔ اوہ تیغ زن تے خونریز لوک سن ۔ ايسے وقت سر منڈا اپنے مغولی طاقے پہن سرکشی دا نشان بنھ وکھ ہوئے گئے۔
مظفر خاں نے بہت ساریاں کشتیاں جمع کيتياں۔ رائے پتر داس تے حکیم ابوالفتح نوں کہ ۲۴ جلوس وچ دربار توں تازہ زور پہنچے سن ۔ انہاں دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ مگر حکیم بزم دے یار سن نہ رزم دے سپہدار۔ پترداس بیچارہ ہندی دا بانچنے والا اس توں کيتا ہُندا سی۔ قاقشالاں نے بھس دی طرح اڑا دتا۔ قاقشال خیل دا وڈا انبوہ سی۔ مفسداں دے نال مل گئے سن ۔ تے جمع ہوئے کے لڑدے ماردے مظفر خاں اُتے چڑھ آئے اسنوں بداقبالی نے ایسا دبایا کہ قلعہ ٹانڈہ دے کھنڈر وچ محصور ہوئے کے بیٹھ گیا۔ حکیم تے رائے تے کئی سردار وڈے دانا سن ۔ سمجھ گئے کہ مظفر نوں ظفر دی طرف توں جواب اے۔ آخر کار نوبت ایتھے تک پہنچی ۔ کہ باغی دیواراں اُتے چڑھ کر قلعے وچ گھس آئے۔ مظفر نوں قید کر ليا۔ تے آخر کار مار ڈالیا۔ مگر حکیم تے رائے مع تے سرداراں دے بھیس بدل کے غریب رعایا وچ مل گئے۔ اس ہل چل وچ کِسے نے خیال نہ کيتا۔ فصیل کود کر باہر آئے رستہ کھلا سی۔ گائاں بہ گائاں زمینداراں توں راہبر لیندے۔ کدرے پیادہ کدرے سوار خاک پھانکتے ٹٹو ہانکتے حاجی پور دے قلعے وچ جا پہنچے۔ مگر پائاں وچ پھپھولے پے گئے۔ مخملی مسنداں تے ایران ی قالین سب بھُل گئے۔ اوتھے توں فیر ہنستے کھیلدے ہوئے دربار وچ آن حاضر ہوئے۔ گلاں دے نسخے تے تدبیراں دی معجوناں انہاں دے پاس موجود رہدیاں سن۔ جزوی تے کلی حالات چنانچہ صورت حال دے بموجب عمل وچ آئیاں ۔ تے انہاں اُتے تے مرحمت زیادہ ہوئی۔
ملا صاحب فرماندے نيں۔ کہ شیخ عبدالنبی صدر نے ائمہ مسیتاں تے بزرگان مشائخ دی عطائے جاگیر وچ اس قدر سخاوت دی کہ جو معافیاں کئی کئی سلطنتاں وچ ہوئی ہاں گی۔ اوہ کئی برس وچ کر دتیاں۔ علاوہ اس دے کئی گلاں وچ بدنام وی ہوئے۔ ۹۹۰ھ وچ ايسے شہر لاہور وچ تجویز ہوئی۔ کہ کل ملکاں محروسہ دی معافیاں دی تحقیقات ہوئے۔ کئی کئی صوبےآں اُتے اک با امانت عالی دماغ شخص مقرر ہويا۔ چنانچہ دہلی۔ مالوہ۔ گجرات دی صدارت انہاں دے ناں ہوئی۔ ۹۹۳ھ وچ ہشتصدی دا منصب ملا۔ مآثر الامرا وچ لکھیا اے کہ اگرچہ منصب ہزاری توں کم رہیا۔ مگر ہر وقت دی حضوری تے مصاحبت دے سبب توں انہاں دی وزیر تے وکیل مطلق دی طاقت ودھدتی گئی۔ حکیم ناں دے ابوالفتح تے حکیماں دے بادشاہ سن ۔ مگر میدان جنگ وچ حصہ لے کے نہ آئے سن ۔ سرحدی افغاناں دی مہم وچ ترکی فوج نوں نال لے کے گئے۔ اوہ تے بوہت سارے نامی شمشیر زن تے سردار کہ بادشاہی روشناس سن مارے گئے۔ خیر غنیمت اے کہ ایہ تاں جتے فیر آئے۔ بادشاہ نے جس قدر بیربر دے مرنے دا غم کيتا۔ تسيں نے دیکھ لیا۔ جو امرا زندہ فیر کر آئے اوہ مدتاں دربار توں محروم رہے۔ چند روز انہاں دا مجرا وی بند رہیا۔ مگر فیضی۔ ابوالفضل۔ میر فتح اللہ شیرازی۔ خان خاناں جداں لوک موجود سن ۔ چند روز وچ فیر جداں سن اوداں ہی ہوئے گئے۔ ۹۹۷ھ وچ جدوں کہ بادشاہ کشمیر توں پھرے۔ تے براہ مظفر آباد پگلی تے دمتور توں گزر کر حسن ابدال وچ آن اترے۔ حکیم رستے وچ درد شکم تے اسہال وچ گرفتار ہوئے مآثر الامرا وچ اے کہ انہاں دے حال اُتے بادشاہ عنایت بے اندازہ تے بے نہایت فرماندے سن ۔ منزلاں وچ خود دو تن دفعہ عیادت نوں گئے۔ تے دلدہی کيتی۔ کہ صاحب کمال سن تے یکتائے وقت سن ۔ تے وفادار تے ہويا خواہ سن ۔ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں کہ شاہ عارف حسین دے لئی کچھ روپیہ بھیجیا کہ تبت دے محتاجاں نوں بھیج دو۔ اک دن انہاں دے سبب توں مقام کیہ کہ حکیم نوں ضعف بہت اے۔ سوار ہوئے کے چلنے دی طاقت نئيں۔ آخر حکمت پناہ مذکور نے کہ نبض شناس روزگار سی دنیا توں انتقال کيتا۔ اکبر نوں وڈا رنج ہويا۔ حسن ابدال دا مقام وی شادابی تے چشمہ ہائے جاری توں کشمیر دی تصویر اے۔ اوتھے خواجہ شمس الدین خافی نے اک عمارت تے گنبد خوشنما تے چشمہ جاری دے دہانے اُتے حوض دلنشین بنایا سی۔ بموجب بادشاہ دے حکم دے اوتھے لیا کے دفن کيتا۔ میر فتح اللہ مرحوم دے زخم اُتے تازہ زخم لگا۔ حکیم ہمام توران دی سفارت اُتے گیا ہويا سی۔ اس دے ناں فرمان تعزیت بھیجیا۔ جو کہ ابوالفضل دے دفتر اول وچ موجود اے۔ اس دا اک اک فقرہ اک اک مرثیہ تے غمنامہ اے۔ تے اس توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں لوکاں دے کمالات تے خدمات نے صدق اخلاص دے نال اکبر دے دل وچ کتھے جگہ پیدا دی سی۔
اب ملیا صاحب نوں دیکھو۔ اس غریب دے جنازے اُتے کيتا پھُل برساندے نيں۔ بادشاہ نے اس برس سیر کابل دا ارادہ کر کے پگلی توں اٹک نوں باگ موڑی۔ تے اس مروڑ وچ منزل تے متور وچ حکیم ابوالفتح نے تاں سن زندگی دی باگ ملک آخرت نوں پھیر دی۔ تریخ ہوئی۔ خدایش سزادہاد ۹۹۷ھ۔
آزاد۔
اس مصیبت دا عالم دیکھنا چاہوئے۔ تاں اکبر نامہ دی مختصر عبارت دا ترجمہ سن لو۔ حکیم بہت بیمار سی۔ مقام کر دتا۔ نکتہ دانی دے باغبان۔ دقیقہ شناس ۔ دور بین ۔ شبستان ضمائر دے بیدار دل۔ انجمن نہفتہ دانی دے ہوشیار۔ زمانہ دے نبض شناس دا وقت پورا ہوئے گیا۔ جھمیلےآں دے میلے توں وکھ ہوئے گیا۔ اخیر سانس تک ہوش قائم سن ۔ کچھ خطرہ یا پریشانی نہ سی۔ خاطر قدسی اکبر اُتے اس حادثۂ غم اندوز توں کيتا کہاں کہ کیہ گزری۔ جدوں خرد بزرگ اُتے سوگواری چھائی۔ تاں اس قدر دان بزم آگہی دے غم دا کون اندازہ کر سکے۔ اِنّا خلوص اِنّی مزاج شناسی۔ خیر اندیشی عام۔ فصاحت زبان۔ حسن جمال قیافہ دی عالی علامتاں۔ ہر باب وچ قدرتی نمکینی۔ ذاتی گرمی تے گرمجوشی۔ عقل تے دانش کدرے مدتاں ہی وچ اکٹھی ہوئے حکم والا دے بموجب خواجہ شمس الدین تے جماعت امرا نوں حسن ابدال وچ لے گئے۔ تے خواجہ نے جو گنبد اپنے واسطے بنایا سی۔ اس وچ دفن کر دتا۔ دیکھو کس نے بنایا تے کس طرح توں بنایا۔
نگارندۂ اقبال نامہ (یعنی ابوالفضل) سمجھ بیٹھیا سی۔ کہ وچ بے صبری توں تنگ گلی توں نکل گیا۔ تے فرحت گاہ خور سندی وچ آرام گاہ حاصل کر لئی۔ ہن کوئی رنج مجھ اُتے اثر نہ کر سکے گا۔ مگر اس غم نے پردہ کھول دتا۔ نیڑے سی کہ بیقراری توں تڑپ اٹھے۔ اس نے سعادت جاودانی حاصل کيتی۔ کہ منگے دی جان اپنے خداوند دے قدماں وچ دی۔ خدا توں امید اے۔ کہ سب خدا پرست اس دے سامنے ہی جان دتیاں
ملک الشاعر شیخ فیضی نے عضدالدولہ تے حکیم دے مرثیے وچ قصیدہ رشتہ نظم وچ پرویا۔ ساوجی نے تریخ وی فوت دی ايسے انداز وچ کہی (دیکھو شاہ فتح اللہ شیرازی دا حال)
حکیم ہمام سفارت توران توں واپس آئے سن ۔ باربک آب دی منزل اُتے آ کے سر عجز نوں زمین اُتے رکھ دتا۔ تے فرق خوش نصیبی نوں آسمان اُتے پہنچایا۔ انہاں نوں دیکھ کے بادشاہ نوں رنج تازہ ہويا۔ ابوالفضل اکبر نامہ وچ لکھدے نيں کہ فرمایا۔ تر اک برا در بود از عالم برفت ؎
از حساب دو چشم یکتن کم
و ز حساب خرد ہزاراں بیش
بادشاہ دی برکت انفاس توں حکیم دا دل بے تاب ٹھکانے ہويا۔ دعا تے ثنا بجا لیایا۔ وغیرہ وغیرہ۔ انہاں لوکاں دی خوبیاں نے بادشاہ دے دل وچ گھر کر ليا۔ جدوں فیر حسن ابدال دی منزل اُتے پہنچے تاں قیام کيتا۔ حکیم نوں یاد کر کے افسوس کيتا۔ تے انہاں دی قبر اُتے گئے۔ ہائے استاد مرحوم نے کيتا خوب کہیا اے۔ ؎
مرے مزار اُتے کس طرح توں نہ برسے نور
کہ جان دتی ترے روے عرق فشاں دے لئی
مآثر الامرا وچ عبارب مذکور دے بعد شیخ لکھدا اے۔ اہل ضرورت دا کم ایسی دتی کوشش توں کردے سن ۔ کہ گویا ايسے واسطے نوکر ہوئے نيں۔ تے اس خدمت توں کدی اپنی جان نوں معاف نہ کردے سن ۔ کریم الصفات سن ۔ تے زمانہ دے محسن سن ۔ کمالات وچ یگانے سن ۔ اورشعرائے زمانہ دے ممدوح سن ۔ حکیم صاحب دے علم تے فضل تے جواہر کمالات دے باب وچ کچھ کہنا فضول اے۔ ابوالفضل جداں شخص نوں دیکھو کيتا کہ گئے۔ انہاں دے اک اک لفظ وچ صفحاں دا عطر کھچا ہويا اے۔ البتہ چند موقع جو ميں نے کتاباں وچ دیکھے دکھانے چاہندا ہون۔ کہ انہاں دی زیرکيتی۔ تیزی فہم۔ رمزشناسی۔ مصلحت بینی۔ نکتہ دانی اُتے اکبر نوں کیواں دا بھروسہ سی۔ تے کیواں دا تیز نسخہ خلوص عقیدت دا سی۔ جس نے چند سالہ حضوری وچ پشتاں دے نمکخواراں توں اگے ودھیا دتا۔ ۹۸۸ھ وچ اک بزرگ اہل معرفت دا لباس پہن آگرہ توں جالیسر وچ آئے۔ تے معرفت دی دکان کھول دی۔ ہزاراں احمقاں نوں گھیر لیا۔ ایتھے تک کہ شیخ جمال بختیاری جو بنگالہ وچ افغاناں دے پیر سن ۔ اوہ وی پھندے وچ پھنس گئے۔ ایہ سن کر بادشاہ نوں خیال پیدا ہويا۔ چنانچہ حکیم صاحب تے میرزا خاں (عبدالرحیم خان خاناں) نوں بھیجیا کہ کھوٹے کھرے نوں پرکھو۔ تے ارادہ معلوم کرو۔ کھرے ہوئے تاں مسند ہدایت انہاں دا حق اے۔ ورنہ خلق خدا نوں خراب کرن گے دونے رئیساں دے مرشد سن ۔ جا کے صحبتاں گرم کيتياں۔ تے بولی دی نبض توں دل دا احوال معلوم کيتا اندر کچھ وی نہ سی۔ تاں حکمت عملی توں سارے حلقہ نوں حضور وچ لے آئے۔ شیخ جمال نے سجدہ عقیدت توں جمال وی روشن کر ليا۔ فقیر دی جھولی وچ سوا دغا دے کچھ نہ سی۔ حکم ہويا۔ کہ خلوت خانۂ ندامت (قید) وچ بیٹھے۔
وہ انسانیت دا صراف انہاں نوں خوب تاڑ گیا۔ جدوں ایداں دے لوک دے حالات دی تحقیق دی ضرورت ہُندی سی۔ تاں انہاں دی معرفت دریافت کردا سی۔ کہ اہل معرفت کے۔ اہل اللہ دے بلکہ اللہ دے پہچاننے والے سن ۔ گلاں گلاں وچ گل تاں کيتا اے۔ پتال دا پتہ کڈ لیندے سن ۔ لیکن اک معاملہ ملیا صاحب نے ایسا لکھیا اے۔ جسنوں پڑھ کر آزاد حیران تے سرگردان اے۔ فرماندے نيں کہ ۹۹۷ھ وچ بادشاہ کشمیر گئے۔ شاہ عارف حسینی نال ملاقات ہوئی۔ اوہ منہ اُتے نقاب ڈالے رہندے سن ۔ بادشاہ نے کشمیر وچ ايسے غرض توں شیخ ابوالفضل تے حکیم نوں انہاں دی خدمت وچ بھیجیا۔ انہاں نے سلسلہ تقریر وچ کہیا۔ شاہا کيتا مضائقہ اے جے نقاب اٹھا دو۔ اسيں وی تواڈا جمال دیکھ لاں۔ نہ منیا تے کہیا۔ اسيں فقیر لوک نيں۔ جانے دو ۔ بہت نہ ستائو۔ حکیم دے مزاج وچ شوخی تے بیباکی زیادہ سی۔ ہتھ ودھیا کر چاہیا کہ نقاب بھینچ لے۔ شاہ خفا ہوئے ۔ تے کہیا۔ معاذ اللہ۔ وچ مجذوم یا معیوب نئيں۔ لے دیکھ میرا منہ۔ گریبان چاک کر ڈالیا۔ تے نقاب زمین اُتے سُٹ دتا۔ حکیم مرا منہ تاں تو نے دیکھیا مگر نتیجہ انشاء اللہ العزیز انہاں نوں دو ہفتے وچ دیکھے گا۔ پندرہ دن نہ گزرے سن ۔ کہ ايسے راہ وچ اسہال توں حکیم دا انتقال ہويا۔ یاد کرو۔ جس دن حکیم صاحب بیمار ہوئے۔ ايسے دن بادشاہ نے کچھ روپیہ شاہ موصوف نوں بھیجیا۔ اس توں ایہی غرض ہوئے گی کہ انہاں دا غصہ فرو ہوئے جائے۔ تے دعائے خیر کرن۔ ابوالفضل اس کوچہ دی خاک سن ۔ تے خاکساراں دی رسم تے راہ توں واقف سن ۔ انہاں دے حالات فقیرا دے نال تمام فرامین بادشاہی وچ ۔ تے جو مراسلات تے عرائض خود امرا تے شاہزاداں نوں لکھے سن ۔ انہاں توں وی کھلدا اے۔ جتھے تے گلاں دی تاکید لکھدے نيں۔ فقرا تے دل شکستاں دی دریوزہ گری اُتے بہت زور دیندے نيں۔ دیکھو! بادشاہ دے حکم توں چلے گئے۔ مگر وکھ رہے۔
۹۹۵ھ وچ مرزا سلیمان حاکم بدخشان عبداللہ اوزبک دے ہتھ وچ ملک چھڈ کے دوبارہ ادھر آیا تے اکبر نے اس دی پیشوائی تے مہمانداری ایسی دھوم دھام توں دکھادی گویا ہندوستان نے اپنی ساری شان تے شکوہ اگل دی۔ شہزادہ مراد پنج چھ برس دا سی۔ ٹوڈرمل۔ آصف خاں۔ ابوالفضل۔ حکیم ابوالفتح وغیرہ امرائے جلیل القدر اس دے نال کر کے کئی منزل اگے پیشوائی نوں بھیجیا۔ شیخ ابوالفضل تے حکیم ابوالفتح نوں حکم ہويا ۔کہ وقت ملاقات دے بہت پاس ہون۔ تے کمین گاہ جواب وچ لگے رہیاں۔ دونے دی طرز دانی۔ معالی فہمی۔ ادب شناسی نے ایداں دے ہی دل اُتے نقش بٹھائے ہون گے۔ جو ایداں دے نازک موقع اُتے ایہ خدمت انہاں دے سپرد ہوئی۔ ابوافضل انہاں توں اک برس پہلے آئے سن ۔ ملیا صاحب نے طبیباں دے سلسلہ وچ فیر انہاں دا حال لکھیا اے۔ تے اوتھے جو عنایت دی اے۔ اوہ وی لطف توں خالی نئيں اے۔ فرماندے نيں۔ ’’بادشاہ دی خدمت وچ انتہا درجہ دا تقرب حاصل کيتا سی۔ تے ایسا تصرف مزاج وچ پیدا کيتا سی کہ تمام اہل دخل رشک کردے سن ۔ تیزی فہم۔ جودت طبع۔ کمالات انسانی تے نظم تے نثر وچ ممتاز کامل سی۔ ايسے طرح بے دینی تے اوصاف ذمیمہ وچ وی ضرب المثل سی۔ جنہاں دناں حکیم نواں نیا آیا۔ انہاں دناں ميں نے سنیا اک دن بیٹھیا کہ رہیا سی۔ خسرو اے۔ تے اوہی بارہ ۱۲ شعر نيں۔ انوری انوریک مداح کہیا کردا سی۔ میر بادنجان اس دا ناں رکھیا سی۔ (کہ ایران وچ اک مشہور مسخرہ سی) خاقانی نوں کہیا کردا سی کہ جے اس زمانہ وچ ہُندا تاں خوب ترقی کردا۔ میرے ہاں آندا وچ اک تھپڑ ماردا۔ طبیعت ذرا کاہلی نوں چھوڑدی اوتھے توں ذرا شیخ ابوالفضل دے ہاں جاندا اوہ ماردا ايسے طرح اصلاح دیندے ‘‘ جو شخص ملیا صاحب دی تریخ نوں پڑھے گا۔ بلکہ دربار اکبر ی وچ وی کدرے کدرے انہاں دیاں گلاں سنے گا سمجھ جائے گا کہ انہاں دی طبیعت دا ایہ حال سی۔ کہ کسی نوں ترقی کردے نہ دیکھیا جاندا سی۔ جسنوں عزت دے کپڑے پہنے دیکھدے سن ۔ ضرور نوچدے سن ۔ تے اہل علم دے زیادہ کہ اسيں پیشہ نيں۔ انہاں وچوں جے شیعہ اے۔ تاں کيتا کہنا شکار ہتھ آیا۔ اس دی کدرے داد فریاد نئيں۔ چند روز پہلے کوئی شخص شیعہ مذہب نوں ظاہر ہی نہ کر سکدا سی۔ ۸۴۔۹۸۳ھ دے بعد انہاں چند لوک دے آنے توں اِنّا حوصلہ پیدا ہويا۔ کہ شیعہ چپکے چپکے اپنے تئاں شیعہ کہنے لگے۔ تے اس دا وی ملیا صاحب نوں وڈا داغ سی۔ تے جے شیعہ نئيں تاں خیر۔ انہاں دیاں گلاں چندے رہندے سن ۔ تے گرہ وچ باندھدے جاندے سن ۔ جتھے موقع پاندے سن ۔ اوتھے اک سوئی چبھو دیندے سن ۔ حق توں نہ پھراں گا۔ تریخ نویسی دے اوصاف وچ پورے سن ۔ عبارت مذکورہ وچ جو حکیم صاحب دے حق وچ لکھی اے۔ ہر چند غصے نے بہت زور کيتا۔ مگر اوصاف علمی دے باب وچ حق نویسی نے ہر گز نہ منیا جو لکھنا سی اوہی لکھیا۔
بے دینی دا جو نشتر ماریا۔ کچھ بجا۔ کچھ بے جا۔ تشیع دے سبب توں بے دین کہیا تاں اس دی شکایت نئيں۔ ہاں اس جرم اُتے کہ دربار وچ جو ہويا چل رہی سی۔ اس وچ کیوں آ گئے۔ اس دے جواب وچ انصاف خاموش نئيں رہ سکدا۔ دیکھو جس بادشاہ دے اوہ نوکر سن ۔ جس دا اوہ نمک کھاندے سن ۔ اس دے ہزاراں معاملے سن ۔ کوئی مصلحت ملکی سی۔ کوئی خوشی دل دی سی۔ تے ایہ لوک فقط آدمی دے طبیب نہ سن ۔ عالم۔ نبض شناس تے زمانہ دے طبیب سن ۔ جو انہاں دی راہ دیکھدے سن ۔ ايسے راہ چلدے سن ۔ نہ چلدے تاں کيتا کردے۔ جتھے جاندے اوتھے اس توں بدتر حال سی۔ ایتھے علم تے کمال دی قدر تاں سی۔ مگر تے جگہ ایہ وی نہ سی ایتھے سن ۔ تے اپنے عالی اختیارات نوں بندگان خد اکی کارپردازی تے کارروائی وچ اس طرح خرچ کردے سن ۔ گویا اس دے نوکر نيں یا ايسے دے واسطے پیدا ہوئے نيں۔ مآثر الامرا وچ اک فقرہ انہاں دے باب وچ لکھیا اے۔ گویا انگوٹھی اُتے نگینہ تے نگینے اُتے نقش بیٹھیا اے۔ ’’در مہم سازی مردم خود را معاف نہ داشتے۔‘‘ جو کماندے سن کھاندے سن کھلاندے سن ۔لٹاندے سن ۔ نیک نامی دے باغ لگاندے سن ۔ ایداں دے سن کہ انہاں دی بے دینی دے سائے وچ سینکڑاں دیندار پرورش پاندے سن ۔ عالم فاضل باکمال عزت توں زندگی بسر کردے سن ۔ ملیا صاحب دے مرید ہُندے انہاں دی طرح بیٹھ رہندے۔ تے ایہ خوش ہُندے جو اُنہاں دا حال اوہی انہاں کا۔ جو انہاں نے قوم نوں فائدہ پہنچایا اوہی انہاں توں پہنچکيا۔ انہاں دی تریخ بدائونی وچ کل پنج چھ شخص سن ۔ جنہاں توں آپ خوش رہے۔ ورنہ سب پرلے دے مار دھاڑ اے۔ بھلا ایہ کِداں ہوئے سکدا اے۔ کہ تمام دنیا دے لوک اہل معرفت تے اولیاء اللہ ہوئے جاواں۔ ایسا ہوئے تاں دنیا دے کم بند ہوئے جاواں۔ سبحان اللہ مولانا روم نوں دیکھو کيتا فرماندے نيں ؎
ہر کسے را بہر کارے ساختند
میل آنرا درویش انداختند
ملا صاحب نے کئی جگہ وڈی بے دماغی توں فرمایا اے۔ ’’ماں اس واسطے حضوری توں وکھ ہوئے گیا۔‘‘ آزاد کہندا اے۔ وکھ ہوئے تاں کیہ ہویا۔ کِداں دی کِداں دی کتاباں دے ترجمے کيتے۔ کیوں کيتے۔ کرنے پئے۔ تے اخیر نوں سجدہ وی کيتا۔ فرق اِنّا رہیا کہ ایہ لکھدے گئے تے گالیاں دیندے گئے۔ اوہ ہنستے گئے۔ کھیلدے گئے۔ آقا دا کم حسب دلخواہ کيتا۔ عقیدہ اپنا دل دے نال اے۔ مصاحبت وچ وزارت تے وکیل مطلق دی طاقت توں قوم دی کار پردازی کردے سن ۔ جو گل ناگوار ہُندی ۔ ايسے طرح تعمیل کردے۔ گویا انہاں دا عین مذہب ایہی اے۔ جدوں گھر وچ آندے۔ سب اسيں مشرب مل کے ہنسی وچ اڑا دیندے۔ مینوں نئيں ثابت ہويا کہ انہاں دے عقیدے وچ کچھ وی فرق ہويا۔ گل ایہ اے کہ جدوں اوہ ہندوستان وچ آئے۔ تاں اک حمام نظر آیا۔ جس وچ مشائخ امیر غریب سب ننگے نيں۔ انہاں نے وی کپڑے اتار کر سُٹ دئیے۔
تم جاندے ہوئے۔ اہل ایران نوں جداں نور دے چہرے خدا نے دئیے نيں۔ ویسی ہی ڈاڑھیاں وی دتی نيں۔ انہاں وچ جو رکھنے والے نيں اوہی انہاں دی قدر دانی وی کردے نيں۔ حکیم صاحب دی ڈاڑھی وی قابل تصویر سی۔
ملا صاحب فرماندے نيں۔ ابتدائے ملازمت وچ چوبیس پچیس برس دی عمر ہوئے گی۔ اک دن وچ میر ابوالغیث بخاری دی خدمت وچ بیٹھیا سی۔ حکیم نے میری ڈاڑھی مقدار معمولی توں چھوٹی دیکھی کہیا۔ تسيں وی قصر کردے ہوئے۔ (منڈاندے ہو) ميں نے کہیا حجام دی تقصیر اے۔ فقیر دی نئيں ۔ حکیم نے کہیا۔ فیر ایسا نہ کرنا بدنما تے نازیبا اے۔ چند روز بعد لنڈ منڈ صفا چٹ رنداں لونڈاں توں وی اگے نکل گیا۔ ایسی بال دی کھل اتاردا سی۔ کہ نوجوان مرداں نوں دیکھ کے رشک آئے۔ ملیا صاحب جو چاہن فرماواں۔ انہاں نوں آقا دی تعمیل حکم یا مصلحت ملکی یا خوشی دے لئی کوئی کم کرنا تے گل اے۔ بے دینی تے گل اے۔ بے دینی جدوں اے کہ اسنوں حلال شرعی سمجھ کر اختیار کرے۔ آزاد بیکار روسیاہ نوں ایداں دے معاملہ وچ بولنا خود ناروا اے۔ مگر بعض موقع ایسا آ جاندا اے۔ کہ بولے بغیر رہیا نئيں جاندا۔ اس زور شور دی دینداری اکبر بادشاہ دے امام۔ باوجود ا س دے ڈاڑھی دا شوق انہاں فقیراں توں معلوم ہوئے گیا۔ ستار بجاندے سن ۔ بین بجاندے سن ۔ گلے توں وی گاندے سن ۔ دو دو طرح شطرنج کھیلدے سن ۔ بس اگے نئيں کہیا جاندا۔ تے نہ کہنا مناسب اے۔ خدا ستار العیوب اے۔ کيتا ضرور اے کہ ناحق کسی دا پردہ فاش کراں۔ اخلاق ذمیمہ دے لفظ اُتے اشتیاق منتظر سی۔ کہ دیکھئے۔ کیہ کيتا شگوفے کھلاواں گے۔ مگر سند اس دی فقط اوہی نکلی کہ انوری نوں ایہ کہندے سن ۔ تے خاقانی نوں اوہ کہندے سن ۔ ملیا صاحب نے خود سینکڑاں دی خاک اڑا دی۔ عالم فاضل پیر فقیر غریب امیر کون اے۔ جو آپ دے قلم توں سلامت نکل گیا۔ گل ایہ اے کہ انہاں لوکاں دے مزاج شگفتہ۔ طبیعتاں ۔ شرخ۔ خیالات ودھے ہوئے سن ۔ خود صاحب کمال سن ۔ دل اک دریا اے۔ ہزاراں طرح دی موجاں ماردا اے۔ کدی ایہ رنگ آ گیا۔ اوہ خود اس فن نوں لے کے بیٹھدے تاں انوری تے خاقانی توں اک قدم وی پِچھے نہ رہندے۔ بے شک میداناں اگے نکل جاندے۔ انہاں دی انشا پردازی دیکھنی چاہوئے تاں چار باغ دیکھو۔ خیالات شاعرانہ وچ فلسفہ تے حکمت دے پھُل برس رہے نيں۔ اوریہ گل افشانی جمع خرچ زبانی نئيں۔ فتاحی دیکھو۔ شیخ سینا دی روح نوں آب حیات پلیایا۔ قیاسہ دیکھو۔ حکمت تے شریعت دا ایہ عالم اے۔ کہ شربت تے شیر دی دو نہراں برابر بہی جاندیاں نيں۔ ملیا صاحب دیاں تحریراں پڑھدے پڑھدے میری وی رائے بدلنے لگی سی۔ مگر اک واردات میری نظر توں گزری۔ انہاں دی محبت قومی تے ہمدردی نے تن سو برس دی راہ توں آواز دی۔ تے وچ اپنی جگہ تھم گیا۔
واردات۔
شہباز خاں کنبوہ مسائل شرعی دے وڈے پابند سن ۔ ایتھے تک کہ موقع اُتے بر سر دربار بے لطفی ہوئے گئی۔ اک دن شام دے نیڑے بادشاہ ٹہلدے سن ۔ چند مصاحب امرا نال سن ۔ انہاں وچ خان موصوف وی سن ۔ عصر دا وقت تنگ ہوئے گیا۔ خان موصوف وکھ ہوئے تے اک طرف زمین اُتے اپنی شال بچھا کر نماز پڑھنے لگے۔ انہاں دناں بادشاہ دینداراں توں تنگ سن ۔ اتفاق ایہ کہ ٹہلدے ہوئے اوہ وی ادھر آ نکلے۔ تے دیکھدے ہوئے چلے گئے۔ جدوں شہباز خاں نماز پڑھ کر آئے۔ تاں دیکھیا کہ حکیم ابوالفتح تے پہلوئاں توں انہاں دی تعریف کر رہے سن ۔ مطلب اس توں ایہی سی۔ کہ انہاں دی طرف توں دل وچ غبار نہ آئے۔ جے حکیم صاحب حقیقت وچ بے دین یا دشمن اہل دین ہُندے تاں شہباز خاں اُتے چھینٹا مارنے دا پہلو اس توں بہتر کدوں ہتھ آندا۔
تصنیفات۔ وچ جو کہ نظر توں گزريں۔ فتاحی شرح قانونچہ تخمیناً ۴۵۰ صفحہ دی کتاب اے۔
تھاسیہ۔ برائے ناں اخلاق ناصری دی شرح اے۔ حقیقت وچ اس دے اک اک مسئلہ نوں کہ براہین دینی اے۔ دلائل نقلی توں ثابت کيتا اے۔ تے آیتاں تے حدیثاں توں مطابقت دتی اے۔ تخمیناً چودہ سو صفحہ دی کتاب ہوئے گی۔
چار باغ۔
اس وچ خطوط تے نثراں نيں۔ اکثر حکیم ہمام اپنے بھائی۔ شیخ فیضی۔ شیخ ابوالفضل۔ خان خاناں۔ میر شمس الدین خان خافی وغیرہ امرا تے اہل کمال نوں لکھے نيں۔ نثراں وچ اکثر مسائل حکمت اُتے خیالات نيں۔ یا بعض کتاباں دی سیر کر کے جو رائے قرار پائی۔ اسنوں عمدہ عبارت وچ اد اکیا اے۔ بزرگاں توں سنیا اے کہ تے تصنیفاں وی سن۔ مگر نئيں ملدیاں۔ انہاں دی شوخی طبعی نے بوہت سارے مقولے تجرباں دے نال ترکیب دے کے ضرب المثل ۱؎ بنا رکھے نيں۔ چنانچہ انہاں نوں وچ نيں۔ (۱) جس پر
؎۱۔ ایہی مقولے صفحہ ۶۷۲ اُتے قراری توں منسوب کيتے نيں۔ ۱۲
اعتبار کر لو اوہی معتبر (اعتبار کسی دا نئيں) ۔ (۲) ہمت دا دکھانا طمع دا دکھانا اے۔ (۳) بدمزاج بننا چاہوئے تاں بازاری مرد نوں نوکر رکھو۔ عرفی نے انہاں دی تعریف وچ کئی قصیدے کہے۔ تے وڈی دھوم دھام دے کہے۔ حکیم صاحب نے وی انہاں نوں اس طرح رکھیا کہ جدوں تک جئے تے دے پاس جانے دی ضرورت نہ ہوئی۔ اس دے بعد خان خاناں دے پاس گئے۔ اگلے وقتاں وچ عام دستور سی۔ کہ جے اہل علم تے اہل کمال زمانے دی بے وفائی توں بے دست تے پا ہوئے جاندے سن تاں تے صاحب دستگاہ انہاں نوں سنبھال لیندے سن ۔ کہ پردہ فاش نہ ہُندا سی۔ افسوس اے اج دے زمانے دا کہ اپنا ہی سنبھالنا مشکل اے۔ کوئی کسی نوں کيتا سنبھالے۔ حکیم موصوف دی تعریف وچ ملیا ظہوری نے دکن توں قصیدے لکھ لکھ کے بھیجے۔ تے اوتھے صلے پہنچے۔
آزاد ۔
عرفی کيتا کدرے گے تے ظہور کيتا بھیجاں گے۔ انئيں کيتی مروتاں دے رس سن ۔ جو انہاں دی زباناں توں ٹپکتے سن ۔ ميں نے حکیم صاحب دی تحریر توں اکھاں روشن کيتیاں نيں۔ اک پرانا نسخہ قاموس دیکھیا۔ کہ جہانگیر تے شاہجہان وغیرہ بادشاہاں دے کتاباں خاناں وچ کرسی نشین ہُندا آیا سی۔ کتاباں خانہائے شاہی دی ۱۴ مہراں اس دے رتبۂ عالی دے لے محضر بنادیاں سن۔ اس دے ابتدائی صفحاں وچ انہاں دے ہتھ دی اک عربی عبارت لکھی ہوئی اے۔ جس دا خلاصہ ایہ اے۔ ایہ خزانہ فاخر بلکہ زیاے ذاخر مینوں اس شخص نے دتا۔ جسنوں خدا نے دونے جہان دا کمال تے دونے ملکاں دیاں ریاستاں دتیاں مرزا خان خاناں۔ کہ ناں دے نقطے بدل کے پڑھو تاں فارسی وچ جان جاناں اے۔ کتبہ ابوالفتح الکیلانی اللاھجانی۔
ان دے بیٹے حکیم فتح اللہ سن ۔ جہانگیر دے عہد وچ کابل دے مقام اُتے خسرو دی سازش دے الزام وچ گرفتار ہوئے۔ مقدمہ دی تحقیقات شروع ہوئی۔ تے کئی شخصاں اُتے الزام ثابت ہويا۔ انہاں نوں وچ ایہ وی سن ۔ انہاں نوں ایہ سزا ملی کہ الٹے گدھے اُتے سوار سن ۔ تے منزل بمنزل پھراندے سن ۔ آخر اَنھّا کر دتا۔
شاہجہان نامہ وچ اک جگہ نظر توں گزریا کہ حکیم ابوالفتح دا پوتا ضیاء اللہ نہ صدی منصب اُتے سی۔ شاہ فتح اللہ شیرازی تے حکیم ابوالفتح گیلانی دے غم وچ شیخ فیضی دا خون جگر اے۔ کہ قصیدہ دے رنگ وچ کاغذ اُتے ٹپکا اے۔
حکیم ہمام
[سودھو]حکیم ابوالفتح توں چھوٹے سن ۔ تے حق ایہ اے۔ کہ علم تے فضل تے حسن لیاقت وچ انہاں دے بھائی سن ۔ نال ہی آئے۔ نال ہی ملازمت ہوئی۔ اصلی ناں ہمایوں سی۔ اکبر ی دربار وچ ایہ ناں لینا ترک ادب سی۔ اس لئی چند روز ہمایوں قلی رہے۔ فیر اکبر ہی نے ہمام ناں رکھیا۔ انہاں نوں باعتبار خدمتاں تے منصباں دے تے فتوحات تے مہمات دے اوہ ناموری حاصل نئيں ہوئی۔ جو دربار اکبر ی دے تے اراکین نوں ہوئی۔ مگر جنہاں لوکاں نے قربت حضوری تے وفا تے اعتبار توں دل وچ جگہ پیدا دی سی۔ انہاں وچ کِسے توں پِچھے نہ سن ۔ انتظام دفتر تے ضوابط تے آئین دے لئی جو جلسہ مشورت ہُندے سن ۔ انہاں دے وی رکن ہُندے سن ۔ مگر افسوس اے کہ انہاں کمیٹیاں دی رائداداں اج نئيں جو معلوم ہوئے کہ ہر شخص دی قوت ایجاد نے انہاں معرکےآں وچ کیہ کيتا کارنامے دکھائے سن ۔ انہاں دی تقریراں تے اختلاف رائے تے اک دی رائے دوسرے دی رائے وچ اصلاح تے اس وچ لطائف تے ظرائف دی چہلاں قابل دیکھنے دے ہاں گی۔ ابوالفتح فیضی۔ میر فتح اللہ شیرازی تے ایہ دونے بھائی۔ راجہ ٹوڈرمل۔ نظام الدین بخشی وغیرہ لوک مہمات ملک تے معاملات دربار وچ اک جتھے دے لوک سن ۔ فیضی دی انشا وچ حکیم ہمام دے ناں بہت خط نيں۔ جنہاں دے دیکھنے توں اس وقت دے جلسے اکھاں وچ فیر جاندے نيں۔ معلوم ہُندا اے۔ کہ وڈے زندہ دل تے عجیب شگفتہ مزاج لوک سن ۔ اگرچہ منصب شش صدی توں زیادہ نئيں ودھیا مگر اعتبار اس توں زیادہ کيتا ہوئے گا۔ کہ دستر خوان خاصہ انہاں دے سپرد سی۔
حق پُچھو۔ تاں اک ہی نقطہ پوری کتاب دا حکم رکھدا اے۔ کہ ملیا صاحب نے اس دی خاک اڑا دی۔ تے انہاں دی برائی دا نکتہ نئيں چھڈیا۔ سب کچھ کہہ دتا اے۔ مگر علم تے فضل تے لیاقت تے قابلیت اُتے حرف نئيں لائے۔ صاف سمجھ لو۔ کہ نہ پایا۔ ورنہ اوہ کس توں چوکنے والے سن ۔ مخدوم تے صدر کہن سال بڈھے اپنے ہم مذہب سن ۔ انہاں دی علمیت دی اوہ مٹی خراب دی اے۔ انہاں لوکاں نوں ایسا ہی پایا سی۔ جدوں اِنّا کہیا اے۔ تے کچھ شک نئيں۔ ایہ لوک عجوبہ روزگار سن ۔ جس طرح اکبر جداں بادشاہ بااقبال ہونا مشکل اے۔ ايسے طرح ایداں دے لوک پیدا ہونے مشکل۔
یہ فقط بادشاہ دے نئيں۔ زمانہ دے مزاجدان تے عالم دے نبض شناس لوک سن ۔ اہل علم تے اہل کمال دی کچھ اس وقت انتہا نہ سی۔ بے شمار موجود سن ۔ آخر کچھ گل سی۔ کہ بادشاہ انہاں نوں دا ناں لے کے ہر وقت پکاردا سی۔ تے جو گل یا جو صلاح پوچھدا سی۔ اس دا نتیجہ ایسا پاندا سی۔ کہ مزاج زمانہ تے مصلحت وقت دے موافق ہُندا سی۔ تے ایہ سکہ نہ فقط شاہ بلکہ شاہزاداں تک دے دلاں اُتے نقش سی۔ خصوصاً جدوں کہ اپنے قومی نمک خواراں توں بے وفائیاں دیکھدے سن ۔ تے بابر تے ہمایوں دے نال انہاں دے معاملے یاد کردے سن ۔ تاں انہاں دے اسناد وفا دے حروف زیادہ روشن نظر آندے سن ۔ دل دا حال اک گل وچ کھل جاندا اے۔ تزک وچ دیکھو جہانگیر کس محبت توں لکھدا اے۔
ان دی ملکی خدمتاں سوا اس دے کچھ نئيں۔ کہ جدوں عبداللہ خاں اوزبک نے مراسلہ تے ملکاں ماوراء النہر دے تحائف دربار اکبر ی وچ بھیجے سن ۔ تے میر قریش لے کے حاضر ہويا۔ تاں ۹۹۴ھ وچ اس نے اس دا جواب تے تحائف گراں بہا مرتب کيتے۔ تے حکیم موصوف نوں سفارت دی خدمت وچ روانہ کيتا۔ نامہ مذکورہ وچ کہ شیخ ابوالفضل دا لکھیا ہويا اے۔ انہاں دے باب وچ ایہ لفظاں درج نيں۔ ’’افاضت تے حکمت پناہ زبدہ مقربان ہؤا خواہ۔ عمدہ محرمان کار آگاہ حکیم ہمام کہ مخلص راست گفتار۔ تے مرید درست کردار اے۔ تے ابتدائے سلطنت توں بساط قرب دا ملازم رہیا اے۔ اس دی دوری ہن تک کسی صورت توں تجویز نئيں ہوئی۔ ہن بنیاد محبت تے قواعد مؤدت دے استحکام دے لئی روانہ کردے نيں۔ ساڈی ملازمت وچ اسنوں اوہ قرب حاصل اے۔ کہ مقاصد تے مطالب نوں بے کسی واسطے دے مقام عرض وچ پہنچاندا اے۔ جے آپ دی مجلس شریف وچ وی ايسے اسلوب دی رعایت ہوئے گی۔ تاں گویا آپس وچ بے واسطہ گلاں ہوئے جاواں گی۔
جب تک ایہ توران وچ سن ۔ بادشاہ اکثر یاد کردے سن ۔ حکیم ابوالفتح توں کہیا کردے سن ۔ حکیم ایہ نہ سمجھنا کہ تواڈا بھائی اے۔ اس لئی تواڈا دل اس دے لئی اسيں توں زیادہ بے چین اے۔ حکیم ہمام کتھے پیدا ہُندا اے۔ دستر خوان اُتے وی کہیا کردے سن ۔ جدوں توں حکیم ہمام گیا۔ کھانے دا مزا جاندا رہیا۔ (مآثر) ایہ ادھر توں آنے والے سن ۔ کہ ادھر حکیم ابوالفتح مر گئے۔ وڈی دلداری تے غمخواری توں فرمان تسلی انہاں دے ناں روانہ کيتا۔ اس وچ میر فتح اللہ شیرازی دے مرنے دا وی بہت افسوس کيتا اے۔ اس سفارت توں ۹۹۷ھ وچ واپس آئے۔ اکبر اس وقت کابل دے دورے توں ہندوستان نوں پھرا۔ چاہندا سی۔ کہ ایہ وی نیڑے آن پہنچے۔ اشتیاق نے ایسا بیقرار کيتا۔ کہ جو ایلچی اوتھے توں نال آیا سی۔ اسنوں وی تے اپنے ساتھیاں نوں وی رستے وچ چھڈیا۔ شوق دے اُتے لگیا کر اڑے تے دو منزلہ سہ منزلہ کردے حضور وچ آن پہنچے۔ پیارے آقا دی حضوری تے دوستاں دیاں ملاقاتاں جو تن برس دے بعد حاصل ہوئی سی۔ وڈی خوشی دے نال ہُندیاں۔ مگر بھائی دی موت نے سب نوں بے مزا کر دتا۔ ایہ ملازمت بادشاہ دی تے گفتگوئاں احباب دی کہ اک اک انہاں وچ ملک معنی دا بادشاہ سی۔ سننے دے قابل ہاں گی۔ طالب آملی نے اک رباعی کہہ کے سنائی۔ ؎
مہر دو برادرم کہ رمساز آمد
او شد بسفر واں ز سفر باز آمد
او رفت بد نبالۂ او عمر برفت
واں آمد تے عمر رفتہ ام باز آمد
اکبر نے ايسے وقت کہیا کہ تیسرے مصرعہ دا دنبالہ بھدا اے۔ ایويں کہو ع
او رفت تے زرفتنش مرا عمر برفت
مردے دے نال کون مر گیا اے۔ چند روز دے بعد فیر اوہی مصاحبت دے جلسے سن ۔ تے ایہ سن ۔ اک دن انہاں نے معجم البلدان حضور وچ پیش کيتی۔ تے کہیا کہ اس وچ بہت مفید تے دلچست مطالب نيں۔ جے فارسی وچ ترجمہ ہوئے جائے تاں اس دے فائدے عام ہوئے جاواں۔ چنانچہ عرض قبول ہوئی۔
تریخ الفی دی تریخ وچ وی انہاں نے حصہ پایا۔ مقام لاہور ۱۰۰۳ھ دے اخیر وچ دنیا توں انتقال کيتا۔ تے حسن ابدال وچ جا کے بھائی دے پاس سو رہے۔ شیخ کہندے نيں۔ دو مہینے دق دی بیماری توں دق رہ کے قید ہستی توں چھٹ گئے۔ خوش قیافہ۔ بادشاہ گوہر۔ شگفتہ رو۔ فصیح بولی سن بندگان خدا دی کارسازی وچ وڈی کوشش کردے سن ۔ دانش طبعی تے عقلی توں آشنا سن ۔ تے بکائول دی خدمت توں سربلند سن ۔ بادشاہ نے دعائے مغفرت دی تے وکھ وکھ عنایتاں توں پس مانداں دے دل بڑھائے۔ ہن ملیا صاحب نوں دیکھو۔ انہاں دی ہمدردی انسانیت دا حق کِداں ادا کردے نيں انہاں دے مرنے دے باب وچ فرماندے نيں۔
حکیم حسن۔ شیخ فیضی۔ کمالاے صدر (اوہی شاہ فتح اللہ شیرازی والے) حکیم ہمام بہ ترتیب مہینے دے اندر اندر عالم توں نکل گئے۔ تے اوہ سارے جمع کيتے ہوئے مال اک دم وچ اپنے ٹھکانے پہنچے۔ دریائے قلزم تے عمان وچ باے۔ انہاں دے ہتھوں وچ باد حسرت دے سوا کچھ نہ رہیا۔ تے ایہ گل تمام اہل قربت زنداں تے مرداں دے لئی عام اے۔ کہ باوجود خزائن قارونی تے شدادی دے کفن توں محروم جاندے نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ گٹھ اطبا وچ فیر لکھیا اے۔ حکیم ہمام ایہ ابوالفتح دا چھوٹا بھائی سی۔ مگر اخلاق وچ وڈے توں بہتر سی۔ اگرچہ خیر محض نہ سی۔ مگر شریر محض وی نہ سی۔ آزاد۔باوجودیکہ ایہ لوک شگفتہ مزاج سن ۔ مگر کسی کتاب وچ انہاں دے اوضاع تے اطوار دے باب وچ کوئی اشارہ خلاف وضع نظر نئيں آیا۔ ملیا صاحب مالک نيں جو چاہن فرماواں۔ حکیم ہمام دے دو بیٹے سن ۔ اول حکیم حاذق۔ مآثرالامرا وچ لکھیا اے۔ کہ فتح پور سیکری وچ پیدا ہوئے۔ جدوں انہاں دے والد دا انتقال ہويا۔ تاں لڑکے سن ۔ چونکہ خاندان علم تے حکمت توں سن ۔ بزرگاں دی بزرگی نے تحصیل علم اُتے مائل کيتا۔ چندر وز وچ متعارف علماں وچ دستگاہ پیدا کر کے شعر تے انشا پردازی وچ شہرت حاصل کيتی۔ طب وچ اس قدر مہارت نہ سی۔ مگر اس وچ وی ناں پیدا کيتا۔ جہانگیر دے زمانہ وچ بزرگی تے اعتبار توں چہرے نوں چمکایا۔ شاہجہان دے عہد وچ ہزار پانصدی شش صد سوار دا منصب پایا۔
جہانگیر دے عہد وچ جدوں شاہ عباس نے قندھار لے لیا۔ تاں امام قلی خان والئے توران نے سلسلہ دوستی نوں جنبش دی۔ شاہ عبدالرحیم خواجہ جوئباری نوں برسم سفارت بھیجیا۔ تے لکھیا کہ آپ ولی عہد دولت نوں لشکر مناسب دے نال بھیجئے۔ ادھر توں اسيں وی فوج لے کے پہنچیاں گے۔ فتح خراسان دے بعد جو ملک آپ نوں پسند ہوئے گا۔ آپ لیجئے گا جو چاہیدا گا سانوں دیجئے گا۔ ایلچی ایتھے پہنچیا سی۔ تے گفتگو ہوئے رہی سی۔ کہ جہانگیر جہان توں رخصت ہوئے۔ ابتدائے دولت شاہجہانی وچ خواجہ موصوف لاہور توں آ کے بلا ئے گئے۔ تے چند ہی روز وچ کِسے بدترین امراض وچ مبتلا ہوئے کے دربار دنیا توں رخصت ہوئے۔ ادھر توں مراسلت دا جواب تے ایلچی دا بھیجنا واجب سی۔ چونکہ اکبر دے عہد وچ عبداللہ خاں اوزبک دے دربار وچ انہاں دے والد اک لکھ پنجاہ ہزار روپے دے تحائف مراسلہ محبت دے نال لے کے گئے سن ۔ تے کمال خوبی تے خوش اسلوبی توں خدمت بجا لیائے سن ۔ اس لئی حکیم حاذق نوں ایہ خدمت سپرد ہوئی۔ اوتھے توں آئے تاں ۰۴جلوس وچ جوہر فصاحت تے مزاج دانی دی قابلیت دیکھ کے عرض مکرر کيتی۔ خدمت سپر ہوئی۔ تے درجہ بدرجہ سہ ہزاری منصب اُتے اعزاز پایا۔
بدمزاج تے مغرور بہت سن ۔ رعونت تے خود بینی نے دماغ نوں عجب بلندی اُتے پہنچایا۔ جدوں توران توں فیر کر آئے۔ تے کابل وچ آ کے ٹھیرے۔ تاں میر آلہی ہمدانی کہ خوش فکر سخن پرواز سن ۔ انہاں دی ملاقات نوں گئے۔ صحبت موافق نہ ہوئی۔ انہاں نے ایہ رباعی کہہ کے حق صحبت ادا کيتا۔ ؎
دائم ز ادب سنگ تے سبو نتواں شد
در دیدۂ اختلاط مونتواں شد
صحبت بحکیم حاذق از حکمت نیست
بالشکر خبط رو برد نتواں شد
ہر چند فن طب دی تکمیل نہ دی سی۔ مگر ناں دے اعتبار اُتے اکثر امرا انہاں نوں دا علاج کيتا کردے سن ۔ چندر وز شاہجہان دی تریخ دولت لکھدے رہے۔ جدوں تے سخن دان ادھر متوجہ ہوئے تاں انہاں نے قلم اٹھا لیا۔
شعر انہاں دے صاف تے اُتے حلاوت ہُندے سن ۔ طرز قدیم اُتے تازہ ایجاداں دا رنگ دیندے سن ۔ تے خوب کہندے سن ۔ مگر اپنے تئاں انوری اُتے فائق سمجھدے سن ۔ دیوان نوں وڈے زرق تے برق توں آراستہ کيتا سی۔ جدوں جلتوں ميں منگاندے تاں ملازم کشتی مرصع وچ رکھ دے لاندے سن ۔ سب تعظیم نوں کھڑے ہوئے جاندے سن ۔ جو نہ اٹھدا اس توں ناراض ہُندے سن ۔ کوئی امیر وی ہُندے تاں اس توں وی ناخوشی ظاہر کردے سن ۔ سونے دی رحل اُتے رکھدے سن ۔ تے پڑھ کر سناتے سن ۔ (مآثر)
فیر ترقی معکوس کيتی۔ چنانچہ اہل دعا دے لشکر وچ ملازم ہوئے گئے۔ تے ۲۰ ہزار وظیفہ پایا۔ ۱۸ جلوس وچ کوئی ایسا دعا دا تیر لگا۔ کہ ۲۰ دے ۴۰ ہزار ہوئے گئے۔ اکبر آباد دے گوشہ عزلت وچ گزارہ کردے سن ۔ مرآۃ العالم وچ لکھیا اے۔ کہ ۱۰۸۰ھ وچ ملک عدم نوں نقل مکان کيتا۔
شعر دا بہت شوق سی۔ حاذق تخلص کردے سن ۔ قدما دے قدم بقدم چلدے سن ۔ عمدہ دیوان تیار کيتا سی۔ شاعر شیريں کلام سن ۔ مگر خود پسندی نے گل نوں بدمزہ کر دتا سی۔
مرزا سر خوش اپنے تذکرے وچ انہاں دا حال بیان کردے نيں۔ جدوں اشعار اُتے آندے نيں تاں فرماندے نيں۔ اک شعر بہت مشہور اے۔ اوہی سرقہ اے ؎
ولم بہیچ تسلی نمے شود حاذق
بہار دیدم تے گل دیدم تے خزاں دیدم
نال ہی اس دے ایہ لکھدے نيں کہ ۔
لطیفہ
ملا شیدا ملاقات نوں آئے۔ شعر خوانی ہونے لگی۔ حکیم صاحب نوں مطلع فرمایا ؎
بلبل از گل بگذر دگر در چمن بیند مرا
بت پرستی دے کند گر برہمن بیند مرا
ملا پرانے مسخرے سن ۔ مسکرا کے بولے حالے داڑھی نہ نکلی ہوئے گی۔ جدوں ایہ شعر کہیا ہوئے گا۔ حکیم صاحب وڈے خفا ہوئے۔ تے ملیا صاحب نوں پھڑ کر حوض وچ غوطے دلوائے۔ شعر اس طرح پڑھیا کردے سن ۔ کہ معانی دی مورت بن جاندے سن ۔
دوم حکیم خوشحال
شاہزادہ خرم دے نال پرورش پائی سی۔ جدوں اوہ شاہجہان ہوئے تاں ایہ منصب ہزاری نوں پہنچے تے فوج دکن دا بخشی وی کر دتا سی۔ مہابت خاں جدوں اوتھے دا صوبہ دار ہويا تاں انہاں دے حالات اُتے عنایت کردا سی۔ فیر حال معلوم نئيں۔ مطلب ایہ اے۔ کہ باپ دے رتبے نوں اک نہ پا سکا۔ کاش اولاد نوں کمال وی میراث وچ پہنچیا کردا۔
حکیم نور الدین قراری
[سودھو]سب توں چھوٹے بھائی شاعر دیوانہ مزاج سن ۔قراری تخلص کردے سن ۔ ۹۸۳ھ وچ بھائیاں دے نال ایہ وی آئے سن ۔ انہاں نوں دربار اکبر ی وچ نہ فضل تے کمال دے اعتبار توں آنے دا حق نہ رتبے دے لحاظ تاں۔ اس دربار وچ ايسے طرح چلے آئے۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ کہ شعر خط تے کسب علمی وچ انواع فضائل توں آراستہ تے صفت فقر تے انکساری توں متصف سی۔ صاحب دیوان اے۔ ایہ کہیا کردے سن کہ حکیم ابوالفتح ہمہ دیناست تے ہمام ہمہ آخرت۔ اس واسطے دونے توں وکھ رہندے سن (ماثر الامرا)۔
بادشاہ دا اصل مافی الضمیر ایہ سی۔ کہ ساڈے سب نوکر سب کچھ کر سکن۔ اس نظر توں اوائل حال وچ بھائیاں دے نال وی خدمت عطا کيتی۔ ایتھے تلوار باندھنی وی نہ آندی سی۔ اک دن آپ چوکی سپرد کردے وقت ہتھیار بنھ کھڑے ہوئے۔ تلوار بے اسلوب بنھی سی۔ نوجواناں وچوں کسی نے ہنس کر ٹوکا۔ آپ نے کہیا کہ صاحب اسيں ملیا لوک نيں۔ سانوں سپاہ گری توں کيتا تعلق۔ سانوں تاں امیر صاحب قران نے پہچانا سی (امیر تیمور ) انہاں نے لڑائی دے موقع اُتے لشکر جا کے اتارا۔ ہر اک سردار تے ہر اک گٹھ پیادہ تے سوار دے لئی خود مقام تجویز کردے پھردے سن ۔ بازار لشکر نوں پِچھے جما کر فرمایا کہ بنجارے دے اونٹھ تے خچراں نوں انہاں توں وی پِچھے رکھو۔ تے بیگمات دے خیمے انہاں دے پِچھے لگائو۔ اِنّے وچ علما وڈے وڈے پگڑ باندھے جبے تے عکھبے پہنے سامنے توں نمودار ہوئے۔ عرض بیگی نے دور توں دیکھدے ہی کہیا کہ حضور ارباب العمایم دے لئی کون سا مکان؟ حضرت نے فرمایا۔ بیگمات دے پِچھے تے مسکرا کے گھوڑے نوں مہمیز کر گئے۔ لوکاں نے ایہ لطیفہ اکبر تک وی پہنچیا دتا۔ چونکہ تربیت مدنظر سی کہیا کہ اسنوں بنگالہ بھیج دو۔ اوتھے چند روز رہیا۔ مظفر خاں والی بدعملی وچ جتھے حکیم ابوالفتح بھجدے بھجیا بھج وچ خدا جانے کتھے ایہ وی مارے گئے۔ اوہ اک آزاد طرح شہ مزاج شخص معلوم ہُندے نيں۔ ماثر الامرا توں معلوم ہُندا اے۔ کہ انہاں دے اکثر مقولے ۱؎ مشہور سن ۔ انہاں وچوں اے (۱) اظہار ہمت خود اظہار طمع است (۲) ملازم بازاری نگہداشتن خود را بہ جو گرفتن است (۳) بر ہر کہ اعتماد کنی معتمد است۔ اس کتاب وچ اے۔ کہ فاضل سخن طراز سن ۔ تے شعر خوب کہندے سن ۔
٭٭٭٭٭٭٭
۱؎۔ ایہی مقولے صفحہ ۶۶۵ اُتے حکیم ابوالفتح دے ناں توں لکھے نيں۔ انہاں نوں میراث وچ ملے ہون گے۔ ۱۲۔ محمد باقر
شاہ فتح اللہ شیرازی
تعجب اے کہ ایسا جلیل القدر فاضل اس دا حال نہ علمائے ایران نے اپنے تذکراں وچ لکھیا نہ علمائے ہندوستان نے۔ بہت تذکرے دیکھے۔ کدرے نہ پایا۔ ناچار جس طرح کتاباں دے ورق ورق بلکہ سطر سطر دیکھ کے تے امیرائے اکبر ی دے حالات چنے۔ ايسے طرح انہاں دے حالات وی پھُل پھُل بلکہ پتی پتی چُن دے اک گلدستہ سجاندا ہون۔
سید سن تے وطن شیراز سی۔ جدوں تحصیل توں فارغ ہوئے۔ تاں شہرہ کمال دا نور صبح صاد ق دی طرح عالم وچ پھیلیا۔ کمال الدین شیروانی تے میر غیاث الدین منصور شیرازی دے شاگرد سن ۔ ملیا امین احمد رازی نے ہفت اقلیم وچ اِنّا زیادہ لکھیا اے۔ ابتدا وچ منائے دنیا دے خیالات دل اُتے چھائے سن ۔ ضروریات علمی حاصل کر کے اہل عبادت تے گوشہ نشیناں دی خدمت وچ حاضر رہنے لگے۔ تے اکثر میر شاہ میر مکنہ دی صحبت نوں سعادت سمجھدے سن ۔ اس عرصے وچ اہل علم تے صاحبان فضل دی تقریراں اُتے راغب ہوئے۔ اس لئی درس تے تدریس دے حلقے وچ داخل ہوئے۔ رفتہ رفتہ خواجہ جمال الدین محمود دے درس وچ گئے۔ پہلے ہی دن حاشیہ میر پڑھنے بیٹھے۔ پڑھدے جاندے سن ۔ تے خود وی تقریر کردے جاندے سن ۔ اس دن ایداں دے مطالب دقیق تے معانی لطیف انہاں توں ادا ہوئے کہ حاضرین حیران رہ گئے۔ اس ملک وچ دستور اے۔ کہ جدوں شاگرد سبق پڑھ چکتا اے۔ تاں اٹھیا کر اپنے استاد دی خدمت وچ تعظیم تے تکریم بجا لاندا اے۔ انہاں نے چاہیا کہ کھڑے ہوئے کے لوازم تعظیم ادا کرن۔ خواجہ نے سبقت کر کے خود سینے اُتے ہتھ رکھیا۔ تے کہیا کہ ایہ اج تسيں نے سانوں مستفیض کيتا۔ چنانچہ چند روز وچ مفتی ہوئے کے خود علم دے پیاساں نوں سیراب کرنے لگے۔ فیر دکن وچ آ کے والی بیجا پور دے دربار وچ منصب وکالت پایا۔ اوہ مرگیا تاں دربار اکبر ی وچ آئے۔ تے عضدالدولہ خطاب ملا۔ وغیرہ وغیرہ۔
محمد قاسم فرشتہ فرماندے نيں۔ کہ علی عادل شاہ بیجا پور نے جدوں انہاں دے اوصاف سنے۔ تاں ہزار آرزوئاں توں لکھاں روپے تے خلعت تے انعام بھیج کر شیراز توں بلیایا۔ بادشاہ مذکور نے امارت دے اعزاز توں رکھیا۔ تے خلوت تے جلوت وچ مصاحبت دے نال رہے۔ ۹۸۸ھ وچ ابراہیم عادل شاہ دا دور ہويا۔ اس نے انہاں دی سعی تے تدبیر توں تاج تے تخت پایا۔ چنانچہ دربار وچ اعزاز تے احترام دے نال ارکان دولت وچ داخل سن ۔ مگر دل توں خوش نہ سن ۔ تے خوش کيتا رہندے۔ اوتھے دا حال جے معلوم نئيں تاں سہ نثر ظہوری ہی نوں دیکھ لو۔ انتہا اے۔ کہ حمد اے تاں راگ وچ ۔ نعت اے تاں ايسے سہاگ وچ کتاب اے تاں نورس۔ شہر اے تاں نورسپور۔ باغ اے تاں نورس بہشت۔ خدا رسول۔ دین ایمان۔ ذہن دی جودت طبیعت کيتی ایجاد سب اس وچ خرچ ہُندے نيں۔
لطیفہ۔
جس طرح ستار تنبورا۔ بین وغیرہ ساز ہُندے نيں۔ ايسے طرح دا اک ساز ایجاد کيتا سی۔ اس دا ناں رکھیا سی۔ موٹے خاں۔ اس دی وڈی تعظیم سی۔ درگاہ دی طرح پجتا سی۔ ہاتھی اُتے چڑھ کر عماری وچ بیٹھدا سی۔ ماہی مراتب۔ علم تے نقارہ اس دے اگے چلدا سی۔ غرض کيتا دربار کيتا محل اٹھ پہر ناچ رنگ گانے بجانے دے سوا کچھ کم نہ سی۔ ڈوم ڈھارے۔ گاک ناک۔ سپروائی اس دی صحبت وچ مصاحب سن ۔ شاہ فتح اللہ شیرازی کجا تے ایہ گلاں کجا۔ ہندوستان وچ اکبر ی اقبال دا نشان آفتاب دی طرح چمک رہیا سی۔ علما دے جلسے تے علوم دے چرچے ہُندے سن ۔ ایران ی اہل کمال آندے سن ۔ تے اعلیٰ اعلیٰ رتبے اعزاز دے حاصل کردے سن ۔ خبراں سن سن کر انہاں دے دل وچ وی شوق لہراں ماردا سی۔ مگر آ نہ سکدے سن ۔ کیونجے ایشیائی حکومتاں وچ ایسی گلاں دی روک ٹوک بہت ہُندی سی۔ تے کدی کدی جان توں وی ضائع کر دیندے سن ۔ اکبر نوں جدوں ایہ حال معلوم ہويا۔ تاں انہاں نوں فرمان بھیجیا۔ ادھر خود ابراہیم عادل شاہ نوں لکھیا۔ راجہ علی خاں حاکم خاندیس توں وی تحریک ہوئی۔ غرض کہ ۹۹۱ھ وچ روانہ دربار ہوئے۔ ہن دیکھئے ملیا صاحب دے غصے حروف تے لفظاں دے رنگ وچ کِداں پیچ تے تاب کھا کر نکلدے نيں۔ تے غصہ بجا اے۔ غیر ملک دا عالم اس طرح ودھ جائے تے چڑھ جائے تے اسيں اوہی ملیا کے ملا۔ مگر انہاں دے واقعہ نگاری نوں ہزار آفرین اے۔ کہ میر موصوف دے علم تے فضل توں انکار نہ کيتا۔ البتہ اس اُتے خاک خوب پائی۔ خیر فرماندے نيں۔
ربیع الاول ۹۹۰ھ وچ سیادت پناہ میر فتح اللہ شیرازی کہ دادی الٰہیات ۔ ریاضت۔ طبیعات تے کل قسماں علوم عقلی تے نقلی تے طلسمات تے نیرنجات تے جر اثقال وچ اپنا نظیر زمانے وچ نئيں رکھدا۔ فرمان طلب دے بموجب عادل خاں دکنی دے کولوں فتح پور وچ پہنچیا۔ خان خاناں تے حکیم ابوالفتح حسب الحکم استقبال دے لئی گئے۔ تے لیا کے ملازمت کروائی صدارت دے منصب اُتے کہ سیاہ نویسی توں زیادہ گل نئيں اے۔ (گویا کچھ وڈی گل نئيں) اعزاز پایا۔ تاکہ غریباں دی زمیناں کٹے نہ کہ دیوے۔ تے پرگنہ بسا در بے داغ تے محلی جاگیر وچ ملا۔ سن چکے سن ۔ کہ میر غیاث الدین منصور شیرازی دا بے واسطہ شاگرد اے۔ اوہ نماز تے عبادت دے چنداں مقید نہ سن ۔ اس لئی خیال سی کہ مذہبی گلاں وچ ساڈے نال ہوئے جائے گا۔ مگر اس نے اپنے مذہب دے میدان وچ استقلال دکھایا۔ باوجود حب جاہ تے دنیا داری تے امرا پرستی دے تعصب مذہب دے نکتاں توں اک دقیقہ نہ چھڈیا۔ عین دیوانہ خانہ خاص وچ جتھے کسی دی مجال نہ سی۔ کہ علانیہ نماز پڑھ سکے۔ اوہ بہ فراغ بال تے جمعیت خاطر باجماعت مذہب امامیہ دی نماز پڑھدا سی۔ چنانچہ ایہ گل سن کر زمرۂ اصحاب تقلید توں گننے لگے تے اس معاملے توں چشم پوشی کر کے علم تے حکمت تے تدبیر تے مصلحت دی رعایت توں پرورش وچ اک دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا۔ مظفر خاں دی چھوٹی بیٹی توں اس دی شادی کر کے اپنا اسيں زلف بنایا۔ تے منصب وزارت وچ راجہ ٹوڈرمل دے نال شریک کيتا۔ اوہ راجہ دے نال خوب دلیری توں کم کرنے لگا۔ مگر دارومدار دے نال کردا سی۔
آزاد۔
ملا صاحب خفا ہوئے تے نيں۔ کہ مظفر خاں ادھر شاہ منصور دی طرح راجہ توں کیوں لڑدے جھگڑدے نہ رہے۔ تے ایہ اس مدرسے دے مدرس سن ۔ جتھے اپنی رائے تے تجویز اِنّا ہی اختیار دیندی اے۔ کہ سلامت روی تے صلاحیت دے ورق نوں ہويا وی حرکت نہ دے۔ فیر فرماندے نيں۔ امرا دے لڑکےآں دی تعلیم دی پابندی اختیار کيتی سی۔ انہاں دے گھراں اُتے روز جاندا سی۔ سب توں پہلے حکیم ابوالفتح دے غلام نوں کدی شیخ ابوالفضل دے بیٹے نوں تے اور امیرزاداں نوں ست اٹھ برس دے بلکہ انہاں توں وی چھوٹے چھوٹاں نوں میاں جی بن دے پڑھاندا سی۔ تے لفظ تے خط تے دائرہ ابجد بلکہ ابجد وی سکھاندا سی۔
مشت اطفال نو تعلم را
لوح ادبار در بغل منہید
مرکبے را کہ زادۂ عرب است
داغ یونانش بر کفل منہید
لاحول ولا قوۃ ایداں دے مشتبہ لفظاں دے شعر اس موقع اُتے افسوس۔ افسوس۔
اور کندھے اُتے بندوق ۔ کیسۂ دارو کمر توں بنھ کر قاصداں دی طرح جنگل وچ سواری دے نال دوڑدا سی۔ غرض جس علم دی شان جا چکی سی۔ اسنوں خاک وچ ملیا دتا۔ تے باوجود انہاں سب گلاں دے اپنے اعتقاد دے استقلال وچ اوہ پہلوانی دی کہ کوئی رستم نہ کريں گا۔ آنے دی تریخ ہوئی۔ ع
شاہ فتح اللہ امام اولیا
اک شب اس دے سامنے بیربر توں کہہ رہے سن ۔ ایہ گل عقل کِداں مان لے۔ کہ کوئی شخص اک پلک ماردے۔ باوجود اس گرانی جسم دے بستر توں آسمان اُتے جائے۔ تے نوے ہزار گلاں گومگو خدا توں کرے۔ تے بستر حالے گرم ہوئے کہ فیر آئے تے لوک اس دعوے نوں مان لاں۔ ايسے طرح شق قمر وغیرہ اک پائاں اٹھا کے سب نوں دکھاندے سن ۔ تے کہندے سن ۔ ممکن نئيں کہ جدوں تک اک پائاں دا سہارا نہ رہے۔ اسيں کھڑے رہ سکن۔ ایہ کیہ گل اے ؟ اوہ تے اور بدبخت گم ناں آمناً تے صدقناً دے دم بھردے سن ۔ تے تائید کر کے تقویت دیندے سن ۔ مگر شاہ فتح اللہ باوجودیکہ بادشاہ دم بدم اس دی طرف دیکھدے سن ۔ تے مطلب وی ايسے توں سی۔ کہ نواں آیا ہويا سی۔ تے اسنوں پھانسنیا منظور سی۔ اوہ سر جھکائے کھڑا سی۔ چپ سنے جاندا سی۔ اک حرف نہ بولدا سی۔ دربار اکبر ی دے دیکھنے والے انہاں دے حال توں اس عقیدت تے خدمت گذاری دا سبق پڑھیاں۔ جس توں باوجود نويں ملازمت دے عظمت تے اعتباراں وچ کِسے پرانے نمک خوار توں پِچھے نہ رہے۔
۹۹۳ھ وچ عضدالدولہ میر فتح اللہ امین الملک ہوئے گئے۔ حکم ہويا کہ راجہ ٹوڈرمل مشرف دیوان کل مہمات مالی تے ملکی انہاں دی صلاح تے صواب دید توں فیصل کيتا کرن۔ شاہ موصوف نوں ایہ وی حکم ہويا۔ کہ مظفر خاں دے عہد دیوانی دے بوہت سارے معاملے ملتوی پئے نيں۔ انہاں نوں فیصلہ کر کے اگے دے لئی رستہ صاف کر دور تے جو گلاں قابل اصلاح معلوم ہون۔ عرض کرو۔ انہاں نے مثلہائے مقدمات نوں نظر غور توں دیکھیا۔ نہ دفتر تے اہل دفتر دی رعایت کيتی۔ نہ اہل مقدمہ دا لحاظ کيتا۔ دونے توں بے لگائو ہوئے کے امور اصلاح طلب کيتی اک لسٹ تیار کيتی۔ تے آسانی دے لئی اپنی رائے وی لکھی۔ اوہ دفتری جھگڑے۔ تحصیل مالی۔ تنخواہ سپاہی تے مقدمات دیوانی دے جنجال نيں۔ دربار اکبر ی وچ سجانے دے قابل نئيں۔ آزاد انہاں نوں ایتھے نئيں لاندا۔ اِنّا ضرور اے کہ نکتہ رسی دی کھل اتاری اے۔ تے خیر اندیشی دا تیل کڈیا اے۔ جو کچھ انہاں نے لکھیا سی۔ حرف بحرف منظور ہويا تے کاغذ مذکور اکبر نامے وچ داخل ہويا۔
اسی سنہ وچ تسخیر دکن دا ارادہ ہويا۔ خان اعظم کوکلتاش خاں نوں سپہ سالار کيتا۔ تے امرائے عظام نوں لشکر تے افواج دے نال ادھر روانہ کيتا۔ شاہ فتح اللہ مدت تک اس ملک وچ رہے سن تے اک بادشاہ دے مصاحب خاص ہوئے کر رہے سن ۔ اس لئی صدارت کل ہندوستان دی انہاں دے ناں ہوئے گئی۔ پنج ہزار روپے۔ گھوڑا تے خلعت عطا فرما کر اعزاز ودھایا۔ تے حکم دتا۔ کہ اس مہم وچ جاواں۔ تے امرا وچ اس طرح ہون۔ جداں نولکھے ہار وچ بیچ دا آویزہ۔ ملیا صاحب لکھدے لکھدے خفا ہوئے کے کہندے نيں۔ کمالائے شیرازی اس دے نوکر نوں اس دی نیابت اُتے رکھ لیا۔ کہ آئمہ مسیتاں جو خال خال مقطوع الاراضی رہ گئے نيں۔ انہاں دا وی کم تمام کر دے۔ ہن صدارت کمال نوں پہنچی۔ رفتہ رفتہ ایہ ہوئے گیا۔ کہ شاہ فتح اللہ اس اختیار تے جاہ تے جلال اُتے پنج بیگھ زمین دے دینے دی طاقت نہ رکھدا سی۔ وڈی وڈی زمیناں ضبط کرنے وچ کفایت سرکار سمجھدا سی۔ اوہ زمیناں وی ویران ہوئے کے اوداں ہی دام ودد دا مسکن ہوئے گئياں۔ نہ انہاں اماماں دی ہوئیاں۔ رہ رعیت کيتی۔ انہاں دی مظلمی صدراں دے نامۂ عمل وچ رہ گئی ۔ تے انہاں دا وی نشان نہ رہیا۔ ؎
از صدور عظام باقی نیست
در دل خاک جز عظام صدور
دکن دی داستان طویل اے۔ مختصر کیفیت ایہ اے ۔ کہ راجی علی خاں خاندیس دا پرانا فرماں روا سی۔ تے فوج تے خزانہ۔ عقل تے تدبیر تے بندوبست ملکی توں ایسا چست تے درست سی کہ تمام دکن اس دی آواز اُتے کان لگائے رہندا سی۔ تے اوہ سلاطین تے امرا وچ دکن دی کنجی کہلاندا سی۔ شاہ فتح اللہ وی اس ملک وچ رہ کے آئے سن ۔ تے علاوہ علم وفضل دے امور ملدی ميں قدرتی مہارت رکھدے سن ۔ تے حکام تے امرا توں ہر طرح دی رسائی حاصل سی۔ اکبر نے خان اعظم نوں سپہ سالار کيتا۔ بوہت سارے امرا صاحب طبل تے علم بافوج تے لشکر نال کيتے۔ میر موصوف نوں ہمرا کيتا کہ ہوئے سکے تاں راجی علی خاں نوں لے آئیاں ۔ یا راہ اطاعت اُتے لاواں۔ تے اس دے علاوہ تے امرائے سرحدی نوں وی موافقت اُتے مایل کرن۔ لیکن خان اعظم دی بے تدبیری تے سینہ زوری توں مہم بگڑ گئی۔ (دیکھو انہاں دا حال) شاہ فتح اللہ دی کوئی تدبیر کارگر نہ ہوئی۔ وڈی گل ایہ ہوئی۔ کہ ناچاری تے ناکامی دے کارواں وچ شامل ہوئے کے خان خاناں دے پاس چلے آئے۔ احمد آباد گجرات وچ بیٹھے۔ تے اطراف تے جوانب وچ کاغذ دے گھوڑے دوڑانے لگے۔ مطلب ایہ سی۔ کہ جو کم خان اعظم نوں نال لے کے کرنا سی۔ اوہ اسيں خان خاناں نوں لے کے کر لین گے۔ تے عجب نہ سی۔ کہ اوہ اس راہ وچ منزل نوں پہنچدے۔
۹۹۳ھ وچ اکبر نے توران نوں ایلچی بھیج کر ادھر توں خاطر جمع دی تے احتیاطاً لاہور وچ ٹھیرا۔ نال ہی کشمیر اُتے مہم شروع ہوئے گئی۔ اس وقت اہل مشورہ وچ ایہ نکتہ تنقیح طلب سی۔ کہ توران اُتے مہم کيتی جائے یا نئيں۔ مگر اصل وچ معاملہ قندھار دا سی۔ کہ اس اُتے فوج کشی کرن یا نئيں۔ تے کرن تاں بھکر تے سندھ نوں فتح کر کے اگے ودھنا چاہیدا۔ یا اسنوں کنارے چھڈن۔ تے قندھار اُتے چڑھ جاواں۔ چنانچہ خان خاناں تے شاہ فتح اللہ نوں بلا بھیجیا۔ کہ انہاں دی رائے اُتے وڈا بھروسہ سی۔ اوہ اونٹھ تے گھوڑےآں دی ڈاک بٹھا کر دوڑے تے مہینےآں دیاں منزلاں پندرہ دن وچ لپیٹ کر لاہور وچ آن داخل ہوئے۔ فیر انہاں نوں دربار توں جدا کيتا۔
۹۹۷ھ دے حالات وچ ملیا صاحب فرماندے نيں۔ کہ جو رامائن دا ترجمہ کر رہیا سی۔ اک دن (بادشاہ نے) ا س دا خیال کر کے حکیم ابوالفتح توں فرمایا۔ کہ ایہ شال خاصہ اسنوں دے دو۔ کہ دو کہ گھوڑا تے خرچ وی ملے گا۔ شاہ فتح اللہ عضدالدولہ نوں حکم ہويا۔ کہ بساور درو بست تواڈی جاگیر رہی۔ آئمہ مسیتاں دی جاگیراں وی توانوں عنایت ہوئیاں۔ تے میرا ناں لے کے فرمایا۔ کہ اس بدائونی جوان دی مدد معاش اساں بساور توں بدائاں نوں منتقل کر دتی۔ شاہ فتح اللہ نے ہزار روپے دے نیڑے سیلی وچ پیش کيتے۔ (اصل گل ایہ سی کہ ) اس دے شقدار (تحصیلدار) نے بطور تغلب دے بیوائاں تے یتیمان نامراد دے حق وچوں پرگنہ بساور وچ ظلم تے تعدی توں بچائے سن ۔ تہمت ایہ کہ آئمہ حاضر نئيں۔ شاہ نے (مضمون رنگا رنگ بدل کے) کہیا کہ میرے عاملاں نے آئمہ دے حساب وچ ایہ روپیہ بطور کفایت کڈیا اے۔ فرمایا۔ بشما بخشیدم ۔ غرض شاہ نے مینوں فرمان درست کر کے دے دتا۔ تے تن مہینے نہ گزرے سن ۔ کہ شاہ گزر گئے۔
۹۹۷ھ وچ بادشاہ دے اسيں رکاب کشمیر نوں گئے۔ تے جاندے ہی بیمار ہوئے۔ رفتہ رفتہ بیماری نے طول کھِچیا۔ انہاں دی خلوص وفاداری تے فضائل تے کمالات تے اکبر دی محنت تے مرحمت دا وزن اکبر نامے دی عبارت توں معلوم ہوئے سکدا اے۔ شیخ لکھدے نيں۔ کہ بادشاہ خود عیادت نوں گئے۔ تے بہت تسلی تے دلداری کيتی۔ چاہندے سن کہ نال لے کے چلياں۔ مگر ضعف قوی ہوئے گیا سی۔ اس لئی خود کابل نوں روانہ ہوئے۔ حکیم علی دی رائے وچ خطا معلوم ہوئی۔ اس لئی حکیم حسن نوں انہاں دے پاس چھڈ آئے۔ اثنائے راہ وچ حکیم مصری نوں وی بھیجیا۔ کہ معالجے وچ رائے شامل کرن۔ افسوس کہ انہاں دے پہنچنے توں پہلے ملک بقا نوں روانہ ہوئے گئے۔ بادشاہ نوں بہت رنج ہويا۔ تے بولی توں ایہ لفظاں نکلے۔ کہ میر ساڈے وکیل سن ۔ طبیب سن ۔ منجم سن ۔ جو ساڈے دل نوں صدمہ ہويا۔ اسيں ہی جاندے نيں۔ اس درد دا وزن کون کر سکدا اے۔ جے اہل فرنگ دے ہتھ وچ میر پڑ جاندے تے اوہ قدر ناشناس اس دے عوض وچ تمام خزائن بارگاہ سلطنت دے منگدے تاں اسيں وڈی آرزو توں سودا کر لیندے۔ کہ وڈا نفع کمایا۔ تے جواہر بے بہا بہت ارزاں خریدتا۔ ایہ حیران انجمن ہستی (بندہ ابوالفضل) سمجھیا ہويا سی۔ کہ عقل تعلیمی دا کارواں لٹ کر رستہ بالکل بند ہوئے گیا اے۔ اس معنوی بزرگ نوں دیکھ کے رائے بدلی سی۔ اس سرمایہ علم اُتے راستی ۔ درستی۔ معاملہ دانی وچ گوہر نایاب سی۔ حکم ہويا کہ سید علی ہمدانی دی خانقاہ توں اٹھا کے کوہ سلیمان دے دامن وچ سلا دو۔ کہ دل کشا مقام اے۔ انہاں دناں وچ بعض امرا نوں امورات سلطنت دے باب وچ جو فرمان جاری ہوئے نيں۔ انہاں وچ وی شاہ دے مرنے دا حال بہت افسوس دے نال لکھوایا اے۔
ملا صاحب نے جس طرح انہاں دے مرنے دا حال لکھیا اے۔ وچ اسنوں پڑھ کر سوچکيا رہ گیا۔ کہ ایداں دے صاحب کمال دے مرنے دا افسوس کراں۔ یا ملیا صاحب دی بے دردی دا ماتم کراں۔ جس خیال توں انہاں نے اس واقعہ نوں لکھیا اے۔ فرماندے نيں۔ انہاں دناں وچ علامہ عصر شاہ فتح اللہ شیرازی نے کشمیر وچ تپ محرق پیدا کيتی۔ خود طبیب حاذق سی۔ علاج ایہ کیہ کہ ہریسہ کھایا۔ ہر چند حکیم علی منع کردا سی۔ مندا نہ سی۔ آخر اجل دا متقاضی گریبان پھڑ کر کھینچکيا کھینچکيا دار بقا نوں لے گیا۔ تخت سلیمان وچ کہ شہر کشمیر دے پاس ہی اک پہاڑ اے۔ سید عبداللہ خاں چوگان بیگی دی قبر دے پاس دفن ہويا۔ تریخ ہوئی۔ فرشتہ بود۔ خیر گزر گئی۔ کہ گول مول عبارت وچ غصہ نکل گیا۔ ملیا احمد تے میر شریف املی نوں تے جتھے کوئی انہاں دے پالے پے گیا اے۔ اوہ صلواتاں سنائی نيں۔ کہ خدا دی پناہ۔ فحش دے مشاہدے دی گواہی دے گئے نيں۔ انہاں دی تیز طبیعت دا ایہ عالم اے کہ شیعہ دا ناں سندے ہی غصہ آ جاندا اے۔ شکریہ بجا لائو کہ فضایل علمی تے اوصاف تے کمالات نوں خاک سیاہ نہ کر دتا۔ خیر تھوڑی خاک ڈال دی۔ اس دا توانوں وی خیال نہ کرنا چاہیدا۔ جو کچھ عنایت ہوئی۔ اس دا سبب ایہ معلوم ہُندا اے۔ کہ میر علم تے فضل وچ یکتائے روزگار سن ۔ اس نے ملیا صاحب دے علم دوست دل وچ محبت نوں گرمایا۔ تے شیعہ بھھی سن ۔ مگر جتھے جتھے انہاں دا ذکر آیااے۔ اس توں بے تہذیبی یا کسی غیر مذہب دے باب وچ بدکلامی نئيں پائی گئی۔ اپنے مذہب نوں علم تے فضل دی شاہی لئے آہستگی تے شایستگی دے نال نکل گئے۔ اس لئی با انصاف مورخ دا قلم وی بدی دے لفظاں نوں لے گیا۔ میرے شیعہ بھائی سلامت روی تے اہلیت دا رستہ انہاں لوکاں توں سیکھاں۔ لیکن ملیا صاحب وی زبردست ملیا نيں۔ جرم تشیع دی کچھ نہ کچھ سزا ضرور دینی چاہیدا سی۔ ایہی کہہ دتا۔ کہ اِنّا وڈا عالم ہوئے کے بادشاہ دے نال شکار وچ دوڑدا پھردا اے۔ امرا دے گھر جا کے انہاں دے لڑکےآں نوں پڑھاندا اے۔ شاگرداں نوں پڑھاندا اے۔ تاں برا بھلا کہندا جاندا اے۔ کوئی شاگرد صاحب کمال اس دے دامن توں پل کر نئيں نکلیا۔ چنگا حضرت ایہ وی غنیمت اے۔ ؎
دو گالیاں کہ بوسہ۔ خوشی اُتے اے آپ کی
رکھدے فقیر کم نئيں رد تے کد توں نيں
صرنی ساوجی نے انہاں دے رنج نوں حکیم ابوالفتح دے غم توں ترکیب دے کے عمدہ مادہ تریخ دا کڈیا اے۔ ؎
امروز دو علامہ ز عالم رفتند
رفتند تے موخر تے مقدم رفتند
چاں ہر دو موافقت نمودند بہم
تریخ بشد کہ ہر دو باہم رفتند
بزرگان باخبر توں معلوم ہويا اے۔ کہ شاہ مرحوم کاغذات اُتے جو دستخط کردے سن تاں فقط فتحی یا فتی شیرازی لکھیا کردے سن ۔ فتح توں اختصار منظور سی یا تخلص ہوئے گا۔ شاید شعر وی کہندے ہون گے۔ مگر کوئی شعر اکھاں یا کاناں توں نئيں گزریا۔
ذات دا حال بس اِنّا ہی معلوم اے۔ کہ سید سن ۔ ملیا صاحب نے وی اِنّا ہی لکھیا کہ ’’سادات شیراز توں سن ‘‘۔ نہ معلوم ہويا کہ کس امام دی اولاد وچوں سن ۔ تے کس خاندان توں منسوب سن ۔ تے عمر کيتا پائی۔ پہلے شاہ فتح اللہ مشہور سن ۔ اکبر میر فتح اللہ کہنے لگا۔ اس لئی تھوڑے مورخ میر فتح اللہ لکھدے نيں۔ تعلیم تے تربیت دا سلسلہ شیخ ابو الفضل اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔ کہ خواجہ جمال الدین عمود۔ مولانا کمال الدین شروانی۔ مولانا احمد کرد توں بہت علم حاصل کيتا۔ مگر عقل تے فسانوں انہاں توں بہت اُچے درجے اُتے جا رکھیا۔ ملیا صاحب نے مولانا غیاث الدین کاشاگرد لکھ کے جو کچھ کہیا دیکھ ہی لیا۔ تے فیر زمرۂ علما وچ درج کر کے فرماندے نيں۔ اعلم علمائے زمان مدتاں حکام تے اکابر فارس دا پیشوا رہیا۔ تمام علوم عقلی تے نقلی حکمت۔ ہیئت۔ ہندسہ ۔ نجوم۔ رمل۔ حساب۔ طلسمات۔ نیرنجات۔ جراثقال خوب جاندا سی۔ اس فن وچ اوہ رتبہ رکھدا سی۔ کہ جے بادشاہ متوجہ ہُندے تاں رصد بنھ سکدا سی۔ (خصوصاً کلاں دے کم وچ بہت خوب ذہن لگدا سی) علوم عربیہ تے حدیث تے تفسیر وچ وی نسبت سادات سی۔ تے خوب خوب تصنیفات دی سن۔ مگر ملیا مرزا ۱؎ جان شیرازی دے برابر نئيں جو ماوراء النہر وچ مدرس یکتا پرہیز گار یگانۂ روزگار اے۔ میر فتح اللہ اگرچہ مجلساں وچ نہایت خلیق۔ متواضع۔ نیک نفس سی۔ مگر اس ساعت توں خدا دی پناہ اے۔ کہ جدوں پڑھیا رہیا ہوئے۔ فحش لفظاں رکیک تے ہجو دے سوا شاگرداں دے لئی کوئی گل بولی اُتے آندی ہی نہ سی۔ ايسے واسطے لوک اس دے درس وچ کم جاندے سن ۔ تے کوئی شاگرد رشید وی اس دے دامن توں نہ اٹھا۔ چند روز دکن وچ رہیا۔ عادل خاں اوتھے دے حاکم نوں میر توں عقیدت سی۔ ملازمت بادشاہی وچ آیا تاں عضد الملک خطاب پایا۔ کشمیر وچ ۹۹۷ھ مر گیا۔
آپ دی فضیلت تے قابلیت دا نمبر ملیا صاحب نے ایہ لگایا اے۔ شیخ ابوالفضل نے اوہ فقرہ لکھیا اے۔ تے فیر اک مقام اُتے اس توں ودھ کے لکھیا۔ جے علوم عقلی دی پرانی کتاباں نابودی دی رونق اُتے جاواں۔ تاں نويں بنیاد رکھ دیندے۔ تے جو جو کچھ گیا اس دی پروا نہ کردے۔ جوہر عالی سی۔ تے عالی ذات سن ۔ یا اوہ حکمت رچی پچی ہوئی سی۔ تے عقل مروجہ نے حق تلاشی دی اکھ اُتے پردہ نہ ڈالیا سی۔ محمد شریف معتمد خاں وی اقبال نامہ وچ لکھدے نيں۔ علمائے متاخرین وچ میر فتح اللہ تے ملیا مرزا جان دے برابر کوئی نئيں ہويا۔ مگر میر دی تیزی فہم تے قوت ادراک ملیا اُتے فایق سی۔ جے اج تِناں صاحب موجود ہُندے تاں آمنے سامنے بٹھا کر گلاں سندے تے تماشا دیکھدے۔
یہ آرزو سی تینوں گل دے روبرو کردے
ہم تے بلبل بیتاب گفتگو کردے
مگر ملیا صاحب دے سامنے کس دا منہ سی جو بول سکدا۔ سب طرف توں بند ہُندے تاں کافر ہی بنا کے اڑا دیندے۔ ایہ وی فرماندے نيں۔ کہ ’’ہر فن وچ شاہ دی اچھی اچھی تصنیفات سن۔‘‘ مگر افسوس کہ اج کچھ وی نئيں ملدا ۔ جو اے اوہ سند اے۔
اک رسالہ حالات کشمیر تے عجائبات کشمیر وچ لکھیا سی۔ اوہ حسب الحکم اکبر نامہ وچ داخل ہويا۔
خلاصتہ المنہج۔
اک مشہور تفسیر فارسی بولی وچ اے۔ ملیا فتح اللہ دی تفسیر کہلاندی اے۔
۱؎۔ ملیا صاحب دی قدردانی اُتے قربان جائے۔ ملیا مرزا جان نوں اکھاں توں دیکھیا نئيں۔ کاناں توں گل سنی سی۔ نمبر لگیا دتا۔ انہاں نوں تاں شاہ فتح اللہ بیچارے دا گرانا سی۔ ورنہ لکھنے دی ضرورت کيتا سی۔ مگر وجہ ترجیح دی بے اختیار قلم توں ٹپک گئی۔ اوہی پرہیزگاری۔ مگر ایہ وی یاد رہے۔ اوہ ایتھے آئے نئيں ۔ آندے تاں انہاں توں کئی حصے زیادہ انہاں دا خاکہ اڑاندے۔ ميں نے کتاباں وچ انہاں دے حالات وی پڑھے نيں۔ خدا آزاد دے قلم توں کسی دا پردہ فاش نہ کرے۔
منہج الصادقین۔
اک مفصل دمبسوط تفسیر کمیاب بلکہ ہند وچ نایاب اے۔ شیخ ابوالفضل نے اکبر نامہ وچ مجملاً اِنّا لکھیا اے کہ علوم تے فنون وچ مفید تصنیفاں لکھایاں نيں۔ تے اک تفسیر وی مفصل لکھی سی۔
تاریک الفی دی تریخ وچ وی شامل کيتے گئے۔ تے سال دوم دی تحریر انہاں دے سپرد ہوئی (دیکھو ملیا صاحب دا حال)
تریخ جدید۔
تریخ الٰہی اکبر شاہی دا اک حصہ انہاں دی زیر نگرانی لکھیا گیا۔ دیکھو آئین اکبر ی۔
علمی یادفتری اصلاحاں جو انہاں دی رائے توں روشن ہوئیاں انہاں وچوں:۔
۱) سنہ الٰہی اکبر شاہی نوں سال تے ماہ تے ایام دی کمی بیشی دا حساب کر کے تریخ قرار دی۔ ایہ تبدیلی ۹۹۲ھ وچ واقع ہوئی۔ مگر اس عہد دی کل تصنیفاں تے بادشاہی تحریراں ايسے دی بنیاد اُتے نيں۔ تے اسنوں مبارک سمجھ کر خاندان چغتائی دے تخت نشین اکثر اس دی پابندی کردے رہے۔
۲) اکبر دے زائچہ اُتے نظر ثانی کيتی۔ تے یونانی تے ہندی اُتے اس وچ جو اختلاف سی۔ اس دا سبب کڈ کے دونے وچ مطابقت ثابت کيتی۔
۳) دفتر مال تے دیوانی وچ سب ایجاداں یا اصلاحاں دے پھُل لوکاں نے راجہ ٹوڈرمل دی دستار اُتے سجائے انہاں وچ کچھ پنکھڑیاں انہاں دا وی حق اے۔ ابوالفضل دی عبارت اُتے خیال کرو۔ جو شخص حکمت یونان دا نظام نواں بنھ سکدا ہوئے۔ جدوں دفتر حساب تے معاملات تے مقدمات اُتے متوجہ ہوئے جائے۔ تاں کان سا پیچ ہوئے گا کہ اس توں رہ جائے گا۔ تے اس وچ جو نکتہ اوہ عالی طبع کڈے گا۔ کیواں دا برجستہ ہوئے گا۔ آئین اکبر ی دا جزو اعظم ہوئے گا۔
۴) انہاں دی ایجاداں دا طلسمات دیکھنا چاہوئے تاں سنہ دے نوروز دا ینا بازار جا کے دیکھو۔ تمام امرا نے اپنے اپنے شکوہ تے شان دی دکاناں سجائی نيں۔ میر موصوف سامان مذکور دے نال اپنی طبع رسا دی نمائش گاہ ترتیب دئیے بیٹھے نيں۔
(۱) باد آسیا: یعنی ہويا دی چکی چل رہی اے۔
(۲) آئینہ حیرت: نزدیک تے دور دے عجائب غرائب تماشے دکھا رہیا اے۔
(۳) جر اثقال : دے اوزار چرخیاں پتے برابر چکر لگیا رہے نيں۔
(۴) علم نیرنجات: کیمیائی ترکیباں توں جادو کر رہیا اے۔
(۵) توپ: اے کہ تخت اُتے چڑھی اے۔ جنسی (قلعہ شکن) توپ اے۔ پہاڑ سامنے آ جائے۔ تاں چوڑیاں دی طرح حلقہ حلقہ وکھ ہتھوں ہتھ اٹھا کے چڑھ جائو۔
(۶) بندوق: کہ اک فیر وچ ۱۲ گولیاں مارتی اے۔
ملا صاحب انہاں اُتے بہت خفا نيں۔ کہ بادشاہ دی مصاحبت تے خوشامنداں وچ علم دی شان نوں بٹا لگایا ۔ ایہ اعتراض بے جا نئيں۔ البتہ مکدر لفظاں تے غلیظ عبارت وچ ادا ہويا۔ کیونجے جس دل توں نکلیا سی۔ اوہ وی مکدر سی۔ ملیا صاحب تاں ایہ چاہندے نيں۔ کہ جو صاحب علم ہوئے ۔ تارک الدنیا۔ جبہ پہنے۔ مصلا بچھائے۔ تسبیح لئے خانقاہ وچ خلوت نشین ہوئے۔ مریداں وچ نکل کے بیٹھے۔ تاں مثنوی شریف دا درس کہے تے زاہد زار روئے۔ کشف تے کرامات دا دعویٰ نہ ہوئے۔ ایہ لوک اوہ کہ یونان حکمت وچ جاواں تاں اس طور توں سمجھاں تے سمجھاواں منقولات وچ دیکھو۔ تاں مفسر۔ محدث۔ مجتہد۔ ایہ سمجھ گئے سن ۔ کہ قوم ڈُبی جاندی اے۔ بادشاہ بے علم اے۔ تے بے قوت اے۔ اسيں اس دے دست تے بازو بن دے شامل حال نہ ہون گے تاں ملک نوں ڈبو دین گے تے نہ فقط دنیا بلکہ دین وی ڈُب جائے گا۔ اس لئی اپنے آرام تے ہر طرح دے ذوق تے شوق نوں اس دی خدمت تے مصلحت تے حق نمک اُتے فدا کر دتا سی۔ تے بادشاہ وی اکبر بادشاہ جداں قدردان تے چاہنے والا۔
محبت است کہ دل را نمے دھد آرام
وگرنہ کیست کہ آسودگی نمے خواھد
طبیعتاں ایسی شگفتہ لیائے سن ۔ کہ جس رنگ وچ جا ملیاں۔ اوداں ہی ہوئے جاواں۔ جس خیال وچ اپنے آقا نوں خوش دیکھدے سن ۔ ايسے دے پتلے بن جاندے سن ۔ میرے دوستو! بھلا مچھلی دریا دے بغیر جی سکدی اے ؟ کدی نئيں۔ ایداں دے عالم۔ تصنیف تے تالیف تے درس تے تدریس بغیر خوش رہ سکدے نيں؟ ہر گز نئيں۔ لیکن کيتا کرن کہ مصلحت وقت توں مجبور سن ۔ بحر العلوم مولانا عبدالعلی توں کسی نے کہیا کہ آپ حج نوں کیوں نئيں جاندے فرمایا۔ جو فیض ساڈی ذات توں ایتھے رہنے وچ پہنچدے نيں۔ اوہ بند ہوئے جاواں گے۔ تے انہاں دا ثواب حج توں زیادہ اے۔ غرض ۹۹۱ھ وچ آئے تے ۹۹۷ھ وچ چلے گئے۔
لائی حیات آئے قضا لے چلی چلے
اپنی خوشی نہ آئے نہ اپنی خوشی چلے
۷ برس ہندوستان دی سیر دی تے اپنے کمالات دی بہاراں عالم نوں دکھا گئے۔ فی الحقیقت مدت خدمت بوہت گھٹ سی۔ مگر تاریخی بیان تے خود اکبر دی بولی دے جو لفظاں نيں۔ انہاں اُتے خیال کرو معلوم ہُندا اے کہ اعتبار تے محبت وچ جو مصاحب خاص تے عمراں دے جاں نثار سن ۔ انہاں وچ انہاں دا نمبر کسی توں تھلے نہ سی۔ ایہ خلاصہ روزگار ابوالفضل۔ فیضی۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام سن ۔ تے بیربر دا تاں کيتا کہنا اے۔ اوہ تاں بادشاہ دی دل لگی۔ بلکہ زندگی دا کھلونا سی۔ ٹوڈرمل نے کارگزاری تے مزاج شاسی توں اعتبار دے نال دل وچ گھر کيتا سی۔ عبدالرحیم خانخاناں پہلے انہاں چاراں وچ پنجويں سوار سن ۔ تے مان سنگھ چھیويں فیر مہمات ملکی دے ہیر پھیر وچ آ کے دور جا پئے کوکلتاش خاں دُدھ دے زور توں ہر مقام اُتے جگہ لیندے سن بولی ایسی سی۔ کہ انہاں لوکاں وچ نہ رہ سکدے سن ۔ ایتھے تک کہ فتوحات دی ہويا وچ اڑ کر کدرے دے کدرے جا پئے۔ میر فتح اللہ نے اپنی لیاقت تے مزاج دانی تے آداب تے نیاز تے خالص وفاداری توں اول دے چار نمبراں وچ جگہ لئی۔ ایہ لوک اکبر دی جزوزندگی ہوئے گئے سن ۔ تے انہاں دا ایہ حال سی۔ کہ باوجود فضل تے کمال دے اپنی طبیعت کيتی خواہش تے ہر طرح دے ذوق تے شوق نوں اس دی خدمت گزاری تے مصالح ملکی تے دل دی خوشی اُتے فدا کر بیٹھے سن ۔
اک باریک نکتہ اس وچ ایہ اے۔ کہ مدت دراز توں چند عالماں نے شریعت دے زور توں سلطنت دی گردن نوں دبا رکھیا سی۔ ایہ لوک گویا گھر دے غنیم سن ۔ تے انہاں دا توڑنا سب توں مہم عظیم۔ انہاں دا زور فوج تے لشکر کے بس دا نہ سی۔ جے ٹُٹ سکدے سن ۔ تاں اپنے وفادارےآں دی تدابیر عقلی تے دلائل علمی دی فوج انہاں نوں توڑ سکدی سی۔ چنانچہ کچھ قدرتی اتفاقات نے کچھ انہاں لوکاں دی تدبیراں نے توڑ پھوڑ کر ستیاناس کر دتا۔
یہ لوک اپنی لیاقت تے خدمت دے سوا کسی نوں رفیق نہ پاندے سن ۔ اس لئی جان توڑ کر لپٹ جاندے سن ۔ تے سچے اخلاص تے نیاز توں خدمت بجا لاندے سن ۔ انہاں دے وطن دی غربت تے قاضیان دربار دے نال جو مذہب دا اختلاف سی۔ اوہ بادشاہ دے سامنے تائید کردا سی۔ کہ غنیماں توں مل کے سازش نہ کرن گے۔ تے ایہ خاص انہاں دی ذات توں وابستہ نيں۔ تے ایران ی امرا توں کوئی بے وفائی وی ظاہر نہ ہوئی سی۔ بلکہ حق پُچھو۔ تاں جو خرابی ہوئی۔ ملک موروثی دے نمک خواراں نال ہوئی۔ بیرم خاں تے خاں زماں توں جو کچھ ہويا اوہ ظاہر اے۔ لڑنے والےآں نے خواہ مخواہ لڑیا دتا۔ اہل ایران نے کوئی مرتبہ جاں نثاری دا نہ چھڈیا سی۔ اس لئی اکبر انہاں لوکاں نوں عزیز رکھدا سی۔ تے پورا اعتبار سی بلکہ اس لطف دی محبت انہاں دے نال رکھدا سی۔ کہ لفظاں تے عبارت اس دی کیفیت ادا نئيں کر سکدے نيں۔ اس پھُل دی مہک دا اک نمونہ دکھاندا ہون۔ ذرا خیال کرو۔ کہ قلم توں ایہ لفظاں نکلے نيں تاں دل وچ کیہ کچھ ہوئے گا۔ تے صحبتاں وچ کیہ گلاں ہُندی ہاں گی۔
شیخ فیضی سفارت دکن دی عرائض وچوں اک عرضی وچ ایران دے حالات لکھدے لکھے کہندے نيں۔
ترجمہ۔
اج کل سرآمد دانشمندان عراق تے فارس میر ثقی الدین محمد اے مشہور بہ تقیائے نسایہ۔ ولایت وچ اج اس دی عقل تے دانش نوں کوئی نئيں پہنچکيا۔ ایہ میر فتح اللہ دے شاگرداں وچوں اے جدوں میر فتح اللہ تے مولانا مرزا جان شیراز وچ دانشمندی دا نقارہ بجا رہے سن ۔ تاں ایہ وی شیراز دے مدرسےآں وچوں سی۔ فدوی مدتاں توں اس دے کمالات دا شہرہ سن رہیا اے۔ تے میر فتح اللہ توں مکرر تعریف سنی اے۔ جس دا ایسا شاگرد یادگار ہوئے۔ اس دے کمال دی دلیل اہل عالم دے لئی کافی اے۔ ملیا محمد رضائے ہمدانی شیرازی ایتھے آیا اے۔ مدرسے دے دماغ سوختاں وچوں اے۔ فضیلت تے اہلیت دا جوہر ظاہر اے۔ اوہ کہندا سی۔ میر تقی الدین محمد نوں حضور دے آستان بوسی دی آرزو اے۔ زادراہ بہم نہ پہنچیا۔ تے موقع ہتھ نہ آیا۔ ورنہ اس قافلے وچ آندا۔ عالم پناہا جے فرمان عالیشان کچھ انعام دے نال بھیجیا جائے۔ تاں اس دی سرفرازی اے۔ میر فتح اللہ دی یادگار اے۔ تے اس دا فرزند معنوی اے۔ ع
اے گل بتو خور سندم تاں بوے کسی داری
سمجھ لو کہ اکبر دے دل وچ محبت دا کیہ عالم ہوئے گا۔ جو اس مزاج دان دی تحریر توں ایہ رنگ جھلکا اے۔ طبع فیاضی دی مرثیہ خوانی شاہ فتح اللہ شیرازی دے غم وچ اے۔ ع
دگر ہنگام آن آمد کہ عالم از نظام افتد
فارغی۔
ملا صاحب لکھدے نيں۔ کہ میر فتح اللہ دے بھائی سن ۔ اول بیرم خاں دے عہد وچ ایتھے آئے۔ خان موصوف نے کہیا کہ ایہ تخلص شیخ عبدالواحد خوانی دا اے۔ تے مشہور ہوئے چکيا اے۔ مینوں انہاں توں ارتباط تے نہایت اعتقاد سی۔ تسيں فایقی تخلص کر لو۔ چند روز انہاں دی فرمائش دی تعمیل کيتی۔ ایران وچ جا کے فیر فارغی ہوئے گئے۔ دوبارہ ہندوستان وچ آئے تے مر گئے۔ انہاں دے بیٹے میر تقی علم ہیئت تے نجوم وچ شاہ فتح اللہ دے مسند نشین سن ۔ وچ تھوڑا سا رسالہ بست بابی انہاں توں پڑھیا سی۔ اعلیٰ درجے دا فہم تے ذکا تے ہمت عالی رکھدے سن ۔ انہاں دے بھائی میر شریف سن ۔ فضائل تے کمالات دے اوصاف توں موصوف سن ۔ میر تقی کہندے سن ۔ کہ ساڈے کل خاندان وچ اک ایہ بھائی سنت جماعت نيں۔ یا شاہ فتح اللہ ۔ باقی سب شیعۂ خالی نيں۔
آزاد۔
شاہ فتح اللہ نوں تسيں جاندے ہوئے۔ انہاں توں زیادہ کوئی شیعہ کيتا ہوئے گا۔ مگر ہنگامۂ عالم وچوں کيتا بچ کر نکل گئے۔
تتمہ
آصف خاں
خواجہ عبدالحمید نوں بعض کتاباں وچ یزدی لکھیا اے تے بعض وچ ہروی۔ خدا جانے یزد وطن سی یا ہرات (سیر المتآخرین وچ لکھیا اے کہ ایہ حضرت زین الدین خوانی دی اولاد وچ سن ) امیر تیمور انہاں توں کمال اعتقاد رکھدے سن تے فی الحقیقت انہاں دی دعا توں انہاں نوں وڈے فیض تے برکات پہنچے سن ۔ مآثرالامرا وچ اے کہ آصف خاں شیخ ابوبکر دی اولاد وچ سن تے اوہ امیر تیمور دے عہد وچ اک فقیر صاحب دل سن ۔ جدوں ۷۸۴ھ وچ امیر تیمور ملک غیاث الدین حاکم ہرات اُتے فوج لے کے چلے تاں نائباد وچ مقام کیہ۔ شیخ ابوبکر کے پاس آدمی بھیجیا۔ اس نے جا کے کہیا۔ کہ چرابہ تیمور ملاقات نمیکنی۔ انہاں نے کہیا۔ امرا بااوچہ کار۔ امیر خود گیا۔ تے کہیا کہ شیخ چرا بملک نصیحت نہ کردتی۔ شیخ نے کہیا۔ نصیحت کردم۔ نشنید ۔ خدا تعالیٰ شماریا بروگماشت۔ اکناں شماریا نصیحت میکنم بعدل ۔ جے نشنوید دیگرے برشماگمارد۔ تیمور کہیا کردا سی۔ کہ سلطنت وچ بہت فقرا توں صحبتاں ہوئیاں ہر شخص دے دل وچ میری طرف توں کھٹکا معلوم ہُندا سی۔ مگر شیخ مذکور (ماں دیکھدا سی کہ میرے دل وچ اس دی طرف توں لحاظ معلوم ہُندا سی)قوم تاجیک سن ۔ مگر میدان جنگ وچ ایداں دے کارہائے نمایاں کيتے کہ ترکاں توں اک قدم پِچھے نئيں رہے۔ اول ہمایوں دے پاس اہل قلم دے سلسلہ وچ سن ۔ فیر اکبر دی خدمت وچ آئے۔ جدوں بادشاہ دلی توں بیرم خاں دی مہم اُتے چلے تاں انہاں نوں آصف خاں خطاب دے کے دہلی دا حاکم کر گئے چند روز وچ سہ ہزاری منصب توں سربلند ہوئے۔ فتو۔ عدلی دا غلام قلعۂ چنارگڑھ اُتے قابض سی۔ انہاں دے ناں حکم ہويا۔ ایہ شیخ محمد غوث گوالیاری نوں نال لے کے گئے۔ تے صلح دے نال قلعۂ مذکور اُتے قبضہ کيتا۔ دربار توں گڑہ مانک پور وی عنایت ہويا۔ ۹۷۱ھ وچ غازی خاں تنور توں (امرہے عدلی وچوں سی) کڑہ اُتے میدان مار دے فتح یاب ہوئے جو ولایت بھنہ وچ راجہ رام چند دے پاس بھج گیا انہاں نے ادھر گھوڑے اٹھائے۔ راجہ مقابلہ اُتے آیا۔ آصف خاں نے ماردے ماردے قلعۂ مانڈو وچ ڈال کر محاصرہ کے لیا۔ راجگان ہند حاضر دربار ہونے لگے۔ انہاں دی سفارش توں اس دی خطا معاف ہوئی۔
ملک بھٹہ دے جنوب وچ گڈھ کتنکہ دا ملک اے (ملاصاحب کہندے نيں) گڈھ کتنکہ دا ملک آبادانی تے فراوانی توں مالا مال تے (جس وچ قوم گونڈ آباد اے ) ۷۰ ہزار آباد گانو توں معمور اے۔ چورا گڈھ اس دا راجگڑھ اے پہلے قلعہ ہوشنگ آباد پایہ تخت سی۔ اوہ سلطان ہوشنگ غوری بادشاہ مالوہ نے تعمیر کيتا سی۔ ۹ جلوس وچ ۱۰ ہزار لشکر لے کے آصف خاں ہوشنگ آباد اُتے گیا۔ رانی درگاوندی خرو سال بیٹے نوں لئے فرمانروائی کر رہی سی۔ تے شجاعت تے دانائی توں عورتاں وچ نظیر نہ رکھدی سی۔ سلطنت دے سارے کم مردان عالی فطرت دی طرح سرانجام کردی سی۔ گھوڑے اُتے چڑھدی سی۔ شکار کھیلدی سی۔ شیر مارتی سی۔ میدان جنگ وچ کارنامے دکھاندی سی۔ دربار عام وچ بیٹھ کر مہمات سلطنت طے کردی سی تے لوازم ملک داری نوں تدابیر درست دے نال عمل وچ لاندی سی۔ اس موقع اُتے ۲۰ ہزار سوار ۷ سو ہاتھی لے کے لڑنے نوں نکلی۔ تے میدان ہمت وچ قدم جما کر مرداں دے مقابل ہوئی۔ اوہ ہاتھی اُتے سوار قلب لشکر وچ کھڑی سی فوج نوں لڑاندی سی تے آپ تیر مارتی سی۔ اس نے خود وی اک تیر کھایا۔ جو حقیقت وچ قضا دا تیر سی اسنوں خیال ہويا کہ ایسا نہ ہوئے زندہ گرفتار ہوئے جائاں۔ فیلبان توں کہیا کہ اخیر حق نمک ایہی اے۔ کہ خنجر توں میرا کم تمام کر دے تاکہ پردہ ناموس رہ جائے فیلبان نے کہیا۔ میرے توں ایہ نمک حرامی نہ ہوئے گی۔ جوانمرد عورت نے خود خنجر پھڑ کر دریائے خون وچ غوطہ ماریا۔ تے ملک عدم وچ جا کے سر کڈیا۔ آصف خاں لشکر دی لُٹ مار توں سیلے بھر کر ہوشنگ آباد اُتے گیا بن ماں باپ دا بچہ وی سپوت نکلیا۔ فوج لے کے میدان وچ آیا۔ تے تڑپ دکھائے بغیر ہر گز جان نہ دتی بہت پرانا راج سی۔ اس گھر نوں پیٹ بھر کر لُٹیا۔ اک سو اک صندوق فقط اشرفیاں کا۔ رپاں دا شمار نئيں۔ چاندی تے سونے دے بے حساب ظروف تے اسباب۔ صدہا مورتاں طلائی تے جڑائو۔ اجناس گراں بہا جنہاں دی لسٹ حد تحریر توں باہر سی۔ ہزار ہاتھی گنیش مورت خوبصورت۔ لدو ہاتھیاں دا ذکر نئيں۔ گھوڑے بادرفتار سیکڑاں۔ انہاں وچوں کچھ کچھ چیزاں برائے ناں بادشاہ نوں بھیج دتیاں باقی ہضم۔ ایہ دولت تے مال سمیٹ کر عبدالمجید جو حالے آصف خاں ہوئے سن ۔ قارون تے شداد بن گئے۔ مگر نال ہی کھٹکا لگیا سی۔ کہ ہائے! دربار دے مفت خورے مفت پھنسوا دین گے۔ تے قلم قسائی آدھاں آدھ وچکار کھا جاواں گے۔ دیوان تے اہل دفتر دے مراسلے آندے سن ۔ کہ حاضر دربار ہوئے کے حساب سمجھائو۔ تے ایہ پہلو بچاتاسی۔ خان زماں دی پہلی چڑھائی اُتے بادشاہ نے بلايا تاں حاضر ہوئے گیا۔
جب اس نے سنیا کہ دوبارہ خان زماں بگڑا اے تے امرائے بادشاہی اس توں مکڑ کھا کر بکھر گئے۔ تاں اوہ وڈے سامان دے نال ہوشنگ آباد توں چلا۔ ایتھے مجنون خاں مانک پور وچ گھرے ہوئے بیٹھے سن ۔ آصف خاں نے آ کے انہاں نوں محاصرہ توں کڈیا۔ اپنے خزانے کھول دئیے۔ انہاں دی سپاہ دی کمر بندھوائی تے مجناں خاں نوں وی بہت ساروپیہ دتا۔ انہاں نے اپنے اپنے ہمراہیاں دے پروبال درست کيتے۔ تے دونے مل کے خان زماں دے سامنے بیٹھ گئے۔ چونکہ اکبر دی وی آمد آمد سی۔ اس لئی خان زماں سوچ رہیا سی۔ کہ انہاں دا فیصلہ کرے یا توقف۔ آصف خاں اس موقع نوں غنیمت سمجھدا سی۔ کہ ایہ خدمت اگلی کدورت نوں صاف کر دے گی مجناں خاں وغیرہ امرا دے نال اکبر نوں عرضیاں لکھ رہیا سی۔ کہ اوہ وی آن پہنچے۔ آصف خاں تے مجناں خاں حاضر حضور ہوئے۔ آصف خاں نے پیشکش نذر گزرانا۔ خطا معاف ہوئی۔ نذرانہ قبول ہويا۔ تے سپہ سالار ہوئے کے خانزماں دے مقابلہ دے لئی رخصت ہوئے اوہ نرہن دے گھاٹ اُتے اس دے مقابل جا اترے۔
اب خیال کرو۔ اکبر تاں جونپور وچ نيں۔ آصف خاں تے مجناں خاں خانزماں دے سامنے کڑہ مانک پور اُتے فوجاں لئے پئے نيں۔ درباری نمک حراماں نے آصف خاں نوں پیغام بھیجیا۔ کہ رانی درگاوندی دے خزانےآں دا حساب سمجھانا ہوئے گا۔ کہہ دو! دوستاں نوں کيتا کھلوائو گے تے چورا گڑھ دے مال وچوں کيتا تحفے دلوائو گے اسنوں کھٹکا تاں پہلے ہی سی۔ ہن گھبرا گیا۔ لوکاں نے اسنوں ایہ وی شبہ ڈالیا۔ کہ خان زماں دے مقابلہ اُتے آنا فقط اپنا سر کٹوانا اے۔ آخر اک دن سوچ سمجھ کر ادھی رات دے وقت اس نے خیمے ڈیرے اکھیڑے تے میدان جنگ توں اٹھیا گیا۔ اس دے نال وزیر خاں اس دا بھائی تے سرداران ہمراہی وی اٹھیا گئے۔ بادشاہ نے سندے ہی اس دی جگہ تاں منعم خاں نوں بھیجیا۔ کہ مورچہ قائم رہے۔ تے شجاعت خاں نوں آصف خاں دے پِچھے دوڑایا۔ شجاعت خاں (اوہی تردی بیگ دا بھانجا مقیم بیگ) مانک پور اُتے پہنچ کے چاہندے سن کہ دریا اتراں۔ آصف خاں تھوڑی دور ودھیا سی۔ جو خبر پائی کہ مقیم بیگ پِچھے آ رہااے۔ جاندے جاندے پلٹ پيا۔ تے دن بھر اس طرح جان توڑ کر لڑیا کہ مقیم بیگ دا شجاعت خانی خطاب خاک وچ مل گیا۔ آصف اپنی جمعیت تے سامان سمیٹ ۔ فتح دا ڈنکا بجاندا چلا گیا۔ صبح نوں انہاں نوں خبر ہوئی دریا اتر کر اپنی شجاعت دے روئے سیاہ نوں دھویا ۔ تے پِچھے پِچھے دوڑے۔ ترک سن ۔ مگر ترکاں دا قول بھُل گئے سن ۔ کہ جو حریف کمان بھر نکل گیا۔ اوہ نکل گیا۔ خیر جداں گئے اوداں ہی دربار وچ آن حاضر ہوئے گئے۔
جب اہل دربار دے لالچ نے اسنوں وی میدان وفاداری توں دھکیل کر کڈ دتا تاں اوہ جونا گڑھ وچ جا بیٹھیا ايسے عرصہ وچ خان زماں دی خطا بادشاہ نے معاف کر دتی تے اس دی طرف توں خاطر جمع ہوئی تاں مہدی قاسم خاں نوں آصف خاں دی گوشمالی دے لئی بھیجیا۔ حسین خاں نوں (کہ اس دے داماد وی سن ) تے چند امرائے نامی نوں حکم دتا کہ فوجاں لے کے اس دے نال ہون۔ آصف نوں ہر گز اپنے سلیمان توں لڑنا منظور نہ سی۔ درگاہ وچ عفو تقصیر دی عرضی لکھی۔ مگر ایتھے دعا قبول نہ ہوئی۔ ناچار خان زماں نوں خط لکھیا تے آپ وی چلا۔ حسرت تے حرمان دی فوج دے نال اس ملک توں خیمے اٹھائے جسنوں اپنے بازو دے زور توں زیر کيتا سی۔ چنانچہ کڑہ مانک پور وچ جا پہنچیا۔ خانزماں دے زخم دل حالے ہرے پئے سن ۔ جدوں ملیا تاں نہایت غرور تے بے پروائی توں ملا۔ آصف خاں دل وچ پچھتایا کہ ہائے ایتھے کیوں آیا۔ ادھر توں جدوں مہدی خاں پہنچے تاں میدان صاف دیکھ کے جونا گڑھ اُتے قبضہ کر ليا تے آصف خاں نوں خان زماں دے نال دیکھ کے پہلو بچا لیا۔ اوتھے توں حج نوں چلے گئے۔
ایتھے خان زماں آپ تاں راجگڑھ وچ بیٹھے آصف خاں توں کہیا کہ پورب وچ جا کے پٹھاناں توں لڑو بہادر خاں نوں اس دے نال کيتا۔ وزیر خاں آصف خاں دے بھائی نوں اپنے پاس رکھیا۔ گویا دوناں نوں نظر بند کر ليا۔ تے نگاہ انہاں دی دولت اُتے ۔ اوہ وی مطلب تاڑ گئے سن ۔ دونے بھائیاں نے اندر اندر پرچے دوڑا کر صلاح موافق کيتی۔ ایہ ادھر توں بھجیا اوہ ادھر تاں۔ کہ دونے مل کے مانک پور اُتے آ جاواں۔ بہادر خاں آصف دے پِچھے دوڑا جونپور تے مانک پور دے وچکار اک سخت لڑائی ہوئی۔ آخر آصف خاں پکڑے گئے۔ بہادر خاں اسنوں ہاتھی دی عماری وچ ڈال کر روانہ ہوئے۔ ادھر وزیر خاں جونپور توں آندا سی۔ بھائی دی گرفتاری دی خبر سندے ہی دوڑا۔ بہادر خاں دے آدمی تھوڑے سن ۔ تے جو کچھ سن پرت وچ لگے ہوئے سن اس لئی حریف دے حملہ نوں روک نہ سکا۔ بھج نکلیا تے لوکاں توں کہیا کہ عماری وچ آصف دا فیصلہ کر دو۔ وزیر خاں پیشدستی کر کے جا پہنچیا۔ تے بھائی نوں کڈ لے گیا۔ فیر وی آصف خاں دی دو تن انگلیاں اڑ گئياں تے ناک وی کٹ گئی بادشاہ پنجاب وچ دورہ کردے سن ۔ انہاں نے آگرہ وچ مظفر خاں نرینی دے پاس پیغام سلام دوڑائے۔ فیر وزیر خاں خود آن ملا۔ مظفر خاں نے حضور وچ عرضی لکھی تے انجام ایہ ہوئے اکہ پہلے وزیر خاں حاضر حضور ہويا۔ بادشاہ لاہور دے پاس شکار کھیل رہے سن اوتھے ملازمت ہوئی فیر آصف خاں دی خطا وی معاف ہوئے گئی۔ خانزماں دی آخری مہم وچ اس نے وڈی جانفشانی دکھادی ۹۷۵ھ وچ پرگنہ پیاگ کہ حاجی محمد خاں سیستانی دے ناں سی۔ آصف خاں نوں مرحمت ہويا۔ ايسے سال وچ بادشاہ نے رانا اُتے فوج کشی کيتی۔ اس نے قلعہ چتوڑ جمیل دے حوالے کيتا۔ تے آپ پہاڑاں وچ بھج گیا۔ آصف خاں نے اس محاصرہ وچ وی فدویت دے جواہر دکھائے۔ جدوں قلعہ مذکور فتح ہويا تاں ايسے دی جاگیر وچ مرحمت ہويا۔
برہان نظام شاہ
[سودھو]مرتضے نظام شاہ تے برہان نظام شاہ دو بھائی سن ،نظام شاہ بموجب باپ دی وصیت دے احمد نگر دے تخت اُتے بیٹھیا، چند روز عدل وانصاف تے نظام وانتظام دے نال سلطنت کی، عین جوانی وچ کچھ ایسا خلل دماغ ہويا کہ باغ وچ گوشہ نشین ہوئے کے بیٹھ رہیا،تمام کاروبار ارکان دولت دے حوالے کے دتے۔مہینےآں کسی امیر نوں اپنے بادشاہ دی صورت دیکھنا نصیب نہ ہُندی سی۔ایسا ہی ضروری امر ہُندا تاں لکھ کے بھیج دیندے اوہ اس دا جواب لکھ گھلدا ،مگر جو جواب لکھدا نہایت معقول وبا صواب لکھدا، مہمات سلطنت دے معاملات انہاں دے سامنے پیش ہونے لگے۔ وی نیک نیت بی بی امراء تے رعایا سب دی غور وپرداخت کردی سی۔ چھ برس ايسے طرح گزر گئے،بعض بدنیتاں نے بادشاہ نوں شبہ ڈالیا کہ بیگم آپ نوں معزول کر کے برہان الملک آپ دے چھوٹے بھائی نوں بادشاہ کرنا چاہندی اے ۔اس معاملہ نے طول کھِچیا،مختصر ایہ کہ ماں نے بیٹے نوں قید کر دتا۔ تے برہان وی ماں دی زیر نظر نظر بند ہوگیا۔کئی برس دے بعد نظام دے خلل دماغ تے شوق گوشہ نشینی نے زیادہ زور کيتا۔نتیجہ اس دا ایہ ہويا کہ امراء دی سینہ زوری حد توں زیادہ گزر گئی تے آپس وچ کشا کشی رہنے لگی۔رفتہ رفتہ بے انتظامی نے اس قدر طول کھِچیا کہ ملک نظام دے انتظام وچ خلل پے گیا۔شرفاء دے ننگ وناموس بر باد ہونے لگے۔پوج واراذل حاکم با اختیار ہوئے گئے۔بادشاہ دے باب وچ وی رنگ برنگ دی خبراں اڑنے لگياں ،کدی سندے کہ مر گیا اے۔ امرا ء مصلحت ملکی دے لئی چھپاندے نيں۔ کدی سندے کہ دیوانہ جنونی ہوئے گیا اے۔
اسی عالم وچ اک موقع اُتے برہان الملک قید توں نکلیا تے بیجا پور بھج گیا۔کچھ مدت ابراہیم عادل شاہ دے پاس بسر کیتی۔احمد نگر وچ نظام دی غفلت تے امراء با اختیار دے ظلم توں خاص وعام تنگ سن ۔ایہ اپنے رفیقاں دے اشارہ توں آیا تے رعایا نے وی غنیمت سمجھیا۔ہزار بارہ سوکی جمعیت نال ہوئے گئی۔ غلطی ایہ دی کہ موقع لوکاں دی دل جوئی تے دلداری دا تھا،اس نے مردم آزاری تے سخت گیری شروع کر دتی۔امرا ء تے رعایا اس توں وی زیادہ گھبرائے۔نظام الملک نے اک امیر نوں فوج دے کے لشکرعادل شاہی دے مقابلہ اُتے بھیجیا، جدوں برہان دے آنے دی خبر پہنچی تاں برق دی طرح پلٹا،اور برہان حالے احمد نگر نہ آیا سی۔ کہ نظام الملک آپہنچیا،ہاتھی اُتے سوار ہويا تے تمام شہرکا گشت کيتا۔ تاکہ موت یا جنون دی جو خبراں مشہور ہوئیاں نيں۔ان دے نقش دلاں توں مٹاں،دوسرے دن فیر نکلیا، کالے چبوترے دے میدان وچ کھڑا ہويا تے سب توں کہیا کہ اے ارکان دولت تسيں سب جاندے ہوئے کہ مدت ہوئی وچ ملک تے ملک رانی توں بیزار ہاں۔برہان میرا حقیقی بھائی اے تے حکومت دا شوق رکھدا اے۔ بہتر اے کہ تسيں سب میرے توں دست بردار ہوئے جاؤ تے اسنوں اپنا فرمانروا سمجھو۔ امراء نے کہیا جو کچھ حضور فرماندے نيں،درست اے، لیکن ایہی مرضی مبارک اے ،تو موقع اس دا ایہ نئيں اے ۔اس وقت مصلحت ایہی اے کہ اس فتنہ نوں فرو کيتا جائے۔ نظام الملک سمجھیا کہ انہاں دے دل میری طرف مائل نيں۔بے وفائی نہ کرن گے۔چنانچہ برہان دے مقابلہ دے لئی لشکر تے توپ خانہ روانہ کيتا۔اس کم بخت دی تقدیر یاور نہ سی لوک پہلے ہی بیزار ہوگئے سن ،مختصر ایہ کہ برہان شکست کھا کر برہان پور دی طرف بھج گیا۔جولوک اس دے نال ہوئے سن ،نظام توں معافی تقصیر دے قول وقرار لے کے حاضر ہوگئے۔
برہان نے چند روز بیجا نگر دے پاس گزارے۔ چند روز اطراف دکن دے پاس گزارے۔کدرے قسمت نے یاوری نہ کیتی۔ایتھے نظام دی بد نظمی توں فیر لوک تنگ آگئے۔ تے ہن دی دفعہ برہان نوں لباس فقیری دا پردہ کر کے احمد نگر وچ لے آئے۔قرار پایاتھا کہ کل نوں نشان بغاوت کھڑا کرن۔رات نوں امرائے با اختیار نوں خبر ہوئے گئی۔انہاں نے فورا باغیاں دا بندو بست کر ليا۔ برہان اپنے لباس خاک ساری وچ بھج گیا۔اسنوں کوئی پہچان نہ سکا۔
وہ ولایت کوکن دی طرف نکل گیا بھر جی راجہ بگلانہ دے پاس پہنچیا،اوتھے توں مایوس ہوئے کے ملک ندربار وچ آیا۔قطب الدین خان کوکہ حکمرانی کردے سن ۔ ۹۹۱ ھجری وچ انہاں دی وساطت توں دربار اکبر ی وچ پہنچیا۔
ایتھے دوبرس پہلے اک شخص آیا سی تے ظاہر کيتا سی کہ وچ برہان الملک ہاں۔میر جمال الدین حسین آنجو کہ سلاطین دکن دے حالات توں جزوی وکلی خبر رکھدے سن ۔ تے برہان الملک دی حقیقی بہن خدیجہ بی بی انہاں دی بیوی سن۔وہ اسنوں اپنے گھر وچ لے گئے۔ اس نے بہت ساریاں نشان تے علامتاں بیان کيتياں۔بہن نے وی کچھ پہچانا تے کچھ نہ پہچانا ،مگر وڈے تکلف تے تواضع توں انہاں دی مہمانیاں ہوئیاں۔بادشاہ نے وی اعزاز دے نال رکھیا۔ ہن دفعتہ اصلی برہان الملک آموجود ہوئے تاں جعل ساز ڈر دے مارے بھجیا۔اور اک ہفتہ بعد جوگیاں وچوں پھڑیا آیا۔اصلی تے نقلی دا مقابلہ ہويا۔ دغاباز نے بے حیائی دیاں اکھاں بہت چمکائیںمگر جھوٹھ دے پیر کتھے؟۔اس برہان دا دعویٰ بے برہان نکلیا۔آخر اقرار کيتا کہ فلان دکنی دا بیٹا ہاں،حکیم الملک اس دا خطاب سی۔ بی بی خونزہ ہمایوں برہان الملک دی ماں نے مینوں بیٹا کر ليا سی۔
اب اوتھے دی سنو نظام الملک دا حال روز بروز ابتر ہُندا جاندا سی۔ تے امراء دی سرکشی تے سر زوری آپس وچ تلواراں چلا رہی سی۔ اس کشا کشی دی خبراں سن کر ۹۹۳ء وچ اکبر نے خان اعظم نوں سپہ سالار کر کے فوج بھیجی تے برہان نوں وی نال کيتا۔لیکن اوہ ناکام رہیا۔فیر چند روز بعد نظام الملک دی بد نظمی اس حدکو پہنچی کہ اس دا بیٹا قید سی امراء دے اک فرقہ نے اسنوں کڈ کے تخت نشینی اُتے آمادہ کيتا۔وہ لڑکا تیرہ،چودہ برس دی عمر۔نمک حراماں نے جو سرشوری دا تیزاب اس اُتے ڈالیا۔ اوہ بہت تیز پيا ،باپ دے بیماری دے سبب توں فقط دناں تے راتاں دا مہمان تھا۔ناخلف بیٹا اس دے مرنے تک وی صبر نہ کرسکا ۔حمام وچ قید کيتا اورحکم دتا کہ سب دروازے تے روشن دان بند کردو ۔اگ جلاؤ تے گرم پانی ڈالو۔چندساعت وچ اس دی زندگی دا بلبلہ بیٹھ گیا۔ ۲۶ سال کئی مہینے سلطنت کرکے ۹۹۶ء وچ خاتمہ ہويا۔
حسین نظام الملک
[سودھو]یہ لڑکا امرائے کہن سال دے ہتھ وچ کپڑے دی گڑیا سی ۔جو چاہندے سن ،سوکردے سن ۔ اوہ بازاراں وچ تے باغاں وچ اپنے اسيں عمر یاراں دے نال سیر کردا۔ دومہینے تن دن وچ اس دا وی فیصلہ کيتا۔شہر تے قلعہ وچ قتل عام ہوئے ۔امراء اس طرح مارے گئے جس طرح آندھی وچ آم گردے نيں۔مرزا محمد تقی نظیری کہ امیر تے شاعر بے نظیر سن ۔اسی فتنہ شہر آشوب وچ مارے گئے۔
=اسمعیل نظام الملک
[سودھو]برہان الملک تاں اکبر دے دربارماں حاضر سن ۔ان دے دوبیٹے اسمعیل تے ابراہیم چچا دے پاس قید سن ۔جدوں امراء نے اپنے آقا دا گھر صاف کردتا تاں اسمعیل نوں قید توں کڈ کے تخت اُتے بٹھایا،لیکن فقط نمونے دے لئی سامنے رکھیا۔ حکومت آپ کردے سن ۔شہر وچ قتل عامکیتے۔خاص وعام دے گھر لٹے۔جو جو انسان آنکھوںماں کھٹکتے سن ،اور کسی موقعہ اُتے انہاں دے سرہلانے دا خیال سی ۔انہاں نوں خاک وچ دبا دتا جو صاحب قوت امیر سن ۔ان کامذہب مہدوی سی۔ اسمعیل خود لڑکا سی۔ انہاں نے مہدوی کرلیا۔اور مسجدےآں وچ مہدویہ فرقےآں دے خطبے جاری ہونے لگے۔مہدوی مذہب دے لوگوںکا زور شور پہلے ہی دیکھ چکے سن ۔ انہاں نے سب نوں دبا لیا ، غریب مذہب دے لوک شہر چھڈ چھوڑکر نکل گئے ،یا اپنے گھراں وچ چھپ کر بیٹھ گئے
دربار اکبر ی دی روداد سنو کہ جدوں برہان الملک ۹۹۱ھ وچ آیا تاں اول تن صدی دا منصب دے کے جاگیر عطا کيتی،اور ترقیاں دے کرہزاری تک پہنچایا،۹۹۳ھجری وچ مالوہ وچ بھیج دتا۔اور خان اعظم نوں لشکر سلطانی دے نال مہم دکن اُتے بھیجیا،اس وچ اسنوں وی نال کيتا کہ بھائی توں اپنا حق حاصل کرے۔ اس وقت طالع یاور نہ سن ،ناکام پھرا ،چند روز بعد اکبر نے صادق محمد خان نوں مہم بنگش اُتے بھیجیا، برہان الملک نوں اس دے نال کيتا ۔اور اوتھے اسنوں جاگیر ملی ،جب ۹۹۸ء وچ خبر آئی کہ اسمعیل برہان الملک دا بیٹا تخت نشین ہويا اے تے احمد نگر وچ فیر بغاوت ہوئی تے ملک درہم برہم ہوئے رہیا اے تاں بادشاہ نے برہان الملک نوں بلايا تے کہیا کہ حق تواڈا اے ،جاؤ تے قبضہ کرو ۔جو کچھ خزانہ تے فوج درکار ہوئے نال لو۔اس نے کہاکہ امرائے جغتائی تے فوج حضور نوں دیکھ کے اہل دکن گھبراواں گے۔اس لئی امراء تے فوج دا جانا مناسب نئيں اے۔ وچ حکمت عملی توں کم لاں گا ایہ تجویز سب نوں پسند آئی۔امرائے مالوہ،اور سرحد ودکن دے ناں فرمان جاری ہوئے کہ جدوں ضرورت ہوئے سامان شائسۃ توں فوری مدد کرن۔راجہ علی خان تے راجہ خان دیش دے ناں فرمان گیا کہ برہان الملک مدت توں اس درگاہ دی پناہ وچ اے ۔ایسا انتظام کرو کہ نظام الملک ہوئے کے اپنے وطن نوں پہنچ جاواں۔غرض برہان الملک نوں بہت ساریاں نصحیتاں،وصیتاں تے فرمائش فرما کر رخصت کيتا۔نصحیتاں کيتا ہاں گی ایہی کہیا ہوئے گا کہ ساڈی خدا ترسی،دریا دلی،شوق آبادانی،لوکاں دے منقوش خاطر کرنا،جتھے تک آواز پہنچے ۔اکبر ی نقارہ دی آواز تے جتھے تک ہتھ پہنچے اکبر ی سکہ پہچانیا۔
راجہ علی خان نے صدق دلی توں فرمان دی تعمیل دی ۔فوج لے کے برہان الملک دے نال روانہ ہويا۔اور ادھر ابراہیم عادل شاہ وی مدد دا بندوبست کر ليا۔اس نے اپنا لشکر سرحد اُتے بھیج دتا۔راجہ علی خان برہان الملک نوں نال لے کے گونڈوانہ دے راستے پہلے برار اُتے گیا۔اور ملک مذکور بے جنگ قبضہ وچ آگیا۔احمد نگر توں اک امیر فوج جرار لے کے آیا۔راجہ علی خان نے برہان الملک نوں پِچھے ہٹایا،اور آپ فوج لے کے مقابلہ اُتے آگیا ۔لڑائی دا خاتمہ خان دی فتح اُتے ہويا ۔امراء اک اک کرکے برہان الملک دے حضور وچ حاضر ہونے لگے۔اگے میدان صاف تھا۔ایتھے توں برہان الملک نوں احمد نگر دی طرف روانہ کيتا۔اور خود اپنی فتح گاہ وچ آکے فتح دا جشن منانے لگا۔نذر،نیاز ،ملازماں دے انعام واکرام اُتے ہزاراں روپے صرف کیتے۔ایہ معرکہ ۹۹۹ء وچ ہويا۔
برہان الملک دی قسمت نے بڑھاپے وچ یاوری کی،احمد نگر دا بادشاہ ہويا۔ مگر امراء دی سر شوری توں خاطر جمع نہ سی ۔علاوہ برہان الملک خود وی نیک نیت نہ تھا۔اس لئی جو کچھ کردا ،ناکامی دیکھدا تھا۔ابراہیم عادل شاہ توں بگاڑ کر ليا۔فوج کشی کیتی۔اس وچ شکست فاش کھادی،لکھاں دی پرت تے ڈیڑھ سوہاتھی حریفاں دے مقابل کیتے۔فوج قتل تے تباہ کروائی ۔اس سیخاص وعام دی نظر وچ بے وفا تے بے وقار ہوگیا ۔لوکاں نے چاہیا کہ فیر اسمعیل نوں تخت اُتے بٹھاواں،اسنوں خبر ہوئے گئی تے اہل سازش کوسزاواں داں ۔انہاں نوں دناں امین الدین تے شیخ فیضی اکبر دی طرف توں پیغام لے کے پہنچے ۔اس بے وفا نے دربار اکبر ی دے سارے سبق بھلا دتے۔ایہ وی ناکام فیر آئے۔
اسد خان تے فرہادخان دی سپہ سالاری توں بندرنگ اُتے فوج بھیجی کہ پرتگالیاں دا زورتوڑے۔ اوہ دونے امیر اوتھے گئے تے بزور شمشیر وتدبیر توں غنیم نوں زیر کيتا۔ سو پرتگالی تے دوسو دوغلے قتل ہوئے۔اور باقی جلا وطنی دے باد بان چڑھا رہے سن کہ برہان الملک کوبڑھاپے وچ جوانی دا شوق ہويا۔اور لوکاں دے ننگ تے ناموس وچ بدنیندی دی اگ لگانے لگا۔کسی توں سنیا کہ فرہاد خان دی بی بی وڈی حسین اے ۔اسنوں محل وچ بلايا تے اپنی بد نیندی دی خاک اس دے پاک دامن وچ پائی۔اِنّی وڈی گل تے وڈے آدمیاں دی بات۔چھپے کتھے۔جدوں فرہاد خان نوں خبر ہوئی تاں جل کے خاک ہوئے گیا ۔اور سب اہل فوج دے دل بیزار ہوگئے ۔فرہاد دشمن دے نال جا کے شامل ہوئے گیا۔دشمن جو زیر ہوئے چکيا تھا۔زبر ہوئے گیا۔ بڈھا برہان بوالہواسی دی دواواں کھا کھا کرایسی پیچ در پیچ بیماریاں وچ مبتلا ہويا کہ نہ کسی حکیم دی عقل کم کردی سی۔اور نہ ہی کوئی نسخہ کار گر ہُندا تھا۔جدوں مزاج کرسی اعتدال توں گر پيا تاں ابراہیم نوں قید توں کڈ کے تخت اُتے بٹھا دتا۔ امرا ء دلاں وچ پھوٹے ہوئے سن ۔ انہاں نے اسمعیل نوں باغی کرکے لڑیا دتا۔ برہان الملک نے بمشکل بیماری توں اِنّی اجازت لی کہ بمشکل سنگھاسن اُتے بیٹھ کرمیدان جنگ تک آیا۔ ناخلف بیٹا باپ دے مقابلے وچ کامیاب کيتا ہُندا،ملک تباہ ،نمک پروردہ لشکر تباہ،دولت برباد ۔غرض دونے نقصان اک ہی گھر اُتے پڑ رہے سن ۔ابراہیم عادل شاہ دا بھائی اس توں باغی ہوئے کے سرحد اُتے آیا۔انہاں نے اس دی مدد اُتے کمر بنھی،وہ قضائے الہیٰ توں مر گیا۔ ابراہیم عادل شاہ آتش غضب توں بھڑک اٹھا۔فوج لڑائی نوں بھیجی،انہاں نے مقابلے وچ اپنے امراء نوں فوج دے کے بھیجیا۔ یہاںبھی شکست نصیب ہوئی۔ایہی حالات دیکھ کے اکبر نے مراد نوں شاہ مراد بنا دتا۔ تے امراء نوں نال کر کے مالوہ وگجرات بھیج دتا۔ کہ جس وقت موقع پائے،اس طرف لشکر کے نشان لہرائے۔خلاصہ ایہ کہ ۱۰۰۳ھ وچ برہان الملک مر گیا۔نور الدین ظہوری نے ساقی نامہ انہاں دے ناں اُتے لکھیا اے۔
ابراہیم برہان الملک
[سودھو]ابراہیم برہان الملک نوں باپ نے اپنے سامنے تخت اُتے بٹھا دتا سی ۔اس نے اسمعیل بھائی نوں اَنھّا کرکے قید خانہ وچ بٹھا دتا ۔امراء اپنے اپنے گروہ بنھ کر باہم چھری کٹار ہونے لگے۔ابراہیم عیش وعشرت دی شراب توں نمرود ہوگیا۔ایہ حال دیکھ کے ابراہیم عادل شاہ نے خیال کيتا۔کہ اکبر بادشاہ مدت توں اس ملک اُتے نظر رکھدا اے ۔اور امراء اس دی سرحداں اُتے فوجاں لئی پئے نيں۔شاہزادہ مراد کود مالوہ وچ آن بیٹھیا اے ،اب اوہ احمد نگر کونہ چھڈے گا۔اور ایداں دے بادشاہ جلیل القدر توں سرحد مل گئی،تو اپنے ملک دے لئی وی خطرہ اے۔ اس لئی ایہ دیوار وچکار قائم رہے تاں بہتر اے ۔اور ایہ زیادہ تربہتر اے کہ اس دی حفاظت وی اپنے طور اُتے رہے۔غرض مصالح چند در چند مد نظر رکھے۔ تے امرائے باتدبیر نوں فوجاں دے کے بھیجیا۔کہ دولت نظام شاہی دا انتظام کردو۔ایتھے توں ابراہیم فوج لے کے نکلیا، امرائے ہمراہی جس حالت وچ سن انہاں توں فتح دتی کیہ امید ہوئے سکدی سی۔ خلاصہ ایہ کہ میدان جنگ وچ ماریا گیا۔اور چار مہینے دے اندر تخت اُتے بیٹھ کر خاک دے اندر چلا گیا۔اور بہادر ناں اک بیٹا شیر خوار چھڈیا۔
اس وقت دربار احمد نگر وچ عجیب ہل چل مچ رہی سی ۔(۱) چاند بی بی برہان الملک دی بہن نے برہان نظام شاہ دے طفل خرد سال نوں بہادر شاہ دا خطاب دے کے تاج سر اُتے رکھیا۔ اوہ کہندی سی کہ بہادر شاہ دے ناں بادشاہی ہوئے۔ (۲) میاں منجھو وغیرہ امراء احمد شاہ ناں اک لڑکے نوں لائے،اور تخت نشین کرکے بیٹھ گئے۔کہ نظام شاہی خاندان دا پھُل اے ۔بہادر شاہ نوں قید کر دتا۔اخلاص خان حبشی نے اک گمنام لڑکا نوجوان لیا کے پیش کيتا ۔کہ ایہ نظام شاہی خاندان توں اے ۔موندی شاہ اس دا ناں اے۔ تے قومی فوج لے کے وکھ ہوئے گیا۔ابہنگ خان حبشی اک بڈھے فرتوت نوں لے آئے۔ کہ ایہ پیر کہن سال برہان شاہ اول دا بیٹا اے۔ تے ۷۰ برس دی عمر رکھدا اے ۔اور ایہ سب توں زیادہ سلطنت دے لئی زیبا اے۔ انہاں فریقاں وچوں کدی کوئی غالب ہوجاندا تھا،کدی کوئی۔میا ں منجھو وغیرہ امراء جو قلعہ وچ احمد شاہ نوں لئی بیٹھے سن ،وہ محصور ہوگئے،اور انہاں نے گھبرا کر شہزادہ مراد کوعر ضی۔اور امرائے اکبر ی نوں خطوط لکھے کہ آپ تشریف لیائے تے ملک اُتے قبضہ فرماواں۔ہم اطاعت نوں حاضر نيں ۔لشکر اکبر شاہی دے سپہ سالار عبد الرحیم خان خا نان سن ۔ شاہزادہ مراد نوں لے کے احمد نگر دے گرد آن پئے۔
چاند بی بی
[سودھو]برہان الملک دی بہن سی ،نہایت عفیفہ،پاک دامن ،دانش مند، باتدبیر،عالی ہمت، دریا دل ايسے واسطے نادرۃ الزمانی اس دا خطاب سی۔ علی عادل شاہ بادشاہ بیجا پور توں منسوب سی۔ علی عادل شاہ، ابراہیم عادل شاہ دا وڈا بھائی سی۔ اوہ مر گیا تاں ابراہیم عادل شاہ بادشاہ ہويا۔ بیگم مذکور نے جدوں دیکھیا کہ خاندان بر باد ہويا تے خاندانی سلطنت گھر توں جاندی رہی۔ تاں امراء نوں جمع کيتا۔سب کوفہمائش کیتی۔آپس دے نفاق دا انجام دکھایا،اور جدوں لشکر اکبر ی آیا تاں وڈی ہمت تے حوصلے توں اس دا مقابلہ کيتا۔ابراہیم عادل شاہ نوں کہ ازروئے قرابت اس دا حقیقی دیور تھا۔اک مراسلت روانہ کيتی۔اس نے سہیل خان خواجہ سرا نوں کہ نہایت بہادر تے باتدبیر امیر سی ۔ ۲۵ ہزار فوج دے کے روانہ کيتا۔ تے فرمناروایان دکن نے وی فوجاں روانہ کرنے دا بندوبست کيتا۔کہ سب نوں اپنے اپنے انجام نظر آنے لگے سن ۔بیگم مذکور نے قلعہ دی حفاظت وچ اوہ ہمت عالی ظاہر کیتی کہ امرائے جنگ آزمودہ کہ جو رستمی دعوے رکھدے سن ۔سب دی گردناں خم ہوئے گئياں۔محاسن سلطانی دے اوصاف توں آراستہ دیکھ کے خاص وعام نے سلطان دا تاج اس دے سر اُتے رکھیا ۔وہ چاند بی بی سلطان مشہور ہوئے گئی۔اور جدوں اکبر ی فوج نے احمد نگر فتح کيتا تاں مرگئی۔تعجب ایہ کہ کسی نوں تحقیق نہ ہويا کہ کس طرح مر گئی۔
پیر روشنائی
[سودھو]ملا صاحب۹۹۴ھ دے واقعات وچ لکھدے نيں،اج توں پچیس برس پہلے اک ہندوستان ی سپاہی پیشہ آدمی نے اپنے لئے پیر روشنائی خطاب تجویز کيتا۔اور افغاناں وچ جا کے بوہت سارے احمقاں نوں مرید کرلیا۔اپنی بے دینی تے بد مذہبی کورونق دی۔اور اک کتاب تصنیف کرکے اس کانام خیر البیان رکھیا۔اس وچ اپنے عقائد فاسدہ نوں ترتیب دتا ۔وہ تاں چند روز وچ سر دے بل اپنے ٹھکانے پہنچیا۔اک چودہ سالہ لڑکا جلالہ ناں چھڈ گیا۔ ۹۸۹ ء وچ جدوں کہ اکبر کابل توں آندا تھا۔جلالہ ملازمت وچ حاضر ہوئے کے مرحمت شاہنشاہی توں مقرر ہويا۔
شقاوت ذاتیاور مورثی لڑکے دی پیدائش وچ سی۔اور خود وی پیدا دی سی۔ اس لئی کچھ عرصہ بعد بھج گیا۔انہاں افغاناں وچ جا کے فیر رہزنی شروع کر دتی۔اور جم غفیر نوں اپنے نال متفق کر کے ہندوستان تے کابل دا راستہ بند کر دتا۔ ع
جے بیضہ زاغ ظلمت سرشت
نہی زیر طاؤس باغ بہشت
بہنگام آن بیضہ پروردنش
زانجیر جنت دہی از زنش
دہی آبشاز چشمہ ء سلسبیل
دران بیضہ گردم ،مد جبرئیل
شود عاقبت بیضہ ء زاغ زاغ
کشد رنج بیہودہ طاؤس باغ
(ملا صاحب کہندے نيں) فرقہ روشنائی (جنگل دی کھادی) کہ حقیقت وچ عین تاریکی سی۔ تے اسيں اپنی کتاب وچ انہاں نوں فرقہ تاریکی ہی لکھياں گے۔اس کیتدارک دے لئی بادشاہ نے مان کابل نوں سنگھ دی جاگیر کر کے صوبہ دار کابل کيتا ۔تاکہ انہاں سر شوراں نوں تنبیہ کرے۔اسمعیل قلی خان،حسین قلی خان،خان جہان دے بھائی تے رائے سنگھ درباری نوں بلوچاں وچ بھیجیا۔اور سعید خان گکھر تے بیر بر تے شیخ فیضی تے فتح اللہ شربتی نوں تے امراء دے نال زین خان دی کمک دے لئی بھیجیا۔کہ لشکر لے کے گیا ہويا سی ۔فیر حکیم ابوالفتح تے جماعت امراء نوں روانہ کيتا۔اس لڑائی دا انجام لشکر بادشاہی دی تباہی اُتے ہويا۔ (دیکھو بیر بر دا حال)۔بادشاہ نوں وڈا رنج ہويا ۔ٹوڈرمل کوسپاہ کثیر دے نال روانہ کيتا۔راجہ نے بڑ یہوشیاری توں تے تدبیر توں اس مہم دا سر انجام کيتا۔بندوبست دے نال پہاڑاں وچ داخل ہويا۔تھاں تھاں قلعے بنواندا گیا۔اور ملک مذکور نوں تاخت وتاراج کردا ہويا اس طرح اگے ودھیا کہ غنیماں نوں کھیتی دے سنبھالنے دی وی فرصت نہ دتی ۔اور افغان تنگ ہوئے کے پریشان ہوئے گئے۔
(۱۵۸۵ء) ۹۹۴ھجری) گرمی دے موسم وچ راجہ مان سنگھ وی فوج لے کے چڑھا۔درہ خیبر دے نواح وچ سخت لڑائی ہوئی۔فرقہ مذکورہ دے ہزاراں آدمی مارے گئے ۔بوہت سارے قید ہوئے۔اسمعیل قلی خان جہلم توں فوج لے کے پہنچیا،جلالہ بنگش دی طرف بھج گیا۔عبد المطلب خان سید بارہیا اس دے تعاقب وچ گیا ۔اوتھے جلالہ نے فیر فوج جمع کرلئی ۔اور اک خون ریز لڑائی ہوئی تے جلالہ فیر بھج گیا۔چند روز پہاڑاں وچ ماریا ماریا پھرا ۔بدخشاں توں فیر عبد اللہ خان ازبک دے پاس پہنچیا۔ مگر ایہ کدوں ممکن سی کہ اوہ اس دی مدد کرے ۔اور اِنّے دوردراز فاصلے توں اکبر جداں بادشاہ دے خلاف فوج بھیجے ۔جلالہ توران توں ۱۰۰۱ء وچ ناکام پھرا۔فیر آکے ملک وچ رہزنی دے عمل توں خلل انداز ہويا۔کابل وہندوستان کاراستہ بند کردتا ۔بادشاہ نے آصف خان (مرزا جعفر قزوینی) نوں سپہ سالار کرکے فوج روانہ کيتی۔ اوہ بھج گیا۔ اس دا بھائی واجد علی تے اہل وعیال وخویش واقارب کہ تقریبا ۴۰۰ آدمی گرفتا رہوئے۔تقریبا ویہہ برس تک ايسے دا فساد جاری رہیا۔اور اس عرصہ وچ امرائے بادشاہی نے اس دے فرقہ نوں کدرے دم نہ لینے دتا۔زراعت دی وی مہلت نہ سی۔کھانے پینے دی قلت تے ضروریات دے نہ ملنے توں افغان تنگ ہوئے گئے۔اور جلالہ وی ڈانو ڈول پھردا رہیا۔ باوجود اس دے ۱۶۰۰ء وچ غزنی اُتے قبضہ کرلیا۔ تے ایہی جلالہ دا آخری جاہ وجلال سی۔ مگر چار دن دی چاندنی رہی سی کہ فیر اندھیرا ہوئے گیا۔ تے خود بھاگتا ہويا گرفتار ہوئے کے ماریا گیا۔ فرقہ روشنائی دے لوک مدت تک اس دے ناں دے چراغ جلاندے رہے۔ ہن وی کوہستان مذکور وچ جو وہابی نيں۔انہاں نوں سنت وجماعت ملیا ناراض ہوئے کے فرقہ روشنائی دا بقیہ کہندے نيں۔
تروی بیگ خان ترکستانی
[سودھو]اس امیر دا حال تھاں تھاں حالات دربار مسلسل وچ اے ۔اس مقام اُتے جو کچھ ماثر الامرا وچ لکھیا اے ۔اس دا ترجمہ لکھدا ہون۔ اوہ ہمایوں بادشاہ دی خدمت وچ امارت کردا تھا۔ملک گجرات دی فتح دے بعد چانپا نیر دا علاقہ اسنوں سپرد ہويا۔جدوں مرزا عسکری نوں گجرات دا ملک ملیا تے سلطان بہادر نیاسنوں شکست دتی تاں اوہ بدنیت بادشاہی دے لالچ وچ آگرہ دی طرف آیا۔سلطان بہادر دریائے مہندائی اتر کرچانپا نیر اُتے آیا۔ باوجودیکہ قلعہ ایسا مستحکم تے غلہ دا ذخیرہ بھریا ہويا۔ سامان جنگ کافی ووافی۔تردی بیگ ہمت دے سر اُتے خاک ڈال کر بھجیا،اور ہمایوں دے پاس پہنچیا۔
عالم خدمت گزاری وچ جوہر اخلاص توں بہتر کوئی متاع نئيں۔وہ باوجود ملازمت قدیمی تے اعتبار بادشاہی دے اس دولت توں تہی دست سی۔ مصیبت دے وقت جس گل کوحقیقت پرست تے وفادار لوک باعث ننگ وعار سمجھدے نيں۔ بلکہ عام آدمی وی آئین نمک خواری وچ اپنے دامن اُتے داغ سمجھدے نيں۔ اوہ بے شرمی تے بے حیائی توں گورارا کردا سی۔ ہمایوں ریگستان سندھ توں جودھ پور دی طرف گیا سی۔ تے راستہ وچ خاص اس دی سواری دا گھوڑا نہ رہیا تھا۔اس توں منگیا تے اس نے نہ دتا۔ آخر ندیم کوکہ نے اپنی بڑھیا ماں نوں گھوڑے توں اتار کر اک بار برداری دے اونٹھ اُتے بٹھا دتا۔اور اوہ گھوڑا بادشاہ نوں دتا۔
فیر امر کوٹ وچ آکے جدوں بادشاہ دی ٹوٹی پھوٹی فوج دی بد حالی شدت توں گزر گئی تاں جو مال بادشاہ دی بدولت جمع کيتا سی۔ باوجودیکہ بادشاہ نے منگیا سی اس نے نہ دتا، آخر ہمایوں نے رائے پرشاد اوتھے دے حاکم دی مدد لے کے اس توں تے بعض امیراں توں دبا کے لیا۔ مگر اس قدر کہ اہل ضرورت دی کاروائی نوں کافی ہويا۔
جب ایران نوں چلنے لگے تاں ایہ اپنے رفقا تے ملازماں سمیت وکھ ہوئے گیا۔اورمرزا عسکری توں مل گیا۔مرزا نے اک اک نوں اپنے رفیقاں دے حوالہ کيتا۔اور مال دے لالچ توں سب نوں قندھار لے گیا۔بہتاں نوں شکنجہ وچ ڈال کر ماریا،بہتاں نوں قتل کيتا۔ تے تردی بیگ خان توں مبالغ خطیر وصول کیتے۔
جب ہمایوں ایران توں پھرا تاں ایہ ندامت تے شرم ساری دی چادر وچ منہ لپیٹ کر حاضر ہوئے۔فیر ايسے رتبہ امارت اُتے معزز ہوئے۔ ۹۵۵ھجری وچ انہاں نوں الخ بیگ ولد مرزا سلطان دے مرنے توں انہاں نوں زمین دار دا حاکم کر دتا۔ہندوستان دی مہم وچ اچھی خدمتاں کيتياں تے میوات دی جاگیر پائی۔
۹۶۳ھجری وچ جدوں ہمایوں نے عالم فنا توں انتقال کيتا،تو ایہ امیر الامرائی دے سودے دل وچ کر رہے سن ۔ انہاں نے دربار کاانتظام کرکے اکبر دا خطبہ پڑھیا۔اور لوازم واسباب سلطنت اکبر دے پاس روانہ کیتے کہ پنجاب وچ تھا۔اس خدمت دے صلہ وچ دربار توں پنج ہزاری منصب عطا ہويا۔اس نے امراء نوں جو دہلی وچ موجود سن ۔ رفاقت وچ لیا تے ملک دا بندوبست کرنے لگا۔ حاجی خان عدلی دا رشید خادم نار نول وچ حاکم سی۔ اوہ ادھر ادھر ہتھ ماردا رہیا تھا۔تردی بیگ اس اُتے فوج لے کے پہنچیا تے شکست دے کے بھگا دتا ،بلکہ میوات تک ماردا چلا گیا۔اور اکثر سرکشاں دی گردناں رگڑ کر فیر دہلی وچ آیا۔ ايسے عرصہ وچ ہیمو بقال آیا۔اس دا حال وکھ لکھیا گیا اے۔ دیکھو اکبر وبیرم خان دے حالات ۱؎
تورہ چنگیزی
[سودھو]ترکاں دا تورہ (قانون شاہی سی) کہ جس عورت اُتے بادشاہ خواہش توں نظر کرے اوہ ،شوہر اُتے حرام ہوئے جاندی سی۔اس قومی تے ملکی رسم نوں اسلام وی نہ توڑ سکا۔چنانچہ ابوسعید مرزا تے امیر چوپان دا معاملہ تاریخاں وچ مذکور اے ۔سلاطین ترک وچ بادشاہ توں عورتاں پردہ نئيں کردیاں سن۔ تے حق ایہ اے کہ بادشاہ وی اکثر نیک ہی ہُندے سن ۔اور جتھے کچھ تعلق واقع ہُندا تھا۔تو فحش دے طور اُتے نہ ہُندا تھا۔بلکہ نکاح دا لباس پہن کر ہُندا تھا۔اس دے خاوند نوں جاگیر منصب،زرومال دے کے راضی کردے سن ۔خدا دی خدائی کھلی اے ۔وہ وی کدرے اپنا گھر بسا لیندا تھا۔اج توں پندرہ ،سولہ برس پہلے تک ميں نے خود دیکھیا اے کہ تورہ چنگیزی دا اثر باقی چلا آندا تھا۔بخارا دے بادشاہان موجودہ نے پیری دی برکت توں میری پائی سی۔لوک انہاں دا وڈا ادب کردے سن ،جس طرح ہندوستان وچ جہان پناہ تے جناب عالی توں بادشاہ مراد رکھدے نيں۔اوتھے حضرت تے امیر المومنین کہیا کردے سن ۔اور اس توں بادشاہ مراد لیندے سن ۔وہ وی جس عورت اُتے خواہش ظاہر کردے سن ۔اس دا وارث اسنوں آراستہ کر کے حاضر کر دیندا تھا۔پسند آندی تاں حرم سرا وچ رہندی،ورنہ رخصت ہوئے جاندی۔اور جدوں تک زندہ رہندی ،ہم چشماں وچ فخر کردی کہ مینوں ایہ برکت حاصل ہوئی اے۔ روس دی عمل داری نے رنگ بدل دتا۔اب کچھ تے ہی عالم اے ۔۔۔ ؎
کوئی عاشق نظر نئيں آندا
ٹوپی والےآں نے قتل عام کيتا۔
میرے دوستو خوب سمجھ لو کہ جس طرح انسان دی طبیعت دے لئی بعض چیزیںموافق تے بعض ناموافق نيںکہ کدی بیمار تے کدی ہلاک کر دیندی نيں۔اس طرح سلطنت دا وی مزاج اے ۔اور بہت نازک مزاج اے ۔ایسی گلاں اس دے لئی موافق نئيں۔ سلطان مرحوم عبد العزیز خاں مرحوم دا انجام سب نوں معلوم اے۔ اس دا کیہ سبب سی؟۔ سبب ظاہر اے کہ دیکھ لو کہ مرنے دے بعد شبستان دولت توں اک ہزار کشتی بیگمات تے ابال حرم دی بھری ہوئی نکل کے گئی سی۔
جے دریافتی بردانشت بوس
جے غافل شد اے افسوس ،افسوس
چتوڑ دی فتح
قلعہ چتوڑ،رانا اودے پور دے ماتحت سی۔ ۹۷۵ھجری وچ اکبر خود قلعہ مذکور اُتے لشکر لے کے گیا۔اور قلعہ دا محاصرہ کيتا۔ ایہ قلعہ اگرچہ پہلے وی دودفعہ سلاطین اسلام دے قبضہ وچ آچکيا تھا۔مگر میواڑ دے راجپوت اسنوں اپنے راج کامبارک تے مقدس مقام سمجھدے سن ۔
۱؎ دیکھو صفحہ ۱۶۷۔
اور غیر دے قبضہ وچ نہ دیکھدے سن ۔وہ آبادیاں توں وکھ اک پہاڑی اُتے واقع سی۔ تے اوہ ۱؎ زمین توں اک کوس اُچی سی۔ جنہاں دناں ابراہیم مرزا وغیرہ نے مالوہ وچ خاک اڑائی ہوئی سی۔جن دناں ابراہیم مرزا وغیرہ نے بغاوت دی خاک اڑائی ہوئی سی۔اکبر نے اس سمت توسن ہمت دی باگ اٹھائی ہوئی سی۔دھول پورہ دی منزل وچ لشکر پيا تھا۔بادشاہ نے کہیا کہ تمام راجہ ہندوستان دی ملازمت وچ آئے۔اک رانائے میواڑ اے کہ نئيں آندا۔ پہلے اس کاا ستیصال کرنا چاہیئے۔مالوہ نوں فیر دیکھیا جائے گا۔
رانا اودے سنگھ دا بیٹا سکٹ سنگھ ناں باپ توں خفا ہوئے کے آیا تھا۔اور رکاب وچ حاضر سی۔ اس توں کہیا کہ سکٹ دیکھو تسيں اس مہم وچ کِداں دی خدمتاں بجا لاندے ہو؟۔اس نے بولی توں بہت کچھ اقرار کیتے۔مگر فرصت پاکر لشکرسے بھجیا تے باپ نوں جا کے اس حال دی خبر دتی کہ قلعہ تن کوس لمبا تے آدھ کوس چوڑا تھا۔قدرتی چشمے اس دے اندر جاری سن ۔اور میواڑ دا علاقہ سی جو انجام کوادیپور ہوئے گیا۔ سامان کھانے پینے تے لڑائی دا اس قدر سی کہ مدتاں وچ وی ختم نہ ہُندا۔بادشاہی فوجاں نے دائرہ دی طرح قلعہ گھیر لیا۔ محاصرہ تنگ سی۔ آمد ورفت بند کر دتی گئی سی۔بہادر ہر روز حملے کردے سن ۔ زخمی ہُندے سن ۔ مارے جاندے سن ۔فائدہ کچھ نہ ہُندا سی۔ صلاح ہوئی کہ سرنگاں لگاؤ تے برج اڑا کر قلعہ وچ گھس جاؤ۔طرفین تقسیم ہوئیاں اورتجربہ کار تے عرق ریز امیراں دے اہتمام وچ کم جاری ہويا۔سنگتراش ،معمار، بیلدار مزدور ہزاراں لگے ہوئے سن ۔اور چوہاں دی طرح اندر ہی اندر زمین دے تھلے چلے جاندے سن ۔سونا چاندی خاک دی طرح اڑدا تھا۔قلعہ توں توپاں دا آنا دشوار سی۔ اوتھے توپاں تیار ہوئیاں۔۲۰ سیر دا گولہ کھادیاں سن۔ایہ گلاں قلعہ والےآں دے وہم وگمان وچ وی نہ سن۔دیکھ کے گھبرائے تے پیغام بھیجیا کہ خراج ہر سالہ حضور وچ ادا کرن گے۔خطا معاف ہوئے۔ ارکان دولت دی صلاح ہوئی۔مگر اکبر نے کہیا کہ رانا خود آکے حاضر ہوئے۔ اکبر نے پہلی سرنگ خود اپنے اہتمام وچ رکھی سی۔ دوسری راجہ ٹوڈر مل تے قاسم خان میر بحر دے انتظام وچ سن۔وغیرہ وغیرہ۔
قلعہ والےآں نے وی دیکھ لیا کہ وقت ایہی اے کہ جے سرنگاں تمام ہوئے گئياں تاں کم تمام اے ۔انہاں نے وی فصیلاں اُتے آکے گولیاں دی بوچھاڑ کر دتی۔اور توپچیاں نے برجاں توں اگ برسانا شروع کر دتی۔ادہر امراء تاں درکنار خود بادشاہ اک اک مورچہ تے دمدمہ اُتے دوڑے پھردے سن ۔
ساباط ایسی چوڑی سی۔
۱؎ ماثر الامرا وچ لکھیا اے کہ کوہ مذکور اک ایداں دے میدان سطح وچ واقع ہويا اے کہ جس دے گرد بلندی وپستی نوں راہ نئيں۔کوہ مذکور دا دور تھلے نوں چھ کوس اے ۔جس بلندی اُتے دیوار قلعہ اے ۔وہ زمین توں تن کوس بلنداے۔ تے علاوہ تالاباں تے سنگاں حوضاں دے کہ برسات توں بھردے نيں،اُتے اک چشمہ وی جاری اے۔ ساباط ۲؎ دی صورت ایہ اے کہ اک ایداں دے موقع دا مقام دیکھدے نيں کہ جتھے گولہ نئيں پہنچ سکدا۔اوتھے توں کچھ زمین کھودتے نيں،اور دونے طرف تختاں تے لکڑیاں دی دیواراں اٹھاندے ہوئے قلعہ دی طرف بڑھاندے چلے جاندے نيں۔اس دا رخ ایسا دیکھ لیندے نيں کہ قلعہ توں گولی آئے۔تو انہاں دیواراں اُتے منہ توڑ صدمہ نہ پہنچائے۔اگے بڑھدے جاندے نيں تے اُتے توں چھت پاٹتے جاندے نيں۔اور اس چھتہ نوں دیوار قلعہ تک پہنچیا دیندے نيں۔اوتھے توں کسی برج دی بنیاد خالی کر کے بارود توں اڑا دیندے نيں۔۔۔
کہ دسہزار سوار بفراغت اندر ہی چلے جاندے سن ۔بلند ایسی کہ فیل سوار نیزہ دار اوٹ وچ چلا جائے،تو قلعہ والےآں نوں خبر نہ ہُندی سی۔اور جان بازاں دا ایہ عالم سی کہ بھینساں تے بیلاں دی کھالاں دی اوٹ بنا لی سی۔ڈھالاں منہ اُتے لیندے سن تے کم کیتے جاندے سن ۔مردے سن، گردے سن، آدمیاں دے لاشے اِٹ،پتھراں دی جگہ چندے چلے جاندے سن ۔مگر اگے بڑھدے چلے جاندے سن ۔قلعے والے اگ برسا رہے سن ۔ہزار گیارہ سوآدمی ہر روز توپاں دا لقمہ ہُندے سن ۔حکم سی کہ جو اک ٹوکری مٹی دی ڈالے۔دامن بھر کر روپیہ دے دو۔ سونا چاندی خاک دی طرح اڑدا سی۔
ہر چند کہ اہل قلعہ دی آتش بازی نے دلاور حملہ آوراں دے نیست ونابود کرنے وچ کسر نہ رکھی سی۔مگر حملہ آوراں دا وی اوہ تاندا بندھا سی کہ جس دے دونے سرے ازل وابد توں ملے ہوئے سن ۔لڑائی دا میدان کيتا سی۔ میدان رست وخیز سی۔ جتھے جے سوگردے سن تاں ہزار اٹھدے سن ۔توپاں دے ڈھلنے نے رہی سہی امیداں نوں وی خاک وچ ملیا دتا تھا۔اور ملیا میٹ کر دتا سی۔
اسی حال وچ سرنگاں وی تے مورچے تے دمدے وی برابر بڑھدے چلے جاندے کہ دو سرنگاں پاس پاس قلعہ دی دیوار تک جا پہنچاں۔ برج تے دیوار دی بنیاد خالی کرکے اک وچ ۱۲۰ من تے دوسرے وچ ۲۰۰ من باروت بھری،دو فتیلاں نوں اگ دکھادی،بہادراں دا انتخاب کرکے تیار کھڑا کيتا۔ کہ برج دے اڑدے ہی حملہ کرن تے قلعہ وچ جا پڑاں۔
پہلے اک سرنگ اڑی تے سامنے دا برج اڑا،قلعہ دے محافظ جو اس اُتے کھڑے سن ،سب اڑ گئے،اگرچہ زمین ہل گئی تے ہويا اندھیر ہوئے گئی،اور گڑ گڑاہٹ دے صدماں توں دل سیناں وچ ہل گئے ۔مگر بہادر جو کمر بستہ گھات وچ کھڑے سن ۔بے تحاشا دوڑ پئے تے گڑ گڑاہٹ وچ تے پیش قدمی دے ولو لو ں وچ سردار تے سپاہی کوئی نہ سمجھیا۔کہ حالے دوسری سرنگ باقی اے ۔اس وقت غوغائے قیامت دا نمونہ آشکار ہويا۔ کہ شور محشر وی گرد ہوئے گیا۔ہندو ،مسلمان یکساں دہائی دیندے سن ۔آدمی پتھر، چیلاں تے کوواں دی طرح ہويا وچ اڑدے نظر آندے سن ۔
تین۔ چار کوس اُتے جا گرے۔ہتھ مشرق وچ گرا ،پیر مغرب وچ ۔پنجاہ پنجاہ کوس توں زیادہ اس صدمہ دا اثر پہنچیا۔پانسو نامی تے ناں ور جوان جاناں توں گئے۔کہ بادشاہ شناس بہادر سن ۔اوراں دا کیہ ٹھکانہ۔ہندو تے مسلمان سو،سو،اور دو دو سو من پتھراں دے تھلے دب کر رہ گئے۔
اول دونے برجاں نوں سامنے رکھ دے اک سرنگ کھودنی شروع دی سی۔ تھوڑی دور جا کراگے اس دی دو شاخاں کيتياں۔اک اک نوں اک اک بر ج دی طرف لے گئے۔ اس وچ کم دی تے باروت دی کفایت سمجھدے سن ۔ تے ایہ وی خیال سی کہ اک جگہ توں دوناں نوں اگ پہنچ جائے گی۔اکبر نے جدوں ہی کہیا سی کہ ایسا نہ ہوئے کہ اک برج پہلے گرے،دوسرے وچ دیر لگے۔ اس وقت اہل تدبیر نے زبانی گلاں توں اپنی تجویز دی ایسی خوش نما تصویر دکھادی سی کہ اوہی مصلحت اچھی معلوم ہوئی تے انجام اوہ ہويا کہ جو نہ ہونا چاہیئے سی۔
بہر صورت ایہ وڈا وار سی کہ خالی گیا۔ اس توں غنیم دا دل ودھ گیا تے مقابلہ تے دفعیہ پروڈی ہمت توں کمر بستہ ہوئے گئے۔بہادر وی ہمت نہ ہاردے سن ۔ بلکہ حملہ ہائے مردانہ وار کیتے جاندے سن تے مردے رہندے سن ۔ساباط اُتے تے دمدماں اُتے کوٹھے ڈال لئی سن ۔ان وچ بیٹھے سن تے خاطر جمع توں نشانہ ماردے سن ۔
اک دن بادشاہ کسی دمدمہ اُتے دیوار دی آڑ وچ کھڑے گولیاں مار رہے سن کہ جلال خان قور چی(دل لگی دا مصاحب) پاس کھڑا تھا۔وہ وی دیوار دی سوراخ توں منہ لگائے قلعہ دی طرف دیکھ رہیا تھا۔فصیل اُتے توں کسی نے ایسا تاک کر نشانہ لگایا کہ اس دا سر تاں بچ گیا۔ مگر کان اڑ گیا۔اور معلوم ہويا کہ اس مورچہ توں ہمیشہ ہی ایسی گولی آندی اے۔ کوئی وڈا گل چلا سپاہی ایتھے اے ۔بادشاہ نے کہیا کہ جلال خان جے ایہ نظر آجائے تاں حالے اس توں تیرا بدلہ لاں مگر کيتا کراں کم بخت نظر نئيں آندا اے ۔اس بندوق دی نال سوراخ فصیل توں نکلی ہوئی سی،اکبر نے ايسے اُتے تاک کر گولی ماری،اور کہیا کہ بندوق دی پھڑک توں معلوم ہُندا اے کہ نشانہ کار گر ہويا اے ۔دریافت کيتا تاں معلوم ہويا کہ اسمعیل اس مورچہ دا افسر تھا۔اور حقیقت وچ وڈا نشانہ باز سی۔ کہ ماریا گیا۔
اک دن اطراف وجوانب توں ایداں دے گولے برسائے کہ دیوار قلعہ وچ شگاف ڈال دتا۔شام توں توپ وتفنگ دی اگ بر سانی شروع کر دتی۔ ادھی رات نوں دھاوا ہويا۔ اہل قلعہ نے جدوں ایہ صورت دیکھی تاں سوندے جاگتے،اٹھیا اٹھیا کر دوڑے، بوریاں سیلے ،ٹوکرے مٹی توں بھر بھر کر ڈالنے شروع کر دتے۔مردے سن، گردے سن، تے امڈتے چلی آندے سن ۔کہ دیواراں اٹھا کے رستا بند کر دیؤ، لکڑیاں ،روئی دے ڈھیر،کپڑےآں دی گٹھڑیاں لالیا کے ڈالدے تے انہاں اُتے تیل بہاندے سن ۔کہ جدوں حملہ ہوئے تاں انہاں نوں اگ دکھا کر شعلاں دی دیوار بلند کر دتیاں۔
محاصرہ چھ مہینے جاری رہیا۔اک دن بادشاہ دمدمے اُتے کھڑے بندوق لگیا رہے سن ۔سنگرام ناں بندوق ہتھ وچ سی کہ اک شخص سبز چلتہ پہنے قلعہ دے برج اُتے نظر آیا۔سرداراں دے نشان اس دے آس پاس نظر آندے سن ۔بادشاہ نے ايسے کونشانہ وچ بنھ کر بندوق ماری،دور توں معلوم نہ ہويا، مگر راجہ بھگوان داس راجہ مان سنگھ دا باپ پاس کھڑا تھا۔اس توں بادشاہ نے کہیا کہ جدوں بندوق نشانہ اُتے لگتی اے ،تو ہتھ نوں اک قسم دی لپک دیندی اے۔ تے دل نوں مزہ آندا اے ۔اس وقت مینوں اوہی کیفیت معلوم ہوئی اے۔ ضرور ايسے چلتہ پوش پرنشانہ لگیا اے۔
خان جتھے حسین قلی خان نے عرض کيتا کہ خانہ زاد ہر روز اس شخص نوں دیکھدا اے۔ کہ دن وی وچ کئی کئی دفعہ ادہر آندا اے ۔کل نہ آیا تاں سمجھاں گے ماریا گیا۔ چند قدم چلے سن کہ جو جیتار قلی دیوانہ خبر لیایا کہ برج مذکور خالی نظر آندا اے۔ سب اوتھے توں چلے گئے۔اِنّے وچ قلعہ دے محلےآں توں اگ دے شعلے اٹھے۔راجہ بھگوان داس نے عرض کيتی۔فتح مبارک، اوہ شخص خود جمیل سنگھ سردار قلعہ سی جو ماریا گیا۔اور رانیاں نے جوہر کيتا۔ایہ اگ دے شعلے اوہی نيں،راج پوتاں دی رسم عام اے کہ جدوں مہم دا خاتمہ نیڑے دیکھدے نيں تاں عود تے صندل دا ڈھیر تے بہت ساریاں لکڑیاں دا انبار تے گھی تیار رکھدے نيں۔اہل وعیال اُتے اپنے معتمد آدمی مقرر کر دیندے نيں کہ جدوں شکست دا یقین ہوئے جائے تے مرد مارے جاواں تاں عورتاں نوں وچکار ڈال کر اگ لگیا دیندے نيں۔ اس خود کشی نوں جوہر کہندے نيں۔خلاصہ ایہ کہ چار مہینے ست دن دے محاصرہ وچ قلعہ فتح ہوئے گیا۔تریخ ہوئی۔ع
دل گفت کہ بکشادبزودہی چتور
ٹاڈصاحب کہندے نيں کہ اکبر دی چھاونی دی نشانیاں حالے تک اوتھے موجود نيں۔ پنڈولی توں بسی تک کہ شاہراہ اے ، ۱۰ میل تک لشکر پيا تھا۔کئی سنگ مرمر دے مینارے نيں کہ حالے تک کھڑے نيں۔اور واقعات مذکورہ دی گواہی دیندے نيں۔اک انہاں وچوں اکبر دا دیوا کہلاندا اے۔ ہن تک جداں سی ،ویسا ہی کھڑا اے۔ ۳۰ فٹ بلند اے، بارہ فٹ مربع قاعدہ دی چوٹی دی سطح چار فٹ مربع،سر توں پیر تک سیڑھیاں نيں۔اک وڈا ساحوض اے۔ جس وچ اگ بھڑکتی رہندی اے ۔کہ رات نوں لوک راستہ بہ بھولاں۔اکبر ملک ملک دیاں گلاں تے تاریخی یادگاراں دا مجموعہ تھا۔اس دا دربار ہر ولایت دے معتبر لوک دا مجمع سی۔ ایہ سبق اہل عرب توں لیا ہوئے گا۔
جیمل تے فتانے اپنے ملک دے بچانے وچ جو ناں دکھائے۔ان دے گیت تے کبت ہن تک لوکاں دی بولی اُتے نيں۔ جدوں تک کہ کوئی راجپوت دی بڑھیا یا انہاں دے گھر دا بچہ زندہ اے۔ تب تک قائم رہن گے۔ٹاڈ صاحب کہندے نيں کہ اکبر نے دووڈے ہاتھی پتھر دے ترشوائے انہاں اُتے جیمل تے فتا دی مورتاں سوار کيتياں۔ایہ ہاتھی قلعہ آگرہ دے دروازے اُتے سونڈاں ملیا کے محراب بنائے کھڑے سن ۔لوک تھلے توں آندے جاندے سن ۔(۲) قلعہ چتوڑ وچ اک وڈا نقارہ تھا۔۸ یا دس فٹ اس دا قطر تھا۔کوساں تک اس دی آواز پہنچکی سی۔جدوں راجہ سوار ہُندا سی یا قلعہ وچ داخل ہُندا سی اس وقت بجتا سی کہ کوساں تک اس دی خبر ہوئے جاندی سی ۔دروازہ مذکورہ نوں اوتھے توں اٹھا کے اجمیر دے دروازے وچ رکھ دتا۔وڈی مائی جس نے اپنے مبارک ہتھوں توں باپا راول دی کمر وچ تلوار بنھی سی۔ تے اس دی دتا توں اوہ قلعہ چتوڑ ماریا تھا۔اس دے شوالہ دے کواڑ وی اکبر آباد لے گیا۔ تے شمشیر مذکور وی لے لی۔
آصف خاں نے چتوڑ توں ۵۰ میل چڑھ کر رام پور وی فتح کيتا سی۔ تے قلعہ انڈل وی ہتھ آگیا۔ حسین قلی خان نے اودے پور ماریا۔اس دے شمال ومغرب دی جانب وچ کونبل میر اے۔ اوہ وی بزور شمشیر لیا سی ۔باوجود اس دے اودھے سنگھ اپنی جنگل جھاڑیاں دی امان وچ نچنت پھردا رہیا۔اس دے بعد اس دا رانا پرتاب سنگھ جانشین ہويا۔ اس توں فیر کوہ کند تے کونبل میر لیا۔وہ باپ دی طرح نامراد تے بودانہ تھا۔اس نے ہمت واستقلال نوں ہتھ توں نہ دتا۔اودیپور نوں دار السلطنت ٹھہرایا تے کئی علاقے جو ہتھ توں نکل گئے سن ۔فیر چھڑالئی۔راجپوتاں وچ ایہی اک خاندان اے ۔جس نے مسلمان بادشاہاں نوں بیٹی نئيں دی۔
حاجی ابراہیم
[سودھو]سر ہند دے رہنے والے سن ،مگر وڈے جھگڑالو ملیا سن ۔مباحثاں وچ حریف دا دم بند کر دیندے سن ۔اور مغالطے دے بادشاہ سن ۔حالے ایہ گل حالے اوہ بات،حالے ایتھے حالے اوتھے، اکبر نے چاہیا کہ دستی مہر اُتے اللہ اکبر کھدوائے۔حاجی صاحب مخالفت اُتے کھڑے ہوئے گئے۔اور ایہ روکنا کچھ دین داری دی رعایت توں نہ سی۔ فقط تقریر دی زور آزمائی سی۔ پھربادشاہ دی رغبت دیکھ کے سرخ وزعفرانی رنگ دے لباس دے جواز دا فتویٰ وی دے دتا۔مگر بچ گئے۔میر سید محمد میر عادل نے عصا تاں اٹھایا تھا،لفظ کم بخت ملعون اُتے خیر گزری،بھج گئے ،ورنہ اوہ مار بیٹھے سن ۔
آخر ۹۹۵ ھ وچ احمد آباد گجرات دے صدر ہوئے کے گئے۔چند روز دے بعد دربار وچ پہنچے کہ خوب رشوتاں کھادی نيں۔مشائخ تے آئمہ توں ہزاراں روپیہ لیا اے ۔جس نے نئيں دتا۔ اس دی مدد معاش وچوں وضع کر ليا۔اور جوروواں توں گھر بھر لیا۔انہاں نوں وی خبر لگ گئی چاہندے سن کہ دکن نوں بھج جاواں۔دربار وچ خبر جا پہنچی۔ بادشاہی پیاداں نے جا لیا۔ پکڑے گئے۔حکیم عین الملک دے حوالے ہوئے۔فیر وی رات دے دربار وچ بلائے جاندے سن ۔مگر ہن ایتھے دربار دا عالم تے ہوئے گیا تھا۔انہاں نے رنگ دیکھ کے اک دقیانوسی کرم خوردہ رسالہ کڈیا۔ شیخ محی الدین عربی دی عبارت دے حوالے توں اس وچ اک عبارت لکھی یا لکھوا دتی کہ حضرت امام مہدی دی بہت ساریاں بیویاں ہوئے ں گی۔اور اوہ داڑھی منڈے ہوئے ہوئے ں گے۔اور کئی اندے پتے تے وی ایداں دے لکھے کہ اکبر وچ موجود سن ۔ اس توں ایہ ثابت کردے سن کہ اکبر امام مہدی نيں (نعوذ باللہ) ایہ نسخہ وی نہ چلا، تے بادشاہ نے رنتھبور دے قلعہ وچ بھیج کر قید کر دتا۔ملا صاحب اکبر دی شکایتاں دے ضمن وچ لکھدے نيں کہ اوتھے اوج رفعت نے خواری دے گڑھے وچ گرا دتا۔اور مطلب اپنا کڈیا (یعنی مار ڈالیا۔) ابو الفضل لکھدے نيں کہ حاجی نے پہرے والےآں توں سازش کر کے کپڑے دے تھان کھول کر لٹکائے کہ کمند دی طرح اس اُتے توں اتر جاواں۔قضا نے دھکا دتا ،اُتے توں گر پئے تے صبح نوں مرے ہوئے ملے۔
حسین قلی خان خانجہان
[سودھو]بیرم خان دا بھانجا،ولی بیگ ذوالقدر دا بیٹا سی۔(تر کماناں وچ اک ناں ور قبیلہ سی)۔ ولی بیگ نے بیرم خاں دے نال ہمایوں دی انتہا تک تے اکبر دی ابتدا وچ وڈی وڈی جانفشاں خدمتاں کيتياں۔مگر جدوں بیرم خان دی اکبر توں بگڑی تواس نے بیرم خان کانال دتا۔آخر اس دا بہنوئی تھا۔اور وڈی گرم جوشی تے دلاوری توں کار نامے کیتے۔دشمناں نے اکبر دے منقوش خاطر کر دتا ۔کہ بیرم خان نوں ایہی فساد اُتے آمادہ کردا اے۔ جدوں قصبہ دکدار علاقہ جالندھر میدان جنگ ہويا تاں چار دلاور میدان توں زخمی ا ٹھائے گئے۔اک انہاں وچوں ولی بیگ سی ۔اس دی قسمت برگشتہ سی ۔دشمن ایداں دے دربار وچ چھائے ہوئے سن ۔کہ پہلی جان فشانیاں اُتے کچھ خیال نہ کيتا گیا۔اور سر کٹیا گیا۔اور امرائے مشرق دے پاس دورہ دتا گیا ،تاکہ سب نوں عبرت ہوئے۔
جب ہیمو توں مقابلہ ہويا تاں خان خانان دی فوج اگے اگے سینہ سپر سی۔اور نوجوان حسین قلی خان نے ودھ ودھ کے تلواراں ماراں۔عداوت کيتا بری بلا اے ؟۔ جدوں بیرم خاں دی اکبر توں ناچاقی ہوئی۔اور اہل فساد نے اکبر خان توں خانخان دے ناں فرمان لکھوایا تاں اس وچ اس دی بے اعتدالیاں دی تفصیل لکھی۔کہ تسيں نے اپنے بہنوئی ولی بیگ کودرجہ عالی پرپہنچایا تے حسین قلی خان جس نے کدی اک مرغ دے پنجہ نئيں ماریا۔اسنوں تے اپنے تمام متوسلاں نوں عمدہ جاگیراں دتیاں
حسین قلی خان اوہی نوجوان سی کہ جدوں بیرم خان نے میوات توں طوغ وعلم سامان عمارتاں اکبر دے حسب طلب بھیجیا تھا،تو اس دے ہتھ بھیجیا تھا۔کیونجے اوہ باوجود جوانی دے سلیم الطبع تے مزاج دا متحمل تھا۔خان خانان سمجھیا کہ شاید نیاز مندی تے ضعف مالی دے سبب بگڑا ہويا کم بن جائے۔ایتھے دشمناں نے اسنوں قید کروادتا۔مگر اکبر دے اوصاف دتی کیہ تعریف ہوئے سکے؟۔کہ جدوں مہم خان خاناں دے لئی دلی توں پنجاب کوچلا تاں (عبد المجید) آصف خان نوں اوتھے دا صوبہ کيتا تے جتھے تے ہدایتاں کيتياں ۔اوتھے ایہ وی کہیا کہ اسنوں احتیاط توں رکھنا، کوئی صدمہ نہ پہنچنے پائے۔کیونجے اوہ وی جاندا سی کہ خان خاناں دے دشمناں دا زور اے ۔اور اس دی تے اس دے متوسلاں دی جان دے دشمن نيں۔ جدوں بیرم خاں دی خطا معاف ہوئی،تو سب دی معاف ہوئی۔حسین قلی خان حضور وچ حاضر رہندا سی۔ دانائی تے رسائی اس دی قابل تعریف اے ۔کہ سلطنت دے تخت دا پایہ پکڑے چپ چاپ چلا آندا تھا۔ماماں دے دشمناں توں اپنی حالت نوں بچائے رکھدا سی ۔اور جو خدمت اسنوں ملدی سی۔اسنوں بجا لاندا تھا۔تاکہ حریفاں نوں خبر نہ ہوئے تے نظر عنایت زیادہ ہُندی جاندی سی۔
۹۷۰ ھجری وچ مرزااشرف الدین حسین آگرہ توں باغی ہوئے کے بھجے ۔اب حسین قلی نے مزاج دانی تے خدمت گزاری دی سفارش توں اِنّا اعتبار پیدا کر ليا سی کہ بادشاہ نے اسنوں خانی دا خطاب دتا۔ اس دے بھائی اسمعیل قلی خان نوں اس دے نال کيتا۔ تے سمجھیا دتا کہ مرزا نوں تسلی واطمینان دینا۔نہ منے تاں استیصال کرنا، امرائے معتبر نوں فوجاں دے کے کمک اُتے بھیجیا۔اور اجمیر وناگور اس دی جاگیر کر دتی۔اس نے مرزا نوں ماردے ماردے اجمیر توں ناگور تے اوتھے توں میرٹھ پہنچایا۔ تے ریل دھکیل کر ملکاں محروسہ دے باہر سُٹ دتا۔ ملک دا عمدہ بندوبست کيتا اورجودھپور اُتے فوج کشی کيتی۔ ذرا خدا دی شان دیکھو کہ مالدیو اوتھے دے راجہ نے ہمایوں نوں خود بلايا تھا۔اور عین مصیبت تے تباہی دی حالت وچ مروت دی اکھاں وچ خاک پائی سی۔ ہن اوہ مرگیا۔ اس دا بیٹا چندر سین مسند نشین سی۔ ہن ملک مذکور حسین قلی خان دی تلوار توں فتح ہوئے کے خاص جودھپور اُتے قبضہ ہويا۔اور چند روز دے بعد سلطنت توں راج دا رشتہ ہوئے گیا۔
۹۷۴ ھ وچ اکبر نے رانا دی مہم اُتے بھیجیا۔وہ اودھیپور تک ماردا چلا گیا۔رانا بھج کر پہاڑاں وچ گھس گیا۔بھجیا بھج پھردا تھا،جم کر نہ لڑدا سی۔ لشکر بادشاہی سر گرداں ہُندا تھا۔اس لئی بادشاہ نے لشکر واپس بلوالیا۔
چتوڑ دے محاصرے وچ فیر آکے شامل ہويا۔اور جان نثاری دے قدماں توں اگے اگے دوڑدا پھردا سی۔
۹۷۵ھ وچ مرزا عزیز دے خاندان توں پنجاب دا ملک لے کے تمام اتکہ خیل کوملک پنجاب توں تے کمال گکھڑ نوں اس دے علاقہ توں بلوا لیا۔اور ملک مذکور اس دے تے اس دے بھائی دے ناں کر دتا۔ مگر رنتبھور دی مہم سامنے سی۔ اس دا رکاب توں جدا کرنا مناسب نہ سمجھیا۔ جدوں قلعہ مذکور فتح ہويا تاں بادشاہ آگرہ وچ آئے،وہ تے اس دا بھائی لاہور وچ آیا۔اور بہت خوبی توں پنجاب دا انتظام کيتا۔
۹۸۰ھ وچ بادشاہ نے کسی گل اُتے خفا ہوئے کے راجہ جے چند والی نگر کوٹ(کانگڑہ) نوں قید کيتا۔بدیس چند اس دا بیٹا سمجھیا کہ باپ وچ ماریا گیا۔ اوہ کانگڑہ وچ باغی ہوئے کے بگڑ بیٹھیا۔بادشاہ نوں غصہ آگیا۔ میشداسنوں کبر ائی توں راجہ بیر بر بنا کے ملک مذکور انہاں دی جاگیر کر دتا۔مصلحت اس وچ ایہ رکھی کہ ہندوواں دا مقدس مقام اے ۔برہمن دا ناں درمیان رہے۔حسین قلی خان نوں حکم ملیا کہ کانگڑہ نوں فتح کر کے راجہ بیر بر نوں قبضہ دلوا دو۔اس نے امرائے پنجاب نوں جمع کيتا،اور لشکر لے کے روانہ ہويا۔جدوں دہیمڑی اُتے پہنچے تاں چنو اوتھے دے حاکم نے رستہ توں ہٹ کر وکیل بھیجے کہ میری راجہ توں قرابت اے ۔حاضر نئيں ہوئے سکدا۔لیکن راہداری ذمہ میرا اے۔ خان ملک گیر نے ماماں دی تدبیر دا دُدھ پیتا تھا۔وکیلاں نوں خلعت دے کے رخصت کيتا۔ اورا پنا تھانہ بٹھا کر اگے ودھیا۔
کوٹلہ دے حاکم توں مقابلہ کيتا،ایہ قلعہ حقیقت وچ اتم چند راجہ گلیر دا سی۔ رام چند دے دادا نے دبا لیا تھا۔سپہ سالار نے جا کے اطراف قلعہ اُتے نظر پائی تے ادھر ادھر پہاڑاں اُتے توپاں چلا دتیاں دن بھر گولے مارے۔شام نوں ڈیرے اُتے آیا۔رات نوں اہل قلعہ نکل کے بھج گئے۔صبح نوں قلعہ قبضہ وچ آگیا۔اسنوں راجہ گلیر دے حوالے کے دے اگے چڑھ گیا۔جنگل دا ایہ عالم سی کہ درختاں دی کثرت توں تاراں نے زمین دا منہ نئيں دیکھیا تھا۔سپاہ تے بہیر سب نوں کلہاڑیاں دے داں کہ کٹو تے اگے بڑھوکوٹ کانگڑہ سامنے نظر آیا۔باغ تے گھوڑ دوڑ دا میدان راجگان قدیم دے وقت دا چلا آندا سی۔ اوتھے ڈیرے ڈال لئی تے قلعہ بھون نوں گھیر لیا ایتھے مہا مائی دا مندر اے۔ اوہ پہلے ہی حملے وچ ہتھ آگیا۔ہزاراں برہمن پجاری تے راجپوت دھرم دا پن سمجھ کر اگے ودھے ،سینہ سپر ہوئے تے سرخرو دنیا توں گئے۔
(ملا صاحب فرماندے نيں) کہ خان جہان اگے ودھیا تے ایداں دے رستےآں توں کہ سپ کاپیٹ تے چیونٹی دے پیر نہ ٹھہردے سن ۔ہزار نشیب وفراز لانگ پھلانگ کر گھوڑے ،ہاتھی،اونٹھ،لاؤ لشکر سمیت توپ خانے تے قلعہ شکن توپاں پہنچیا داں۔اور آبادی کوٹ کانگڑہ نوں قلعہ سمیت گھیر لیا۔ ایہ متبرک ومقدس مقام بزرگان ہنود دا اے۔ ایتھے لک در لک آدمی ہزاراں کوس ولایت ہائے دور دست توں عین موسم اُتے آکے جمع ہُندے نيں۔اور ڈھیر دے ڈھیر سونا اشرفیاں،کپڑے ،شال دو شالے جواہرات انواع وقسماں دے نفائس انبار در انبار عجائب وغرائب چڑھاندے نيں۔ٖرض مقام مذکور نوں پہلے ہی دھاوے وچ فتح کر ليا۔پہاڑیاں نے وڈی ہمت توں مقابلہ کيتا ،مگر اوہ پہاڑی گھاہ دی طرح تلوار توں کٹے گئے تماشا ایہ اے کہ راجہ بیر بر خود موجود سن ۔فیر وی مندر دے گنبد اُتے جو سونے دا چتر لگیا تھا۔تمام تیر دوز ہوئے گیا۔اور مدتاں ايسے طرح رہیا۔ دو سو دے نیڑے کالی گاواں سن۔ہندو انہاں دی بہت تعظیم کردے سن ۔اور پوجا کردے سن ۔اس وقت دار الامان سمجھ کر سب نوں اندر لے آئے سن ۔اور کماناں دے تیر تے گولیاں دا مینہ بر سا رہے سن ۔تو بادشاہی لشکر کے سپاہی کيتا ہندو کيتا مسلمان ایداں دے جوش وچ آئے کہ دین دھرم دا ہوش نہ رہیا۔ گایاں نوں کٹ ڈالیا۔ انہاں دا خون موزاں وچ بھردے سن تے چاراں طرف ماردے سن ۔اے جہالت دے بہادرو،جے جوش سی تاں حریفاں اُتے سی۔ بے کس،بے بس ،بے بولی تواڈی دُدھ پلانے والیاں نے کيتا لیا تھا،جو ایہ بے رحمی تے بد سلوکی انہاں دے نال کیتی۔مندر دے پجاری اِنّے مارے گئے کہ شمار نئيں (ملا صاحب کہندے نيں) انہاں گلاں توں کيتا اپنے کيتا بیگانے جنہاں نوں بیر بر کہندا سی کہ وچ تواڈا گرو ہاں۔اوہی اس اُتے ہزار در ہزار لعنت وملامت کردے سن ۔
حیسن قلی خان نے جدوں بھریلی دی آبادی اُتے قبضہ کر ليا تاں اوتھے دمدمہ بندھا سی ۔اور اک وڈی توپ چڑھا کر راجہ دے محلےآں وچ گولہ ماریا۔راجہ اس وقت رسوئی جیم رہیا تھا۔مکان گرا تے ايسے آدمی دب کرضائع ہوئے۔راجہ دی جان وڈی مشکل توں بچی۔اور صلح دے دروازے اُتے آکھڑا ہويا۔قلعہ لیا ہی چاہندے سن ،جو ایہ خبر پہنچی کہ ابراہیم حسین مرزا گجرات دکن توں شکست کھا کرلوٹتا ماردا آگرہ تے دلی توں ہُندا چلا آندا اے ۔اور لاہور دا ارادہ اے۔ حسین قلی خان ایہ سن کر متردد ہويا۔جنگی نوجوان خوب جاندا سی کہ سوا لیاقت تے جان فشانی دے دربار وچ میرا کوئی نئيں (میرزا عبد الرحیم خان خانان ۱۶ برس دا لڑکا سی) جو امرا ء ماتحت وچ امن وچ کچھ تاں ماماں دے ورنہ عداوت توں نفاق دے سیلے بنے ہوئے سن ۔ اکثر نہ دوست نيں نہ دشمن تے جو دوست نيں ،وہ وی کہنہ عمل سپاہی نيں۔ایہ میرے ماتحت آجانا زمانے دا اک اتفاق سمجھدے نيں۔ان پہلوآں دا لحاظ کر کے باوجود سپہ سالاری دے تے بااختیاری دے نہ آپ کچھ کردا تھا۔اور جو کچھ کردا سی۔ امرائے لشکر کے شمول تے اتفاق رائے توں کردا تھا۔چنانچہ سب نوں جمع کر کے مصلحت دی صلاح ٹھہری۔کہ ادھر صلح کر کے پنجاب دی خبر لینی چاہیئے۔وہ بد بخت حالے نہ آنے پاواں کہ اسيں سامان درست کرلاں،مگر خاں صاحب اپنے رفقا سمیت کہندا سی کہ ایتھے دا نوالہ وی ہونٹاں تک آگیا اے، چھڈنے نوں جی نئيں چاہندا۔لیکن امراء نے زیادہ زور دتا تاں بہت ساریاں گفتگو دے بعد اس نے کہیا کہ چنگا ،سب امرائے لشکر اک کاغذ اُتے لکھ کے اپنی مہراں کر دتیاں۔ بادشاہ اس صلح توں خوش نہ ہوئے تاں توانوں صاحباں نوں جواب دینا پئے گا۔سب نے کاغذ مرتب کر کے دتا۔ادھر راجہ نگر کوٹ نے وی غنیمت سمجھیا۔ تے جو جو شرطاں کيتياں سب منظور کرکے لکھ دتیاں چوتھی شرط اُتے گفتگو ہوئی کہ ایہ ولایت راجہ بیر بر نوں مرحمت ہوئی سی۔ان دے لئی کچھ خاطر خواہ ہونا چاہیئے،ایہ وی منظور ہويا تے جو کچھ ہويا اِنّا ہويا کہ جس وچ ترازو دی تول فقط ۵ من سونا بوزن اکبر ی رکھیا گیا۔اسی روا روی وچ قلعہ دے سامنے اک نمودار مقام اُتے پیش طاق عالی شان تعمیر کروایا۔اس دے ممبر اُتے ملیا محمد باقر نے کھڑے ہوئے کے اکبر ی خطبہ پڑھیا،جب بادشاہ دا ناں آیا ،اس اُتے اشرفیاں برساواں تے مبارک باداں داں۔کہ سن کر ملک میدان نوں روانہ ہوے۔
حسین قلی خان سیل دی طرح پہاڑ توں اترا۔معلوم ہويا کہ گانو گانو وچ ہل چل پڑ رہی اے ۔لاہور والےآں نے دروازے بند کر رکھے نيں تے مرزا ملتان دی طرف چلا جاندا اے۔ خان جہان نے اس دے پِچھے گھوڑے ڈال دتے۔اورماریا ماریا اپنے شکار نوں جا لیا۔وہ مرزا توں چھری کٹار ہويا چاہندا سی کہ حسین قلی خان وی پِچھے پِچھے آن پہنچے۔اس وقت اوہ خان جہان توں اک پڑاؤ پِچھے سن ۔ خان جہان نوں تلنبہ کئی کوس اگے نظر آندا سی۔ جتھے مرزا لشکر ڈالے پيا سی۔ خان جہان نے انہاں نوں خط لکھیا کہ چار سو کوس توں یلغار مار دے ایتھے تک آیا ہاں ،جے اس فتح وچ مینوں وی شریک کر لو۔ تے لڑائی وچ اک دن دیر کردو تاں آثار محبت توں دور نہ ہوئے گا۔ اوہ وی آخر ترک بچہ سی۔ ولی بیگ ذوالقدر دا بیٹا تے بیرم خان دا بھانجا خط سن کر بولی توں کہیا،خوش باشد۔اور گھوڑے نوں ایڑ لگیا کر اک قمچی تے کر گیا۔اسی دن ماریا ماریا تلنبہ دے میدان وچ (جتھے توں ملتان ۴۰ کوس رہندا اے۔) تلواراں کھچ کر جا پيا۔ مرزا نوں اس دے آنے دی وی خبر نہ سی۔ شکار نوں گیا سی۔ فوج کچھ کوچ دی تیاری وچ سی ۔ بعضے بے سامان پریشان سن ۔جنگ میدان دی لڑائی دا انتطام وی نہ ہوئے سکا۔مرزا دا چھوٹا بھائی پیش دستی کر کے حسین قلی خان دی فوج اُتے آن پيا۔زمین دی ناہمواری توں گھوڑا ٹھوکر کھا کر گرا۔وہ نوجوان لڑکا پھڑیا گیا۔مرزا شکار توں پھرے اِنّے وچ کار ہتھ توں جا چکيا تھا۔ہر چند سپاہیانہ کوشش کيتی۔اور مردانہ حملے کیتے،کچھ نہ ہوئے سکا، آخر بھج نکلیا۔
فتح دے دوسرے دن حسین خان پہنچے۔حسین قلی خان نے میدان جنگ دکھایا،اور ہر اک دی جان فشانی دا حال بیان کيتا۔حسین خان نے کہیا غنیم جِتیا نکل گیا توانوں پِچھا کرنا چاہیئے سی۔(جِتیا پھڑ لیندے ،کم حالے نا تمام اے۔)اس نے کہیا نگر کوٹ یلغار کر کے آیا ہاں،لشکر نے اوتھے وڈی محنتاں اٹھاواں۔ ہن انہاں وچ ھالت نئيں رہی۔ایہی وڈی فتح سی۔ ہن تے دوستاں دی باری اے، یعنی تواڈی۔
۹۸۱ ھ وچ اکبر گجرات دی مہم فتح کر کے آئے سن ۔اورا مراء وی اطراف وجوانب توں ادائے تہنیت دے لئی حاضر ہوئے سن ۔کہ ادھر توں حسین قلی خان دربار وچ پہنچے،مسعود حسین مرزا دی اکھاں وچ ٹانہاں دے لگائے۔ باقیاں وچوں ہر اک رتبہ دی موجب کسی دے منہ اُتے گدھے کی،کسی اُتے سور کی، کسی اُتے کتے دی ،کسی اُتے بیل دی کھل،کاناں تے سینگاں سمیت چڑھائے۔اور عجب سوانگ بنا کے دربار وچ حاضر کيتا۔ کل تن سوآدمیاں دے نیڑے سن ۔ مرزا دے کل سو آدمی ساتھی سن ۔کہ دعوے دے بہادر سن تے خانی تے بہادری دے خطاب رکھدے سن ۔حسین خان سب نوں پناہ دے کے اپنی جاگیر وچ لے گئے۔اوتھے خبر پائی کہ حضور وچ انہاں دی خبر پہنچ گئی اے۔ اس لئی سب نوں رخصت کر دتا تھا۔حسین قلی خان دی ہمت تے حوصلے نوں آفرین اے ۔جدوں مفصل لڑائی دا حال بیان کيتا تاں انہاں لوکاں دے ناں وی لئی۔مگر ایہ کہہ دتا کہ قیدیاں دے باب وچ حضور توں قتل دا حکم نئيں اے۔ فدوی نے سب حضور دے صدقے وچ چھڈ دیے۔اکبر نے کچھ نہ کہیا تے جو خبر پہنچی سی۔ اوہ وی بولی اُتے نہ لائے۔حسین قلی خان نوں نیک نیندی دا پھل ملیا کہ خان جہان دا خطاب پایا۔
جب مرزا سلیمان بدخشاں توں تباہ ہوئے کے آیا تاں اکبر نوں وڈا خیال ہويا،کچھ تاں اس جہت توں کہ بد خشان سرحد دی مضبوط دیوار اے ۔دوسرے ملک موروثی دا دستہ اے۔ تیسرے خود نامور کوہستان اے ۔اور اذبک دے قبضہ وچ آگیا۔ خان جہان نوں حکم ہويا کہ پنج ہزار سوار جرار لے کے جاؤ۔اور مرزا نوں انہاں دے گھر وچ بٹھا کر لاہور وچ چلے آؤ۔ مگر نال ہی خبر آئی کہ منعم خان دے مرنے توں بنگالہ وچ فیر فساد ہويا اے ۔اور داؤد نے عہد نامہ توڑ ڈالیا اے۔ امرائے شاہی پہلے ہی توں گھبرا رہے سن ۔اور خرابی ہويا توں تنگ سن ۔ اس نازک موقع اُتے سب نے بنے بنائے گھر چھڈ دیے۔ ملک مذکور توں نکل آئے۔ اکبر نوں ایہ وی خیال سی کہ مرزا سلیمان بد نیت تے لالچی آدمی اے ۔بہتر اے کہ بدخشان دا کچھ تے بندوبست ہوئے جائے۔اس نے قبول نہ کيتا۔ چنانچہ ۹۸۳ھ وچ خاں جتھے نوں بلیا کے خان خانان دا قائم مقام کیہ تے قبائے زر دوزی،چار قبہ طلا، کمر شمشیر مرصع،اسپ بازین طلائی دے کے روانہ کيتا۔اور ٹورڈر مل دی رفاقت توں اس دا بازو قوی کيتا۔
جب اوہ بھاگل پور علاقہ بہار وچ پہنچیا تاں امرائے بخاری وماوراء النہری،دولتاں توں خورجین بھرے گھراں نوں پھرنے نوں تیار سن ۔اسنوں دیکھ کے حیران رہ گئے کیونجے زبردست تے کاروان افسر دے تھلے کم دینا کچھ آسان کم نئيں،بعضاں نے خرابی آب وہوا دا عذر کيتا۔بعضاں نے کہیا ایہ قزلباش نيں۔اس دے ماتحت اسيں نئيں رہ سکدے۔بالیاقت دوستو پہلے کہہ چکيا ہاں تے فیر کہندا ہون۔ تے فیر کہندا ہوںکہ جدوں کم لیاقت دعوے دار اپنے حریف نوں لیاقت توں نئيں دبا سکدا۔ تاں مذہب دا جھگڑا وچکار ڈال دیندا اے ۔اور اکثر فتح یاب ہُندا اے ۔کیونجے اس حکمت عملی توں احمقوںکی بہت ساریاں فوج اس دے نال ہوئے لیندی اے۔
خاندانی تجربہ کاری نے خاموشی اختیار کيتی،اور علو حوصلہ دے نال فراخ دلی دکھادی۔اسمعیل قلی خان اس دا بھائی پیش دستی دی تلوار ہتھ وچ تے پیش قدمی دیاں فوجاں رکاب وچ لے کے چاراں طرف توں ترکتاز کرنے لگا۔ٹوڈر مل ہندو دی نیت نوں ہزار آفرین اے ،کدرے دوستانہ فہمایش کی، کدرے ڈراوے دتے،کدرے لالچ توں غرض سب نوں پرچا لیا کہ لشکر بنے دا بنا رہے۔اور کم جاری ہوئے گیا۔ اوہ دونے باوفا مل جل کے وڈے حوصلے تے کھلے دل توں کم کردے سن ۔ سپاہی دے دل تے سپاہ دی قوت بڑھاندے سن ۔فیر کوئی بے ہودہ گوئی دا کیہ خیال کر سکدا تھا،تھاں تھاں لڑائیاں صف آرائی دے نال ہودیاں سن۔اور کم یابی اُتے ختم ہودیاں سن، چنانچہ گڑھی کوکہ بنگالہ دا دروازہ اے، جاندے ہی کھول لیا۔ تے ٹانڈہ تک دا ملک فیر صاف کر ليا۔غرض بنگالہ دا بگڑا ہويا کم فیر بنا لیا۔
مشرقی مہم دا خاتمہ اخیر حملہ داؤد دا سی۔ کہ قدیمی سرداراں نوں لے کے آک محل اُتے عین موسم برسات وچ لڑائی نوں تیار ہويا۔ خانجہان دے لشکر وچ غنیم دے ہجوم دی ایسی دھوم مچی کہ سب دے جی چھُٹ گئے،مگر خان جہان تے راجہ نے سب نوں تسلی دے کے دل بڑھائے تے فوجاں لے کے فورا ٹانڈہ اُتے پہنچے۔داؤد اوتھے توں ہٹ گیا۔ تے آک محل اُتے قیام کر کے قلعہ بنا لیا۔ مگر خان جہان وی نال ہی پہنچے تے سامنے چھاونیاں ڈال داں،نال ہی بادشاہ نوں عرضیاں لکھياں۔اور امرائے اطراف دے پاس خط دوڑائے،مظفر خان بہار وچ چھاونی ڈالے انتظام کر رہیا تھا۔اسنوں وی مدد نوں بلايا، مظفر خان اصل وچ بیرم خانی امت سن ۔ لیکن اک تاں اہل قلم کار دوسرے پرانی پاپی تے کہنہ عمل سپاہی سن ۔انہاں نے ٹالا،اور ادھر توں بادشاہ نے یساول دوڑائے کہ تمام امرائے اطراف نوں واجب اے کہ دل وجان توں حاضر ہوئے کے خان جہان دے نال ہاں۔مظفر خان دے نال وی وڈے وڈے دلاور تے صاحب فوج امیر سن ۔اس نے انہاں توں مشورت کی، صاحب جلسہ نے کہیا کہ برسات دا موسم اے، ملک دا ایہ حال اے۔ سپاہی بے سامان،اس حالت وچ سپاہ کرے جا کے ویران کرنا خود کشی وچ داخل اے۔ چند روز صبر کرن۔شروع زمستان طلوع سہیل اُتے تازہ زور لشکروںکے نال چڑھائی کرن کہ دشمن نوں فناہ کر دیؤ۔اِنّے وچ محب علی خان بگڑ کے بولا کہ حضور دا فرمان اس تاکید دے نال پہنچیا اے کہ خان جہان نے بلايا اے۔ تازہ تے آراستہ فوج پاس اے ۔جدوں ایتھے تک آن پہنچے نيں تاں اٹکنا مردانگی توں بعید اے ۔اور وفا واخلاص وی اجازت نئيں دیندی ، مناسب ایہی اے کہ سب یک دل ویک رائے ہوئے کے دشمن اُتے حملہ کرن،البتہ خان جہان توں ایہ فیصلہ کرنا چاہیئے کہ جے ساڈے آندے ہی لڑائی شروع کر دو توسانوں بلاؤ۔ تے ساڈے آنے اُتے وی لشکر بادشاہی دا انتظارکھو۔
توہم اپنے لشکر اس موسم برسات وچ کیوں برباد کرن۔ خان جہان نے دو امیراں نوں بھیجیا۔پیمان دے پیاماں تے عہد دے ناواں توں ایہ ا قرار مضبوط ہوئے۔سب تقریراں طے ہوئے کے دونے لشکر شامل ہوئے،جب مظفر خان وغیرہ نیڑے پہنچے تاں خان جہان خود استقبال نوں آیا۔اپنے ہی ڈیراں وچ لے گیا۔ خوب ضیافتاں ہوئیاں۔ تے صلاح مشورے ہوئے کے جھٹ پٹ آک محل دے سامنے میدان جنگ قائم کر دتا۔
دونے سپہ سالار فوجیںلے کے میدان وچ آئے،فوجاں نے قلعے باندھے،اور لڑائی شروع ہوئی۔مگر جدوں حملے ہونے شروع ہوئے تاں سب بندوبست ٹُٹ گئے۔جو فوج مقابل دی فوج توں ٹکر کھاندی سی،چکی دی طرح چکر مارتی نظر آندی سی۔دن آخر ہوئے گیا۔ خان جہان حیران کھڑا سی کہ لڑائی ترازو اے ،ویکھو پلہ کدھر جھکتا اے۔ دفعتہ کالا پہاڑ غنیم دے تیر لگیا تے اوہ وی اک ہی تیر توں نو قدم بھجیا۔اس دے بھجدے ہی سارے پٹھان بھاگئے۔ کیچڑ پانی دے سبب توں زمین دا پتا نہ سی۔ بادشاہی فوج اوتھے تھمی رہی، شام نیڑے سی۔غنیم نے وی پِچھے ہٹ کر لشکر ڈال دتا۔اکبر ی اقبال دی طلسم کاری دیکھو کہ رات نوں بادشاہی توپ خانے توں دشمن دی طرف توپاں مار رہے سن ۔ جنید افغان اپنے پلنگ اُتے پيا سوندا تھا۔اک گولہ ایسا جا کے لگیا کہ ران شیشے دی طرح چور چور ہوئے گئی۔ اوہ پرانا پٹھان ،داؤد دا عمو زاد بھائی تے افغاناں دا رکن خاندان سی۔ پٹھاناں دی تلوار کہلاندا تھا۔اس میدان وچ فوج دا بایاں بازو تھا۔اور لڑائی دے ہتھ کنڈے خوب جاندا سی۔ اس دے مرنے توں سارے افغان چپ ہوئے گئے۔
ادھر اکبر نوں امراء دی عرضیاں برابر پہنچ رہیاں سن کہ خانہ زاد بے ڈھب کیچڑ وچ پھسے نيں۔ جدوں تک حضور اقبال دے گھوڑے اُتے سوار نہ ہون گے۔ منزل مراد دا رستا بند اے۔ برسات گندہ بہار موسم ہندوستان دا اے۔ اس اُتے ملک بنگالہ، امراء کاہلی کردے نيں۔ادھر تاں ایہ حال تھا،ادھر راجہ مان سنگھ کوہستان اودے پور وچ رانا توں رن جھوجھ رہے سن ۔اکبر دی چشم انتظار اک ادھر سی اک ادھر، کہ سید عبد اللہ خان بارہہ مان سنگھ لے لشکر توں ڈاک وچ فتح دی خوش خبری لے کے آئے۔ اکبر بہت خوش ہويا تے انہاں نوں سر سواری بنگالہ روانہ کيتا۔ رخصت دے وقت ایہ وی کہیا کہ امراء دے ناں فرمان تاکید اہتمام وچ تحریر کرنا تے کہنا کہ اسيں آپ یلغار کر کے آندے نيں۔پنج لکھ روپیہ دا خزانہ وی سید دے نال دوڑایا۔کہ خان جہان دے خرچ دا ہتھ کشادہ ہو۔اور بہت ساریاں کشتیاں رسد دی آگرہ توں چھٹاں،رخصت دے وقت ایہ وی کہیا کہ سید: چنانچہ ااں مژدہ میبری۔ از انجام اسيں بشارت فتح مے آری۔
پِچھے بنگالہ توں ایسی پریشان خبراں آنی شروع ہوئیاں کہ سپاہی طبع بادشاہ نے تکلیف سفر تے خرابی موسم دی کچھ پرواہ نہ کیتی۔آپ اٹھیا کھڑا ہويا۔ لشکر دی کچھ پرواہ نہ کيتی۔ تے خشکی دے راستے روانہ کيتا۔ تے تجویز دی کہ آپ آبی گھوڑے اُتے بیٹھ کر ہويا دی طرح پانی اُتے جائے۔
اب ادھر دی سنو دونے لشکر نواکھل گانو وچ آمنے سامنے سن ۔سید عبداللہ وی پہنچ کے انتاظام وچ شامل ہوئے۔رات نوں جنید دا کم تمام ہويا۔دوسرے دن خان جہان نے حملہ کر دتا۔اور کیچڑ پانی نوں روند سوند کر جس طرح ہويا ، جا ہی پئے۔ افغان وی دل شکستہ سن ۔ جاناں توں ہتھ دھو کراڑے۔اس وقت امرائے بادشاہ نے ایہی مناسب سمجھیا کہ دست برد کر کے ہٹاں۔اِنّے وچ پِچھے توں مدد آپہنچی، فیر وی لڑدے سن تے پِچھے ہٹتے آندے سن ۔اقبال اکبر ی دی کار سازی دیکھو کہ افغاناں دے سردار خان جہان نے فیر زخم کھایا تے مر گیا۔اس وقت غنیم بے اختیار ہوئے تے سب بھج نکلے۔لشکر بادشاہی نے وڈے زور شور توں تعاقب کيتا۔ہزاراں نوں ماریا ،سینکڑاں نوں بنھیا۔ترک چاراں طرف مارے پھردے سن ۔ داؤد شاہ بے چارے دا گھوڑا اک چہلے وچ پھنس گیا۔ تے گرفتار ہويا۔ ہمایوں دے بھائی وی عجیب کینہ دار ارواحین لے کے دنیا وچ آئے سن ۔ہندال دے اسيں دماں وچ خواجہ ابراہیم اک شخص سی۔ اس دا بیٹا طالب بد خشی ہن اکبر ی نمک خواراں وچ سی۔ لیکن جو شور انگیز نمک باپ نے کھایا تھا۔اس دے فساد نوں اکبر ی نمک ہر گز اعتدال اُتے نہ لا سکا۔ طالب نوں کسی طرح معلوم ہوئے گیا کہ داؤد ایہی اے۔ پہنچیا تے رفاقت کرنے لگیا کہ نکل جائے ۔مراد سیستانی تے حسین بیگ نوں خبر ہوئے گئی۔وہ باز دی طرح پہنچے تے شکار نوں پھڑ لائے۔ بنھ کر لے آئے ،سپہ سالار حالے میدان جنگ وچ کھڑا تھا۔دلاور اپنے اپنے کار نامے سنیا رہے سن ۔ داؤد سامنے حاضر کيتا گیا۔اک حسین صاحب جمال ودیدا رو جوان سی۔ اس وقت خاموش کھڑا سی۔ مگر چہرہ شگفتہ سی۔ تے کسی طرح دا اضطراب نہ معلوم ہُندا سی۔ چونکہ بہت پیاسا سی۔ اس لئی پانی منگیا۔لشکر کے لوک دکھ بھردے بھردے تھک گئے سن ۔اک دل جلے نے جوندی وچ بھر کر پانی پیش کيتا۔ داؤد نے آسمان دی طرف دیکھیا۔ دریا دل خان بہادر نے اپنی صراحی تے تھالی کٹورہ منگا کر پانی دتا۔اور پُچھیا کہ عہد نامہ دے بعد بے وفائی کرنی،ایہ کیواں دا رسم تے کیواں دا آئین اے ؟۔ اس نے وڈے استقلال توں کہیا اوہ عہد منعم خاں دے نال سی۔ ہن اترو ،تھوڑی دیر آرام کر لو۔تواڈے نال وکھ عہد وپیمان ہوئے گا۔ خان جہان دا ارادہ ہر گز نہ سی کہ اسنوں قتل کرے،امراء نے کہیا اسنوں زندہ رکھنے وچ فساد دا احتمال اے۔ ناچار قتل دا حکم دے دتا۔ جلاد نے دو ہتھ مارے ۔تلوار کار گر نہ ہوئی۔آخر لٹا کر ذبح کيتا۔ سر کٹ کر صاف کيتا۔ بھس بھریا۔اور عطریات مل کے حضور وچ بھیج دتا۔دھڑ ٹانڈہ نوں روانہ کيتا کہ اس دا دار الخلافہ سی۔ بادشاہ فتح پور توں سوار ہوئے سن ،پہلی ہی منزل سی پنج کوس اُتے ڈیرے پئے سن کہ سید عبد اللہ اپنی رانگی دے گیارھواں دن آن پہنچے۔اور داؤد دا سر جلو خانہ اقبال اُتے لیا کے ڈال دتا۔ لشکر بادشاہی وچ عجب خوشی دا غلغلہ سی۔ اکبر نے سجدہ شکر اداکیتے تے فتح پور چلے گئے۔
سید میرک اک مرد بزرگ کہ علم جعفر وچ کمال رکھدے سن ۔ کئی دن پہلے بادشاہ نے انہاں توں سوال کيتا سی۔ جو حکم انہاں نے لگایا سی۔ ٹھیک اوہی ہويا۔
مژدہ ء فتح بنا گاہ رسد
سر داؤد بدرگاہ رسد
خان جہان نے راجہ نوں رخصت کيتا۔ آپ ست گام نواح ہگلی دی طرف لشکر لے کے گیا۔ داؤد دا اصل مقام اوہی اے۔ افغاناں نے تھاں تھاں شکستاں کھاواں تے اکثر حاضر خدمت ہوئے گئے۔ جمشید اس دا خاصہ خیل وڈے جوش وخروش توں لڑیا۔مگر وڈی ہی شکستاں کھاواں۔داؤد دی ماں وی سب خان دان نوں لے کے اس دے دربار وچ آئی، اس توں تمام مفسداں دی ہمت ٹُٹ گئی۔
کوچ بہار دا راجہ مال گوساواں وی رجوع ہويا۔ اس دے تحائف مع چون ہاتھیاں دے دربار وچ بھیجے۔پہانی دے ملک وچ وی پٹھاناں دی بہت ساریاں کھرچن باقی سی۔ عیسیٰ خاں وغیرہ ایتھے دے ملک وچ ہمیشہ فساد دی اگ سلگاندے سن ۔ انہاں اُتے لشکر بھیجیا،وہ بھج گئے۔ جو باقی رہے۔انہاں نے اطاعت اختیار کر لئی۔اور بنگالہ بہار وغیرہ کہ فساد خانہ پٹھاناں دا سی۔ (امرائے دربار اسنوں بلغاک خانہ فساد کہیا کردے سن ۔) فتنہ توں پاک ہوئے گیا،اور اوہ فارغ ہوئے کے صحت پور وچ آئے کہ آپ ٹانڈہ دے پاس آباد کيتا تھا۔خیال سی کہ ایتھے آرام توں بیٹھاں گے۔ صحت اُتے الٹا اثر ہويا۔ چند روز دے بعد بیمار پڑگئے۔
نیکو نہ بود ہیچ مرادے بکمال
چاں صفحہ تمام شد ورق بر گردد
مرض نے چھ ہفتہ طول کھِچیا،بیداں دا علاج ہوئے توں سی۔ صاحب ماثر الامرا کہندے نيں کہ انہاں نے بے سمجھے علاج کيتا۔ بھلا قضا دا علاج کس دے پاس اے ؟۔ آخر انیہويں شوال ۹۸۶ ھجری نوں دنیا توں انتقال کيتا۔ بادشاہ نوں رنج ہويا، بہت افسوس ہويا۔ مغفرت دے لئی دعا کيتی۔ تے اسمعیل قلی خان نوں وڈی تسلی وتشفی توں پیغام لکھیا۔دو بیٹے رہے کہ رضا قلی خان جو ۳۵۰ دا منصب دار سی۔ ۹۴۷ ھجری وچ پانصد منصب تن سو سپاہی دا عہدہ دار ہويا۔ (۲) رحیم قلی ۲۵۰ دا منصب دار سی۔
تریخ دے مطالعہ توں معلوم ہُندا اے کہ اسنوں تعمیل احکام تے ادائے خدمت دے سوا کسی گل دا شوق نہ تھا۔نہ آپ قدم ودھیا کر رکھدا تھا۔اور نہ کسی دے ودھے ہوئے قدم ہٹاندا تھا۔ہمت دے ذوق شوق تے جان فشانی دے جوش وخروش وچ سب خدمت بادشاہی وچ کڈ دیندا تھا۔وہ سلامت روی دے گوشہ وچ سیاحت کردا سی۔ ايسے واسطے اس دی کسی توں مخالفت وی نئيں ہوئی۔اس نے فتوحات سلطنت دے سوا کوئی تے امیرانہ یاد گار وی نہ چھڈی۔ البتہ ایہ ہمت دی کہ بیرم اپنے ماماں دی ہڈیاں اس دے مرنے دے اٹھارہ برس بعد مشہد مقدس بھجوا دتیاں
اسمعیل علی قلی خان اس دا چھوٹا بھائی اکثر مہماں وچ بھائی دے نال سی۔ جدوں ۳۰ جلوس وچ راجہ بیر بر مہم یوسف زئی وچ مارے گئے۔ تاں بادشاہ نے اسمعیل علی قلی خان نوں جہلم توں لشکر جرار دے کے روانہ کيتا۔وہ گیا۔ تے وڈے انتظام واہتمام توں اہل بغاوت دی گردناں نوں دبایا۔
اسمعیل علی قلی خان
[سودھو]حسین قلی خان دا چھوٹا بھائی سی۔ جدوں جنگ جالندھر وچ بیرم خاں دا لشکر تباہ ہويا۔ تاں ایہ کسی طرح زندہ گرفتار ہوئے گیا۔ بیرم خان دے نال سب دی خطا معاف ہوئی۔ایہ وی بھائی دے نال رہیا ہويا۔اور اس دے نال خدمتاں بجا لاندا رہیا۔ خان جہان مر گیا تاں ایہ بنگالہ توں اس دا اموال واسباب لے کے حضور وچ حاضر ہويا۔ اکبر نے بہت دلداری کيتی۔ ۳۰ جلوس وچ بلوچاں نے بغاوت کيتی۔ ایہ سر شور فرقہ ہمیشہ امرائے اکبر ی نوں تنگ کردا سی۔ اس لئی اسمعیل علی قلی خان نوں فوج دے کے بھیجیا۔کہ اچھی طرح انہاں دی گردناں رگڑے۔ پہنچے تاں اول سینہ زور سامنے ہوئے،مگر جلد اطاعت اختیار کيتی۔ ۳۱ وچ راجہ بھگوان داس کابل وچ دیوانے ہوئے گئے۔ انہاں نوں انہاں دی خدمت سپرد ہوئی ۔لیکن انہاں دی بلند نظری نے ایسی درخواستاں پیش کيتياں کہ نظر فیر گئی۔ حکم ہويا کہ بھکر کے رستہ کشتی اُتے بٹھا کر مکہ بھیج دو۔۔ بارے عجز وانکسار دے سفارش توں دعا قبول ہوئی۔اور خطا معاف ہوکے حاضر خدمت ہوئے،جہلم دے علاقے وچ خدمت بجا لاندے سن ۔ کہ راجہ بیر بر کوہستان سواد وچ مارے گئے۔لشکر بادشاہی دوبارہ روانہ ہويا۔ جلالہ تاریکی نے اندھیر مچا رکھیا تھا۔انہاں نوں وی حکم ہويا کہ اگے ودھ کے تھانے قائم کرن۔ زین خان کوکہ نے مہم مذکور وچ پہلے سخت ندامت اٹھائی سی۔ ہن فیر چاہیا کہ جائے اوراس داغ نوں آب شمشیر توں دھوئے۔ادھر اوہ روانہ ہويا، ادھر بادشاہ نے صادق خان نوں فوج دے کے بھیجیا۔ کہ تسيں وی تھاں تھاں تھانے بٹھا دو کہ جلالہ جدھر نوں جائے پھڑیا جائے۔اوتھے صادق خان تے انہاں دی نہ بنی۔ ایہ اپنے تھانے اٹھا کے چلے آئے تے جلالہ راستہ پا کر بھج گیا۔فیر غضب وچ آئے ۔ ۳۳ وچ حاکم گجرات ہوئے گئے ،جب سن ۳۳ ء وچ جدوں شہزادہ مراد مالوہ دے مالک ہوئے تاں انہاں نوں انہاں دی وکالت تے اتالیقی سپرد ہوئی۔مگر اس خدمت دا توں انجام نہ کر سکے۔ ۳۸ وچ صادق خان انہاں دی جگہ بھیجے گئے۔ ۳۹ وچ کالپی نوں رخصت ہوئے کہ اپنی جاگیر جا کے آباد کرن۔ ۴۲ جلوس وچ ۴ ہزاری منصب توں اعزاز پایا۔
عیش وعشرت دے عاشق سن، کھانا پہننا، مکان دی آراستگی، ہر چیز وچ لطافت تے لوازمات دا وڈا خیال رکھدے سن ۔محل وچ بارہ سوعوردیاں سن۔ دربار جاندے سن ۔ تاں آزار بندےآں اُتے مہراں کر جاندے سن ۔ سب جاناں توں تنگ آگئياں۔ مرتاں کيتا نہ کردیاں۔آخر سب مل گئياں،انہاں نوں زہر دے کے اپنی جاناں چھڑاواں۔ دیکھو ماثر الامراء۔۔۔۔
حکیم مصری
[سودھو]اک طبیب بادشاہی سن ۔ بادشاہ نے دکن توں بلیا کے حکمائے پایہ تخت وچ داخل کيتا سی۔ شیخ فیضی جدوں سفارت دکن اُتے گئے سن تاں اوتھے وی حکیم موصوف دے اوصاف سنے سن ۔اوہی اپنی عرائض وچ بادشاہ نوں لکھے۔ملا صاحب انہاں بیچارے نوں وی خاطر وچ نہ لائے۔ فرماندے نيں کہ اگرچہ وڈے وڈے رتبہ دے حکیم دربار وچ موجود سن ۔مگر خدا نے انہاں نوں ایسا دست شفا دتا سی کہ اکثر علاج حکمائے حاذق دے کار ناواں وچ لکھنے دے قابل نيں۔ اہل فضل وکمال دیکھدے سن تے حیران رہ جاندے سن ۔اک سِدھے سادے بھولے بھالے آدمی سن ۔باوجود انہاں گلاں دے خوش مزاج، ظریف طبع،دربار دی اہل کاریاں تے امراء دی درباریاں توں کچھ غرض نہ رکھدے سن ۔اس لئی انہاں دی ظرافت تے وی اچھی معلوم ہوئے تی سی۔شعر وی کہندے سن ۔مگر مسخرا پن کے۔شیخ ابوالفضل ۱۰۰۸ء وچ انہاں دا ذکر خیر عبارت ذیل توں کردے نيں۔ عقل ظاہری تے معرفت معنوی وچ انہاں اُتے یکتائی دا خیال سی۔ طب نوں ایداں دے جاندے سن کہ جے سارے طبابت نامے نہ رہندے تاں یاد توں لکھ دیندے سن ۔صوفیاں دی دل آویز تقریراں اچھی حاصل کيتی سن۔چہرہ شگفتگی تے فرخندگی ظاہر کردا تھا۔لطف ومحبت توں اپنے بیگانے نوں خوش کردے سن ۔کسی علاج وچ بند نہ ہُندے سن ۔ تے کھلی پیشانی توں علاج کردے سن ۔
ہو جو اس جداں تاں وصف اس دا لکھے
اج اس جداں مگر پیدا کتھے
۸۰ نوں پہنچ گئے سن ۔ مگر طبیعت وچ جوانی دی گرمی جوش مارتی سی۔ دفعتہ ہويا زدگی ہوئی،قبض نے مزاج براساں کیہ۔تپ نے سوزش ودھائی۔ادھی رات سی کہ دل نڈھال ہويا۔ دم بدم حواس وچ فرق آنے لگا۔ ہوش آیا تاں مینوں بلیایا۔ ايسے وقت پہنچیا۔حال دیکھ کے دل بے قابو ہوئے گیا۔اور انہاں نے دل آگاہی توں یاد الہیٰ وچ اکھاں بند کر لین۔ چھوٹے توں وڈے تک سب نوں رنج ہويا۔
خیز تاد از آواز گریہ بر گیرم
خوش بگریم ومویہ برگیرم
نوحہ ہائے جگر خراش کنیم
چاں بہ پایاں رسد زسر گیریم
شہر یار پایہ شناس دا دل وی بے اختیار ہوئے گیا۔اور آمرزش دی دعا کيتی۔ملا صاحب حکماء دے سلسلے وچ انہاں دا حال لکھدے نيں ،اور لکھدے نيں کہ طب وچ صاحب علم وعمل سن ۔ علوم عقلیہ وچ ماہر ،علوم غریبہ وچ مثلا دعوت اسما علم، حروف وتنکیر توں وی آگاہ سن ۔شگفتہ، خوش صحبت ، مبارک قدم، شیخ فیضی دے علاج وچ بہتیری جان لڑائی،کچھ وی نہ ہويا۔کدی فارسی وچ شعر کہندا اے ،مگر مسخرہ پن کے۔ خواجہ شمس الدین خانی کہ دیوان سلطنت سن ،کسی مقدمہ وچ انہاں دا فیصلہ سن کر کہیا۔ ع
خواجہ شمس الدین چہ ظلمے مے کند
در طبابت ماش ووفلی مے کند
کنیر دے درخت نوں عربی وچ دفلی کہندے نيں۔اک دن باغ وچ گل گشت کر رہے سن کہ اس دے پھُل کھلے ہوئے دیکھ کے فرمایا ع۔۔۔چو آتش جست کاکل ازسر دفلی۔۔۔ مسجد حضور دے لئی جو قطعہ لکھیا ،دیکھو صفحہ ۵۶۱ ،،،
برہان پور علاقہ خاندیش وچ مر گیا۔ اوتھے سپرد خاک کيتا۔ ملیا صاحب دے دل وچ جو آندا سی کہندے سن ۔ مگر تسيں ایہ دیکھو کہ اکبر دی قدر دانی نے کیہ کيتا لوک تے کتھے کتھے توں کھچ کر جمع کیتے سن ۔ابو الفضل نے آئیاں اکبر ی وچ جو طبیباں دی لسٹ لکھی اے۔ اس وچ انہاں نوں اولیت دی مسند اُتے بٹھا یا اے۔
خاندان سوری
[سودھو]ہمایوں دے پِچھے افغاناں دا کیہ حال تھا
شیر شاہ اپنی ذات توں بانی سلطنت افغانی دا ہويا۔بابر دے بعد اس دے بیٹےآں نوں دیکھیا کہ آپس وچ نفاق رکھدے نيں۔باوجود اس دے اوہ تے اس دے امراء آرام طلب تے فراغت پسند نيں۔ اس دے دل وچ سلطنت دا شوق لہرایا۔ ايسے وچ اک مضمون سوجھا کہ تدبیر دی موافقت تے تقدیر دی مطابقت نے اس دے سامان وی جمع کر دتے۔اور سلطنت دا شعر موزون ہوئے گیا۔ ع
چون مضامین جمع گردد شاعری دشوار نیست
مضمون وی کچھ دور دا نہ سی۔ فقط اِنّی گل کہ اپنی فوج دے دل وچ اتفاق دے نال ترقی قومی تے ہمت وحوصلہ دا خون دوڑائے،اور بادشاہ ہوئے جائے۔ایہ قدرتی اتفاق اے کہ جدھر دا ارادہ کيتا کم یابی نے کھلے میدان دکھائے۔ تے کہیا خوش آمدید وصفا آوردید،دشمن مغلوب ہويا یا خود بخود اس دے دغا دے پھندے وچ فنا ہوئے گیا۔ افغان کہ وحشی مزاج سن ۔اور پرت دے سوا کوئی پیشہ نہ جاندے سن ۔ سپاہی بن گئے۔ فتوحات نے انہاں دے دل بڑھائے۔ تے لُٹ مار نے چاٹ دے کے انہاں نوں دسیا کہ اتفاق تے یک دلی وچ کیہ فائدے تے مزے نيں؟۔وہ وی انہاں نوں ایسا عزیز رکھدا سی کہ اک سر نوں ملک دے مول وی نہ دیندا سی۔ اس نے پندرہ برس دی کاشت کاری وچ سلطنت دا کھیت ہرا کيتا۔ تے ۵ برس سر سبزی دی بہار دیکھی۔ اس تھوڑے جہے وقت وچ بنگالہ توں لے کے رہتاس پنجاب تک تے آگرہ توں لے کے مندو تک کوس کوس بھر مسجد،پختہ کنوان تے اک اک سرا آباد کيتی۔ اک دروازہ اُتے ہندو تے اک دروازہ اُتے مسلمان تعینات سی۔ کہ پانی پلاندا سی۔ کھانا کھلاندا سی۔ تے غریب مسافراں دے لئی دونے وقت لنگر جاری کردا تھا۔راستہ دے دونے طرف آم تے کھرنی وغیرہ دے سایہ دار درخت جھمدے سن ۔مسافر گویا باغ دے خیابان وچ چھانو چھانو چلے جاندے سن ۔ملا صاحب لکھدے نيں کہ ۵۲ برس اسنوں گزرے ،مگر حالے تک اس دے مٹے نشان تھاں تھاں نظر آندے نيں۔ تے انتظام دا ایہ حال سی کہ اک بڑھیا ٹوکرے وچ اشرفیاں بھر کر لے جاندی سی۔ تے جتھے چاہندی سورہندی سی۔ مجال نہ سی کہ چور دی نیت وچ فرق آئے۔ڈاک برابر بیٹھی سی، بنگالہ وچ وی ہُندا تھا،تو دوسرے دن خبر پہنچکی سی۔فوج دی موجودات ہودیاں سن۔اور سپاہی نوں نقد تنخواہ ملدی سی۔
وہ ہمت عالی دے نال شطرنج سلطنت دا پکا شاطر سی۔ جدوں جودھپور نوں فتح کر کے پھرا تاں امیر سبا رفیع الدین محدث نے کہ یگانہ زمانہ سن ۔ اس توں کہیا کہ مینوں رخصت عنایت ہوئے۔ تاکہ باقی عمر حرمین شریفین وچ بیٹھ کر اپنے بزرگاں دی قبراں اُتے چراغ روشن کراں۔اس نے کہیا ميں نے آپ نوں اک مصلحت دے لئی روکیا اے۔ کئی قلعے رہ گئے نيں کہ حالے فتح نئيں ہوئے۔میرا رادہ اے کہ چند روز وچ ہندوستان نوں پاک کر کے کنارہء دریائے شور اُتے پہنچاں،اور قزلباش جو حاجیاں دے سدراہ ہُندے نيں۔ تے دین محمدی وچ بدعتاں کڈ رہے نيں۔ان توں لڑاں،اوتھے توں تسيں کوبطور سفارت سلطان روم دے پاس بھیجاں کہ اس توں میری برادری دی گرہ لگیا دیجیے۔ تے حرمین شریفین وچوں اک مقام دی خدمت مینوں لے دیجیے۔اور فیر ادھر توں ميں تے ادھر توں سلطان روم آئیاں تے قزلباشاں نوں وچکار لے کے اڑا داں۔جے فقط سلطان روم آیا تاں اوہ بھج کر ادھر دے جنگلاں وچ چلا جائے گا۔اور جدوں دونے طرف توں گھیر لاں گے تاں ظاہر اے کہ ایہ جمعیت تے کثرت کہ جو ہندوستان وچ اے ۔اور اوہ آتش بار توپ خانہ کہ روم وچ اے۔ اس دے اگے قزلباش کيتا کر سکدا اے۔
ان گلاں توں معلوم ہُندا اے کہ ہمایوں ایران اُتے جا پيا سی۔ ہندوستان وچ ناں ونشان اس دا نہ رہیا سی۔ مگر شیر اپنے شکار وچ ایتھے توں تاک لگیا رہیا سی۔ اوہ ایہ وی جاندا سی کہ اس خانہ بر باد دے لئی تن ٹھکانے نيں۔ایران ،ترکستان تے روم۔ایران وچ اس نے قدم رکھنے نوں جگہ پیدا کر لئی اے ۔جے ایتھے توں بھجے تاں ترکستان جا ہی نئيں سکدا۔کیونجے اذبک آل تیمور دے ناں دا دشمن اے۔ فیر جے اے تاں روم دا گھر اے۔ اس دا بندوبست کيتا مگر افسوس ع
مادر چہ خیالیم وفلک در چہ خیال
کارے کہ خدا کند فلک را چہ مجال
قلعہ کالنجر اُتے جا کے محاصرہ ڈالیا،روز مورچے تے ساباط بناتے چلے جاندے سن ۔ افغان جان لڑاندے سن ۔ مردے سن، جلدے سن، مگر جان فشانی توں باز نہ آندے سن ۔اک دن ساباط نوں ودھیا کر قلعہ دے برابر پہنچیا دتا۔ شیر شاہ خود اک مورچہ پرکھڑا سی۔ تے باروت دے گولے (حقہ ہائے باروت) قلعہ وچ سُٹ رہے سن ۔ اک گولہ دیوار قلعہ اُتے لگا، تے ٹکرا کے مورچے اُتے آیا۔پاس تے گولاں دا ڈھیر لگیا سی۔ دفعتہ سب بھڑک اٹھے۔ شیر شاہ دا ایہ عالم ہويا کہ جھلس کر یلمہ (اولمہ) ہوئے گیا۔ بہت سپاہی تے سردار کباب ہوئے گئے۔مولانا نظام اس زمانہ وچ مشہور عالم سن ۔اور شیخ خلیل اس دے پیر زادہ صاحب وی اس دے دکھ وچ شریک ہوئے،شیر شاہ نے اک ہتھ اگے رکھیا تے اک ہتھ پِچھے تے بھج کر جان نیم سوختہ نوں خیمہ وچ ڈالیا۔کہ مورچہ اُتے اس دے لگایا سی۔ کدی ہوش وچ تھا۔کدی بے ہوش ،مگر جدوں اکھ کھولدا تاں للکار للکار کر حملے کاحکم دتے جاندا تھا۔اور جواسنوں دیکھنے نوں آندا ،اسنوں وی کہندا کہ ایتھے کیوں آئے ہو۔قلعہ اُتے جا پڑو۔ گرمی وی اگ بر سا رہی سی۔ اوہ تڑپتا تھا۔اور لوک صندہ تے گلاب چھڑکتے سن ۔ مگر موت دی تپش سی کہ کسی طرح نہ ٹھنڈی ہُندی سی۔ قضا دا اتفاق دیکھو۔ادھر کسی نے فتح دی خوش خبری سنائی۔ادھر اس دی جان نکل گئی۔ تریخ ہوئی ،ز آتش مرد ۹۵۳ ھجری۔
شیر شاہ دے بعد جلال خان تخت نشین ہويا۔ تے اسلام شاہ ناں رکھ دے سونے چاندی اُتے سکہ لگایا۔ وڈے بھائی نوں دغا دے کے بلیایا۔ اس توں تے اس دے طرف داراں نال جنگ میدان کر کے اسنوں خانہ بر باد کيتا۔ شیر شاہ دا لشکر جرار مرتب موجود سی۔ جس وچ بوہت سارے سردار صاحب طبل وعلم سن ۔ تے سپاہ دے حوصلے ایداں دے ودھے ہوئے سن کہ اک اک افغان سلطنت سنبھالنے دا دعویٰ کردا سی۔ ابتدا ء وچ سلیم شاہ نے اس دے پرچانے دے واسطے خزانے دے منہ کھول دتے سن ۔گھر گھر بلکہ کوچہ وبازار افغان جلسے جمائے بیٹھے سن ۔ تے راگ رنگ کر کے تے ناچ کر جشن مناندے سن ۔مگر چند ہی روز بعد خود گھبرا گیا،بعض دی سرکشی نوں آپ دبایا،بہتاں نوں لڑیا لڑا کر ماریا۔ خواص خان شیر شاہ دا بہادر تے نمک حلال غلام جسنوں اوہ بیٹےآں توں افضل سمجھدا سی۔ اسنوں دغا توں مروا ڈالیا۔ غرض اک اک کرکے انہاں دی سخت گردناں نوں توڑیا۔اور چند روز آرام توں بیٹھیا۔ فیر وی ہر وقت اک نہ اک کھٹکا لگیا رہندا سی کیونجے ایہ انہاں توں بیزار سن ،اور ایہ انہاں توں ہر وقت ہوشیار،انہاں نوں ذلیل رکھدا سی۔ تے ایداں دے کماں وچ لگائے رکھدا سی۔ کہ سر کشاں نوں سر کھجانے دا ہوش نہ آئے۔اک دفعہ ہمایوں دے آنے دی ہوائی اڑی۔جس وقت خبر پہنچی ،سلیم شاہ جونکاں لگوائے بیٹھیا تھا۔اسی وقت اٹھیا کھڑا ہويا تے فوج نوں روانگی دا حکم دے دتا۔ پہلی ہی منزل اُتے داروغہ نے عرض کيتی کہ بیل چرائی اُتے گئے ہوئے نيں۔ حکم دتا کہ لگیا دو افغانو ں نوں ایہ ہزاراں آدمی مفت دی تنخواہ کھا رہے نيں۔اِنّا کم وی نئيں کر سکدے۔اک اک توپ وچ سو،سو دو،دو سو،افغان جتا سی تے کھینچے لئی جاندا تھا۔نیازی افغاناں دا فرقہ وڈے انبوہ دی جماعت رکھدا سی۔ انہاں نوں کئی دفعہ دبانا پيا۔ چنانچہ اخیر وچ خود پنجاب وچ فوج لے کے آیا۔انہاں نوں دناں وچ کہ شمالی پہاڑاں وچ پھردا تھا۔مانکوٹ دے علاقہ وچ اک مضبوط تے استوار مقام دیکھ کے ۵ پہاڑیاں اُتے قلعے مانکوٹ ،رشید کوٹ وغیرہ ايسے ڈھب توں تعمیر کیتے کہ دور توں اک قلعہ نظر آندا اے۔ تے خوبی ایہ اے کہ جدوں اک قلعہ اُتے حریف حملہ کرے تاں تے قلعےآں دی توپاں توں ہمیشہ زد وچ رہے۔ عمارت نوں پتھر تے چونہ ،گچ توں مضبوط کيتا اے ۔اور قلعےآں نوں پہاڑاں دے اتار چڑھاؤ تے پیچ وخم دے قلعےآں دے اندر تھاں تھاں خوشگوار چشمے جاری تے کھانے پینے دے سامان جس قدر درکار ہون۔ بہت جلد جمع ہوئے سکدے نيں۔ سلیم شاہ نے دو برس تک افغاناں توں چونا تے پتھر ڈھوائے۔ تے اک پیسہ نہ دتا۔ قلعہ ہائے مذکورہ ہن تک موجود نيں۔ اوہ انہاں دے بنوانے وچ بذات خود کوشش کردا تھا۔اور کہندا سی کسی دن برے وقت وچ کم آئیاں گے۔ وقت اوہ سی کہ ہمایوں دی بیخ وبنیاد تک ہندوستان توں اکھڑ گئی۔وہ انتہا دی بر بادی اٹھا کے ہندوستان توں گیا تھا۔اور گیا وی ایداں دے ملک وچ سی کہ خدا ہی لیائے تاں لائے۔بھائیاں دا نفاق اس دی کسی امید نوں قائم نہ ہونے دیندا تھا۔وہ تِناں سد سکندری باندھے قندھار توں کابل تک گھیرے ہوئے سن ۔ خود سلیم شاہ بالا ستقلال بادشاہی کر رہیا سی۔ مگر مثل مشہور اے کہ دل دی گواہی خدا دی گواہی ہُندی اے۔ خدا دی شان دیکھو کہ برے ہی وقت وچ کم آئے۔ سلیم شاہ دا اصلی ارادہ ایہ سی کہ لاہور نوں ویران کر کے اس مقام نوں آباد کرے۔ کیونجے لاہور قدیم الایام توں کثرت آبادی، تے سواداگری دے وفود تے ہر قسم دی دست کاری،ہر مذہب دے آدمی،ہر اک سامان دی بہتات توں اک ایسا مقام اے کہ جدوں کوئی چاہے تھوڑے جہے عرصہ وچ لشکراں دا سامان بہم پہنچائے۔اسنوں ہمایوں دا کھٹکا لگیا رہندا سی۔ تے مقام مذکور عین راہ اُتے سی۔ تے اسنوں مٹھی بند کر کے قبضہ وچ وی رکھنے دی امید نہ رکھدا سی۔ اس لئی چاہیا کہ ویران کردے۔ تے مانکوٹ نوں آباد کرے۔تاکہ جے ہمایوں آ وی جائے تاں ایتھے خاک نہ پائے۔
جب اس توں چھیويں تاں ککھڑاں توں لڑنے بھیج دتا۔ دن نوں لڑدے سن ۔رات نوں چوراں دی طرح آندے سن ۔ عورت،مرد،لونڈی، غلام جو ہتھ آندا پھڑ لے جاندے سن ۔ قید رکھدے سن ۔بیچ ڈالدے سن ۔ افغاناں دا دم ناک وچ آگیا۔ اس اُتے ایہ حال کہ سپاہی دی تنخواہ نئيں۔
لطیفہ:
اک سردار ذرا خوش مسخرہ سی۔ اس نے ظرافت دے پیرایہ وچ کہیا کہ حضور ميں نے رات نوں خواب وچ دیکھیا کہ رات نوں آسمان توں تن سیلے نازل ہوئے نيں۔ اک وچ اشرفیاں،اک وچ کاغذ تے اک وچ خاک ، اشرفیاں دا سیلا تاں ہندوواں دے گھر چلا گیا۔ کاغذ دا سیلا بادشاہی خزانہ وچ داخل ہويا۔ خاک دا سیلا سپاہیاں دے سر اُتے الٹ دتا گیا۔ سلیم شاہ نوں ایہ لطیفہ پسند آیا۔حکم دتا کہ گوالیار چل کے تنخواہ ونڈ دین گے۔ اوتھے پہنچیا سی کہ اجل دا پیام پہنچیا۔ ۹۶۰ ھ وچ اس دے خاتمہ توں خاندان دا خاتمہ ہويا۔کیونجے سلطنت انہاں باپ بیٹےآں اُتے تمام ہوئی۔ فیر طوائف الملوکی سی۔ انہاں دی بابت دلی وچ مثل مشہور سی کہ کیہ غرض شیر شاہ دی داڑھی وڈی یا سلیم شاہ کيتی۔
فیروز خان
[سودھو]اس دا بارہ برس دا بیٹا تخت نشین ہويا۔مبازر سلیم شاہ دا چیچرا بھائی وی سی اورسالا وی، سلیم شاہ نے کئی دفعہ اس دے قتل دا ارادہ کيتا۔ تے بی بی بائی (فیروز خان دی ماں) توں کہیا کہ جے بیٹے دی جان پیاری اے ۔تو بھائی دے سر توں ہتھ اٹھا۔اور بھائی پیارا اے تاں بیٹے توں ہتھ دھو۔ بے عقل عورت نے ہر دفعہ ایہی کہیا کہ میرا بھائی عیش کابندہ اے۔ اسنوں انہاں گلاں دی پرواہ وی نئيں۔اس توں سلطنت کدوں ہوئی؟۔آخر اوہی ہويا۔ تیسرے ہی دن تلوار سونت کر گھر وچ گھس آیا،بہن ہتھ جوڑدی سی تے پیر اُتے لوٹتی سی۔ کہ بھائی بیوہ دا بچہ اے۔ وچ اسنوں لے کے کسی ایسی جگہ نکل جاندی ہاں کہ کوئی اس دا ناں وی نہ لے گا۔۔اور ایہ سلطنت دا ناں نہ لے گا۔ اس قسائی نے اک نہ سنی تے اک دم وچ کم عمر بچے دی عمر تلوار توں تمام کر دتی۔آپ محمد عادل شاہ بن دے تخت اُتے بیٹھیا،عجب اتفاق اے کہ نظام خان شیر شاہ دا چھوٹا بھائی سی۔ اس دا اک بیٹا ،ایہی خون ریز عادل شاہ،تین بیٹیاں جنہاں وچ اک خوش نصیب سلیم شاہ دے محلےآں وچ بادشاہ بیگم ہوئے کے بد نصیب ہوئے گئی۔دوسری بیٹی ابراہیم سور توں بیاہی گئی۔ تیسری سکندر سور تاں،غرض تِناں دے شوہراں نے کچھ مدت یا برائے ناں شاھی دا لقب ضرور پایا۔ عادل شاہ اپنی سبک حرکتاں دے عدلی تے اَنھّا دھند کماں توں اندھلی مشہور ہوئے گیا۔ اوہ نہایت خوش عیش وعشرت پسند تھا۔راگ رنگ دا عاشق۔شراب وکباب دا دیوانہ سی۔ تے یا تاں دیوانہ مزاجی توں تے یا اس غرض توں کہ لوکاں نوں پرچائے،جب سلطنت دا مالک ہويا تاں خزانےآں دے منہ کھول کر سونے ،روپے دے بادل اڑانے لگا،کتہ باسی (اک قسم دا تیر) کہ اس دا پیکان تولہ بھرسونے دا ہُندا سی۔ سواری شکاری وچ یا چلدے پھردے ادھر ادھر پھینکتا سی۔ جس دے گھر وچ جا پڑدا یا کوئی پيا ہويا پاندا ،اور لاندا تاں دس روپے انعام پاندا سی۔ اس دے اَنھّا دھند انعاماں دے سبب توں افغاناں نے عدلی دا اندھلی کر دتا۔ راگ رنگ دیاں گلاں وچ ایسا گنی گنواں سی کہ وڈے وڈے گائیک تے نائک اس دے اگے کان پکڑدے سن ۔ اکبر ی عہد وچ میان تان سین اس کم دے جگت گرو سن ۔ اوہ وی ايسے نوں استاد مندے سن ۔
دکن دا اک سازندہ ہندوستان وچ آیا۔اس نے استادی دا نقارہ بجایا،اور سب نوں مننا پيا۔ اس نے اک پکھاوج تیار کيتی کہ دونے ہتھ دونے طرف نہ پہنچ سکدے سن ۔ اک دن وڈے دعوے توں دربار وچ آیا تے پکھاوج وی لیایا۔ کہ کوئی اسنوں بجائے جو گویئے تے کلاونت سن ، تے اس وقت حاضر سن ۔ سب حیران رہ گئے، عدلی نے دیکھیا تے قرینہ تاڑ گیا۔آپ تکیہ لگیا کر لیٹ گیا،اور اسنوں برابر لٹا لیا۔ اک طرف توں ہتھ بجاندا گیا۔پانو توں تال دیندا گیا۔ تمام اہل دربار چلا اٹھے،اور جِنّے گویئے حاضر سن ،سب مان گئے۔
اس دی لطافت مزاج دی عجیب وغریب نقلاں مشہور نيں۔ اک دن بداواں وچ میدان چوگان بازی توں پھردے ہوئے کہیا۔اج خوب بھکھ لگی اے۔ غازی خان اک امیر سی۔ اس دا گھر سر راہ سی۔ عرض کيتی جو ماحضر ،حاضر اے ایتھے نوش فرمایئے۔ عدلی گیا تے دستر خوان بچھا۔ اول پوتھی دے قلئے دا سالن سامنے آیا۔وہ گھبرا کر اٹھیا کھڑا ہويا، تے ایسا جی متلایا کہ سوار ہوئے کے محل بھجیا،راستے وچ کدرے دم نہ لیا۔
اس دے فراغت خانہ وچ خوشبو نوں پھیلانے تے بد بو نوں دبانے دے لئی اِنّا کافور بکھیردے سن کہ حلال خور روز ،دو،دو ،تین ،تین سیر کافور قسم اعلیٰ سمیٹ کر لے جاندے سن ۔ فیر وی جدوں اوتھے توں نکلدا سی تاں رنگ کدی زرد تے کدی سبز ہُندا سی۔ بد بو دی برداشت نہ سی۔ ایہ سب درست اے۔ مگر میرے دوستو پہلے وی کہہ چکيا ہاں،اب فیر کہندا ہاں کہ جس طرح انسان دا مزاج اے۔ کہ کوئی چیز اسنوں موافق اے تے کوئی ناموافق،اسی طرح سلطنت دا وی مزاج اے۔ بعض چیزاں نيں کہ اس دے لئی سم قاتل دا حکم رکھدی نيں۔انہاں وچ ناچ ،رنگ تے اس قسم دے عیش وعشرت نيں۔انہاں نوں غذائے ناموافق سمجھو ،خواہ شگون منحوس۔ جتھے گانا بجانا بادشاہ دے دست وزبان اُتے آیا ،جانو کہ الو بولا، ہن اس گھر دی خیر نئيں۔۔۔
چند ہی روز وچ عدلی دی ہوابگڑ گئی۔دربار وچ تلوار چل گئی، کئی سردار مارے گئے۔ بھانجے دے خون ناحق توں لوکاں دے دل بیزار سن ۔ عیاشی تے ناچ ورنگ نے تے وی بے وقار کر دتا۔ دوسرے ہی مہینے چاراں طرف طلاطم مچ گیا۔ اوہ کرانی سرداراں دے دبانے دے لئی گوالیار توں بنگالہ گیا،چونکہ امرائے ہمراہی توں وی بد گمان سی۔ اس لئی ابراہیم سور توں وی بد گمان ہويا ۔چاہاکہ قید کر لے ، بہن ابراہیم دی بی بی، اس نے خاوند نوں خبر دتی۔ابراہیم شیر شاہ توں قریبی رشتہ وی رکھدا سی۔ لشکر توں بھج کر آیا۔اور آگرہ وغیرہ میان ولایت وچ قبضہ کر کے بادشاہی نشان بلند کيتا، عدلی نے استیصال دے لئی لشکر جرار بھیجیا، مگر ابراہیم نے شکست فاش دی۔عدلی نے فیر لشکر بھیجیا تے ہیمو نوں سپہ سالار کيتا۔ کئی جگہ لڑائیاں ہوئیاں تے وڈے بھاری رن پئے۔ابراہیم نے دکھا دتا کہ افغان دی ہڈی کِنّی مضبوط اے۔ تے ہیمو نے وی سمجھیا دتا کہ دال وچ کِسے طرح گوشت توں زور کم نئيں۔مگر انجام کار شکست کھا کر بھجیا۔ ہن چاراں طرف سلطنت دے دعویدار اٹھیا کھڑے ہوئے۔
=سکندر سور
[سودھو]سکندر سور دلی توں پنجاب تک ملک دبا کے بیٹھ گیا۔اور ابراہیم توں صلح کر کے ایہ عہد نامہ وی کر ليا کہ بلکہ ایہ وی ذمہ لیا کہ کابل توں جو سیلاب آئے ،اس دا روکنا میرا ذمہ اے۔
محمد خان کوڑ
[سودھو]یہ بنگالہ دا ھاکم سی کہ اپنا نقارہ سب توں وکھ بجا رہیا تھا۔چنانچہ اوہ ہیمو دی لڑائی وچ اس طرح مرا کہ کسی نوں خبر ہی نئيں ہوئی۔بعد اس دے ادھر اکبر دی تیغ توں ہیمو بقال ماریا گیا۔ ادھر اس دے بیٹے دے حملہ انتقامی وچ عدلی دا کم تمام ہويا۔
کرانی سردار بنگالہ وبہار وچ سن ۔اور چاراں طرف کشت وخون کر رہے سن ۔کہ ہمایوں کوہستان کابل توں لشکر لے کے سیلاب دی طرح گرا۔اور اقبال اکبر ی نے سب نوں صفا صفا کر دتا۔
رات ہر اک مہ جبین محفل وچ گرم لاف تھا
صبح اوہ خورشید نکلیا تاں مطلع صاف تھا
خدا وند خان دکنی
[سودھو]نظام شاہی امیراں وچ سی۔ باپ مشہدی تے ماں حبشن سی۔ قوی ہیکل تے دیدنی جوان سی۔ تے بہادری توں بہادراں وچ بلند سی۔ خواجہ میرک اصفہانی کہ جنہاں دا خطاب چنگیز خان سی۔ جدوں مرتضیٰ نظام شاہ دے وکیل مطلق ہوئے گئے تاں خدا وند خان نوں وڈی ترقی دتی تے اس نے وی اپنی لیاقت توں عروج حاصل کيتا تے چند روز وچ صاحب دست گاہ ہوئے گیا۔ برار وچ کئی عمدہ ضلعے اس دی جاگیر وچ سن ۔مسجد روسن کھیڑہ ایسی مضبوط بنائی سی کہ کئی سوبرس تک زمانے دی گردش اسنوں جنبش نہ دے سکی۔ ۹۹۳ ھجری وچ جدوں مرتضیٰ سبز واری سپہ سالار لشکر برار صلابت خان چوکس دے مقابلہ وچ دکن وچ نہ ٹھہر سکے تاں خان وی میر دے نال فتح پور جا پہنچیا۔اکبر دونے دے نال اچھی طرح توں پیش آیا۔ خان نوں ہزاری منصب دتا۔ پٹن گجرات اس دی جاگیر ہويا۔ تے دربار وچ ترقی دی سیڑھیاں اُتے چلنے لگا۔ ابو الفضل دی بہن نال شادی ہوئے گئی۔لیکن نوکراں نوں بے حد لڑائی توں ایسا تنگ کيتا کہ آقا توں بر سر دربار گستاخانہ بولا۔ اس وجہ توں نظراں وچ سبک ہوئے گیا۔دلاور جوان نہایت نازک مزاج تھا۔اک دن ابو الفضل نے ضیافت کيتی۔ کھاناں دی بہتات اوت انواع تے قسماں شیخ دی عادت سی۔ اس دے ہر نوکر کے اگے نو قاب کھانے کے،اک طباق کباب گوسپند ، سوروٹیاں رنگ برنگ دی سن۔ خود خان دے سامنے کبک ودراج ،مرغ وماہی دے کباب ہائے رنگا رنگ تے ساگ سالن وغیرہ وغیرہ کھانے چنے گئے۔ اس نے بہت برا منیا تے کھانے توں اٹھیا گیا۔کہ میرے سامنے مرغ دے کباب کیوں رکھے ،میرے نال مسخرہ کيتا اے۔ اکبر نوں خبر ہوئی تاں اسنوں سمجھایا کہ ایہ چیزاں ہندوستان دے تکلفات نيں۔ تے کھانے نوں کہوئے تاں تواڈے اک اک نوکر کے اگے نو نو طباق رکھے نيں۔فیر وی خان اپنے دل توں صاف نہ ہوئے،نہ ایہ اس دے گھر گئے۔ ملیا صاحب ۹۹۸ ھجری وچ کہندے نيں کہ خدا وند خان دکنی رافضی کہ شیخ ابولافضل دی بہن حسب الحکم بادشاہ اس دے نکاح وچ آئی سی۔ تے قصبہ کڑی ولایت جاگیر وچ پائی۔دوزخ دی قرار گاہ نوں بھجیا،تریخ ہوئی ۔ع۔۔۔۔ کہ خداوند دکنی مردہ،،،
طبقات اکبر ی وچ اے کہ اک ہزار پانصدی منصب سی۔ ۱۹۹۵ھ وچ مر گیا۔ ماثر الامرا ۹۹۷ ھ وچ لکھدے نيں۔
خواجہ امینا
[سودھو]خواجہ امین الدین تربیت، خواجہ امینا دے ناں توں مشوہر سن ۔تربت علاقہ خراسان دے رہنے والے سن ۔ایران دے سفر وچ ہمایوں دے حاضر خدمت رہے۔ عالم شہزادگی وچ چند روز اکبر دی بخشی گرمی توں اعزاز پایا سی۔ بیرم خاں دے معتمدان خاص الخاص وچ سن ۔ ایہ اوہی نيں کہ جدوں اس دا زوال شروع ہويا تاں دو امیراں دے نال انہاں نوں دربار وچ عرض ومعروض کرنے دے لئی بھیجیا تھا۔دربار دے فتنہ انگیزاں نے انہاں نوں وی قید کروادتا۔فیر قید توں نکلے تے بڑھدے بڑھدے وکیل مطلق دے رتبہ عالی نوں پہنچے۔اور خواجہ جہان دا خطاب پایا۔ان دی لیاقت نے ایداں دے ایداں دے کم تے انتظام کیتے کہ ابو الفضل جداں شخص نے انہاں دے باب وچ لکھیا اے ،قلمرو حساب وچ شہسوار سی۔ خط شکسۃ نہایت درست تے خوب لکھدا تھا۔مالیات دے بندو بست تے حساب کتاب دے معاملےآں وچ بال دی کھل اتاردا سی۔ ہمایوں نے چند روز اکبر دے دربار وچ بخشی وی کر دتا تھا۔مدت تک مدار مہمات سلطنت دا انہاں دی رائے اُتے تھا۔جدوں خان زمان دے اصلاح معاملات دے لئی منعم خان تے مظفر خان نوں بھیجیا،تو انہاں نوں وی نال ہی بھیجیا۔مہم دا فیصلہ خان زمان دی عفو تقصیر اُتے ہويا۔ جدوں امراء واپس پھرے تاں مظفر خاں یلغار کر کے حضور وچ پہنچے،اور بادشاہ دے ذہن نشین کر دتا کہ امراء نے خان زمان دی رعایت کیتی۔خواجہ جہان عتاب وچ آئے،طغرائے بادشاہی دی مہر اس دا زیور افتخار تھا۔چھن گئی تے حکم ہويا کہ حج اُتے جاؤ۔اور خدا توں گناہ معاف کرواؤ۔ فیر مقربان درگاہ نے سفارشاں کيتياں تے ایتھے خطا معاف ہوئے گئی۔ملا صاحب کہندے نيں کہ رشوت خوری دے نیستان دا شیر سی۔ بلکہ اس دے اختیارات دے سبب لوک اکبر توں وی ناراض ہوئے گئے سن ۔ خواجہ دے عین جاہ وجلال وچ صبوحی شاعر نے کہیا اے۔
ہر اہل ہنر سد سکندر در تست
یاجوج کہ گویند صف لشکر تست
اور دور تاں آثار قیامت پیدا است
دجال توئی خواجہ امینا خر تست
بخیلی وچ شہرہ عالم سی، رات نوں کھانا بچکيا تاں اٹھوا رکھدا سی۔ صبح نوں باسی کھاندا تھا۔لیکن غرض منداں دی کار سازی وچ بے نظیر سی۔ اپنے بیگانے دی کوئی قید نہ سی۔ جدوں ملازمان دربار وچ کِسے نوں کم آن پڑدا تاں اوہ اس دی مدد دے لئی فورا تیار ہوئے جاندا سی۔ سعی وکوشش تاں پوری کردا سی۔ لیکن حق الخدمت دے لئی خواجہ اس توں اپنی رقم ٹھہرا لیندا تھا۔اور کم کڈ دیندا تھا۔طوغ ،علم، نقارہ ، خانی وسلطانی، منصب فورا دلوا دیندا سی۔ جو جاگیر چاہندا سی اوہی ہوئے جاندی سی۔صاحب علم ،اہل فضل،ترکستان، خراسان ،ایران ،ہندوستان دے ہزاراں آئے۔اور اس نے ہزاراں ہی دلوائے۔ملا صاحب کہندے نيں کہ اس دی سعی توں بادشاہ مینوں وی بہت روپے دیندے سن ۔ تے جس طرح تے امیر دیندے سن ۔آپ وی ہر شخص توں سلوک کردا تھا۔ملا عصام دے شاگرد کہ شاگرد فاضل تاش کندی کہ صدر نشین اہل فضیلت سن ۔ (سورہ محمد دی جو تفسیر انہاں نے لکھی اے کافی اے۔) انہاں نوں بادشاہ تے امراء توں چالیس ہزار روپیہ دلوایا۔وہ خوب سامان شایان توں منعم خان دے پاس بنگالہ پہنچے ۔اوتھے توں دولت بھری،مکے پہنچے،اوتھے توں ایران دے راستے بار برداری گھر پہنچائی تے آپ قبر وچ چلے گئے۔
جب شاہ مہم پٹنہ اُتے گئے تاں ایہ اسيں رکاب سن ۔ رستہ وچ بیمار ہوئے کے جون پور وچ ٹھہر گئے۔مراجعت دے وقت بادشاہ ايسے راہ توں آئے۔خواجہ نال ہوئے گئے۔ اکبر ی لشکر ہاتھیاں دا کجلی بن سی۔ اک منزل وچ فیل مست نے انہاں اُتے حملہ کيتا۔ ایہ بھجے،اک تاں بڑھاپا ،دوسرا اضطراب۔خیمہ دی طناب وچ الجھ کر گرے تے دفعتا بے حال ہوئے گئے۔ خوف دا ایسا صدمہ دل اُتے ہويا کہ فیر نہ اٹھے۔ ۹۸۳ ھجری وچ ملیا صاحب کيتا مزے توں کہندے نيں۔خواجہ امینا وزیر مستقل جس دا خطاب خواجہ جہان سی پٹنے توں پھردے ہوئے لکھئنو وچ مر گیا۔اور بے شمار دولت چھڈ گیا۔ سب خزانہ وچ داخل۔
خواجہ شاہ منصور
[سودھو]حساب کتاب معاملہ فہمی تے تحریر وتقریر وچ کار گزار اہل کار سی۔ خوشبوی خانہ دا داروغہ تھا۔اس دے حسن لیاقت تے تحریر وتقریر دے جوہر توں اکبر اسنوں بہت عزیز رکھدا تھا۔مظفر خان دی شدت تے سخت گیری توں تنگ رہندا تھا۔اور ہمیشہ پیچ ماردا سی۔ اک دن گفتگو وچ گل ودھ گئی۔ شاہ نے رہنا مناسب نہ سمجھیا ،ناکامی وچ دربار چھڈیا۔جون پور گئے تے قابلیت ذاتی دی بدولت خان زمان دے دیوان ہوئے گئے۔ اوہ ماریا گیا۔ اس دا کم برہم ہوئے گیا۔ منعم خان دے پاس بنگالہ گیا۔ اس دی سرکار دے تمام کاروبار نوں سنبھال لیا۔ اوتھے توں وکالت دے سلسلے وچ آمدو رفت ہوئی،اس وچ ایسی لیاقت دکھادی کہ اس دی کار وائی بادشاہ دی منقوش خاطر ہوئے گئی۔جن منعم خان مر گیا تاں بادشاہی محاسبہ دے پھندے وچ پھنس کر راجہ ٹوڈر مل دے شکنجے وچ کسے گئے۔ آخر بے سفارش،خاص بادشاہ دی جو ہر شناسی توں فیر حضور وچ پہنچے۔ ۹۸۳۔ ۹۸۴ ھ وچ دیوان کل ہوئے گئے۔اور امور ملدی ميں راجہ ٹوڈر مل دے شریک غالب ہوئے کے کم کرنے لگے۔ کسی استاد دا شعر اے ع
نا قابل ست آنکہ بدولت نمے رسد
ورنہ زمانہ در طلب مرد قابل ست
ملا صاحب اس موقع اُتے شعر مذکور وچ اصلاح فرماندے نيں تے کہندے نيں ؎
ناقابلان دہر بدولت رسیدہ اند
پس چاں زمانہ در طلب مرد قابل ست
اول حقق ست وثانی سم، سبحان اللہ ،فیر دونے طرف نشتر مار گئے۔کوئی پُچھے پہلا شعر حق اے یا پہلا مصرع؟۔ خیر ملیا صاحب جو چاہن سوکدرے۔ خواجہ صاحب دی خوبی لیاقت تے کار دانی وچ کلام نئيں۔فراست تے دانائی توں دفتر حساب نوں درست کيتا۔ تے پرانے پرانے معاملے جو الجھے پئے سن ۔ انہاں نوں صاف کيتا۔ پہلے دستور سی کہ ہر سال معتبر تے کاروان اہل کار دیہات وچ ضلع بہ ضلع جاندے سن ۔ تے جمع بندی بنا کے لاندے سن ۔ اس دے مو جدوں روپیہ وصول ہُندا تھا۔اب کہ ملکاں محروسہ نے زیادہ دامن پھیلایا تاں اس طرح کم چلنا مشکل ہويا۔ اوہ کچھ لکھ کے لاندے ،زمیندار کچھ تے دینا چاہندے۔باقی فاضل دے وڈے جھگڑے پڑدے۔نرخ وی ہر اک علاقہ دا ٹھیک ٹھیک نہ معلوم ہُندا سی۔ ۹۸۱، ۹۸۲ ھ وچ کہ جدوں تک اڑیسہ کشمیر ، ٹھٹھہ تے دکن ملک اکبر ی وچ داخل نہ ہوئے ئے سن ۔ تاں ملک بارہ صوبےآں وچ تقسیم ہويا تے ملک دا بندوبست ۵۱ سال دا آئین مقرر ہويا۔ اس دا انتظام راجہ ٹوڈر مل تے انہاں دے سپرد ہويا تھا۔راجہ تاں مہم بنگالہ اُتے بھیجے گئے۔انہاں نے کشت وکار دے کل مراتب تے نرخ وغیرہ دی تحقیقات کر کے پنڈ پنڈ دے لئی جمع بندی دی عمدہ کتاباں مرتب کيتياں۔اِنّی گل ضرور اے کہ انہاں دے مزاج وچ دقتم جز رسی،کفایت اندوزی تے سخت گیری بشدت سن ۔ امرا ء توں سپاہی تک سب تنگ سن ۔ حساب وچ ایسا پیچ ماردے سن کہ کتاب دے شکنجہ وچ کس دیندے سن ۔ جنہاں دناں انہاں دا ستارہ اقبال چمکا۔ انہاں ہی دناں اک دم دار ستارہ نکلیا۔ایہ شملہ کچھ لمبا چھڈیا کردے سن ۔ لوکاں نے انہاں دا ناں دم دار ستارہ رکھ دتا تھا۔جدوں کوچہ وبازار وچ سواری نکلدی،اشارے ہُندے ،بلکہ انہاں دی سختیاں دیکھ کے لوک مظفر خان دی کم بختیاں بھُل گئے۔ انہاں نوں اُتے لعنت تے نفرین دے ڈھیر لگیا دتے۔
کہ بسیار بد باشد ازبد تر
یہ ادھر مال گزاری دے بندوبست وچ سن ،ادھر مظفر خان مہم بہار وبنگالہ دا سر انجام کر رہے سن ۔خواجہ نے باوجود کاردانی تے سخن فہمی دے وقت نوں نہ پہچانا کہ سپاہ ملکاں دور دست وچ جان فشانی کر رہی اے۔ موقع دل جوئی تے دل داری دا اے۔ نہ کہ سخت گیری تے خون خواری کا۔انعام واکرام دی جگہ کاغذ بنا کے بھیجیا۔ کہ امرائے بنگالہ توں دہ ،پانزدہ ، تے بہار توں دہ؎ دوازدہ وصول کيتا جائے۔سپہ سالار ہمیشہ سپہ دا طرف دار ہُندا اے۔ اوتھے مظفر خان سپہ سلار سن کہ پہلے دیوان سن کہ انہاں نے شروع سال رواں توں روپیہ طلب کيتا۔ امراء سب بگڑ گئے۔بغاوت دی اگ بھڑک اٹھی۔نويں سرے توں فوج کشی ہوئی ۔ہزاراں آدمی مارے گئے۔ ملک تباہ ہويا۔ پشتاں دے نمک حلال ،جان باز باغی ہوئے کے قتل ہوئے گئے۔
ٹوڈر مل دی انہاں توں چشمک سی۔ اوہ بنگالہ وچ شامل مہم سن ۔ انہاں نے اوتھے توں رپورٹ دی تے مصلحت دے نشیب وفراز بادشاہ دے منقوش خاطر کیتے۔ بادشاہ سمجھ گیا تے خواجہ دی جگہ شاہ قلی نوں دیوان کر دتا۔ لیکن انہاں دی خیر خواہی۔ دماغ سوزی تے محنت دل اُتے نقش ہوئے چکی سی۔چند روز بعد فیر وزارت نوں خلعت مل گیا۔
مرزا حکیم اکبر دا سوتیلا بھائی حاکم کابل تھا۔اسی سال وچ بغاوت کر کے ادھر آیا تے لاہور پہنچ گیا۔اکبر نے آگرہ توں فوج روانہ کيتی تے پِچھے آپ سوار ہويا تے پانی پت تک پہنچ ہی سی کہ مرزا حکیم بموجب عادت دے بھج گیا۔ اکبر سرہند اُتے پہنچیا۔ خواجہ اس وقت سر ہند دے صوبہ دار سن ۔ انہاں توں کيتا امراء کيتا اہل دربار مدت توں جلے ہوئے سن ۔ مرزا حکیم دے فرمان تے اس دے امراء دے جعلی خطوط خواجہ دے ناں تے کچھ خواجہ دے خطوط اس دے ناں اُتے بنا کے پیش کیتے۔موقع ایسا سی کہ اکبر نوں وی یقین آگیا تے سمجھیا کہ حقیقتا ادھر ملیا ہويا اے۔ انہاں خطوط وچ اک عرضی شرف بیگ انہاں دے عامل دی انہاں دے ناں سی۔اس دا خلاصہ ایہ کہ وچ فریداں خان مرزا دے ماماں توں ملا، مینوں مرزا دے پاس لے گیا۔ باوجود دے تمام پرگنہ اُتے عامل تعینات کر آئے نيں،ساڈے پرگنہ نوں معاف کيتا اے۔ ملک نامی کہ مرزا دا قدیم نمک خوار تے دیوان تھا۔وزیر خان اس دا خطاب سی۔ شروع مہم وچ اس دے پاس آیا، ظاہر ایہ کیہ کہ وچ مرزا توں ناراض ہوئے کے آیا ہاں۔اس لئی سونی پت دے مقام وچ ملازمت حاصل کيتی۔ تے سابقہ شناسائی دے سبب توں خواجہ دے پاس اترا۔ایتھے مشہور ہوئے گیا کہ جاسوسی دے لئی آیا اے ۔غرض پیچ اُتے پیچ برابر پڑدا گیا۔تعجب ایہ اے کہ راجہ مان سنگھ نے وی اٹک توں ۳ خطوط گرفتار کر کے بھیجے،اور لکھیا سی کہ شاد مان دے بستر توں نکلے سن ۔اک خط دا خلاصہ ایہ سی کہ تواڈی یک جہتی تے نیک اندیشی دی عرضیاں پہنچ کے توجہ نوں ودھیا رہیاں نيں۔ان دے نتیجاں توں کم یاب ہوگئے وغیرہ وغیرہ۔۔۔ آزاد لاعلمی دے اندھیرے وچ بد گمانی دی تیر اندزای کيتا ضرور اے ؟۔ جس طرح اکبر نوں لوکاں نے دھوکھا دتا۔مان سنگھ بے چارے نوں وی غوطہ لگیا دتا ہوئے گا۔ بادشاہ وی متردد سن ۔ قید کر کے ضامن منگیا۔ انہاں بے چارے دا ضامن کون ہو۔مسلماناں نے ثواب تے ہندوواں نے پن کمائے۔نواح انبالہ، منزک کچھ کوٹ اُتے بے جرم وبے خطا منصور دی میراث خواجہ شاہ منصور دے گلے بنھی۔تریخ ہوئی۔ شاہ منصور حلاج ۹۸۹ ء وچ شیخ ابو الفضل نے کئی جگہ اس دی لیاقت نوں عمدہ سارٹیفکیٹ دتے۔ قتل دے مقام اُتے لکھدے نيں کہ اگرچہ فضیلت علمی نہ رکھدا سی۔ مگر پکا محاسب،جانچ کر گل کہنے والا، نکتہ فہم ،خوردہ گیر،کاروبار دا بجھ سنبھالنے والا،فصحیح بیان، کوش کلام، خوش وضع ،خوش نما انداز، نیک اطوار سی۔ کچھ کوٹ دی منزل وچ درخت توں لٹکا دتا۔ملا صاحب خطےآں دی گرفتاری دا حال کس خوب صورتی توں لکھدے نيں۔صبح نوں خدمت رائے توں فرمایا۔اس نے منزل کچھ کوٹ وچ پھانسی توں لٹکا دتا تے خدائی دا مظلمہ گلے وچ پٹا رہیا۔ کہ قیامت تک لٹکا کريں گا۔
ایاک رخدمتہ الملوک فانہم یستغطون عند السلام والجواب ویستحقرون عند العقاب ضرب الوقاب۔۔۔۔۔
خدمت سلاطین توں بچنا! ایہ اوہ نيں کہ سلام دینا وی وڈی گل سمجھدے نيں۔اور خفا ہاں تاں گردن مارنی کچھ وڈی گل نئيں۔ع۔ خوش باش کہ ظالم نبردہ بسلامت خیال کرو! شاہ منصور دا ذکر اے تے نشتر دی نوکاں کتھے کتھے چبھوندے جاندے نيں۔ہاں اصل نصیحت دا مضمون نقش کرنے دے قابل اے۔ ؎
نباشی بکار جتھے سخت گیر
کہ ہر سخت گیرے بود سخت میر
بآسں گزاری دمے مے گزار
کہ آساں زید مرد آساں گزارد
جب مرزا حکیم دی مہم دا خاتمہ ہويا تاں کابل وچ پہنچ کے اکبر نے بہت تحقیقات کيتی۔ سازش دی بو وی کدرے توں نہ نکلی۔ایہ ہی معلوم ہويا کہ کرم اللہ، شہباز خان کمبو دے بھائی بعض امراء خصوصا راجہ ٹوڈر مل دی اشتعالک توں ایہ قبیلے بنے سن ۔ اکبر نے اس دے خون ناحق توں تے اس نظر توں کہ ایسا کاروان اہل کار ہتھ توں گیا۔ بہت افسوس کردے سن ۔ تے کہیا کردے سن کہ جس دن توں خواجہ مرا۔تمام حساب درہم برہم ہوئے رہے نيں۔اور محاسبہ دا سررشتہ ٹُٹ گیا اے۔ ایسا محا سب خوردہ گیر،نکتہ سنج شخص کم ملدا اے۔ خواجہ ہزاری منصب تک پہنچے۔ چار برس وزارت دی تے استقلال تے استحقاق توں وزارت کيتی۔
خواجہ مظفر علی المخاطب بہ مظفر خان
[سودھو]پہلے مظفر علی دیوانہ کہلاندے سن ۔ بیرم خان دے دیوان سن ۔تحریر ،تقریر، تے حساب کتاب وچ عمدہ لیاقت رکھدے سن ۔ جدوں زمانہ نے خان خانان توں بے وفائی کی،تو ایہ اس دی وفا داری وچ ثابت قدم سن ۔ اس نے پنجاب دا رخ کيتا تے اپنے عیال تے مال واسباب نوں قلعہ بٹھنڈہ وچ ذخیرہ کيتا،ایتھے اطمیان دی صورت ایہ سی کہ شیر محمد دیوانہ ایتھے حاکم تھا۔خان خانان دے صد ہا پرورش یافتہ وچوں اک دلاور ایہ وی سی۔ مگر اس وچ خصوصیت ایہ سی کہ بیٹا کہلا توں سی۔ افسوس کہ بیٹا ناخلف نکلیا، جدوں خانخانان نے اوتھے توں کوچ کيتا۔اور دیپال پور وچ پہنچیا تاں دیوانہ نے تمام مال واسباب ضبط کر ليا۔ تے اہل وعیال دی وڈی بے عزتی تے اہانت کيتی۔ خان خانان نوں جدوں ایہ خبر پہنچی تاں سخت رنج ہويا۔ خواجہ مظفر علی تے درویش محمد اذبک نوں بھیجیا کہ اسنوں درد مندی دی تدبیراں پلائے۔اور نصیحت کيتی معجوناں کھلائے۔ شاید کہ دیوانہ دا دماغ اصلاح اُتے آئے۔ایتھے دیوانہ نوں کتے نے دا ٹا سی۔ ع۔۔ اے عاقلان کنارہ کہ دیوانہ مست شد۔ اوہ کس دی سندا سی۔ اس نے اسنوں وی قید کر کے دربار نوں روانہ کر دتا۔ درویش دربار وچ آئے تاں یاراں نے چاہیا کہ تلوار تلے دھر داں۔مگر بادشاہ نے قید اُتے قناعت کیتی۔جدوں خان خانان دی خطا معاف ہوئی تاں سب دے گناہ بخشے گئے۔ انہاں دی لیاقت نے اول خدمت توں منصب لئی۔ چند روز دے بعد پسرور دا علاقہ جاگیر ہوئے گیا۔لیاقت عمدہ ،مادہ قابل سی۔ خان خانان جداں شخص دے زیر دست دیوان رہے سن ۔ بہت جلد ترقی دی سیڑھیاں اُتے چڑھ گئے۔اول دیوان بیوتات ہوئے۔ ۹۷۱ ھ وچ وکیل مطلق ہوئے کے مظفر خان ہوئے گئے۔ عمدۃ الملک توں خطاب دا وزن سنگین ہويا۔ تے امیر الامرائی نے اسنوں تاج دار کيتا۔ انئيں کيتی تجویز توں شیخ عبد النبی صدر صدر الملکاں دربار اکبر ی دے ہوئے۔ٹوڈر مل دے نال شریک ہوئے کے کم کردے سن ۔ ایداں دے دو بالیاقت اہل کاراں دا اتفاق اتفاقا ہُندا اے۔ افسوس ایہ اے کہ انہاں دناں وچ جزئیات توں لے کے کلیات تک اختلاف ہی رہندا تھا۔اک توں اک دبتا نہ سی۔ کیونجے اکبر دی نظر دونے اُتے برابر سی۔دونے کار گزاراں نوں دو ہتھ برابر لئی چلدا سی۔ راجہ نے اک دن سر دیوان خواجہ توں کہیا کہ تسيں مسلمان بہت نوکر رکھدے ہو۔انہاں نے کہیا چنگا تسيں ہندو نوکر رکھو تے اپناکام چلاؤ۔
۹۸۰ ھ وچ اکبر نے چاہیا کہ سپاہ وچ داغ تے دفتر مال گزاری وچ خالصہ دا آئین جاری ہوئے۔ جلسہ مشورۃ بیٹھیا تے امراء توں صلاح ہوئی۔ ٹوڈر مل نے عر ض دی بہت مناسب تجویز اے۔ حالت موجودہ دی قباحتاں وی دکھاواں۔اور عرض کيتی کہ مظفر خان تے منعم خان نوں گوارا نہ ہوئے گا۔ مظفر خان سارنگ پور وچ جا کے دم وی نہ لینے پائے سن کہ طلب ہوئے۔ جدوں انہاں توں کہیا گیا کہ اس دا انتظام کرو ،تو انہاں نے بر خلاف رائے دی۔ تے اس بے ہودگی توں دلائل پیش کیتے کہ بادشاہ ناراض ہوئے گئے۔ تے ایہ عتاب وچ آئے۔ اسنوں انہاں دی گستاخی یا سینہ زوری جو کہو درست۔ لیکن تجربہ کار اہل کار سن ۔ چنانچہ جو اوہ سمجھے سن ۔اوہی ہويا۔ کہ دونے تجویزاں وچ توں اک وی پیش نہ گئی۔ آخر سب محنتاں بر باد گئياں تے دفتر گاؤ خورد ہوئے گئے۔
اسی سال وچ منعم خان نے مہم پٹنہ توں بادشاہ نوں لکھیا کہ سامان جنگ وغیرہ وغیرہ مرحمت ہو۔اور حضور خود قدم اقبال نوں ادھر جنبش دتیاں تاکہ فتح دی موج وچ جنبش ہوئے۔ بادشاہ نے انہاں دی خطا معاف فر ما کر سامان مذکورہ دا اہتمام انہاں دے سپرد کيتا۔ تاکہ فتح دی موج وچ جنبش پیدا ہوئے۔ ایہ خدمت وچ مصروف ہوئے ۔مگر اپنی اکڑ تکڑ دے پورے سن ۔فیر ایسی خود رائی تے بے پرواہی توں کم سر انجام کرنے لگے کہ دوبارہ نظراں توں گر گئے۔ خیر چند روز دے بعد فیر خطا معاف ہوئے گئی۔
۹۷۸ ھ وچ خان جہان حسین قلی خان مر گئے،تو بادشاہ نے ملک بنگالے دا انتظام انہاں دے سپرد کيتا۔ اوتھے انہاں دے سخت احکام تے سینہ زور بندوبست نے کم خراب کر دتا۔ تمام امراء باغی ہوئے گئے۔ تے ایہ ترکان قاقشال دی سر شوری توں مارے گئے۔ خواجہ دی قابلیت تے کار وائی وچ کچھ کلام نئيں۔ دربار وچ تے باہر دربار وچ سب انہاں نوں عزیز رکھدے سن ۔مگر انہاں دی تجویزاں تے احکام تے حساب کتاب دی عمل در آمد ایسی سخت سی کہ کوئی برداشت نہ کر سکدا سی۔ جدوں دیوان کل ہوئے تاں لوکاں نے تریخ کہی۔ ظالم، انہاں دی کار وائی دیکھ کے لوک راجہ دی روکھی سوکھی نوں وی بھُل گئے۔اہل ظرافت وچ اک شعر مشہور سی ع۔۔
سگ کاشی بہ از خراسانی
گر چہ صد ہا بار سگ زکاشی بہ
یاراں نے جل کے اس وچ اصلاح دی تے ایہ کہیا ؎
سگ راجہ بہ از مظفر خان
گر چہ صد بار سگ زراجہ بہ
راجگان میواڑ یا ادیپور
راجگان میواڑ یا ادیپور اپنے خاندان دا سلسلہ نوشیروان توں ملیا دیندے نيں۔ اس دے اثبات یا انکار دی ضرورت نئيں۔ایہ ضرور اے کہ کل ملکاں ہندوستان دے راجہ اس خاندان دی عظمت اُتے ادب دے ہار چڑھاندے نيں۔ تے راجگان میواڑ نے وی اپنے اوصاف قومی دے لحاظ توں رتبہ مذکورہ دی خوب حفاظت کيتی۔ عہد سلف وچ جو راجہ کسی راج وچ گدی اُتے بیٹھدا سی۔ اول اوتھے حاضر ہُندا سی۔ رانا اپنے پانو دے انگوٹھے توں ذرا سا لہو نکالدا سی ۔اور اس دے ماتھے اُتے تلک دیندا سی۔ فیر تخت نشینی دی رسماں اگے چلدیاں سن۔
جہانگیر نے اپنے توزک دے ۸ جلوس وچ رانا امر سنگھ دے حال وچ لکھیا اے کہ رانا، زمینداران تے راجہ ہائے معتبر ہندوستان ہاں وچوں اے۔ اس دی تے اس دے ابا واجداد دی سروری وسرداری نوں تمام رائے تے راجا اس ولایت دے تسلیم کردے نيں۔ مدت دراز توں دولت تے ریاست انہاں دے خاندان وچ چلی آندی اے۔ پہلے مدت دراز تک سمت مشرق وچ حکومت کردے رہے۔ انہاں دناں راجہ دا لقب رکھیا سی۔ فیر کوہستان میوات وچ آئے۔ تے رفتہ رفتہ قلعہ چتوڑ نوں فتح کيتا۔ اس وقت توں اج تک کہ میرے جلوس دا اٹھواں برس اے۔ ۱۴۷۱ برس ہُندے نيں۔ ۱۰۱ برس دے عرصہ وچ ۲۶ فرمانروا اس خاندان دے راول دے لقب توں ناں ور ہوئے۔اور راول توں رانا امر سنگھ تک کہ ہن رانا اے۔ ۴۶۰ برس وچ ۲۶ فرمانروا ہوئے۔
جب بابر نے آگرہ تک قبضہ کر ليا تاں اس وقت میواڑ دا فرمانروا سنگھرام (رانا سانگا) سی۔ اس دا جاہ وجلال وی دیکھنے دے قابل ہوئے گا۔ ايسے ہزار سوار،ست راجہ مہاراجہ ، نورا ویک سوچار راول تے راوت، پانسو ہاتھی لے کے میدان جنگ وچ آیا کردا سی۔ مارواڑ ،آمیر،جودھپور وغیرہ دے راجہ اس دا ادب کردے سن ۔ گوالیار،اجمیر، رسائن بیکری،کالپی، چنا ، چندیری ، بوندی ، گگراواں،رام پور،الورر دے راجہ اس دے باج گزار سن ۔راج دی شمالی حد اُتے پیلا کھل (متصل بیانہ مشرق) مشرق وچ دریائے سنائے،جنوب وچ مالوہ، مغرب وچ میواڑ دے پہاڑ سن ۔ ایہ رانا ضرور چکر وندی راجہ ہندوستان دا ہُندا ۔جے بابر اس دی موت دا فرشتہ ترکستان توں نہ آندا۔ اس نے وی فتح وشکستکے سبق بابر توں یاد کیتے سن ۔ خیال کرو کہ اک دریائے سیحون دا پانی پینے والا ترک،دوسرا گنگا دا پانی پینے والا راجپوت ہن سیحون دا پانی کنار رنگ دی سلطنتاں نوں خاک وچ ملاندا اے۔(میواڑ دا راج) بابر اس وقت بابر اپنے واقعات وچ لکھدا اے کہ جدوں ميں کابل وچ سی تاں رانا نے رفیقانہ مراسلے لکھے۔ تے وکیل بھیجے کہ جدوں آپ دلی دی طرف کوچ کرن گے تاں وچ آگرہ آواں گا۔ مگر جدوں ميں نے ابراہیم نوں شکست دتی تے آگرہ نوں فتح کر ليا تاں اس نے میری گل وی نہ پوچھی۔اور تھوڑے دناں بعد کندھار دا محاصرہ کے لیا۔
کندھار حسن ابن مکن دے پاس تھا۔وہ اگرچہ خود میرے پاس نئيں آیا،مگر کئی دفعہ وکیل میرے پاس بھیجے۔ ایتھے اٹا اوہ ،دھول پور،گوالیار تے بیانہ میرے پاس نہ سن ۔ افغاناں نے پورب وچ شور وشر مچا رکھیا سی۔ اس لئی اسنوں کمک نہ بھیج سکا۔حسن نے ناچار ہوئے کے قلعہ رانا سانگا دے حوالے کے دتا۔ قلعہ مذکور رن تھنبور توں چند میل مشرق دی جانب اے۔ تے نہایت مستحکم اے۔ مہدی خواجہ دے خط میرے پاس آگرہ وچ آئے سن ۔ کہ رانا ودھیا چلا آندا اے ۔تمام راجہ ہنود اس دی رکاب وچ نيں۔ تے حسن خان میواندی وی نال اے۔ ایہ لڑائی وی اس شانکيتی سی کہ بابر تے اس دی اہل فوج دیاں جاناں اُتے بنی ہوئی سی۔اور کسی نوں بچنے دی امیدنہ سی۔ سیکری اُتے میدان ہويا۔ (اکبر نے اس دا ناں فتح پور ر کھا۔)تقدیری اتفاق سی کہ نا امیدی کم یاب ہوئے گئی۔ہزاراں دا کھیت پيا، بوہت سارے راجہ ٹھاکر تے مسلمان سردار اس دی رفاقت وچ مارے گئے۔ رانا رن توں بھجیا ، چند روز دے بعد کوئی کہندا اے کہ بی بی نے زہر دتا۔ غرض رانا مر گیا تے سلطنت چند بیٹےآں وچ چھڈ گیا۔ جنہاں نوں سوا گھر وچ لڑنے دے کچھ لیاقت نہ سی۔
نالائق اولاد نے آپس دی کشا کشی دے بعد گھر دی کثافت نوں تخفیف دی۔ تے اودے سنگھ سب وچ چھوٹا بیٹا گدی اُتے بیٹھیا۔ اس دے عہد وچ اکبر نے چتوڑ تے رنتھبور فتح کيتا۔ نالائق تے بے ہمت اودے سنگھ پہاڑاں وچ گھس گیا۔ اس دے عہد وچ اکبر دے حکم توں اول مرزا شمس الدین نے قلعہ میرٹھ اُتے فوج کشی کيتی۔
جمیل رانا دی طرف توں اوتھے دا حاکم سی۔
اس نے وڈی دلاوری توں مقابلہ کيتا ۔آخر بھج گیا۔ ۷ جلوس وچ ۵۱۲ ء تے ۹۶۹ ھ وچ قلعہ مذکور خالی ہويا۔ایہ پہلی ٹکر سی کہ اودے پور دے راجہ بھیل نوں قوم دے لوک پناہ نہ دیندے،تو خدا جانے کيتا حال ہُندا؟۔ اوہ وی نہ دربار وچ آیا نہ اطاعت اُتے راضی ہويا۔ اس نے پیچ در پیچ گھاٹیاں دے جال وچ اپنے ناں اُتے ادیپور نوں آباد کيتا۔ کہ راج نگری ملک مذکور دی اے۔ اوتھے اک گھاٹی وچ کئی اطراف توں بند بنھ کر اک جھیل بنائی۔وہ ہن وی اودے سجے مشہور اے۔ عرصہ دراز تک بد نامی تے بے لیاقتی دے نال زندگی کيتی۔ قوم دی عزت برباد تے بنیاد ملکاں نوں ذلیل کردا رہیا۔ ۴۲ برس دی عمر وچ اودے سنگھ دی عمر پوری ہوئی تے پرتاب اس دا بیٹا جانشین ہويا۔ اوہ بے شک خاندان دا ناں روشن کرنے والا سی۔ جے پرتاب سنگھ دے بعد اوہی گدی اُتے بیٹھدا تاں بابر تے اس دی اولاد نوں دم نہ لینے دیندا۔ اکبر نے وی ہزار جتن کیتے ۔مگر اس دی گردن نہ جھکی، دربار تک وی نہ آیا۔
رن تھنبور
[سودھو]شیر شاہ دے بعد اس قلعہ وچ حاجی خان اس دا غلام حاکم سی۔ اس نے اکبر دا اقبال طلوع دیکھ کے اپنی حالت اُتے نظر کيتی۔ ڈریا کہ مبدا شعا ع اقبال توں جل جائے۔ ۱۵۵۹ ء وچ تے ۹۹۶ ھ وچ راجہ سرجن دے ہتھ بیچ ڈالیا۔ سرجن رانا دے عزیزاں وچ سی۔ اس نے بوہت سارے محل تے مکانات بنوائے۔ باہر وی دور دور تک عمل داری پھیلائی۔جدوں اکبر چتوڑ دی فتح توں فارغ ہويا۔ تاں ۹۷۶ ھ وچ اکبر نے رنتھنبور دے قلعہ اُتے فوج کشی کیتی۔اس وقت رائے سرجن ہارا راج کردا سی۔ ایہ قلعہ راجگان سلف دی عالی ہمتی نے پہاڑاں دے وچکار جا کے کوہ رن دی چوٹی اُتے بنایا سی۔ اس پہاڑ اُتے وڈے وڈے پتھر نيں تے درختاں توں چھائے ہوئے نيں۔رن پہاڑ نوں کہندے نيں تے تھنبور (جوشن پوش) یعنی جوشن پوش پہاڑ۔وہ برائے ناں قلعہ سی مگر حقیقت وچ ملک خدائی سی۔ جس دے گرد فصیلاں کھنچی ہوئیاں سن۔ کدرے فصیلیاں سن۔ کدرے پہاڑاں دے دامن اُتے قدرتی فصیلیاں سن۔اس دے محا صرہ وچ وی سخت دشواریاں پیش آئیاں ۔ بے دمدماں دے کم یابی ممکن نہ سی۔ چنانچہ اس دا انتظام وی ٹوڈر مل نوں کہ وزیر مطلق ہوئے گیا سی۔ تے قاسم خان میر بحر نوں سپرد ہويا۔ اس نے کمال عرق ریزی تے وڈے انتظام توں اس دا بندوبست کيتا۔ بہادراں نے دراں وچ وڑ کے تے پہاڑاں اُتے چڑھ کر اُچے اُچے مقام پیدا کیتے۔ جس دی بلندی قلعہ دی عمارتاں نوں قہر دی نظر توں گھورتی سی۔ تے اس اُتے سٹھ سٹھ منی توپاں چڑھاواں،اور اک اک توپ نوں دو دو سو بیل تے ست ،ست ،اٹھ اٹھ سو کہاراں نے کھِچیا۔ تے انہاں پہاڑاں دی چوٹیاں تے دھاراں اُتے پہنچیا دتا کہ جتھے چیونٹی دے پیر پھسلدے سن ۔اک اک توپ پنج،پنج،ست ،ست من دا گولہ اگلدی سی۔ جدوں اگ دے بادل توں لوہا برسنیا شروع ہويا تاں پتھراں دے سینے پھٹ گئے تے پہاڑ تہہ وبالا۔قلعہ دے مکانات فرش زمین ہوئے گئے۔ تے مکان والے بلبلا اٹھے۔ راجہ چتوڑ دا حال دیکھ چکيا سی۔ گھبرا گیا۔ بعض ٹھاکراں تے زمین داراں نوں وچکار ڈالیا،دُدھ ،بھوج اپنے دونے بیٹےآں نوں دربارماں بھیجیا تے ایہ وی کہیا کہ کوئی امیر آکے مینوں وی لے جائے۔ تاں وچ وی حاضر ہون۔ بادشاہ نے حسین قلی خان نوں بھیجیا۔راجہ قلعہ دے باہر تک استقبال نوں آیا۔ بہت تعظیم واحترام کيتا تے قلعہ وچ جا کے اتارا۔ خان نے راجہ دی بہت تشفی دی تے اپنے نال دربار وچ لیا کے حضور وچ پیش کيتا۔ اس نے سونے دی کنجیاں تے گراں بہا پیشکش نذر کیتے۔ تے تیسرے دن قلعہ فتح ہوئے گیا۔ تریخ ہوئی فتح مثٰنے۔
جو ناں وجہ اُتے لکھی اے اوہ اکبر نامہ توں لی اے۔ جہانگیر نے ۱۰۲۷ ء دے واقعات وچ اپنی توزک وچ لکھیا اے۔ کہ سلطان علا ؤ الدین خلجی دے زمانہ وچ رائے بتمبر دیو ایتھے دا راجہ سی۔ سلطان نے جدوں فوج کشی دی تاں مدت ہائے مدید دے محاصرہ وچ وڈی محنتاں تے کوششاں توں فتح پائی سی۔میرے والد نے اک مہینہ بارہ دن وچ فتح کر ليا۔ميں نے قلعہ مذکور نوں دیکھیا دو پہاڑ برابر نيں۔ اک دا ناں رن اے ،دوسرے دا تھنبور اے۔ دونے لفظ مل کے رن تھنبور ہوئے گیا۔ اگرچہ قلعہ نہایت مضبوط اے تے پانی وی بہت اے۔ مگر رن وڈی مضبوط فصیل اے۔ تے حصار دی فتح ايسے اُتے منحصر اے۔ چنانچہ والد بزرگوار نے فرمایا کہ تن توپاں رن اُتے چڑھا دو تے قلعہ دے اندر دی عمارت نوں سامنے دھر لو۔ پہلی ہی توپ نوں اگ دتی تاں رائے سرجنہاں دی جوکنڈی اُتے گولہ لگا۔ اس دی ہمت دی بنیاد اکھڑ گئی۔ گھبرا گیا تے قلعہ حوالہ کر دتا۔قلعہ دی تمام عمارتاں ہندوانی طور اُتے بنی نيں۔ تے مکان بے ہويا تے کم فضا بنائے نيں۔ پسند نہ آئے تے دل نہ لگیا ،جی نہ چاہیا کہ ٹھہراں۔اک حمام نظر آیا کہ قلعہ دے پاس رستم خان دے اک ملازم نے بنایا سی۔ باغیچہ تے بالا خانہ وی اے کہ صحرا دی طرف کھلا ہويا اے۔ ہويا فضا دے لطف توں خالی نئيں۔ تے تمام قلعہ وچ اس توں بہتر جگہ نئيں۔رستم خان میرے والد دے امراء وچوں سی۔ تے بچپن توں بندگی وچ تربیت پا کر محرمیت تے قرب خدمت ھاصل دی سی۔اس اعتماد دے سبب توں قلعہ مذکور اس دے سپرد ہويا۔ قلعہ دیکھ کے ميں نے حکم دتا کہ یہاںکے قیدیاں نوں حاضر کرو۔سب دے حال سنے، خونی یا جس دے چھڈنے توں فتنہ آشوب دا خطرہ ہو۔اسنوں تاں قید رکھیا ،باقی سب نوں چھڈ دتا۔ تے ہر اک نوں خرچ وخلعت وی عطا کيتی۔
سادات بارہہ
[سودھو]ضلع مظفر نگر وچ کہ دوآبہ گنگ وجمن وچ واقع اے ۔صد ہا سال توں بارہ پنڈ مشہور چلے آندے نيں۔ انہاں وچ سادات دی آبادی اے ۔ایتھے دے سید وڈے صحیح النسب تے وڈے بہادر سن ۔ سلاطین سلف دے عہد وچ انہاں نے وڈے وڈے دا رنامے کیتے نيں۔اکبر ی فوج وچ وی دلاوری دے چہرہ نوں سرخ رو کردے رہے۔اول انہاں وچ سید محمود بارہہ سن کہ پہلے سکندر سور دے نال قلعہ مان کوٹ وچ محصور سن ۔جدوں اکبر ی فوج نے محاصرہ دا دائرہ بہت تنگ کيتا تاں سردار نال چھڈ چھڈ کے بھاگنے لگے۔ایہ مع اپنے ہمراہیاں دے اکبر ی لشکر وچ آئے تے ملازمت بادشاہی اختیار کيتی۔ان دی خدمات جان فشان نے منصب دا درجہ چار ہزاری تک بلند کيتا۔ انہاں دے بیٹے سید ہاشم بارہہ برابری منصب تک پہنچے سن کہ شہادت دا منصب نصیب ہويا۔ سید عبد المطلب، سید عبد اللہ خان بارہہ وغیرہ نامی سردار ايسے خاندان دے سن ۔ تے ہر میدان وچ ایداں دے بے جگر ہوئے کے لڑدے سن کہ انہاں دی شجاعت اج تک ضرب المثل چلی آندی اے۔ مرزا عزیز لوکلتاش کہیا کردے سن کہ سادات بارہہ دولت اکبر ی دے فدا نيں۔
سلیمان کرانی
[سودھو]سلیمان کرانی چھوٹا بھائی سی۔ تاج خان حاکم بنگالہ کا۔بنگالہ دی حکومت قدیم ایام توں پٹھاناں دے ہتھ چلی آندی سی، جو کہ کہنے نوں سلطان دہلی دے تابع فرمان سن ۔لیکن در حقیقت خود مختار بادشاہ اپنے ملک دے سن ۔ تے شاہ دہلی دے مقابلہ وچ کدی کدی اوہ اپنے ناں دا خطبہ وی پڑھوا لیندے سن ۔ جدوں سلیم شاہ سوری مر گیا۔ تے مبارز خان اس دا سالا عادل شاہ بادشاہ ہويا۔تو کرانی افغاناں دے چند سردار تے بعض امراء دربار سلطنت دا رنگ برنگ دیکھ کے عدلی دے دربار توں وکھ ہوئے گئے سن ۔ اوہ بنگالہ دی طرف گئے۔اور ادہر دے ملکاں وچ جا کے مختلف قطعات اُتے قبضہ کر ليا سی۔ انہاں دا سر گروہ تاج خان سی کہ جمعیت قوم توں طاقت والا۔ تدبیر وچ لیاقت والا، تے دین ودیانت دی پابندی توں نظراں وچ پورا وزن وقار رکھدا سی۔ اس دا ذکر نہ کرو کہ سلیم شاہ دے اشارے توں خواص خان نوں قول وقسم کر کے بلايا تے قتل ہی کر ڈالیا۔کیونجے سلطنت دے کار خاناں۔خصوصا افغاناں وچ ایہ معمولی گلاں نيں۔ سبحان اللہ، آزاد اوہی خواص خان،جسنوں شیر شاہ نے بچےآں دی طرح پالیا سی۔ تے وفاداری تے جان نثاری دے جوہر توں سلطنت دا بازو تے اپنی اکھاں دا نور سمجھدا رہیا۔ ہاں،ہاں بلکہ خاص وعام اس دی دین داری تے خدا ترسی دے لحاظ توں مرنے دے بعد وی خواص خان ولی کہندے رہے۔غرض عدلی، سکندر سور تے ابراہیم سور وغیرہ ہندوستان مین کٹتے مردے رہے۔تاج خان وکھ بنگالہ وچ بیٹھے رہے۔ انہاں دا اقبال آس پاس دے سرداراں نوں آہستہ آہستہ خاک وچ دباندا گیا۔ان نوں ابھاردا گیا۔ اوہ انہاں دے علاقےآں نوں دباندا گیا۔ تے اوہ زور پکڑدے گئے ۔ایتھے تک کہ جلال خان وی مر گیا۔ تے ملک بنک بہار اُتے قابض ہوئے گئے۔ چند روز دے بعد تاج تختے اُتے لیٹے،سلیمان کرانی تخت اُتے بیٹھے۔سلیمان ناں کوچھوٹا بھائی سی ۔مگر اوصاف مذکورہ وچ اس توں وی وڈا ہويا سی۔ اس نے کٹک بنارس توں جگن ناتھ تک ملک فتح کیتے۔اور کم روپ توں اڑیسہ تک تمام ملک سلیمان بنا دتا۔باوجود اس دے بادشاہی دا تاج اپنے ناں اُتے نہ رکھیا۔حضرت اعلیٰ لکھواندا سی۔ جدوں تک اوہ زندہ رہیا،اکبر یا اس دے کسی سردار دا منہ نہ ہويا کہ اکھ بھر کر ادھر دیکھ سکے۔ جدوں خان زمان علی قلی خان دے زور بازو توں اکبر ی سلطنت مشرق دی طرف پھیلدی ہوئی چلی،تو ادھر دی تمام سر زمین امرائے افغان توں پٹی پئی سی۔ خان زمان چھوٹی موٹی ریاستاں نوں تلوار دی جھاڑو توں صاف کردا سی۔ گڈھ مانک پور تے جون پور تک جا پہنچیا۔ تے زمانیہ اپنے ناں اُتے آباد کيتا۔ خان زمان اک مجموعہ مختلف طلسمات دا سی۔ ملک گیری تے ملک داری دو وصفاں نوں دونے ہتھوں اُتے برابر لے کے چلدا سی۔ اس نے حریف دے زور نوں تولا۔اور وقت دی مصلحتاں نوں دیکھیا ،کیونجے ابراہیم سور ملک مالوہ توں بھج کر ادہر آیا تھا۔اور راجہ جگن ناتھ دے پاس پناہ لے کے تاک لگائے بغل وچ بیٹھیا تھا۔بڈھے بہادر نے جوان دلاور توں بگاڑ کرنا مناسب نہ سمجھیا۔ دوستانہ پیام سلام تے خط وکتابت جاری کر کے موافقت پیدا کيتی۔ خان زمان دی گرم جوشی تے تپاک عالم دوستی تے ارتباط وچ قوت برقی نوں مات کردی سی۔آپ خورد تے بڈھے نوں بزرگ قرار دے کے اول تاج خان نوں بعد اس دے سلیمان نوں عمو بنایا۔ تے اکبر دا خطبہ اس دی مسجدےآں وچ پڑھوا کر اطاعت بادشاہی اُتے مائل کيتا۔ اس دے وی دشمن پرانے افغان تے قدیمی راجہ ادھر لگے ہوئے سن ۔کہن سال افغان نے وی غنیمت جانا ہوئے گا تے سمجھیا ہوئے گا کہ اک با اقبال بادشاہ دا سپہ دار،عالی ہمت فتح یاب ہمسایہ وچ آگیا۔ چھوٹا بن دے ملدا اے کيتا ضرور اے کہ خواہ مخواہ محبت نوں عداوت تے آرام نوں خود تکلیف بتاؤں۔ اوہ وی زمانہ سازی کردا رہیا۔ تے وقت نوں دیکھدا رہیا۔ چنانچہ جدوں اکبر خان نے خان زمان اُتے فوج کشی دی تاں اس نے عمو دی طرف وی نکاس دا راستہ کڈ رکھیا تھا۔چنانچہ اکبر نے اوتھے وی ایلچی بھیج کر دیوار کھچ دی۔ تے سلیمان نے اکبر ی فرمان نوں فرماں برداری دے نال اکھاں اُتے رکھیا۔ بڈھا افغان جداں دنیاوی معاملات وچ تجربہ کار سی۔ ویسا ہی عاقبت دے لحاظ توں صاحب دل پرہیز گار تھا۔ڈیڑھ سو عالم تے مشائخ اس دی صحبت وچ ہُندے سن ۔ اس دا قاعدہ سی کہ ہمیشہ پچھلی رات توں اٹھدا تھا۔نماز تہجد جماعت توں پڑھدا تھا۔اور صبح تک قال اللہ تے قال الرسولؐ توں صحبت نورانی رہندی سی۔تفسیر تے حدیث تے ذکر الٰہی سندا رہندا سی۔ صبح دی نماز پڑھ کر مہمات ملکی،سپاہ ورعیت دے مقدمات،حساب کتاب ولین دین دے کاروبار وچ رہندا سی۔ تقسیم اوقات دا ایسا انتظام سی کہ اک ساعت ضائع نہ ہونے دیندا سی۔
۹۸ ء وچ اوہ فوت ہويا۔اس دے مردے ہی دیو زاد قابو توں نکلے۔ بایزید وڈا بیٹا تخت نشین ہويا تے اپنے ناں دا سکہ وخطبہ جاری کيتا۔ گوجر خان، قتلو خان وغیرہ پرانے پرانے افغان تے وڈے وڈے جتھے والے دربار سلیمانی دے رکن سن ۔ انہاں دی نیتاں نیک تے راواں متفق نہ سن۔نوجوان مسند نشین دا دماغ بہت بلند سی۔ مگر گھر دے فساداں نوں دبا نہ سکا۔ایتھے تک کہ ۵ ،۶ مہینے دے اندر خود خاک دے تھلے دب گیا تے قتل دا خنجر کون؟۔ہانسو چیچرا بھائی کہ دامادبھی سی۔ ملک دی جیندی جان لودھی خان تھ۔ اس کشت وخون دے بعد اس دی تجویز توں داؤد چھوٹے بھائی نے وڈے دی جگہ پائی۔ گوجر کہندا سی کہ تلوار میرا ہی مال اے۔ اس نے بہار وچ با یزید دے بیٹے نوں تخت اُتے بٹھا دتا۔ لودھی لشکر لے کے گیا۔ تے کچھ فہمائش تے کچھ نمائش توں روک تھام کر اسنوں وی شامل کے لیا۔ داؤد نے ملک سلیمان اُتے قناعت نہ کیتی۔جوانی دے ارمان نکالنے لگا۔ تاج شاہی سر اُتے رکھیا،لقب بادشاہی اختیار کيتا۔ اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا۔داودی سکہ جاری کروایا۔تاج سر اُتے آندے ہی غرور دی ہويا دماغ وچ بھری۔صلاحیت دے خیالات اڑ گئے۔ باپ جنہاں افغاناں توں بھائی بندی تے برادری دا زور ڈال کر جان نثاری کرواندا سی۔ ایہ انہاں توں نوکر کے طور نبٹنے لگا۔ اللہ اللہ باوجود انہاں کرامتاں دے ابراہیم سور نوں عہد وپیمان کر کے جگن ناتھ توں بلايا تے بہشت وچ پہنچیا دتا۔ ؎
سبحہ در کف، تاں بہ بر لب،دل اُتے از شوق گناہ
معصیت را خندہ مے آید بر استغفار ما
بادشاہت دی خبر سن کر اکبر دے سوئے ہوئے وہم جاگ اٹھے۔دوسری قباحت دا اثر سب توں زیادہ برا ہويا۔ کیونجے افغان جنہاں دے بھروسہ اُتے ساری طمطراق سی۔ سب دے دل ٹُٹ گئے۔نوجوان لڑکے نے وڈی غلطی ایہ دی کہ لودھی نوں اپنا کر کے نہ رکھیا۔ ایہ پراتم پٹھان،سلیمان دا وزیر، تجربہ کار سپاہی،اس ملک دا رکن اعظم سی۔ قتلو خان،گوجر خان وغیرہ وی پرانے پٹھان سن، مگر نہ اس درجہ دے ۔وہ ہمیشہ لودھی توں لڑدے سن ،اور ہن انہاں نے موقع پا کر لڑکے نوں بڈھے توں لڑیا دتا۔ تے لڑایا کس گل پر؟۔ دس ہاتھیاں پر۔بڈھے نے ذرا وی پرواہ نہ کيتی۔ داؤد حاجی پور پٹنہ وچ سلطنت دا طنبور بجاندا تھا۔لودھی قلعہ رہتاس اُتے بیٹھیا سی۔ تے اپنے نقارے اُتے چوٹاں لگاندا سی۔ ہمسایہ دے حق توں بڈھے نے بڈھے توں راہ رکھی سی۔چنانچہ ہن لودھی نے منعم خان توں مدد منگی۔انہاں نے فورا چند امراء دے نال فوج بھیجی ۔ اک دن داؤد جریدہ چند سپاہیاں دے نال شکار نوں نکلیا۔ لودھی دس ہزار سوار لے کے چڑھ آیا۔ داؤد شہر وچ بھج گیا۔ لیکن سمجھیا کہ معاملہ قابل تدارک دے اے۔ لودھی دے نال جو لوک سن، اکثر سلیمان دے نمک خوار سن ۔ لودھی نے آہستہ آہستہ انہاں نوں توڑنا شروع کيتا۔ لودھی نوں وی خالی نہ چھڈیا۔ مکر ودغا دے گلاب چھڑک کر بوہت سارے پیام وسلام بھیجے۔جنہاں دا خلاصہ ایہ سی کہ وچ توانوں حضرت اعلیٰ دی جگہ سمجھدا ہوئے ں۔ جے خاندان دا پاس کر کے تسيں نے بعض اہل خاندان دی رفاقت دی ،اور میرے توں خفا ہوئے تاں مینوں شکا یت نئيں۔ وچ توانوں ہر گل وچ پشت پناہ جاندا ہاں ۔ ہن کہ بادشاہی لشکر سر اُتے آگیا اے۔ جس طرح ہمیشہ قوم دی خیر خواہی اُتے کمر بستہ رہے ہوئے۔ ايسے جوش توں آؤ۔ لشکر، توپ خانہ ، خزانہ جو درکار ہوئے ،حاضر اے۔
دیکھو بڈھا وزیر لڑکے توں دغا کھاندا اے۔ لودھی جانے نوں تیار ہويا۔ پیام سلام ہونے لگے۔ کالو اس دے وکیل نے سمجھایا کہ دغا اے۔ جانا مناسب نئيں، اس دی موت گریبان کھینچے لئی لے جاندی سی۔ہر گز نہ منیا، کالو نہ گیا۔ آخر جانے والا تے نہ جانے والا دونے جان توں مارے گئے۔ پِچھے کالو وی ماریا گیا۔ گل رہ گئی تے بے وفائی دا داغ رہ گیا۔ اگرچہ اس وقت لودھی دے سر اُتے موت تلوار کھینچے کھڑی سی۔مگر اس نیک نیت نے اس عالم وچ وی نصیحت توں دریغ نہ رکھی۔ تے کہیا کہ خیر دشمناں دی فتنہ سازی دا فساں اس وقت چل گیا۔ مگر میاں صاحب زادے بہت پچھتائے گا تے کچھ فائدہ نہ پائے گا۔ ہن وی جو مصلحت اے کہے دیندا ہاں ، عمل کريں گا تاں فتح تیری اے۔ تے اوہ ایہ اے کہ جو صلح میری معرفت دو لکھ دے کے ہوئی اے۔ اس اُتے نہ پھولنا۔ مغلیہ دی بلا اِنّی گل وچ سر توں نہ ٹلے گی۔ جے بگاڑنی اے تاں پیش دستی کرو۔ تے فورا جا پڑو کہ ع۔۔۔۔ کہ ہر گز مشت پیشاں را بدل نیست۔نوجوان نے جانا کہ بڈھا بنی گل نوں بگاڑدا اے ۔منعم خان دی صلح اُتے کہ جو چار دن دی چاندنی سی، دھوکہ کھایا ،اپنے پیر اُتے کلہاڑی ماری۔ تے اپنے قدیم دولت خواہ نوں مروا ڈالیا۔ افغاناں دے لشکر وچ اس واردات توں ہل چل مچ گئی،اور ایسا تفرقہ پيا کہ جے اس وقت منعم خان اپنی رکابی فوج لے کے جا پڑدا تاں بنگالہ دا معاملہ طے سی۔ مگر احتیاط نے اس دی باگ پھڑ لئی۔ تے جو کم اس وقت اک حملے وچ ہُندا سی۔ بہت ساریاں مہماں دے بعد ہويا۔
سلیمہ سلطان بیگم
[سودھو]گل رخ بیگم دی صاحب زادتیاں سن۔ جو کہ ہمایوں دی حقیقی بہن سی۔ باپ خواجگان کاشغر توں اک خاندانی شخص سن ۔ سلیمہ سلطان رشتے توں ہمایوں دی بھانجی ہوئی۔ ایہ پاک دامن بی بی محلےآں دی بیٹھنے والی سی۔ مگر ناں انہاں دا امرائے نیک مرد دے ذ یل وچ لکھیا نظر آندا اے ۔اور اوصاف تے خوبی دی بر کت دیکھ کے تاریخاں تے تذکراں نے انہاں دے ناں اُتے تعریفاں دے سہرے باندھے نيں۔ اوہ نیک طیندی دے نال خوش کلام، شیريں بیان، حاضر جواب، با سلیقہ ، صاحب تدبیر سن۔جدوں خاندان سلطنت وچ کوئی معاملہ الجھدا سی تاں انہاں دی دانائی تے عقل دی رسائی توں تے حسن تقریر دی وساطت توں سلجھدا سی۔ پڑھی ،لکھی سن تے کتاب دے مطالعہ دا شوق رکھدیاں سن۔سخن فہم وسخن شناس سن۔ تے اہل سخن دی قدر دانی کردیاں سن۔
ہمایوں نے مرنے توں چند روز پہلے انہاں نوں بیرم خان خان خانان دے نال ناں زد کيتا تھا۔اکبر نے ۹۹۵ ء وچ اس تجویز دی تکمیل کیتی۔ایہ شادی وی تعجب توں خالی نئيں،کیونجے جہانگیر نے تزک دے ۱۰۲۱ وچ جتھے انہاں دے مرنے دا حال لکھیا اے۔ اوتھے معلوم ہوئے توں اے کہ ۹۶۱ ھ وچ پیدا ہوئیاں، شادی دے وقت تقریبا پنج برس دی ہوئے ں گی۔ اس صورت وچ سوا اس دے تے کیہ کہہ سکدے نيں کہ غرض اس وصلت توں فقط خان خانان دے نال سلطنت توں رشتہ مضبوط کرنا تے اس دا اعزاز سی۔
ملا صاحب ۹۸۲ ء دے حالات وچ لکھدے نيں کہ اس برس سلیمہ سلطان بیگم کہ پہلے بیرم خان دے حبالہ نکاح وچ سن۔اور فیر حرم شہنشاہی وچ داخل ہوئے گئياں۔سفر حجاز اُتے متوجہ ہوئیاں۔آزاد حیران سی کہ اس طنز دا سبب کيتا ہوئے گا؟۔فیر حضرت ہی کتاب ۹۹۹ ء دے حالات وچ لکھیا اے کہ نامہ خرد افزا ( سنگھاسن بیندی) آپ دی ترجمہ دی ہوئی کتاب سی۔وہ بادشاہی کتب خانہ توں گم ہوئے گئی۔بیگم نوں اس دی سیر دا شوق ہويا۔انہاں نے بادشاہ توں کہیا۔ بادشاہ نے کیفیت حال سن کر کہیا کہ ملیا عبد القادر توں مسودہ لے لو۔ایہ وطن گئے ہوئے سن ۔ رخصت توں وی پنج مہینے زیادہ ہوئے گئے سن ۔ بیگم نے بار بار عرض کيتی۔ بادشاہ انہاں دی عدول حکمیاں تے غیر حاضریاں توں پہلے وی تنگ سن ۔اب تنگ تر ہوئے ۔آدمی بھیجیا کہ جا کے گرفتار کر لاؤ۔اس عتاب وخطاب نے بہت طول کھِچیا۔ حضرت نے اس دا غصہ بیگم اُتے کڈیا تے ناحق اس دے دامن پاک اُتے اک چھینٹا مرا۔
۹۸۲ ھ وچ ایہ تے گل بدن بیگم اکبر دی پھُپھی گجرات دے رستہ حج نوں گئياں۔ چار حج متواتر کیتے۔ آندے ہوئے جہاز تباہی وچ آگیا۔ اک برس اہل جہاز نوں عدن وچ ٹھہرنا پيا۔ ۹۹۰ ھ وچ داخل ہندوستان ہوئیاں۔آخر عہد جہانگیری ۱۰۲۱ ھ وچ ۶۰ برس دی عمر وچ قضا کيتی۔ جہانگیر نے وی انہاں دی لیاقت ،عفت تے عصمت دی تعریف کر کے مرنے دا افسوس کيتا۔ سلیمہ سلطان بیگم، طبع سلیم دی لہر وچ کدی شعر وی کہہ دیدیاں سن۔ اک فرو مشہور اے ع۔۔۔
کاکلت را من زمستی رشتہ ء جاں گفتہ ام
مست بودم زاں سبب حرف پریشان گفتہ ام
گل بدن بیگم وی لکھنے پڑھنے دی استعداد رکھدیاں سن۔چنانچہ ہمایوں نامہ انہاں دا حسن قابلیت دی یاد گار اے۔
سلطان مظفر گجراتی فرمانروائے گجرات واحمد آباد
خاندان دا کچھ پتا نئيں ، ايسے توں پہچان لو کہ ناں اس دا تنو تھا۔چنانچہ ابو الفضل مظفر نئيں لکھدے سن ،اکثر تنو ہی لکھدے سن ۔ جدوں سلطان محمود گجراتی لا ولد مرا تاں نمک حلال اعتماد خان نے آقا دا ناں ونشان رکھنے نوں دربار وچ اسنوں پیش کيتا۔ تے امراء دے سامنے قرآن پاک اٹھا کے کہیا کہ اک دن سلطان جنت آشیان نے اک حرم اُتے خفا ہوئے کے قتل دا حکم فرمایا تے اسنوں میرے سپرد کيتا۔ مینوں معلوم ہويا کہ اسنوں پنج مہینے دا حمل اے۔ اپنے گھر وچ مخفی رکھیا۔ اس توں ایہ پچہ پیدا ہويا۔ اسنوں خدا وند زادہ سمجھ کر پرورش کردا رہیا۔اب تخت وتاج بے صاحب اے۔ اس لئی مناسب اے کہ صاحب تخت وتاج قرار دتا جائے۔ سب نے قبول کيتا۔ چنانچہ تنو مظفر شاہ بن دے تخت اُتے بیٹھے تے اعتماد خان دا خطاب مسند عالی قرار پایا۔ مگر حال ایہ سی کہ اعتماد خان جدوں چاہندا دربار کردا سی۔ مظفر نوں لیا کے بٹھاندا سی۔ آپ بیٹھدا سی۔ تے جو جو مقدمے مناسب سمجھدا سی پیش کرنے دا حکم دیندا تھا۔مظفر دی بولی توں کہلوا دیندا سی۔
رفتہ رفتہ امرا ء وچ بگاڑ پیدا ہويا۔ تے ايسے بگاڑ وچ سلطنت بگڑنی شروع ہوئی۔اعتماد خان نے دیکھیا کہ وچ اِنّے وڈے وڈے سرداراں دی گردناں نوں دبا نہ سکےآں گا۔ اکبر نوں خفیہ عر ضیاں لکھنا شروع کيتياں۔ادھر توں فوج کشی ہوئی تے خون ریزلڑائیاں دے بعد مظفر اک کھیت وچ چھپا ہويا پھڑیا گیا۔ ملک مذکور ۹۷۹ ھ وچ دولت اکبر ی توں وابستہ ہوئے گیا۔ اکبر نے مظفر نوں اول سلطانی اعزاز توں رکھیا سی۔ فیر اعتماد خان مذکور دی زبانی معلوم ہويا کہ بہل بان دا لڑکا اے۔ جو کچھ کيتا مصلحت وقت دے لئی کيتا تھا۔بادشاہ نے خواصو ں تے خدمت گاراں وچ ڈال دتا۔ تے اس دی عزت وعظمت دا وزن ۳۰ روپے قرار دتا۔ چند روز کرم علی داروغہ خوشبو خانہ دے سپرد رہیا۔فیر منعم خان خانان دا زندانی رہیا۔ اوہ مر گیا تاں حضور وچ آیا۔ خواجہ شاہ منصور دی نگرانی وچ رہیا۔ ۲۳ جلوس وچ بھج کر اپنے ملک وچ پہنچیا۔ قطب الدین خان پِچھے فوج لے کے پہنچے۔ ایہ بھج کر لونبہ کٹھی دی پناہ وچ بیٹھ گیا۔ بے سرو سامان تھا۔اور اُتے شکستہ گزران کردا سی۔ اس لئی امراء نے کچھ خیال نہ کيتا۔ یہا ں تک کہ بغاوت کر کے فیر صاحب فوج وعلم ہوئے گیا۔
سورت ۱؎ دے قلعہ دی فتح
بندر سورت دا قلعہ سب توں کڈھب سی، کہ سمندر دے کنارہ اُتے سی۔
۱؎ جنہاں جہازاں دے لئی ہن بندر بمبئی لنگر گاہ اے ،اس عہد وچ سورت بندر سی۔
اور نہایت محکم واستوار تھا۔سبب ایہ سی کہ فرنگیان پرتگال جہازاں اُتے آندے سن ۔رعایا نوں لوٹتے سن ۔ پکڑدے تے ماردے سن ۔اور ملک نوں بر باد کردے سن ۔ خدا وند دکنی نے انہاں نوں روکنے دے لئی ایہ قلعہ بنوانا شروع کيتا۔اہل فرنگ نے انواع وقسماں دی تدبیراں توں تعمیر نوں روکیا۔جہازاں نے اگ برسائی ،مگر معمار اپنا کم کیتے گئے۔ خدا جانے کِداں ریاضی دان انجینیئر سن ،فصیل دی بنیاد نوں پانی تک پہنچیا دتا۔ تے دو سو گز عرض کيتی خندق وی اِنّی ہی گہری کھودی۔ دوطرف خشکی سی۔ ادھر دی دیوار وچ پتھراں نوں چونہ تے ماش ۱ ؎ توں وصل کر کے چنائی دی تے لوہے دے دو رخے کانٹے اس وچ جڑے۔قلعہ دی دیوار دا ۱۵ گز عرض،۲۰ گز بلندی،دیوار دو تہی سی۔کل دا عرض ۳۵ گز ،چار دیواری دا عرض پندرہ گز،بلندی عرض خندق دے برابر ، ۲۰ گز درزاں وچ سیسہ پلایا سی۔ فصیل کنگرہ تے سنگ انداز توں ایسی بلند تے خوش نما کہ جدھر دیکھو ،اکھاں اوتھے لگی رہ جاواں۔ دریا دی طرف ہر برجی اُتے چو کھنڈیاں بنا کے انہاں وچ کھڑکیاں رکھی سن۔ایہ پرتگال دی عمارت دا انداز سی تے اوتھے دا ایجاد تھا۔فرنگیاں نے اس دی تعمیر نوں بہت روکیا، جدوں جنگ وجدل توں کچھ نہ کر سکے تاں آخر کار صلح اُتے آئے تے بہت ساروپیہ دینا کيتا۔ کہ اس چوکھنڈی نوں گرادو،خداوند خان دی عالی ہمتی نے کسی گل اُتے گردن نہ جھکائی۔اور تھوڑے ہی دناں وچ قلعہ بنا کے کھڑا کر دتا۔ ۹۷۵ ھ وچ اکبر آپ بڑودہ وچ ٹھہرا ،اور راجہ ٹوڈر مل نوں بھیجیا کہ آمد ورفت دا رستہ تے نشیب وفراز دے انداز جا کے دیکھو۔ ایہ گئے تے دیکھ بھال کر اک ہفتے دے بعد واپس آئے۔اور عرض کيتا کہ کچھ گل نئيں ، انہاں انہاں ترکیباں توں قلعہ آسان قبضہ وچ آسکدا اے ۔اکبر لشکر لے کے گیا۔ ٹوڈر مل دا انتظام سی۔ کوس بھر اُتے ڈیرے ڈال دتے۔اور قلعہ نوں اس طرح گھیر لیا کہ جداں چاند دے گرد کنڈل، مور چال امراء نوں تقسیم کر دتے۔ قلعہ والے تنگ ہوئے گئے۔ دومہینے وچ وڈے وڈے دمدمہ بلند کر کے اُچے ٹیلے بنا دیے۔ انہاں اُتے توپ خانے چڑھائے۔توپچی توپاں ماردے سن ۔سپاہی بندوقاں گولیاں برساندے سن ۔مورچے ایداں دے پاس پہنچیا دتے کہ گولی سیدھی قلعہ دے اندر جاندی سی۔کوئی سر اُچا نہ کر سکدا سی۔ قلعہ دے پچھواڑے تالاب سی۔ ادھر سر اپردہ اکبر ی قائم تھا۔مورچے بڑھاندے بڑھاندے اس اُتے قبضہ کر کے پانی وی بند کر دتا۔ آخر اہل قلعہ عاجز آگئے۔اطاعت قبول کيتی تے قلعہ حوالہ کر دتا۔
دوسرے دن بادشاہ قلعہ وچ گئے۔ سب جگہ فیر کر دیکھیا۔ ٹُٹ پھوٹ کر مسمار ہوئے گیا تھا۔مرمت دا حکم دتا۔ اک برج دے تھلے کئی عظیم الشان توپاں نظر آدیاں سن۔ ایہ سلیمانی توپاں کہلا دیاں سن۔ معلوم ہويا کہ سلطان سلیمان خلیفہ روم نے چاہیا سی کہ ہندوستان دی بندر گاواں جو فرنگیاں دی لنگر گاہاں ہوئے گئیاں نيں۔ انہاں اُتے فوج کشی کرے ،چنانچہ بہت وڈا لشکر تے قلعہ گیری دے سامان دریا دے راستے روانہ کیتے سن ۔مگر حکام گجرات دی بد مددی تے رسد دی کوتاہی توں مہم خراب ہوئے گئی،اور اسباب مذکور جو ادھر آگئے سن ۔اوتھے پئے رہے۔اکبر نے دیکھ کے حکم دتا کہ اکبر آباد ہی وچ رہیاں۔ مورخ لکھدے نيںکہ اک اک توپ صنعت تے ستم گاری دا کار خانہ سی۔
سید محمد جون پوری
[سودھو]جون پور دے رہنے والے سن، حنفی مذہب تھا۔جدوں بادشاہاں دی اولاد بدلدی تے ملک دی بد انتظامی طول پکڑدی اے تاں خود سری دے مادے مختلف رنگاں توں ظہور کردے نيں۔ انہاں بزرگ نوں آواز آئی کہ انت المھدی ( تاں ہی مہدی اے )۔ اس بنیاد اُتے مہدویت دا دعویٰ کيتا۔انہاں نے جون پور دی تباہی دی تباہی نوں آثار قیامت سمجھیا۔اور جدوں کوئی نويں گل ظہور وچ آندی تاں کہندے کہ ایہی قرب قیامت دی نشانی اے۔ بوہت سارے واقعہ طلب تے اکثر جاہل کہ ضعیف الاعتقاد ہُندے نيں، انہاں دے گرد جمع ہوئے گئے۔لیکن مخالف وی بہت ہوئے گئے۔ چنانچہ جون پور توں تنگ ہوئے کے گجرات وچ گئے۔سلطان محمد گجراتی انہاں دا معتقد ہوئے گیا۔لوکاں دی مخالفت توں اوتھے وی نہ ٹھہر سکے۔ عربستان وچ سیاحی کی،حج کيتا، مدینہ وچ جا کے ریارت کيتی،ایران وچ توقف کيتا۔ لوکاں دا ہجوم انہاں دے گرد دیکھ کے شاہ اسمعیل نے نہایت سختی توں روکیا۔ باوجود کہ فورا ایران توں چلے آئے۔ مگر مدت تک اوتھے انہاں دا اثر باقی رہیا۔ فرہ وچ آکے ۹۱۱ ھ وچ مر گئے تے قبر دی پرستش ہونے لگی۔
شیخ ابو الفضل آئین اکبر ی وچ لکھدے نيں کہ سید محمد جون پور بڈہ اویسی است،از فراوان روحانیہ فیض بر گرفتہ۔و بر صوری تے معنوی علم چیرہ دست،از شوریدگی دعوئے مہدویت کرد، وبساری مردم برو گردیدند، وبسیار خارق ازو بر گزارند،وسر چشمہ مہدویت او از جون پور گجرات شد، وسلطان محمود کلان بہ نیایش بر خاست، واز تنگ چشمی زمانیایان بہ ہند نیارست بود،وبازش ایران زمین پیمود،دور رفرہ سر گزشت وہما جا آسود۔
اس توں معلوم ہُندا اے کہ سید محمد جون پوری ضرور اک زبر دست عالم سی۔ جو علوم ظاہری وباطنی دونے وچ دست گاہ کامل رکھدا سی۔ تے نہ صرف عامی تے جہلا نے اسنوں مہدی برحق تسلیم کيتا، بلکہ خووود سلطان محمودبادشاہ گجرات اس دے حلقہ عقیدت منداں وچ داخل ہويا۔ سید محمد جون پوری کمالات علمی دے نال اپنے وچ کمال الوالعزمی وی رکھدا سی۔ جو اسنوں ہند توں ایران زمین وچ لے گیا۔ سید محمد جون پوری دے عقائد دا مفصل حال نئيں کھلدا۔ شیخ عبد الحق صاحب محدث دہلوی لکھدے نيں( جو اس دے ہمعصر سن ) اک مکتوب وچ اِنّا لکھدے نيں کہ در اعتقاد سید محمد جون پوری ہر کمالیکہ محمد رسول اللہ داشت ، در سید محمد مہدی نیر بود فرق سانوں است کہ آنجا بہ سالت بودوااں جا بہ تبعیت بود در تبعیت رسول بجائے رسیدہ کہ ہمچاں او شد ،فقط
سید محمد میر عادل
[سودھو]ملا صاحب لکھدے نيں کہ امروہ علاقہ سنہبل دے رہنے والے سن ۔ دانش مند، عابد ، زاہد، متقی،پرہیز گار ۔اوائل حال وچ اوہ تے میرے والد سنبھل تے بداواں دے بزرگاں تے استاداں دی خدمت وچ تحصیل علم کردے سن ۔میر سید جلال دے درس وچ وی نال سن ۔حدیث وچ میر سید رفیع الدین دے شاگرد سن ۔میر سید محمد صاحب تحصیل علوم دے بعد درس وافادہ وچ مصروف ہوئے۔اکبر دے دربار وچ میر عدل ہوئے۔اس منصب جلیل القدر نوں نہایت عدالت ،انصاف ،راستی،اور امانت دے نال سر انجام کيتا۔اور حق اے کہ ایہ جامہ انہاں ہی دے قد اُتے ٹھیک آیا تھا۔فیر کسی کومیر عدل کہنا عقل نوں رسوا کرنا اے۔ وڈے وڈے قاضی ،مفتی ،بلکہ قاضی القضاۃ انہاں دی بزرگی تے سن وسال دیکھ کے ادب توں اپنی اپنی جگہ رک جاندے سن ۔
ھاجی ابراہیم سرہندی دی سر دربار فضیحت کیتی۔اور کوئی دم نہ مار سکا۔ اس دی مختصر حکایت ایہ اے کہ حاجی موصوف نے اک دفعہ اکبر دا شوق دیکھ کے فتوٰی لکھیا کہ سرخ تے زعفرانی لباس پہننا جائز اے ۔اور سند وچ وی کوئی ضعیف نحیف غیر مشہور سی حدیث لکھ دی۔ ملیا نے پِچھے لپٹے تے جلسہ علماء وچ اوہ فتویٰ پیش ہويا۔ انہاں نے حدیث مذکور دی صحت وچ سند دوڑائی۔میر عدل مو صوف اس اُتے بہت جھنجلائے تے عین مجلس بادشاہی وچ بد بخت، ملعون تے دشنامی لفظاں انہاں دے حق وچ صرف کر کے عصا مارنے نوں اٹھے۔ ایہ اٹھیا کر بھج گئے۔ ٹھہردے تاں ضرور مار کھاندے۔ تے انہاں دا وقار تے ادب اس قدر دلاں وچ پھیلا ہويا سی کہ سب انہاں نوں بجا وبرحق سمجھدے ۔
ملا صاحب کہندے نيں کہ تعلق موروثی تے شفقت قدیمی دے سبب توں میرے حال اُتے بہت توجہ سی۔ میری ابتدائے ملازمت وچ دربار دی رسائی تے بادشاہ دی شفقت دیکھ کے فرمایا کردے سن کہ زمین جاگیر دے درپے نہ ہو،صدور دی خواریاں اٹھانی پڑاں گی۔ایہ لوک مصر غرور دے فرعون نيں،جو ہوئے سو ہو، داغ بادشاہی اختیار کر،ہائے ميں نے انہاں دی نصیحت گوش قبول توں نہ سنی،ناچار جو دیکھیا سو دیکھیا، تے اٹھایا سو اٹھایا۔
۹۹۵ ھ وچ بادشاہ نے میر مو صوف نوں بھکر بھیج دتا کہ ملک دا کنارہ اے۔ تے قندھار بلکہ ایران توں پہلو لگدا اے۔ بہانہ ایہ کیہ کہ آپ دے سوا دوسرے اُتے اعتماد نئيں،انہاں نے جا کے کچھ رسائی،کچھ چڑھائی دے نال سیوی نوں فتح وی کيتا۔ (ایہی جواب سبی مشہور اے۔)سید صاحب دی رخصت دے وقت جس حالت دے نال ملیا صاحب توں گفتگو ہوئی۔آہ، آہ ، مایوسی چپ کھڑی دیکھدی رہی۔حسرت سندی سی۔اور بولا نہ جاندا تھا۔۹۸۶ء وچ اوتھے دنیا توں انتقا ل کيتا۔ سید فاضل تے اللہ بالفضل تاریخاں لکھایاں نيں۔ملا صاحب دی ساری تریخ وچ اک ایہ تے پنج ،چھ لوک شاید تے ہوئے نگے کہ انہاں دے نشتر قلم توں صاف نکل گئے۔ فرشتہ وی آیا ہوئے گا تاں اک نہ اک کوچا ضرور کھایا ہوئے گا۔
سید رفیع الدین صفوی
[سودھو]سید رفیع الدین صفوی، ملیا صاحب کہندے نيں کہ انج وچ انہاں دا خاندان بہت معظم تے محترم تھا۔اور ایہ علماء تے محدثین عالی رتبہ وچ شمار ہُندے سن ۔سکندر لودھی دے زمانہ وچ جدوں آگرہ وچ آکے آباد ہوئے تاں ایتھے وی سب تعظیم وتکریم کردے سن ۔اور سکندر لودھی نے حضرت مقدسہ خطاب دتا۔ باوجود دے دربار دی نوکری کدی نئيں کيتی ، مگر کمال عظمت تے آسودہ حال وچ زندگی بسر کردے رہندے۔تمام اہل اسلام دے دلاں اُتے انہاں دا نیک اثر تھا۔اور بادشاہ کسی وقت وی انہاں توں فتویٰ طلب کردے سن ۔اور اکثر صلاح واصلاح سلطنت دے لئی انہاں دی طرف رجوع کردے سن ۔بابر دے عہد وچ بالکل نواں زمانہ سی۔ دربار وچ دخل رکھدے سن ۔ تے بعض علاقےآں دے فرمانروا انہاں دی معرفت ملازمت وچ آئے۔ ہمایوں نے جدوں شیر شاہ دے اقبال توں دوسرا صدمہ اٹھایا ،اور آگرہ وچ آیا تاں انہاں دے مکان اُتے گیا۔بھائیاں دی بد نفسی تے شیر شاہ دی سرشوری تے اپنی صورت حال بیان کر کے صلاح طلب کيتی۔انہاں نے کہیا کہ جدوں بیگانہ ویگانہ دا ایہ حال اے تاں بہتر اے کہ آپ چند روز دے لئی اس ملک توں نکل جاواں۔ تے منتظر وقت رہیاں کہ قدرت الہیٰ توں کيتا ظہور ہُندا اے ۔وہ فورا آگرے توں لاہور تے ایتھے توں سندھ پہنچیا۔اور جو ہويا ، سو معلوم اے، شیر شاہ نوں وی جدوں کوئی ایسی صورت پیش آئی ۔کہ اس وچ رعایا دی نارضگی دا خیا ل ہويا، تاں انہاں توں فتویٰ لیا تے جو کرنا ہويا سو کر گزریا۔
جب شیر شاہ جودھپور دی مہم فتح کر کے پھرا، تاں سید مو صوف نے کہیا کہ میرے آبا واجداد توں لکھتاں بہترین معتبر یاد گار نيں۔ سب صاحب فضل وکمال سن تے حرمین شریفین وچ درس کہندے سن ۔ سارے خاندان وچ ميں نا قابل ہويا۔ کہ ہندوستان دے زر ومال دا شہرہ سن کر لالچ دا ماریا آوارہ ہويا۔ تے بے علم رہ گیا۔ ہن مینوں رخصت فرمایئے۔ کہ اخیر عمر اے جاواں تے بزرگاں دی قبر اُتے چراغ جلاؤں۔شیر شاہ نے فیر روک لیا تے جو عذر سی ،بیان کيتا۔
سلیم شاہ دے دربار وچ جدوں غلام نبی دا معرکہ ہويا۔ تے تمام علماء طلب ہوئے۔اس وچ سید مو صوف وی شامل سن ۔شیخ نے سید توں وی اک جھپٹ کیتی۔آگرہ وچ پہنچدے ہی مبارک دا تے انہاں دا تعارف ہويا۔ تے اکثر نازک حالتاں وچ ایہ شیخ دے مدد گار رہے۔ شیخ ابوالفضل انہاں دا حال اس طرح لکھدے نيں کہ میر مو صوف حسنی ،حسینی سید اے۔ وطن فربہ آنکہ شیراز تھا،مگر مدت تک عرب وچ سیاحی کردے رہے، ہند وچ آندے سن تاں آگرہ وچ رہندے سن ۔ عرب وچ جاندے سن تاں مکہ تے مدینہ وچ سفر کردے رہندے سن ۔اور درس وتدریس توں لوکاں نوں فیض پہنچاندے سن ۔معقول ومنقول اپنے بزرگاں توں حاصل کردے سن ۔مگر مولانا جلال الدین دوانی دی شاگردی توں نويں روشنی پائی سی۔شیخ سخاوی کہ ابن حجر عسقلانی دے شاگرد سن ۔سید مو صوف نے علوم نقلی انہاں توں حاصل کیتے سن، چنانچہ شیخ نے اپنی مصنفات وچ وی انہاں دا کچھ کچھ حال لکھیا اے۔
شاہ عارف حسینی
[سودھو]اک بزرگ صاحب ریاضت سن، پابند تقویٰ وطہارت ،شاہ اسماعیل دے پوتاں وچوں سن ۔ہمیشہ جو دی روٹی توں افطار کردے سن ،جلی ہوئی،اور اس وچ جنگل دی گھاہ ملی ہوئی،ایسی کڑوی ہُندی کہ کوئی نہ کھا سکے۔احکام شریعت اُتے ظاہر وباطن مستقل تے عامل سن ۔ ملیا صاحب کہندے نيں کہ شیخ ابو الفضل دے مکان اُتے قلعہ وچ پنجاں وقت اذان کہہ کے نماز پڑھدے سن ۔ تے کسی دی پرواہ نہ کردے سن ۔ ایہ زمانہ اوہ سی کہ دربار توں نماز ،روزہ رخصت ہوئے چکيا سی۔ لوک انہاں دی بہت ساریاں کراماتاں خلاف قیاس بیان کردے نيں،مثلا اک کاغذ دا گول گتا لکھ کے جلدی انگٹیھی وچ ڈال دیندے سن، تے اشرفیاں کڈ کے بانٹنی شروع کردے سن ۔جِنّے لوک مسجد وچ ہاں ،سب نوں نچا دیندے سن، تے ایہ وی کہندے سن کہ انہاں نوں حجرے وچ بند کر کے مقفل کر دتا، اس وچوں صاف نکل گئے۔ اک دفعہ گجرات ،دکن توں فیر کر لاہور وچ آئے۔گجرات دے گرمی دے میوے جاڑے وچ تے جاڑے دے گرمیاں وچ منگائے۔اور لاہور وچ لوکاں نوں کھلائے۔ ایتھے دے علماء جنہاں دے سرگروہ مخدوم صاحب سن ۔ انہاں توں وی اڑ گئے، صورت مسئلہ دی ایہ قائم کيتی کہ آخر ایہ میوے لوکاں دے باغاں دے نيں تے انہاں نے بے اجازت تصرف کيتا اے، انہاں دا کھانا حرام اے ۔آخر بے چارے تنگ ہوئے کے کشمیر چلے گئے۔
علی خان حاکم کشمیر انہاں دا معتقد ہوئے گیا،اور کمال خلوص توں بیٹی نذر دی۔ لیکن صفوی خان دان دے شہزادے سن ،لوکاں نے انہاں دے دل وچ شبہ ڈالیا کہ انہاں دے دل وچ ملک گیری دے ارادے موج مار رہے نيں۔ اس نے بیٹی دا مہر منگیا ،ایہ نہ دے سکے۔ اس لئی طلاق لے لی۔اور چند آدمی لگیا دتے کہ جدوں ميں انہاں دی ملاقات نوں جاواں تاں تسيں معتقد بن دے جاؤ۔اور سید نوں بہشت وچ پہنچیا دو۔ انہاں نوں وی معلوم ہوئے گیا۔ خفا ہوئے کے سر بصحرا نکلے۔ بے خبر نا حق شناساں نے زبانی ازار دینے شروع کر دتے۔ آخر اس دے علاقہ توں نکل کے بھج گئے۔ تبت وچ پہنچے۔ علی رائے حاکم تبت نے بہ کمال اعتقاد اپنی بہن نال شادی کر دتی۔ اوتھے وی عجیب وغریب معاملات ظاہر ہُندے سن ۔ مثلا درخت نوں ہلاندے سن ۔ اس وچوں روپے ،اشرفیاں جھڑدتیاں سن۔لوکاں وچ ونڈ دیندے سن ۔ غرض گجرات ،کشمیر ، تبت وچ انہاں دے عجیب وغریب تصرف مشہور نيں،جتھے جاندے ،لوک آکے گھیر لیندے سن ۔ساری دنیا نوں خدا وی خوش نئيں رکھ سکدا۔ کچھ معتقد ہُندے سن، کچھ دشمن ہوئے جاندے سن ۔ اوہ بیزار ہوئے کے اوتھے توں نکل جاندے سن ۔ غرض شہر شہر بھجے پھردے سن ۔
۹۹۷ھ وچ جو پہلی دفعہ بادشاہ کشمیر گئے،تو علی رائے مذکور نوں ایلچی بھیجیا تھا۔اور کہلا بھیجیا سی کہ بادشاہ موصوف نوں بھیج دینا۔ اوہ نہ گھلدا سی۔ مگر ایہ اپنے دل دے بادشاہ سن ،خدا جانے کس وقت نکل کھڑے ہوئے،اور کتھے توں کتھے ہوئے کے کشمیر آن پہنچے۔سواری وچ سر راہ آمنا ،سامنا ہويا۔ بادشاہ نے انہاں نوں تعظیم توں اتروایا تے امرائے توں کہہ دتا کہ نظر وچ رکھو ،جانے نہ پاہاں۔
کدی کدی بادشاہ سونے دے پیالے وچ خوشبویاں ڈالدے تے پھُل تے عطریات تحفے دے طور اُتے لے کے جاندے سن، کئی دفعہ کہیا کہ کچھ روپیہ کچھ جاگیر فرمائش کیجیئے۔ شاہ جواب وچ کہندے سن کہ روپے اپنے احدیاں نوں دو کہ اوہ بد حال نيں۔
اک دن بادشاہ نے کہیا شاہ یو تاں اسيں جداں ہوئے جاؤ یا سانوں آپ جداں کر لو، جواب دتا ،ہم نامراد تاں تسيں جداں کیوں کر ہوئے سکدے نيں،تم چاہوئے تاں آؤ ساڈے پاس بیٹھ جاؤ ،اور اسيں جداں ہوئے جاؤ۔
ملا صاحب لکھدے نيں کہ شاہ عارف انہاں دناں ابو الفضل دی نگرانی وچ سن، تے صحن دولت خانہ وچ اک طرف اترے ہوئے سن، وچ قلیچ خان دے نال گیا۔ کوٹھے اُتے جالیاں سن۔ انہاں ہی وچوں اساں دیکھیا،تھلے اپنے حجرے دے اگے بیٹھے سن، منہ اُتے نقاب پيا ہويا تھا۔اور کچھ لکھدے سن،(شاید قلیچ خان نے کچھ کہیا ہوئے گا۔) اک شخص انہاں دے پاس سی۔ اس توں بولے۔این قلیچ خان بود کہ مے گفت کہ منم قلیچ بندہ وخدمت گار شما شاید۔وہ قدیم توں نقاب ڈالے رہندے ہوئے ں گے۔دنیا دے لوک اس وچ وی بد گمانی دی دماں لگاندے سن کہ ایہ اس لئی اے کہ ایہ اک جگہ توں دوسری جگہ چلے جاواں تاں پہچاناں نہ جاواں۔ افسوس ايسے نقاب دی بدولت حکیم ابو الفتح دی جان گئی۔ان دی ایسی کراماتاں لوک حد تعداد وشمار توں زیادہ بیان کردے نيں۔
۱۰۰۶ء دے اخیر وچ شیخ ابو الفضل کہندے نيں کہ میر عارف ارد بیلی نے آگرہ وچ آکے نقد زندگی سپرد کر دتی۔ سام میرزائی صفوی دے بیٹے سن ،صاحب ریاضت سن تے دنیا توں وکھ، لوک انہاں دی عجیب وغریب کرامات بیان کردے نيں۔
شاہ ابو المعالی
[سودھو]اک خوب صورت تے دیدار ونوجوان خواجگان کاشغر دے گھرانے توں سی۔ مگر نہایت بلند نظر، مغرور ، بد دماغ، بد نیت، جدوں ہمایوں ایران توں فیر کر قندھار اُتے آیا تاں انہاں ہی دناں ایہ وی ملازمت وچ پہنچیا۔ حسن خدا داد دی برکت توں بادشاہ وی اس اُتے شفقت کرنے لگے۔ ایہ شفقت ایسی بڑھی کہ حد توں ودھ گئی۔ فرزندی دا خطاب عطا فرمایا ،بلکہ خود اس دی بے اعتدالیاں ۔
دیکھو صفحہ ۱۶۱۔۔۔
کو برداشت کردے سن ۔ تے خوش ہُندے سن، نوبت ایتھے تک پہنچی سی کہ بیرم خان جداں عالی رتبہ امیر نے اک قصیدہ ۲۴۰ شعر دا بادشاہ دی تعریف وچ کہیا، عظیم، قدیم، وغیرہ بنائے قافیہ سی۔(۱) ہر مصرع اول دے پہلے حرف نوں لاں تاں حضرت ہمایوں ،بادشاہ غازی وغیرہ وغیرہ عبارت حاصل ہُندی اے۔(۲) ہر مصرع دے اخیر حرفاں نوں جمع کرن تاں مرزا شاہ ابو المعالی وغیرہ (۳) ہر دوسرے مصرع دے اوائل حروف نوں لاں تاں شاہزادہ جلال الدین محمد اکبر ۔(۴) ہر دوسرے مصرع دے مصرع اخیر توں ۲۴ میم نکلدے نيں،جس دے اعداد ۹۶۰ ہُندے نيں۔ ایہ تصنیف قصیدہ دی تریخ اے۔ اس توں ودھ کے ایہ کہ جدوں بیرم خان قندھار دا حاکم سی تاں ہمایوں وی اوتھے سن ۔ شاہ طہماسپ دے میر شکار دا باپ شیر علی بیگ کسی سبب توں ہمایوں دے پاس آیا ہويا سی۔ ظاہر اے کہ ہمایوں نوں اس دی کس قدر خاطر ہوئے گی کہ شاہ ابو المعالی اسنوں دیکھ دیکھ کے کہندا سی کہ ،من این رافضیک را روزے خواہم کشت‘‘۔ ہمایوں اسنوں ہنسی تے ناز دلبرانہ سمجھدا سی۔ آخر اک روز شراب پی تے تیغ بے باقی توں اس دا کم تمام کيتا۔ وارث حضور وچ داد خواہ آئے۔ شاہ صاحب بلائے گئے، گوری گوری رنگت، مخمل رومی اُتے سیہ چغہ تے سرخ چہچہانی ا طلس دا استر اک زرق برق دا عالم، اوہی برق دم نیمچہ ،جس توں اس بے گناہ دا خون بہایا تھا۔چغہ دے تھلے کمر وچ سی۔ اکھاں وچ رات بھر دا خمار بھریا۔ عجب آن وانداز توں لڑکھراندے ہوئے مجلس وچ آئے ،قتل دا ناں آیا تاں صاف انکار کيتا۔ بیرم خان نوں سب خبر سی۔ایہ شعر پڑھیا ؎
نشان شب روان دارد، سر زلف پریشانش
دلیل روشن است اینک چراغ زیر دامانش
بادشاہ عالم حسن وجمال وچ محو ہوئے گئے تے ہنس پئے۔بے گناہ دا خون گلاں گلاں وچ اڑ گیا کہ قاتل معلوم نئيں۔۔۔
معتمد خان اقبال نامہ وچ لکھدے نيں کہ خاندان بابری دے اندرونی وبیرونی اسرار تے معاملات دی معلومات،جو مرزا عزیز نوں سی ،کسی نوں نہ سی۔ شاہ دی گرفتاری دا راز جو مینوں انہاں دی زبانی معلوم ہويا، اوہ ایہ اے کہ جنہاں دناں اکبر تخت نشین ہويا۔ اک سپاہی زادی جداں صورت وچ حسین تے صاحب جمال سی، ویسا ہی عادات واطوار وچ نیک خصائل سی۔ شاہ ابو المعالی نے اسنوں نوکر رکھیا سی۔ بیرم خان خزانہ تدبیر دی اک بے بہا رقم سن، جدوں شاہ دے باب وچ کوئی تدبیر پیش نہ گئی تاں آدمی لگیا کر اندر اندر اس لڑکے نوں اوتھے توں ابھارا۔اور کئی دن غائب رکھیا۔ شاہ بے قرار ہوئے گئے۔
دوتین بعد بیرم خان نوں پیغام بھیجیا کہ تواڈے خدمت گار نوں وڈی تلاش توں پیدا کيتا اے۔ مگر ڈر دے مارے تواڈے پاس آنے نوں راضی نئيں ہُندا۔ایہ ٹھہرائی اے کہ تسيں حضور وچ آؤ۔ حضور خود اس دی سفارش فرماواں۔اور تواڈے سپرد کر دتیاں۔ شاہ سندے ہی خوش ہوئے گئے ۔تمام شرطاں تے عہد وپیمان بھُل گئے۔ غرض جدوں آئے تاں جس طرح قرار پا یا سی۔ دست راست اُتے بیٹھنے نوں جگہ قرار پائی۔ بیرم خان نے ادہر ادھر دی چند گلاں پیش کر کے اس سپاہی زادہ نوں بلا لیا۔ بادشاہ نے اس دی خطا معاف فرمائی تے شاہ توں کہیا کہ ہن اس توں خفا نہ رہوئے۔ شاہ نے کہیا ،نئيں خفگی دا کیہ محل اے ؟۔اکبر نے کہیا چنگا جس طرح پہلے تواڈی تلوار اس دے ہتھ وچ رہندی سی۔ ايسے طرح ہن وی رہیا کرے۔ شاہ تاں دل دتے بیٹھے سن ۔جو نوکر تلوار لئی سی۔ اسنوں اشارہ کيتا کہ اسنوں دے دو۔ اس نے دے دی،(ملا صاحب کيتا مزے توں لکھدے نيں)۔
اس عرصہ وچ دستر خوان بچھا ،میر نے سیلا بچی اُتے ہتھ بڑھائے۔ کہ دھوئيں۔ نومک خان فوجین افسر توپ خانہ انہاں دناں خوب بھسنڈ بنیا ہویا سی۔( ہن اوہ وی مکڑی دا تار ہوئے گیا اے۔) اسنوں گھات وچ لگیا رکھیا سی۔ بے خبر پِچھے توں آیا،اور شاہ دی مشکاں بنھ لاں۔امراء نے ايسے وقت چاہیا سی کہ نیست ونابود کر دیؤ۔بادشاہ نے اجازت نہ دتی کہ تخت اُتے بیٹھدے ہی اک بے گناہ دا خون کرنا حیف دی گل اے ۔لاہور وچ بھیج دتا۔ پہلوان گل گز کوتوال نے ادب کيتا۔کہ چوکی پہرے دی مضبوطی نہ رکھی۔ ایہ نکل بھجے ،وہ بے چارا غیرت دا ماریا اپنی جان کھو بیٹھیا۔ ایہ بھج کر کمال خان گھگھڑ دے پاس گئے۔ (رہتاس تے راولپنڈی وغیرہ دی حکومت اس وقت آدم خان اس دے چچا دے پاس سی۔)انہاں نے کمال خان نوں ایسا اکسایا کہ اس نے اک لشکر تیار کيتا،اور کشمیر اُتے چڑھ گئے۔ راجوڑی اُتے بوہت سارے بھوکے کنگال تے وی نال ہوئے۔مگر انجام ایہ ہويا کہ شکست کھا کر بھجے۔اور دیپال پور وچ آئے۔ ایتھے اس وقت بہادر خان حاکم سن ۔نوک ناں اک شخص پہلے شاہ دا نوکر سی۔
اب بہادرخان دا ملازم سی۔ اس دے پاس آکے پناہ لئی۔ اس نے خوف خدا کر کے جگہ دتی۔ اک شب اس نے لڑ کر اپنی بی بی نوں خوب ماریا۔اسنوں ایہ راز معلوم سی، صبح ہُندے ہی بہادر خان دے پاس گئی تے کہیا کہ میرے خاوند نے شاہ نوں چھپا رکھیا اے ۔اور بغاوت دا ارادہ رکھدا اے۔ جلد بندو بست کیجیئے۔ بہادر خان نے فورا گرفتار کيتا تے بنھ کر بیرم خان دے پاس بھیج دتا۔
بیرم خان نے ولی بیگ ترکمان دے حوالے کيتا۔کہ اسنوں بلیا کے مکہ بھیج دو، کہ خدا دے گھر دے سوا کوئی زمین اس دے بجھ نوں نئيں اٹھا سکدی۔ اس نے گجرات نوں بھیج دتا کہ اوتھے توں مکہ نوں روانہ کر دیؤ۔شاہ نے اوتھے اک خون کيتا تے بھج کر خان زمان دے پاس پہنچے۔بیرم خان نوں وی خبر لگی، انہاں نے خان زمان نوں فرمان لکھیا کہ آگرہ بھیج دو۔ جدوں ایتھے آئے تاں خان زمان دے کارو بار اُتے برہم ہونے لگے سن ۔ اس خیال توں کہ بادشاہ نوں مجھ اُتے بغاوت دا شبہ قوی نہ ہو۔انہاں نوں بیانہ دے قلعہ وچ بھیج دتا۔چند روز اوتھے رہے، جدوں بیرم خان خود حج نوں چلے،تو انہاں نوں وی نال لے چلے۔ ایہ فیر راستہ توں بھجے تے چاہیا کہ بادشاہ دے سامنے ہوئے کے کچھ راہ نکالاں۔ چنانچہ سر سواری آکے ملے، غرور تاں دم دے نال سی۔ سوار ہی سلام کيتا۔ بادشاہ نوں برا معلوم ہويا۔ اشارہ کيتا قید۔فیر مکہ بھیج دتا۔ چند روز نہ گزرے سن کہ فیر آن موجود ہوئے،اور خانہ خدا توں درگاہ اکبر ی دی طرف متوجہ ہوئے۔
حاجی کہ زخانہ خدا برگشتہ
ماریست کہ رفت واژدہا بر گشتہ
زنہار فریب چرب وگزش نخوری
کاں خانہ خراب از خدا بر گشتہ
ایتھے مرزا شرف الدین حسین اکبر دے بہنوئی وی مشائخ ماورالنہر دے خاندان توں سن، انہاں دناں باغی ہوئے کے نواح گجرات وچ لوٹتے ماردے پھردے سن ۔جانور وچ دوہمدماں دی ملاقات ہوئی،اس نے شاہ توں کہیا کہ حسین علی خان فوج لے کے مجھ اُتے آندا اے۔ تسيں اسنوں ماردے ہوئے کابل نوں نکل جاؤ۔ تے حکیم مرزا نوں لاؤ۔ وچ اِنّے دناں ایتھے ہتھ پیر ماردا رہواں گا۔ انہاں نے جمعیت بہم پہنچائی تے لُٹ مار دے گھوڑے دوڑاندے چلے۔ حسین علی خان دے لشکر توں اسماعیل خان وغیرہ یلغار کر کے انہاں دے پِچھے دوڑے۔اور ایہ بھجدے بھجدے نار نول تک آئے۔ شاہ نے ایتھے خزانہ شاہی پرت کر ہمراہیاں وچ ونڈیا،پِچھے پِچھے اوہ وی آئے۔لڑائی ہوئی۔ شاہ دے بھائی دا ناں خانہ زاد سی۔ شاہ لوندن کہلاندا سی۔ اوہ قید ہويا ۔شاہ سمجھے کہ انہاں ارمان دے درختاں نوں ہند دی آب وہوا موافق نئيں،ایہی غنیمت معلوم ہويا کہ سر سلامت لے کے ہندوستان توں کابل نوں نکل جائے۔پنجاب دے گوشہ دا راستہ لیا۔ راہ وچ دو منصب دار ملے۔ کہ امرائے شاہی دی جمعیت توں وکھ ہوئے گئے سن ۔شاہ نے انہاں دے نوکراں توں مل کے بے گناہ بے چاراں نوں قتل کيتا۔اور لُٹ مار دے اگے نکل گیا۔ ۹۷۱ ھجری ۹ جلوس (۱۵۶۴ ء)۔۔
ماہ کوچک بیگم حکیم مرزا دی ماں نوں اک عر ضی لکھی۔اس وچ ہمایوں بادشاہ دے نال اپنا بہت سا تعلق تے راز ونیاز جتایا۔ بیگم دی خدمت وچ نہایت خلوص واعتقاد ظاہر کيتا۔ عرضی دی پیشانی اُتے ایہ شعر لکھیا۔
ما براں ورنہ پے عزت وجاہ آمدہ ایم
ازید حادثہ اینجا بہ پناہ آمدہ ایم
بیگم نے جواب مناسب سمجھیا تے لکھیا،اور ایہ شعر وی درج کيتا۔
رواق منظر چشم من آشیانہ تست
کرم نما فرودآکہ خان خدا تست
مرزا اوتھے پہنچے،ناقص العقل بیگم نے بہت عزت توں رکھیا۔شاہ بد طینت افساں وافسانہ دے نال اول اول ایسی چالاں چلا،جس توں بیگم کویقین ہوئے گیا کہ ایہ وزیر بے نظیر
ہتھ آیا ،اب یا تاں بھولے پن توں یا اس سبب توں کہ اس دا وی جی چاہندا سی کہ دربار اکبر ی دے سامنے میرے بیٹے دا وی دربار لگیا ہو۔شاہ نوں دلاور تے عالی ہمت جان کے اپنی بیٹی دی شادی کر دتی۔ اکبر توں اجازت وی نہ لی، گھر دا مالک داماد کر دتا۔
وہ بلند نظر ،بد دماغ اس نعمت نوں غنیمت نہ سمجھیا،حکیم مرزا نوں بچہ پایا۔کئی بد راہباں نوں نال لے کے دربار اُتے قبضہ کرنے لگا۔ اہل دربار ناراض ہوئے تے بیگم نوں وی برا لگا۔ شاہ سمجھیا کہ مرزا تاں لڑکا اے۔ جس طرح چاہن گے اُتے چا لاں گے۔ بیگم بس دا کانٹا اے۔ اسنوں کڈ داں تاں قصہ پاک ہوئے جائے۔ایہ بد اعمال اک دن تلوار لے کے محل وچ گھس گیا،بیگم نوں بے گناہ مار ڈالیا، محمد حکیم مرزا بھج کر کدرے چھپ گیا۔ امرائے دربار خون اُتے دعوے دار کھڑے ہوئے گئے۔ شاہ دا زور غالب سی ،بوہت سارے آدمی مارے گئے۔ قلعہ وچ خون ریز معرکہ ہويا۔ بوہت سارے سردار بھج کر بد خشاں پہنچے،مرزا حکیم نے وی عرضی لکھی۔ تے مرزا سلیمان نوں نہایت التجا دے نال بلیایا۔
سلیمان ہويا دے گھوڑے اُتے سوار ہوئے۔شاہ ادھر توں فوج لے کے مقابل ہوئے۔اب غور بند دا کنارہ میدان جنگ ہويا۔آپ حکیم مرزا نوں لے کے قلب وچ کھڑے ہوئے۔لڑائی شروع ہوئی ۔تیر تے تلواراں اگ اچھالنے لگياں۔ دیکھیا کہ بد خشیاں دے سجے نے کابل دے کھبے نوں دبا یا اے۔ شاہ نے فورا مرزا حکیم نوں قلب وچ چھڈیا۔ تے آپ کھبے دی مدد نوں چلے۔حکیم مرزا نے فرصت نوں غنیمت سمجھیا،ہمراہیاں سمیت نالہ اتر کر مرزا سلیمان دے نال جا شامل ہويا۔
یہ حال دیکھ کے لشکر درہم برہم ہوئے گیا۔شاہ سراسیمہ تے بد حواس ہوئے کے میدان توں بھجے۔سلیمان دے دیو پِچھے دوڑے تے چاری کار دے مقام توں گرفتار کر کے تخت دے سامنے حاضر کيتا۔ اس نے ايسے طرح طوق وزنجیر پہنے حکیم مرزا دے خیمہ وچ بھیج دتا۔ مرزا نے فورا پھانسی دے کے زندگی دے پھندے توں چھڑا دتا۔
شجاعت تے شے اے تے شورہ پشتی کچھ تے چیز اے۔ شاہ پہلی وصف توں محروم سی۔ پچھلی صفت دے بادشاہ سن، قتل دے وقت بزرگی، سیادت تے برکت خاندان نوں شفاعت دے لئی لیائے ،اور رو رو کر تے ہتھ جوڑ جوڑ دے عجز وانکسار کیتے۔ مگر کيتا ہُندا سی ،،ع،،، تینوں لازم سی اپنا کم کرنا سوچ کر پہلے
غرض ۹۷۱ ھ وچ پھانسی چڑھ کر اپنے بار گراں توں زمین نوں ہلدا کیہ۔
شرف الدین حسین مرزا
[سودھو]مرزا کئی واسطہ توں خواجہ عبد اللہ احرار دے پوتے سن، جو کہ سمر قند ،بخارا دے اہل اللہ وچ خواجگان کہلاندے سن ۔ان دے باپ خواجہ معین الدین ابن خواجہ خدا وند ابن خواجہ یحیی ابن خواجہ احرار سن ۔ خواجہ معین الدین نے کاشغر توں آکے ایران وخراسان وچ تحصیل علم نوں تکمیل تک پہنچایا سی۔ مرزا شرف الدین دا بیٹا ہندوستان وچ آکے ابتدائے عہد اکبر ی وچ حاضر دربار ہويا، تے شجاعت تے کار گزاری دے جوہر دکھا کر درجہ امارات نوں پہنچیا۔ چونکہ برکت خاندانی دا اعزاز حسن خدمات دی تائید کردا سی۔ اس لئی قدم بہ قدم عزت زیادہ ہُندتی گئی۔ تے ۹۶۸ ھ وچ شرف بہت ودھ گیا۔ بخشی بیگم اکبر دی بہن نال شادی ہوئی۔ناگور تے متعلقات ناگوران دی جاگیر وچوں سن ۔ بادشاہ نے امیر الامراء دا رتبہ دے کے انہاں دے انتظام دے لئی رخصت کر دتا۔ دماغ پہلے وی حد اعتدال توں بلند سی۔ ہن تاں سلطنت دے داماد ہوئے گئے۔ اوتھے حکومت نوں اجمیر تک پھیلایا،مگر خود وی پھیلے۔
باپ نے کاشغر وچ سنیا کہ اقبال نے بیٹے دی اس طرح یاوری دی اے کہ اول تاں حج دے ارادہ توں ادہر آئے۔ ایتھے وڈی عزت وعظمت ہوئی۔ امراء پیشوائی نوں گئے۔ بادشاہ خود وی شہر توں باہر استقبال نوں نکلے۔ تعظیم وتکریم دی صحبتاں وچ ملاقاتاں ہوئیاں۔اسی اثناء وچ خدا جانے کيتا معاملہ ہويا کہ جسنوں تمام مورخ اس اجمال دے معمے وچ لکھ کے اگے ودھ جاندے نيں ،اور ایہی کہندے نيں کہ نفاق اس دی طبیعت وچ دا خل سی۔ کسی گل اُتے بد گمان ہوئے کے بھجیا تے اپنی جاگیر اُتے جا کے باغی ہوئے گیا۔بادشاہ نے حسین قلی بیگ نوں خطاب خانی دے کے حسین قلی خان بنایا۔اور مرزا دی جاگیر اس دے ناں کر کے روانہ کيتا۔مرزا نے قلعہ اجمیر اپنے مصاحب معتبر تر خان دیوانہ دے حوالہ کيتا۔ تے دکن دی طرف ودھیا۔ جالور وچ شاہ ابو المعالی توں ملے، کہ خانہ خدا توں فیر کر آئے سن ۔اک نے دوسرے نوں تقویت کر کے دل ودھایا۔ اک ہور اک گیارہ ہوئے گئے۔(دیکھو ۱ ؎ شاہ ابو المعالی دا حال۔) ایہی مرزا شرف الدین نيں۔ جنہاں دے غلام فولاد نے دلی وچ مدرسہ دے کوٹھا اُتے توں اکبر دے تیر ماریا تھا۔شاہ ابو المعالی کابل نوں نکل گئے۔ مرزا قید ہوئے گئے۔
جب کہ بعض امرائے ترک ومغول بنگالہ وچ باغی ہوئے گئے۔ تے علمائے مشائخ نے انہاں نوں فتوواں دے کارتوس بنا کے دتے۔ تاں بغاوت نے طول کھِچیا تے نوبت ایتھے تک پہنچی کہ معصوم خان نے مظفر خان سپہ سالار نوں ٹانڈہ وچ قتل کر دتا۔ اس بغاوت توں چند روز پہلے بادشاہ نے مرزا نوں مقید بنگالہ وچ بھیج دتا سی۔ تے مظفر خان نوں لکھ دتا سی کہ جے اس دے خیالات درست ہوئے گئے ہاں ،تو ايسے ملک وچ جاگیر دے دو۔ ورنہ حج نوں بھیج دو۔ مظفر خان نے دیکھیا تاں جس طرح تلوار دا خم اس دے دم دے نال اے ۔اور میر اپنی بدی اُتے ايسے طرح قائم اے۔ اس نے قید رکھیا کہ موسم حج آئے تاں روانہ کر دے۔مرزا باغیاں توں سازش کر کے اک دن بھجیا۔ قلعہ والےآں نوں خبر ہوئے گئی۔انہاں نے ادھر توں تیر مارے۔وہ زخمی ہويا مگر باغیاں وچ جا ملا۔ اس بغاوت توں چند روز پہلے مرزا شرف الدین قاسم علی خان لعل دے پاس کانسی وچ قید سی۔ اہل بغاوت نوں اک ایسا شخص نال رکھنا واجب ہوئے توں اے۔ جسنوں خاندان سلطنت توں رشتہ تعلق ہوئے۔ اس وچ راز ایہ ہُندا اے کہ اوہ اپنے حق دا سلطنت توں دعویٰ دار اے ۔اور اسيں اس دا حق دلواندے نيں۔ بادشاہ دے باغی نئيں نيں۔اور ایسی صورت وچ جہلا تے عوام الناس وی جلد تے بکثرت فراہم ہوئے جاندے نيں۔ غرض معصوم خان نے انہاں نوں قید توں کڈیا،اور اپنا سر لشکر قرار دتا۔ راجہ ٹوڈر مل نوں منگیر وچ گھیر لیا۔ تے ۳۰ ہزار فوج باغی لے کے گور جم گئے۔ قلعہ وچ رسد بندی ہوئے گئی۔اور بے سامانی نے سخت تکلیف دی۔اور ہن اقبال اکبر ی دی شعبدہ بازی دیکھو کہ مرزا تے خان دونے فساد تے نفاق دے رستم سن ۔ مگر ایتھے معصوم خان دی پہلوانی غالب آئی۔اس نے ۹۸۸ ء وچ مرزا نوں مروا ڈالیا،کم بخت مرزا دے پاس اک ہندوستان ی لڑکا نوکر سی، اس توں بہت محبت سی۔
دیکھو صفحہ ۷۶۴ ،
اور نہایت اعتبار سی۔ تے مرزا پوستی وی سن ۔ اوہی لڑکا پوست مل کے پلایا کردا تھا۔معصوم خان نے اسنوں بوہت سارے روپاں نوں لالچ دے کے اُتے چا لیا۔ پوست وچ زہر دے دتا۔ مرزا ایداں دے پینک وچ گئے کہ قبر وچ جا پئے۔
شمس الدین محمد اتکہ خان۔ خان اعظم
[سودھو]اگلے زمانے دے لوکاں دا خیال سی کہ بچے دے مزاج تے اخلاق وچ دُدھ دا اثر ضرور ہُندا اے۔ اس لئی بادشاہ تے امراء دُدھ پلانے دے لئی شریف خاندان دی بی بی تلاش کردے سن ۔بادشاہ عالم طفولیت وچ جس بی بی دا دُدھ پیندا سی۔ اوہ اتکہ خان خطاب پاندا سی۔ آما ترکی وچ باپ نوں کہندے نيں۔اور آنکہ کہلاندی سی۔ آئینہ ترکی وچ ما نوں کہندے نيں۔ جو بچہ انہاں دناں اس دا دُدھ پیندا سی۔ اوہ شہزادہ دا کوکہ کہلا توں سی۔ تے وڈا ہوئے کے کلتاش خان ہوئے جاندا تھا۔اس دی تے اس دے رشتے داراں دی وڈی عزت تے خاطر ہوئے تی سی۔ شیخ ابو الفضل کہندے نيں کہ اکبر نے سب توں پہلے دُدھ تاں کئی بیگماں دا پیا،مگر بہاول آنکہ نے سب توں پہلے دُدھ پلایا، اوہ جوگا بر ہار دی بیٹی سی، جدوں آئی تاں با بر نے ہمایوں دے حمل وچ بھیج دی۔ چنانچہ اس دی خوش روئی نے خوش خوئی دی رفاقت توں ہمایوں نوں لبھا لیا۔مریم مکانی آئیاں تاں سورج دی روشنی نے ستارہ نوں مداساں کیہ۔ تے بادشاہ نے اسنوں جلال کوکہ نوں دے دتا۔فیر وی اوہ محل وچ رہندی سی۔ اول اس نے دُدھ پلا یا۔ فیر موقع موقع اُتے اوراں نے، مگر صحیح روایت ایہ اے کہ پہلے مادر مکرمہ دے دُدھ پینے اُتے رغبت فرمائی سی۔آزاد، اگلے وقتاں دے لوک اصلیت شے تے تاثیر ادویات توں بالکل بے خبر سن ۔اس لئی خواہ مخواہ دے تکلف گلے باندھدے سن ۔ عقل ہُندی تاں گدھی دا دُدھ پلاندے،دانایا ں فرنگ نے فرمایا اے کہ اس دُدھ توں بہتر بچے دے لئی کوئی دُدھ نئيں اے۔
خان اعظم اک سِدھے سادے ،سید با مروت ،صاف دل آدمی سن ۔خاندان دا ذکر آئے تاں کہہ دو کہ اوہ آپ ہی اپنے خاندان دے بانی سن، جدوں ہمایوں نے شیر شاہ توں دوبارہ شکست کھادی تاں تمام لشکر پریشان ہوئے گیا۔ حتیٰ کہ شکست نصیب بادشاہ نوں اس حال وچ بیگمات دا خیال وی نہ رہیا۔ ننگ وناموس غنیم دے ہتھ پيا۔ہر شخص جان لے کے بھجیا۔ ہمایوں دریا دے کنارہ اُتے حیران کھڑا دیکھدا سی کہ اک ہاتھی آگیا۔ اس اُتے چڑھیا۔ فیل بان توں کہیا کہ ہاتھی دریا وچ ڈال دے۔معلوم ہويا کہ اس دی نیت وچ فساد اے۔ چاہندا اے کہ شیر شاہ دے پاس جا کے انعام حاصل کرے۔اک خواجہ سرا بادشاہ دے نال سی۔ اس نے پِچھے توں تلوار ماری کہ فیلبان دا سر اڑ گیا۔اور ہاتھی کودریا وچ ڈال دتا۔غرض ڈوبتے ابھردے پار پہنچے،اتر کر دیکھیا تاں معلوم ہويا کہ کڑاڑاہ بہت بلند اے، خدا وند کریم بہت کار ساز اے۔ اُتے اک سپاہی نظر آیا کہ کچھ رسی تے کچھ دستار تے کچھ پٹکا بٹکر لٹکا رہیا اے۔ اسنوں پھڑ کر اُتے چڑھے تے خدا دا شکر کيتا۔ اس دا ناں تے مقام پو چھا۔ عرض کيتی کہ غزنی دی پیدائش تے میرزا کامران دا نوکر ہون، بادشاہ نے عنایتاں دا امید وار کيتا۔ اس وقت تاں بد حواسی دا عالم سی۔ دونے اپنی اپنی راہ کدرے دے کدرے چلے گئے، لاہور پہنچے تاں اوہ وی حاضر خدمت ہويا۔ہمایوں نے ملازمان شاہی وچ داخل کر کے اسيں رکاب کر لیااور اس وقت توں اخیر تک جان نثاری وچ رہیا۔ کوش نصیبی توں اس نے اکبر دی پرورش تے بی بی نے دایگی دی عظمت پائی۔آخر خدمت ایہ سی جو بیرم خان دی مہم اُتے بن آئی۔ اس دی بدولت خان اعظم اتکہ خان ہوئے گئے۔ لیکن ماہم دی ماہتاب وچ انہاں دا ستارہ نہ چمکا۔ بلکہ جان فشانی دا صلہ وی پورا نہ ملا۔ اس وقت انہاں نے اک عرضی لکھی اے۔ جس توں اکثر رمزاں مہم خان خانان دی کھلدی نيں۔ تے انہاں دی بے اختیاری تے محرومی وسینہ زوری وی عیاں اے۔ ترجمہ عرضداشت کم ترین بندگان دولت خواجہ شمس الدین اتکہ دعا تے بندگی دے بعد عرض کردا اے کہ جدوں اس دولت خواہ نے دلی وچ آستانہ بوسی کی، تے حضور نے عنایت تے التفات بے دریغ فر ما کر بیرم خان دے علم ونقارہ وطوفان وطوغ توں سر فرازی دتی تے حکومت وحفاظت سر کار پنجاب وغیرہ دی عنایت کيتی۔ تاں اس دولت خواہ نوں وی واجب ہويا کہ اس عنایت وسر فرازی دے لائق خدمت بجا لائے۔ تاکہ حضور جدوں اس فدائی دے حق وچ کچھ پرورش فر ماواں تاں تے دولت خواہاں نوں اس رعایت اُتے بولنے دی کچھ گنجائش نہ ہوئے۔
خبر پہنچی کہ فتنہ انگیز حرام خور بیرم خان نوں خطوط تے خبراں بھیج بھیج کر فیروز پور اُتے لے آئے۔ حکم ہويا کہ ارکان دولت جمع ہوئے ں۔اور جو صلاح دولت ہوئے ،مصلحت قرار دے کے عر ض کرن۔اسی مجلس وچ بیرم خان دا اوہ خط پڑھیا گیا۔ جو اس نے درویش محمد حاکم بھٹنڈہ نوں لکھیا سی۔ اس وچ درج سی کہ وچ غلام وبندہ آ ن حضرت دا ہون۔ مگر ایہ چاہندا ہوئے ں کہ اپنا انتقام آں حضرت دے وکلا توں لے لاں۔ سب دولت خواہ اس دے دفع دی تدبیردے لئی جو جو خیال آندا سی، کہندے سن ۔ چونکہ دو ہی دن ہوئے سن کہ اسباب حشمت خان مذکور دا دولت خان نوں عطا ہويا تھا۔دل نے کہیا کہ کوئی لائق خدمت کرو ں۔ارکان دولت دے سامنے کہ خورد کلاں حاضر سن ، وچ ودھ کے بولا،اور قول دے کے کہیا کہ بیرم خان دی مہم خدا دی عنایت تے حضور دی توجہ توں میرے ذمہ ہو۔جتھے سامنا ہوئے جائے ،جے ہٹاں تاں فاحشہ تے لونڈیاں توں کم ہوئے ں۔
ارکان دولت نے کہیا کہ بیرم خان دی مہم وڈی مہم اے ۔جدوں تک بندگان حضور خود متوجہ نہ ہوئے ں، کم دا بننا محال اے ۔جدوں ارکان دولت نے ایہ مصلحت دیکھی ،زیادہ نہ بولا،بزرگاں دی خدمت وچ عر ض دی کہ فلاں فلاں ارکان دولت ملتان ولاہور نوں رخصت ہُندے نيں۔ ایسا ہوئے سکدا اے کہ بندہ انہاں دی خدمت وچ قراولی دے طور اُتے اگے جائے،اور جو حال ہوئے ،رو زعرض کردا رہے۔ بندہ دولت خواہ دی عرض قبول ہوئی۔ حکم ہويا کہ امرائے عظام دے نال بیرم خان دی طرف روانہ ہو، تے ہزار آدمی کمک کا
وی حکم ہويا۔رخصت ہوئے کے چار پنج دن نواح رہتک تے پرگنہ مہم وچ ٹھہرا۔ کمک دا نشان وی نظر آیا۔ امراء نوں عرضی لکھی تاں ہزار آدمی توں پنجاہ دی کمک ملی۔ اکثر پرانے ساتھی وی نال سن، سپاہ گری دا معاملہ اے ۔ہر اک نوں چند در چند اندیشے گزردے سن ۔کیچڑ ،پانی برسات دا موسم وی تھا۔چند روز روانگی وچ توقف ہويا۔ (معلوم ہُندا اے کہ حضور وچ عرض ومعروض) ماہم دی ہی معرفت ہُندی سی۔اور اہل دربار اسنوں والدہ کہیا کردے سن ،لوکاں نے والدہ دے ذریعہ توں اس توں حضور وچ ہزاراں گلاں بناواں تے کہیا کہ اتکہ خان روز دو کوس چلدا اے۔ ڈر دے مارے اگے نئيں بڑھدا ،اس توں ایہ کم نئيں ہوئے سکدا۔ اس دی جاگیر تے وظیفہ موقوف کرنا چاہیئے۔ والدہ نے انہاں دے کہنے اُتے عمل کيتا۔ ملاحظہ ء خاطر ،اور ویہہ برس دی خدمت دا خیال نہ کيتا۔جو کہنے والےآں نے کہیا تے والدہ نے عرض کیہ اوہ حضرت اُتے واضع اے۔
فرزند عزیز محمد نوں لوکاں دیاں گلاں تے اشاراں دی تاب نہ رہی۔ دولت خواہ نوں لکھیا کہ اے دادا! لوکاں دیاں گلاں نے ہلاک کر ڈالیا، جو تواڈی قسمت وچ ہونا اے، سو ہوئے گا۔جس حال وچ ہو، بیرم خان دی مہم اُتے چلے جاؤ۔ دولت خواہ مطلب سمجھ گیا۔ مدد الہیٰ اُتے توکل تے دولت بادشاہی اُتے تکیہ کر کے بیرم خان دی طرف چلا،اب کہ بیرم خان دی مہم حضرت دی بدولت سر انجام کيتی۔ تے نوکر تے سلطان جو اس دے نال سن، قتل کیتے۔ تے رشتہ دار اس دے قید کر کے درگاہ وچ لایا۔عیاذا باللہ جے معاملات الٹ جاندے تاں حضور نوں معلوم اے کہ کیہ نوبت پہنچکی۔مہم دی حقیقت بیرم خان نے خود عرض کيتی ہوئے گی۔ فتح دے بعد جو لوک دولت خواہاں وچوں معرکہ وچ موجود نہ سن، ہر اک دی خدمت حضور نوں معلوم اے ۔انہاں نے کِداں دی عنایت تے مرحمت بادشاہی توں سرفرازی پائی۔ تے جودولت خواہ مو جو د سن ۔اک نوں وی نئيں پُچھیا۔ جان محمد بہسودی قلعہ جا لندھر وچ بیٹھیا رہیا۔ اس دے لئی خانی دا خطاب دتا۔ تے بہتیراں نے خدمت توں دہ چند سر فرازیاں پاواں،اور وظیفے تے انعام لئی۔
جب سب دے بعد اس دولت خواہ تے فرزند یوسف محمدؐکی نوبت آئی کہ ایداں دے معرکہ عظیم وچ تلوار ماری سی کہ وڈی مہر بانی اوہی سی۔ جو پہلے دن فرمائی سی۔ یعنی انکہ دا ناں فرمان فتح اُتے لکھو۔ عالم پناہ ہا، دولت خواہ بیگم ماہم توں امید مادری رکھدا اے۔ غیبت نئيں کردا ،خدا قبول کرے۔دولت خواہ نے آن حضرت دی دولت خواہی وچ جان نوں ہتھیلی اُتے رکھ دے ۱۲ برس دی بیٹی نوں نال لے کے بیرم خان تے اس دے دس ویہہ اقرباواں تے سلطاناں دے منہ اُتے تلواراں ماراں،اور امرائے عظام اپنے اپنے پرگناں وچ بیٹھے سن، مدد نوں نہ آئے۔اور جو نال سن ۔ انہاں نے اوہ حرکدیاں کيتياں۔ بیرم خان نے عرض کيتا ہوئے گا۔کہ اس غلام پیر دے نال کيتا سلوک کيتا۔بیرم خاں نے جو سپاہی حضور دی ملازمت وچ جاسوسی دے لئی چھڈے سن ،وہ حضور دی بدولت خطاب پا کر دو کروڑ تے تن کروڑ دا وظیفہ لاں،اور یوسف محمد خان کہ بیرم خان تے ہیبت خان تے اس دے سلطاناں دے منہ اُتے اگے ودھ کے تلواراں مارے۔ اسنوں آپ خانی دا خطاب داں۔بزرگان دربار نے اک کروڑ دے وظیفہ دا پروانہ جاری کيتا۔وہ وی ذاتی اے۔ تنخواہ نئيں۔ بندہ نوں خان اعظم دا خطاب دتا۔ اک کروڑ انعام فرمایا۔ جس وچ کل اک لکھ فیروز اُتے ملا، عالم پناہ عمر گزر گئی اے کہ تمام آدمی اس دولت خواہ دے بھائیاں تے بیٹےآں سمیت امید واری اُتے خدمت کر رہے نيں۔ ہن آن حضرت دی بدولت ہر شخص خانی تے سلطانی دے خطاب توں سرفراز ہوئے گیا اے۔ جدوں علم ونقارہ وطومان وطوغ بیرم خان دا اس کمینہ نوں مینوں عنایت فرمایا۔ تے فتح دے بعد جامہ ء واقو اورخلعت فتاحی تے اسباب حشمت وی عنایت کر کے رتبہ ودھایا۔امیدوار اے کہ اس دا منصب وی مجھ کمینے نوں عطا ہوئے۔
اس عرضی اُتے انہاں نوں وکیل مطلق دا منصب ملا، تے کارو بار سلطنت سپرد ہوئے۔ماہم تے ماہم والے جو اندر باہر ملک دے مالک بن رہے سن ۔ان دے اختیارات وچ فرق آیا۔ان دے حوصلے حد توں ودھ گئے۔ اودھم خان دا بیٹا شہاب خان جو رنگ کڈ کے شہاب الدین احمد خان ہوئے گئے سن ۔ اوہ وی انا والےآں وچ چلدی تلوار سن ۔ انہاں نے انہاں نوں تے وی بھڑکایا۔۱۲ رمضان ۹۶۹ ھ نوں میر اتکہ منعم خان شہاب خان وغیرہ چند امراء دیوان عام دے کسی مکان وچ بیٹھے مہمات سلطنت اُتے گفتگو کر رہے سن، میر اتکہ تلاوت قرآن پاک وچ مصروف سن ۔کہ اودھم خان تقرب،بلکہ قرابت دے گھمنڈ وچ بھریا رشک وحسد دی اگ وچ بھڑ کا۔چند اوباشاں نوں نال لئی آیا۔سب تعظیم نوں اٹھیا کھڑے ہوئے۔ بڈھا بزرگ رمضان دا روزہ منہ وچ ۔کلام الہیٰ بولی اُتے نیم قد اٹھا۔اور قرآن دی طرف اشارہ کے دے کہیا۔ اوہ رانڈ دا سانڈ بادشاہ دا بھائی بنیا ہویا تھا۔خنجر کھچ کر ودھیا۔ نوکراں توں کہیا ،ایتھے کھڑے دیکھدے ہوئے۔ ؟۔ہاں خوشم اذبک۔اس دے ملازم نے ودھ کے اک خنجر اس دے سینہ اُتے ماریا،خان اٹھیا کر محل شاہی دی طرف بھجے۔خدا براوہی نا خدا ترس نے پہنچ کے اک تلوار دا ہتھ ماریا۔اور دولت خانہ دے میدان وچ کہن سال جان نثار دا کم تمام کر دتا۔ دیوان عام وچ غل مچ گیا۔اور اوہ خون خوار شمشیر بکف ٹہلدا ہويا بادشاہی حرم سرائے دے دروازے اُتے آیا کہ محل وچ داخل ہو، دربان نوں اِنّی عقل آئی۔اور ہوش نے وی رفاقت دی کہ دروازے نوں قفل لگیا دتا۔ اس خونی نے بہت دھمکایا ،مگر نہ کھولیا،ماہم تے اس دے بھائی بندےآں دا سکہ ایسا بیٹھیا سی کہ اک نوں جرات نہ ہوئی جو دم مار سکے۔ دیوان وچ غل تے محل وچ کہرام مچ گیا۔
دوپہر دا وقت سی۔ اکبر محل وچ آرام کردا سی کہ چونک پيا ،پُچھیا کہ کیہ ہويا ؟۔کسی نوں معلوم نہ سی کيتا دسدے؟۔ بادشاہ نے کوٹھے دی دیوار توں سر کڈ کے دیکھیا تے پُچھیا کہ ایہ کیہ حالت اے ؟۔اک رفیق چار منصب جان نثار نے ہتھ اٹھایا۔اور جدھر خان اعظم دی لاش پئی سی۔اشارہ کيتا۔ تے کچھ نہ کہہ سکا۔ بادشاہ نے دوبارہ پُچھیا ،وہ ڈر دا ماریا سی۔ فیر ہتھ اٹھا کے رہ گیا۔بادشاہ گھبرا کر باہر چلے۔ اک حرم نوں ہوش آیا کہ تلوار ہتھ وچ دے دی۔غنیمت ایہ ہويا کہ بادشاہ دوسرے دروازے توں نکل آئے۔ اسنوں دیکھ کے کہیا کہ اے بے ہودہ لڑکے میرے اتکہ نوں کیوں مار ڈالیا،اس نے بھج کر بادشاہ دے دونے ہتھ پھڑ لئی،اور کہیا کہ تحقیق کیجیے تے غور فرمایئے۔ نا دولت خواہ نوں سزا دتی اے ۔اکبر تے اودھم وچ دھکا پیل ہُندی اے۔ سب کھڑے دیکھدے نيں۔ اللہ رے ماہم تیرا رعب وداب۔۔۔
بادشاہ نے تلوار سُٹ کر اس دی تلوار اُتے ہتھ ڈالیا،اس نے خود تلوار کھینچنا چاہی۔ بادشاہ نے اک مکہ کلے اُتے ماریا، اتفاقا ایسی ضرب بیٹھی کہ گر پيا تے کبوتر دی طرح پرت گیا۔ آخر اکبر نے جھنجلیا کے کہیا، چہ تماشا می کنید بر بندید ااں دیوانہ را، اس دیوانہ نوں اس وقت مشکاں کس لاں،حکم دتا کہ حالے دولت خانہ دے کوٹھے توں سُٹ دو۔ایوان مذکور ۱۲۰ گز بلند تھا۔اسی وقت ہتھ پیر بنھ کر پھینکا، مگر ماہم توں وی جان نکلدی سی۔ اس طرح بچا کر بھجیا کہ پاؤ ں دے بل گرا۔اور بچ گیا۔ دوبارہ حکم دتا کہ سُٹو تے سر نگاں سُٹو، دوبارہ کوٹھے اُتے لے گئے۔اودھم خان دھم توں زمین اُتے آن پئے۔ ہن دے سر دے بل گرے، خود سری دی ہڈی ٹُٹ گئی۔اور سر پھوٹ گیا۔ اس دے ہويا خواہ لاش اٹھا کے لے گئے۔منعم خان تے شہاب خان موجود سن، ڈرئے تے کھسک کر بھج گئے۔یوسف خان ،اتکہ دا وڈا بیٹا تے تمام اتکہ خیل ایہ سندے ہی مسلح ہوئے تے چڑھ کر ماہم دے سر راہ آن پہنچے،کہ اسيں انا والےآں توں انتقام لاں گے۔ اکبر نے خان کلاں یعنی خان اعظم دے وڈے بھائی نوں بلیا کے ادہم دی لاش دکھادی تے فساد توں روک کر کہیا کہ قصاص اساں لے لیا اے۔ تے فساد دتی کیہ ضرورت اے۔ دونے لاشاں دلی نوں روانہ کر دتیاں۔
عبرت تقدیر دا تماشا دیکھھو کہ قاتل ستم گار مقتول ظالم توں اک دن پہلے زیر خاک پہنچیا، خان اعظم دوسرے دن دفن ہوئے۔ تریخ ہوئی ،دو خون شد، (ملا صاحب فرماندے نيں۔) دوسری تریخ ہوئی ع،،،،
رفت از ظلم سر اعظم خان
مگر پہلی وچ اک زیادہ اے۔ دوسری ٹھیک اے۔ اک ہور باکمال نے کہیا۔
کاش سال ہور شہید شدی
کہ شدی سال فوت خان شہید
میر اتکہ شعر وی کہندے سن، انہاں دی متانت تے بزرگی تے سلامتی طبع انہاں دے اشعار توں ہویدا ہُندی اے۔ نمونہ دے لئی اک شعر وی لکھدا ہون۔
منہ اے طفل اشک از خانہ چشمم قدم بیراں
کہ مردم زاد ہا از خانہ مے آئیند کم بیراں
ماہم کچھ بیمار سن،سندے ہی دوڑاں کہ بیٹے نوں چھڑاؤں۔انہاں نوں یقین نہ سی کہ ایہ سزا ہوئے گی تے اِنّی جلد ہوئے گی۔ مگر ہن کيتا ہوئے سکدا سی، جو ہونا سی۔ سو ہوئے گزریا۔ بادشاہ نے دیکھدے ہی کہیا، ادہم اتکہ ماریا کشتہ۔ ماہم او را کشتیم۔اور اسنوں تسلی وی دی۔اس دا سینہ حوصلہ دا تنور سی۔ دم نہ ماریا، مگر رنگ فق ہوئے گیا۔ تے عرض کيتی۔ خوب کردید،کہ آئین انصاف سانوں بود،فیر وی یقین نہ آندا سی۔ جدوں بی بی تختہ بیگی رستم خان دی ماں نے سارا حال بیان کيتا،تو کلیجہ مسوس کر رہ گئياں۔اکبر نے وی خدمتاں دا خیال کر کے تسلی تے دلاسنوں دے رومال توں آنسو پونچھے۔اس دے ہوش بجا نہ سن، خاموش رخصت ہوئے کے گھر گئياں کہ ماتم داری تے سوگ واری دی رسماں ادا کرے۔ بیٹے دا داغ سی، مرض بڑھدا گیا۔ عین چالسواں دا دن سی کہ ماں وی بیٹے دے پاس پہنچ گئی۔ اکبر نے اس دے جنازہ دا چند قدم نال دتا تے عزت واحترام توں روانہ کر دتا۔دونے دی قبراں اُتے عالی شان مقبرہ بن گیا۔اب تک قطب صاحب دی درگاہ دے پاس موجود اے۔ تے بھُل بھلیاں کہلاندا اے ۔یاد کرو باز بہادر دی مہم، خان خانان دے مردے ہی ماہم دے اقبال نوں گھن لگا،اور دوسرے ہی سال گھرانا غروب ہوئے گیا۔
منعم خان سپہ سالار ہوئے کے لڑدے مردے پھرا کرن، وکیل مطلق دا کم ہی نہ رہیا۔ بادشاہ ہر گل آپ سننے لگے تے ہر کم آپ کرنے لگے۔
شہاب خان
[سودھو]شہاب خان،شہاب الدین احمد خان تاں ہوئے گئے،مگر جو رنگ چاہندے سن ۔ اوہ نہ نکھرا،رنگ کيتا نکھردا ،رنگ والی ہی نہ رہی۔ داوہی ماہم بیگم ،ملا ساحب دی رنگینیاں دتی کیہ تعریف ہوئے سکے۔ جدوں شہاب خان مرے تاں آپ فرماندے نيں کہ شہاب خانم ،تریخ ہوئی۔
ناصر الملک ملیا پیر محمد خان
[سودھو]اک خوش فہم،عالی ادراک ملیا سن ،حسن تقریر توں جلسہ نوں شگفتہ کردے سن ،باوجود اس دے کہ دل دے قسائی سن، تے احکام شریعت دی وی چنداں قید نہ رکھدے سن ،شروان توں آکے قندھار وچ بیرم خان توں ملے، ایتھے دربار کھلا سی۔ اپنے کتب خانہ دا داروغہ کر دتا۔خان خانان ہی دی تجویز توں چند روز اکبر نوں سبق پڑھاندے رہے۔ہندوستان دی مہم دے بعد خان ہوئے گئے تے ملیا پیر محمد توں ناصر الملک بنے، ۳ جلوس وچ بیرم خان دے نائب ہوئے کے سفید وسیاہ کل مہمات مملکت دے مالک ہوئے گئے۔ سب اہل دربار تے سلطنت دے ملازم انہاں دے گھر اُتے حاضر ہوئے تے سن ،اور کم ہی بار پاندے سن، تن چار برس نہایت ہی عالی رتبہ جاہ وجلال اُتے رہے، مگر ظلم دی عمر بہت نئيں ہُندی، اس لئی تھم نہ سکے۔
خان خانان دے بعد انہاں دے لئی میدان صاف تھا۔اودھم خان دی تے انہاں دی مراداں پوری ہوئیاں۔ہم پیالہ وہم نوالہ سن، باز بہادر دی مہم اُتے مالوہ گئے۔ اوہ شراب وعیش دا متوالا سی۔ ہزار مصیبت دے نال سیجاں توں اٹھایا۔سارنگ پور اُتے آیا۔ لڑائی لڑیا تاں شکست کھادی۔اس دے خیمے وخزانے تے کار خانے وغیرہ کہ حد وحساب توں باہر سن ،سب انہاں دے ہتھ آئے۔ملا صاحب کہندے نيں کہ جس دن ایہ فتح ہوئی دونے سردار خیمہ گاہ اُتے بیٹھے ہوئے سن ،قیدیاں دے ریوڑ دے ریوڑ پکڑے آندے سن تے قتل ہُندے سن ۔لہو اس طرح وگدا سی کہ جس طرح نہر دی نالیاں، پیر محمد دیکھدا سی تے ہنس ہنس کر کہندا تھا۔اسنوں دیکھو کيتا قوی گردن اے ؟۔ تے اس دے گلے توں فوارہ نکلدا اے ۔بنیان الھیٰ کہ جس توں انسان اشرف المخلوقات مراد اے۔ ميں نے آپ دیکھیا کہ اس بے رحم دے اگے ،گاجر، مولی، لہسن ،پیاز سن ۔کہ برابر کٹ رہے سن، کچھ پرواہ نہ سی۔ماں بے غرضانہ فکر وچ گیا تھا۔ایہ آشوب قیامت دیکھ کے نہ رہیا گیا۔ مہر علی سلاورز یار قدیم تھا،اسنوں ميں نے کہیا کہ باغیاں نے سزا پائی۔زن وبچہ دے لئی قتل، قید کچھ نئيں آیا، انہاں نوں تاں چھڈ دو۔وہ وی دین ودیانت دا درد دل وچ رکھدا سی۔ پیر محمد خان توں جا کے کہیا، جواب وچ کہندا اے ۔قید ہی اے کيتا گل اے ؟۔افسوس ايسے رات لٹیرے گرے مسلماناں دی عورتاں کو،مشائخ ،سادات،علماء ،شرفا ء امراء دے بال بچےآں نوں پھڑیا، صندوقاں خورجیاں وچ چھپا چھپا کر اجین تے اطراف وچ لے گئے۔سادات تے مشائخ اوتھے دے قرآن ہتھوں وچ لے کے نکلے،اس نے انہاں نوں تے لٹیراں نوں برابر ہی ماریا تے انہاں دے قرآناں نوں جلیایا۔
اودہم خان نے جو کچھ اوتھے کيتا ،ہو لیا، اکبر نے بلا لیا۔ پیر محمد خان مالک کل ہوئے گئے۔لشکر عظیم جمع کر کے برہان پور پہنچے بیجا گڑھ نوں کہ وڈا مضبوط قلعہ سی۔ امرائے اکبر ی نے بزور شمشیر فتح کيتا۔ ملیا نے خوب قتل عام کيتا۔ تے خان دیس دی طرف فیر کر لُٹ مار، قتل، تاراج، غرض تورء ہ چنگیزی دے قوانین دا اک دقیقہ وی نہ چھڈیا۔گویا اوہ خون ریزی دے سپہ سالار سن ،برہان پوری تے آسیری رعایا کہ مدتاں توں روپیاں،اشرفیاں وچ کھیلدے سن، تے ناز ونعمت وچ لوٹتے سن، یا اوہ قید سن ،یا اوہ قتل، نربدا دے پار اتر کر خون دے دریا بہا دتے۔اور اکثر قصبےآں نوں خاک در خاک صفا صفا کر دتا۔ تے دولت وی اس قدر سمیٹی کہ انہاں دے فرشتےآں دے خیال وچ وی نہ ہوئے گی۔
اک موقع اُتے فوج دے لوک اطراف تے ضلعے وچ بیٹھے ہوئے سن، کچھ پرت دے مال بنھ رہے سن کہ خبر آن پہنچی کہ باز بہادر ادھر ادھر توں فوج سمیٹ کر آن پہنچیا اے، انہاں نے امراء نوں بلیا کے مشاورت کی،صلاح ہوئی کہ جنگ میدان دا موقع نئيں،اس وقت پہلو بچا نوں ہنڈیا وچ چلے چلو۔ انہاں نے صلاح واصلاح دا سبق پڑھیا ہی نئيں تھا۔جو ٹوٹی پھوٹی سپاہ سی، اسنوں لے کے میدان وچ جاکھڑے ہوئے۔سپاہی دا قاعدہ اے کہ جدوں روپیہ پاس ہُندا اے۔ جان عزیز ہُندی اے ۔اس دے علاوہ لوک اس دی بد مزاجی توں جلے ہوئے سن، ادھر باز بہادر دا ایہ عالم کہ باز دی طرح جھپٹے ماردا تھا۔اور ہر حملہ وچ ستھراؤ کردا سی۔ آخر ملیا دی فوج بھاگی۔ تے انہاں نوں خود وی بھاگنا پيا۔ دریائے نر بدا سامنے آیا۔اضطراب دے مار گھوڑا ڈال دتا۔تمام فوج بھاگی آندی سی، اک لدے ہوئے اونٹھ دا ایسا دھکا لگیا کہ گرے تے پانی دے راستے سِدھے اگ وچ پہنچے۔ ساتھیاں وچوں کوئی چاہندا تاں پھڑ لیندا،مگر حقیقت وچ دھکا وی اونٹھ دا نہ سی۔ اس دے اعمال بد نے دھکا دتا۔اور فرعونی وبد مزاجی نے اکھاں دکھاواں،کوئی ہتھ نہ پھڑ سکا، نربدا دریا انہاں دے لئی دریائے نیل ہوئے گیا۔ تے اک غوطہ وچ فرعون دے دربار وچ جا پہنچے۔(ملا صاحب حالات مذکورہ لکھ کے کہندے نيں کہ) ميں نے اسنوں دور توں دیکھیا سی، الحمد للہ مجلس تک نئيں پہنچیا۔
اتفاق عجیب
[سودھو]مندو دار الخلافہ مالوہ وچ وڈی جامع مسجد سی۔اس دے دروازے وچ اک فقیر مجذوب رہندا سی، کہ خاص وعام نوں اس توں اعتقاد سی۔ ملیا پیر محمد نے جدوں باز بہادر دی آمد آمد سنی تاں فوج لے کے نکلے، فقیر مذکور دے پاس وی گئے۔ تے دعا کيتی التجا کيتی۔ اس نے کہیا مصحف مجید اے۔ انہاں نے قرآن حمائل منگوا کر دتا۔ اس نے اک جگہ توں کھول کر انہاں نوں دتا۔ کہ پڑھو، سر صفحہ پہلی سطر وچ سی کہ
واغرقنا آل فرعون وانتم تنظرون۔۔۔۔
اور اساں آل فرعون نوں ڈُبیا دتا تے تسيں دیکھدے رہ گئے۔ملا اپنی گھمنڈ وچ خدا جانے کيتا بن رہے سن، فقیر نوں دھکے مکے لگائے تے دو چار قمچیاں وی رسید کيتياں۔وہ بے چارے سہلیا کے رہ گئے مگر غیرت الہیٰ نہ رہ سکيتی۔
محمد سعید بہادر خان
[سودھو]خان زمان علی خان شیبانی دا چھوٹا بھائی سی۔ ماثر وچ لکھیا اے کہ پنج ہزاری امیر سی۔ خاندان دا حال خان زمان دے حال وچ لکھ چکيا ہون۔ خورد سالی دے عالم وچ اکبر دے نال کھیل کر وڈا ہويا تھا۔اور اکبر اسنوں بھائی کہندا سی۔ اس دے کار ناواں نوں دیکھو! معلوم ہُندا اے کہ چھاتی وچ آدمی دا نئيں شیر دا جگر سی۔ اوہ ہر معرکہ وچ بھائی دا داہنا ہتھ،اور ہتھ وچ فتح دی تلوار سی۔ ابتدائے حال بطور اجمال ایہ اے کہ جدوں بیرم خان قندھار اورمتعلقات خراسان دا حاکم سی۔ تاں اس دی خواہش توں ہمایوں نے محمد سعید خان نوں بہادر خان خطاب دے کے زمین داور دا حاکم کر دتا۔ہمایوں ہندوستان آیا تے بیرم خان اس دے نال سپہ سلار ہوئے کے آیا۔اپنی جگہ شاہ محمد خان قلاقی نوں چھڈ آیا۔ کہ اس دا قدیمی رفیق سی۔ چونکہ سر حد ملی ہوئی سی۔ بہادر خان دی تے اس دی، بعض مقدماں وچ تکرار ہوئی۔بہادر جوان بڈھے نوں کيتا خاطر وچ لاندے سن ۔نوبت یہا ں تک پہنچی کہ انہاں نے شاہ محمد نوں شہر قندھار وچ ڈال کر محاصرہ کيتا۔ تے ایسا دبایا کہ بڈھا جان توں تنگ ہوئے گیا۔ اس نے وی بیرم خان دیاں اکھاں دیکھی سن۔بادشاہ ایران نوں بااں مضمون عرضی بھیجی۔ کہ ہمایوں بادشاہ نے ایہ تجویزکيتی سی کہ ہندوستان فتح کر کے خاک ایران توں وابستہ کر دتیاں۔ دعا گو ايسے بندوبست وچ تھا۔اور ہندوستان توں اپنے عرائض دا منتظر سی۔ کہ ایتھے ایہ صورت پیش آئی، ہن حضور وچ عر ض ایہ اے کہ امرائے معتبر وچوں کسی نوں فوج مناسب دے نال روانہ فرماواں۔ کہ امانت اس دے سپرد کيتی جائے۔ تے ایہ نا اہل کافر نعمت اپنی سزا نوں پہنچے، کہ بیچ وچکار توں دست برد کرنی چاہندا اے۔ شاہ نے یار علی بیگ دے ماتحت تن ہزار ترکمان روانہ کیتے، بہادر خان نوں ادھر دا خیال وی نہ سی۔ یکاک برق آسمانی سر اُتے آن پئی۔ سخت لڑائی ہوئی ،بہادر نے وی اپنے ناں دے جوہر قرار واقعی دکھائے۔ دو دفعہ گھوڑا زخمی ہوئے کے گر گر پيا۔ آخر بھج کر صاف نکل آیا۔اور اکبر ی اقبال دی رکاب اُتے بوسہ دتا۔ امرا ء نے مہرہ سزا اُتے رکھ دتا۔مگر خان خانان انہاں دے پلہ اُتے سی۔ خطا معاف تے فیر ملتان دا صوبہ مل گیا۔
۲ جلوس وچ جدوں اکبر نے سکندر سور دا قلعہ مان کوٹ اُتے آن کر محاصرہ کيتا۔تو ایہ وی ملتان توں بلائے گئے۔گھوڑے دوڑاندے ہوئے آئے تے جنگ وچ شامل ہوئے۔اک مورچہ انہاں دے ناں ہويا۔اور انہاں نے اپنے ناں دی بہادری نوں کم دی بہادری توں ثابت کيتا۔مہم مان کوٹ دا فیصلہ ہويا۔ بہادر خان فیر اپنے علاقے نوں رخصت ہوئے۔کہ جا کے بندوبست کرن۔ملتان دا پہلو بلوچستان توں ملیا ہويا اے۔ ایہ فوج لے کے دورہ نوں نکلے،بلوچ زمانہ دے سر شور، ٹڈی ،دل بنھ کر پہاڑاں توں نکل پئے۔بہادر وی بہادر سن ،اڑ گئے۔ تے خوب خوب دھاوے کیتے۔اک مہینے وچ سب نوں دبا لیا۔اور سر حد دا مضبوط بندوبست کيتا۔ چند روز دے بعد دربار وچ آگئے۔
دیکھو صفحہ ۱۹۷ ،،،
باز بہادر پسر سجاول خان، شیر شاہی سردار ملک مالوہ اُتے حکمرانی کردا تھا۔بیرم خان نے ۳ جلوس وچ بہادر خان نوں فوج وعلم دے کے روانہ کيتا۔ایہ قصبہ بیری تک پہنچیا سی کہ خان خانان دے اقبال نے دغا کی، اوہ دربار دی صورت حال توں مایوس ہويا تے سمجھیا کہ دونے بھائی میری محبت تے دوستی توں بد ناں نيں۔ تے ایہ مہم اُتے میرا بھیجیا ہويا گیا اے۔ دربار توں اس دی مدد کون کريں گا۔اس نے طلب کيتا تے حضوری دربار دی ہدایت کی، اہل دربار نے اکبر دی طرف توں خود ہی فرمان بھیج کر اُتے اُتے بلا لیا۔اور وکیل مطلق کر دتا۔ کہ بیرم خان دا منصب خاص تھا۔حکم احکام تاں سب ماہم محل وچ بیٹھے بیٹھے جاری کر رہی سی۔انہاں نوں فقط وزن شعر پورا کرنے دا خطاب دتا سی۔ تے پیچ ایہ ماریا سی کہ ادھر تاں بیرم خان دے دل وچ ،،،، انہاں بھائیاں دی کدورت پڑ جائے۔ ادھر امید ہائے چند در چند اُتے آکے ایہ اس دی رفاقت دا ارادہ نہ کرن۔مگر معلوم ہُندا اے کہ بہادر خان انہاں دے نال رہ کے وی راہ وفا نوں نئيں بھولا۔ اوہ اکبر دا بچپن توں راز دار سی۔ تے ہر گل بے تکلف کہہ سکدا سی۔ ضرور بیرم خان دی صفائی دے خیالات کاناں دے رستہ دل وچ اتاردا ہوئے گا۔ حریفاں نے اسنوں مہم وچ شامل نہ کيتا۔ جدوں بادشاہ نوں لے کے بیرم خان پنجاب وچ لڑنے آئے تاں اسنوں خان زمان دے پاس مغرب توں مشرق وچ سُٹ دتا۔ باقی حالات دونے بھائیاں دے شیر وشکر نيں۔ انہاں دے حال وچ دیکھو (۱ ؎)
شمس الدین حکیم الملک گیلانی
[سودھو]ملا صاحب فرماندے نيں کہ حکمت تے طب وچ جالینوس زمان تے مسیح الناس سی۔ تے علوم نقلی تے رسمی وچ وی سب توں نمودار وممتاز سی۔ اگرچہ مینوں اس توں اصلا لگاؤ نہ سی۔ مگر ابتدائے ملازمت وچ جدوں کہ ميں نے نامہ ء خرد افزا دا دیباچہ لکھ کے سنایا،تو خدا واسطے نوں نیش زنی کی،بادشاہ نے پُچھیا کہ ملیا عبد القادر دی انشاء پردازی کِداں دی اے۔ کہیا عبارت تاں فصیح اے۔ مگر پڑھدا برا اے ۔فیر آپ فرماندے نيں،مگر انصاف ایہ اے کہ سب دا کار ساز تے بندگان خدا دا خیر خواہ تھا،اور دین وچ استوار تے ثابت قدم تے آشناء پرور سی۔ اپنے طلباء دی تربیت تے پرورش کردا سی۔ انہاں نوں درس دیندا سی۔ تے ممکن نہ سی کہ کدی بے انہاں دے دستر خوان اُتے بیٹھے۔انہاں کماں دے سبب توں لوکاں دے گھراں اُتے آمدورفت وی کم کردا سی۔
اک دن شیخ سلیم چشتی دے جلسہ وچ بیٹھیا سی کہ فقہ تے فقہا دی مذمت تے طریقہ حکماء دی تعریف وتحسین کر رہیا سی۔ تے علم وحکمت دی شکوہ وشان تے شیخ بو علی سینا دے مناقب بیان کر رہیا تھا۔ایہ انہاں دناں دا ذکر اے کہ علماء تے حکماء لڑ رہے سن ۔ تے روز مسائل مذہبی اُتے بک بک جھک جھک،رگڑے ،جھگڑے،غل غپاڑے کردے سن ۔ وچ ناواقف تے سرحدات توں نواں آیا سی۔ تے اصل مباحثہ دی خبر نہ سی۔ ميں نے شیخ شہاب الدین سہروردی قدس اللہ روحہ دے شعر پڑھے ۔
۱؎ دیکھو صفحہ ۱۹۷۔
سہر وردی قدس اللہ روحہ دے شعر پڑھے۔
وکم قلت للقوم انتم علے
شفاحفرہ من کتاب الشفا
فلمآا ستحانو بتوبیخنا
فزعنا الی اللہ حسبی کفا
فما توا علی رین رسا طاطللیس
وعشنا علے ملۃ سللۃ المصطفے
اور گواہی وچ مولوی مخدومی عارف جامی قدس سرہ دی اوہ ابیات لیایا کہ تحفۃ الاحر وچ کدرے نيں۔
نور دل ازسئینہ سینا مجو روشن ازچشم نابینا مجو
حکیم بگڑے۔شیخ سلیم چشتی نے کہیا،وہ پہلے ہی جلے بیٹھے سن، تونے آکے تے بھڑکا دتا۔ جدوں علماء ومشائخ دا معرکہ ویران ہوئے گیا،تو جتھے تک ہوئے سکیا حکیم نے مخالفان دین توں مقابلے کیتے۔آخر برداشت نہ کر سکا، مکہ دی رخصت منگی۔ ۹۸۸ ء یا۹۸۹ ء وچ زیارت حج نوں گیا۔آخر اوتھے مر گیا۔ شکر للہ سعیہ،اللہ اس دی سعی نوں مشکور کرے۔بادشاہ نے اپنا فرمان بھیج کر بلايا وی سی۔ مگر اوہ نہ آیا۔
از سرے کوئے تاں جنبنم آسمان نیستم زمینم من
عرضداشت خان اعظم
[سودھو]مرز اعزیز کوکلتاش در جواب فرمان اکبر بادشاہ کہ از مکہ فرستادہ بود،کمینہ فراشان آستان کیوان مکان ملاک آشیان خاقان جمشید نشان فریدون شان کیخسرو دست گاہ کیومرث بارگاہ سکندر جاہ عالم پناہ،انجم سپاہ،آسمان خرگاہ ظل سبحانی عزیز نوں بعرض می رساندکہ رائے انور بطلب ااں غلام کمینہ فایض وصادر گشتہ بود جان تے دل را کہ خلا صہ آ ب تے گل است،ماجمعی کثیر ازروسائے اخلاص وابتہاںبخدمت حجاب درگاہ گیہان پناہ کہ مبدائے سخا ومنشاء عظمت وکبریائیت فرستادن چاں عقل وفتوی قاضی گمان بلکہ یقین سجل سجر مان مہجوری کہ دردیست بے درمان نوشتہ دادہ بود، با نا قالبی فرسودہ دست ملالت در گردن کردہ ماند،چاں دانست بہ یقین کہ احادیث تحریک اعدا موثر وکارگر افتادہ مزاج اشرف را بعینیت وتہمتی چند کہ بمسامع جاہ جلال رسانیدہ ازکمینہ درگاہ منحرف ساختہ اندوہائی رائے عالم آرائے بساط بوسان آں درگاہ بہ قتل وقمح این بے گناہ را ہمنون گشتہ بی خاطر رسید کہ چشم خاکسار بے مقدار را کہ در خدمت قابلان آندر گاہ آسمان نشان پرورش یافتہ،بمرتبہ اعظم خانی کوکلی وحکومت گجرات سرفراز شدہ ،ہم بواسطہ این تشریفات بخاک مکہ معظمہ مقدسہ منورہ رسانیدہ کہ با کافران ہندوستان جسمی را کہ پروردہ خوان انوان انعام واحسان بادشاہجہان پناہ بادشاہ در یک خاک ودریک محل مدفون سازد، محض گستاخی وغایت بے ادبی است ولا جرم گجرات را کہ آنکہ معمورہء دار السلطنت بود بہ معتمدان واختلال خویش را از گوشہ خاطر خا کرد بان آستان ملائک آشیان شستہ دست از مطالبات آنجا وپائے ادب را کوتاہ ساختہ مواشی کہ از بسعی جانسپاری خود از معارک کفار جمع ساختہ بودہ ،بدست عدل بیرون آورد، از حلال ترین چیز ہائے دانستہ سفر گزیدہ آں قدر جمعیت از مکاسابات مذکور بدست آواردہ کہ جے خواہند منصب اعظم خانے را در بار گاہ بادشاہ روم کہ اشرف مکان تبع مسکون بتصرف ایشانست میتواند خرید۔اما خلاصہ ہمت مصروف آنست، کہ وظیفہ بمردم مستحق صالح پاک دین آں ملک مقرر سازد ومدرسہ بنام نامی حجاب بار گاہ بندہ پرور حضرت خاقانی بہ تمام رساند کہ توں انقراض عالم ورد بولی مورخان جہان باشد تے دعائے دولت روز افزاں اشتغال میداشتہ باشد۔امید آنست کہ ازرفتن این کمترین غلامان بر حاشیہ ضمیر خاک رو بان آستان غبارے نخواہد نشست ،بلکہ مطلب سخن چینان وعیب کنندگان کہ عدم بود ااں معدوم است بحصول خواہد پیوست ،کہ منصب اعظم خانی وحکومت گجرات وعشرت عزیز نوں کگی را باین محروم نمے شمرند، بنا چار جمع مذکورات را پیش کش عیاں نمودہ، کہ ایشیان را میسر نیست،بداں بندہ وتمکین ااں کمینہ را میسر باشد، بداں ایشاں چاں آخر الامر نسیم لطف شامل حال بوستان مطالب ومقاصد دیگران شدہ نہال امید وحقوق خدمت بندہ را بسموم محرومی خشک سالی بخشیدند۔بندہ از فدوی کہ نہاد عاقبت اندیشے ہائے بسگان آن آستان چند کلمہ گستاخی نمودہ بعرض میرساند،کہ جمعی خاطر اشراف را از دین محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم بے گانہ ومجتنب مے سازد وحاشا کہ دوست باشند وکمینہ کہ نیک نامی دنیا وعقبیٰ می طلبد، دشمن واجب الاخراج باشم والا کار دنیا بازیچہ ایست ناپائیدار حرف دو وسہہ خوش آمد گوئی آخرت بدنیا فروش اعتماد نباید کرد۔ ہمہ عالم را گوش ہوش است پیش ازاں سلاطین بودہ اند کہ ہمہ صاحب تمکین بودند،ہیچ بادشاہے را دغدغہ نہ شد، کہ دعویٰ پیغمبری ونسخ دین محمدی غاید ، بل مدامے کہ چاں مصحف اعجازی چاں چہار بار چند بار پسند دیدہ باشد وشق قمر با مثال ااں چیز ہا واقع نبود ،مردم میکند یا رب دغدغہ چہار یار بودن کدام جماعت را می شدہ باشد، قبیح خان کہ صفائی ظاہری وباطنی وعصمت جبلی دارد یا صادق خان کہ شرف رکا بداری از بیرام خان یافتہ یا ابو الفضل کہ شجاعت وحیائیش بجائے علیؓ وعثمانؓ مے تواند بود بخداوند بخاک پائے بادشاہے قسم جز عزیز کسی کہ نیک نامی ۱؎ باشد۔۔۔
خلاف پیمبر کسی را گزیدہ
کہ ہر گز بمنزل نخواہد رسید
فرقے کہ میان اکابر مجلس بہشت آئین وبندہ کم ترین است وسانوں است کہ ابو الغازی در فرمان بندہ وادھا کردہ،دیگران کافر را بر مسلمانان ترجیح دارند کہ بر صحف لیل ونہار خو اہد ماند، آنچہ بر بندہ واجب است در آں تقصیر نرفت والدعا ۔۔۔
شہزادگان تیموری ابراہیم حسین وغیرہ
محمد سلطان۔ابن سلطان دیس مرزا۔ابن بایقرا میرزا۔ ابن عمر شیخ میر زا۔ ابن امیر تیمور گان۔ایہ محمد سلطان۔سلطان حسین میزا بادشاہ، ہرات وخراسان دا نواسہ سی۔ باپ دی جانب توں امیر تیمور توں نسل ملدی سی۔ اوہ بابر دے پاس آیا۔ایہ اپنائیت دا عاشق سی، سب نوں سمیٹتا تھا۔اور سب ہی اس توں دغا کردے سن ،اسنوں وی خاطر داری توں رکھیا۔ مگر اس نے وی دغا کی،فیر ہمایوں دے پاس آیا ،وہ وی مروت دا پتلا سی۔ عزت دے نال رکھیا۔ تے اس دے بچےآں دی وڈی محبت دے نال تربیت کردا رہیا۔
محمد زمان مرزا کہ سلطان حسین مرزا دا پوتا تھا۔اور ہمایوں دی رفاقت وچ سی۔ باغی ہوئے گیا ،اور چاہیا کہ بعض شاہزاداں تے امیراں نوں بلیا کے ہمایوں نوں درمیان توں اڑا دے۔ہمایوں نے سن کر بلايا تے سمجھایا۔اس نے عذر ومعذرت کيتی، قرآن سامنے رکھ دے قول وقسم ہوئے،اور خطا معاف ہوگئی، چند روز بعد شیطان اس اُتے فیر چڑھا۔ہمایوں نے قلعہ بیانہ وچ قید کر دتا۔
محمد سلطان تے نخوت سلطان اس دے نال شریک سن، دونے دے لئی حکم دتا کہ اَنھّا کر دو، جس نوں حکم دتا سی۔ اس نے نخوت نوں اَنھّا کر دتا،
محمد سلطان دے حق وچ چشم پوشی کر کے پتلی کوبچا گیا، ایہ اَنھّا بن دے قید وچ بیٹھیا رہیا۔ چند روز بعد موقع پا کر محمد زمان مرزا گجرات نوں بھج گیا۔فیر
محمد سلطان وی کسی ڈھب توں نکلیا تے قنوج وچ جا کے اپنے بیٹےآں تے بوہت سارے مفسداں نوں لے کے خاک اڑانے لگا۔پنج ،چھ ہزار مغل افغان دا لشکر جمع کر ليا۔
جب ہمایوں شیر شاہ دے جھگڑےآں وچ پھنسا ہويا سی، خبر لگی کہ کامران وعسکری بغاوت دا بندوبست کر رہے نيں۔
محمد سلطان تے اس دے بیٹےآں نے اطراف دہلی وچ پرت مچا رکھی سی۔ اس نے ہندال نوں بھیجیا کہ اس دا انتظام کرے۔وہ ایتھے آکے اپنی بادشاہی دا انتظام کرنے لگا۔
لیکن جدوں ہمایوں شیر شاہ توں شکست کھا کر آگرہ آیا ،تو تمام شاہزاداں تے امیر نوں اپنی اپنی فکر پئی، ایہ باپ بیٹے وی شرم ساری دا رنگ منہ اُتے مل کے حاضر ہوئے۔واسطے وسیلے وچکار ڈالے ،خطا معاف ہوئے گئی۔
دوسری دفعہ فوج کشی کی، نو لکھ سوار دے لشکر توں قنوج دے میدان وچ پيا سی۔ ادھر شیر شاہ ۵۰ ہزار فوج لئی سامنے پيا سی۔ پہلے ایہ ہی بے وفا بھجے تے تمام امرائے لشکر نوں راستہ بتا گئے۔کہ اوہ وی ہمایوں دا نال چھڈ چھڈ کے بھاگنے لگے۔ ہمایوں دوبارہ شکست کھا کر آگرے آگیا۔ایہ وی تے کئی امیر بے جنگ کیتے اپنے علاقے چھڈ کے چلے گئے، جدوں ہمایوں تے بھائی بند لاہور وچ آئے کہ صلاح مناسب دے نال اتفاق کرن،تو ایہ وی لاہور وچ آئے ،مگر ملتان نوں بھج گئے۔
جدوں کہ اکبر دی سلطنت ہندوستان وچ جم رہی سی، تے محمد سلطان بے وفائی دی خاک اڑاندے اڑاندے بڈھا ہوئے گیا سی۔ بے حیائی دا خضاب لگیا کر بیٹےآں ،پوتاں سمیت دربار وچ حاضر ہويا، دریا دل بادشاہ نے سرکار سنبھل وچ اعظم پور،نہٹور وغیرہ دا علاقہ دتا کہ آرام توں بیٹھ رہے۔ بڈھے نے یہا ں بیٹھے بیٹھے اُتے کڈے، محمد حسین مرزا، ابراہیم حسین، مسعود حسین مرزا، عاقل مرزا۔ایہ حالے لڑکے ہی سن کہ بادشاہ نے پرورش کر کے امارت دی سیڑھی اُتے چڑھا دتا۔ خان زمان دی دوسری مہم وچ اکبر دی رکاب وچ سن، فیر رخصت ہوئے کے اپنی جاگیر وچ چلے گئے۔
جب بادشاہ حکیم مرزا بغاوت دے سبب توں پنجاب وچ آیا،تو انہاں دی نیت بگڑی۔الخ مرزا تے شاہ مرزا نے ابراہیم مرزا توں سازش کی،منعم خان دے پاس سن، اوتھے توں بھجے تے سکندر سلطان تے محمود سلطان وغیرہ دے نال ،ایہ وی تیموری شہزادے سن ۔مل کے باغی ہوئے گئے، سنبھل وچ جا کے ملک نوں تباہ کرنے لگے۔ سنبھل دے جاگیر دار سنبھل کر کھڑے ہوئے گئے۔اور انہاں نوں مار مار دے کڈ دتا، ادھر توں منعم خان آن پہنچیا۔وسط ولایت توں گزر دے دہلی ہُندے ہوئے مالوہ دی طرف بھجے، اوتھے محمد قلی بر لاس توں وڈا کوئی سردار صاحب اقتدار نہ تھا۔ایہ بڈھے دتی کیہ حقیقت سمجھدے سن، پھونس ہٹا کر جگہ صاف کی، تے ملک اُتے قابض ہوئے گئے۔ منعم خان نے فورا بڈھے سلطان نوں قید کر کے قلعہ بیاس وچ بھیج دتا،کہ اوتھے وبال زندگی توں سبک دوش ہويا۔
امرائے شاہی نے انہاں نوں اوتھے وی دم نہ لینے دتا، ایہ گجرات نوں بھج گئے۔ اوتھے وی محمود شاہ گجراتی دے مرنے توں طوائف الملوکی ہوئے رہی سی۔ چنگیز خان ،سورت ،بڑوج، بڑودہ ،جانپانیر اُتے حکومت کردا سی۔ ایہ اس دے پاس گئے ۔اس نے انہاں دے آنے نوں غنیمت سمجھیا تے بڑوج وچ انہاں نوں جاگیر دی،وہ شاہزاداں دی شاہ خرچی دے لئی کافی نہ ہوئی۔ انہاں نے چنگیز خان دی بے اجازت تے جاگیر دواراں دی جاگیراں وچ ہتھ ڈالنے شروع کیتے۔اور خواہ مخواہ حق جتا کر شیخیاں مارنے لگے۔ ایہ گلاں چنگیز خان توں وی نہ سنی گئياں، غرض ایتھے وی ایداں دے جھگڑے پئے کہ مرزا خاندیس نکل گئے۔ان دے وسیع ارادے خاندیس دے ملک وچ وی نہ سمائے۔ ادھر امرائے گجرات وچ وی کشا کشی ہوئے رہی سی۔اسی ہل چل وچ چنگیز خان ماریا گیا۔ ایہ فیر مالوہ وچ چلے آئے، انہاں دی سینہ زوری تے سر شوری نے زیادہ پیر پھیلایا،کسی جاگیر دار دا ماریا ،کسی نوں بھگایا، ملک نوں پرت کر ستیا ناس کر دتا۔ سورت وچ محمد حسین مرزا۔ جانپیر وچ شاہ مرزا ،بڑوج وچ ابراہیم ھسین مرزا مالک بن بیٹھے۔
۹۷۹ ھ وچ اکبر نے ایہ حال سنیا تاں خلق خدا دی تباہی نہ دیکھ سکا، تے ملک اُتے قبضہ کرنا واجب سمجھیا، امرایت ملک نوں فوج دے کربھیجیا تے نال ہی خود وی روانہ ہويا، کچھ تدبیر توں کچھ شمشیر توں ملک تسخیر کيتا۔شہزادے تتر بتر ہوگئے۔ بادشاہ نے خان اعظم نوں احمد آباد وچ حاکم کر دتا۔ آپ آگئے ودھ کے اطراف دے فتنےآں نوں فرو کرنے لگا۔ شہزادےآں دی جڑ زمین توں کڈے تے سمندر دے کنارہ کنارہ فیر کر بندراں نوں حکومت دے پھندے وچ لائے۔وہ کنبایت توں کہ احمد آباد توں تیس کوس اے، ہُندا ہويا برودہ وچ آیا سی، تے ایتھے چھاونی ڈال رکھی سی۔ خبر لگی کہ ابراہیم مرزا نے رسم خان رومی نوں (اک قدیم امیر گجرات دا سی) نوں مار ڈالیا اے۔ بادشاہ دے آنے دی خبر سن کر بڑوج نوں چھڈ دتا۔ ارادہ ایہ اے کہ لشکر شاہی توں اُتے اُتے اتر کر وسط ولایت نوں لوٹتا پنجاب وچ جا نکلے،اس وقت ایتھے توں اٹھ کوس اُتے اے۔ ایہ سن کر اکبر دا جوش ہمت پھوٹ پيا۔ حکم دتا کہ فلاں فلاں وفادار،جان نثار،رکاب وچ چلياں،شہباز خان کمبوہ نوں بھیجیا، کہ سید محمود بارہہ ، راجہ بھگوان داس ،راجہ کنسر مان سنگھ۔شاہ قلی محرم خان چند سردار جو انہاں بھائیاں دے دفیعہ نوں سورت دی طرف کل روانہ ہوئے نيں، انہاں نوں پھیر لاؤ۔ ساڈے نال آن ملو۔ سلیم ڈھائی برس دا بچہ تے حرم سرا دے خیمے وی نال سن، یہا ں دو امیع حفاظت دے لئی رکے، تے حکم دتا کہ کسی نوں چھاؤنی توں نکلنے نہ دو۔ مطلب ایہ سی کہ جان نثار ساڈی یلغار دی خبر پا کر پِچھے اٹھیا دوڑاں،اور لشکر دی بہتات توں ڈر کر مرزا بھج نکلے، ساڈی تھوڑی فوج ہوئے گی تاں شیر ہوئے کے مقابلہ اُتے جم جائے گا۔ پہر رات رہے ،سوار ہوئے کے گھوڑے اٹھائے،صبح ہُندے ہی اک ہرن نمودار ہويا، حکم ہويا کہ چیندا چھڈ دو۔ مار لیا تاں فتح ضرور اے۔(اس زمانے وچ ایداں دے شگون ضرور لئی جاندے سن ۔) اس نے چھٹتے ہی شکار نوں دبوچ لیا۔ سب دے دل کھل گئے۔ فیر رات،دن بھر چلے، غنیم دا کچھ پتا نہ سی۔ ۲ گھینٹے دن ہوئے گا کہ اک برہمن سامنے آندا ہويا دکھادی دتا، اس نے خبر دتی کہ مرزا دریا اتر کر سر نال اُتے آن پيا اے ۔لشکر وی بہت نال اے، تے قصبہ مذکور ایتھے توں چار کوس دے فاصلہ اُتے اے۔ اکبر نے اوتھے باگاں روکاں تے باہم مشاورت ہوئی۔جلال خان قورچی نے کہیا کہ دشمن دی جمعیت بہت دسدے نيں۔ انہاں ہمراہیاں دے نال انہاں نوں لڑائی ڈالنی سپہ گری دے حساب توں باہر اے۔ مناسب اے کہ شب خون کيتا جائے،اکبر نے کہیا جتھے بادشاہ موجود ہو، اوتھے شب خون مارنا جائز نئيں، خدا نہ کرے کہ سانوں شب خونی دی نوبت پہنچے، ایہ مغلوبی دی نشانی اے۔ دن دی گل نوں رات اُتے نہ ڈالو، جو جان نثار نيں ،انہاں نوں نال لو تے لڑائی دے پل چل پڑو۔ تے اگے ودھے،اِنّے وچ سر نال نظر آیا۔کہ ٹیلے اُتے واقع اے۔ اِنّے وچ سر نال نظر آیا۔کہ ٹیلے اُتے واقع اے۔ ۴۰۰ آدمیاں دے نال دریائے مہندری دے کنارے رات بسر کیتی۔صبح ہُندے ہی حکم ہويا کہ ہتھیار سج لو۔اِنّے وچ خبر آئی کہ امراء وی آن پہنچے ،بادشاہ راستے وچ خفا ہوئے کے آن پہنچے سن ۔ حکم ہويا کہ جو دیر وچ آئے جنگ وچ شریک نہ ہوئے۔ بارے معلوم ہويا کہ انہاں دی کوتاہی نہ سی۔ حکم ہی دیر توں پہنچیا سی۔ سلام دی اجازت ہوئی۔ان دے شامل ہونے اُتے وی ڈیڑھ ،دوسو دے بیچ سن ۔ اکبر نے یہا ں روک کر سب نوں سنبھالیا، کنور مان سنگھ باپ دے نال حاضر سی۔ عرض کيتی ،ہراول غلام باشد، اکبر نے کہیا بکدام لشکر تقسیم افواج تواں کرد،؟ وقت است کہ ہمہ یک دل ویک رو کار کنند‘‘ عرض کيتی کہ دو ہر صورت قدمے پیشتر جان نثار شدن قرض عقیدت واخلاص است۔ اس دی خاطر توں چند بہادر نال کر کے روانہ کيتا۔
ابراہیم حسن مرزا نے جدوں سیاہی لشکر اُتے نظر دی تاں فوج دی آمد آمد تے رفتار دے جوش دیکھ کے کہیا کہ ضرور اس لشکر وچ بادشاہ خود موجود نيں۔اس دی ہزار سوار دی جمعیت سی، انہاں نوں لے کے بلندی اُتے قائم ہويا، اکبر ی دلاور جدوں دریا اترے تاں کڑ اڑے ٹوٹے پھوٹے سن، وچکار تھاں تھاں گڑھے سن، اُتے جوش بہادر گھاٹ دے پابند نہ رہے۔اک توں اک اگے ودھیا، تے جس نے جدھر راہ پائی چڑھ گیا۔ابراہیم مرزا نے بابا خان قاقشال اُتے حملہ کيتا کہ فوج پیش قدم نوں لے جاندا سی۔ بابا خان نوں ہٹنا پيا تے مرزا مارومار دور تک بھگائے چلا گیا۔ اکبر چند بہادراں دے نال شہر نوں چلا، کہ گھاٹ توں سیدھا راستہ ادھر نوں جاندا سی۔ راہ وچ سخت مقابلہ ہويا ،مگر رکدا کیہڑی؟۔ تے ہٹنا کدوں ممکن سی۔ کچھ تے دلاور وی آن پہنچے،جم تاں گئے مگر بے ڈھب گھر گئے۔ مشکل ایہ کہ بادشاہ وی انہاں وچ ،اب سوائے لڑنے تے مرنے دے سوا کسی نوں چارہ نہ سی۔ ایتھے جے مدد الہیٰ شامل حال نہ ہُندی تاں کم تمام سی۔ بارے خیر گزری کہ غنیم لڑ بھڑ کر بھج گئے۔ ہن اکبر نوں شہر وچ داخل ہونے دے سوا دوسری صورت نہ سی۔ بازار تمام اسباب تے بھیڑ توں بھرے ہوئے سن ۔ وڈی دھکا پیل توں سب نوں روند سوند کر نکل گئے۔ تے ٹھیک حریفاں دے پہلو وچ جا پہنچے۔
اوتھے دی سنو کہ بابا خان قاقشال نے سب توں اگے ودھ کے حملہ کيتا۔ غنیم نے اک سینہ توڑ دھکا دے کے الٹ ماریا۔اِنّے وچ تے دلاور آن پہنچے تے فیر جو دست وگریبان ہوئے کے تلوار چلی تے گھر کرلڑنا پيا تاں ایہ عالم ہويا کہ خدا نظر آنے لگا۔ مشکل ایہ سی کہ اوہ بہت سن تے اکبر ی دلاور دلاں توں بہت بھاری سن ۔مگر شمار وچ کچھ نہ سن، اس لئی دشمن دی نگاہ وچ ہلکے پڑدے سن ۔ اوہ زور توں آندا سی تے تھاں تھاں ڈٹتا سی۔ بارے رستے دی خرابی توں جو سردار کھنڈ گئے سن ۔ سب آگئے ،تھاں تھاں لڑائی پڑ گئی۔ تے اس دا گھمسان دا رن پيا کہ اقبال اکبر ی مدد نہ کردا ،تو کم تمام ہوئے چکيا سی۔ بادشاہ اک مقام اُتے گھر گیا۔ راجپوتاں دا ایہ عالم سی کہ اس دے گرد پھردے سن، تے اوہ اس طرح مر مر کر گردے سن کہ جداں پتنگے چراغ دے آس پاس تڑپتے نيں تے نئيں ٹلدے۔ راجہ بھونت بھگوان داس دے بھتیجے مان سنگھ دے بھائی نے وڈا ساکھا کيتا، کمال دلاوری توں لڑیا تے ماریا گیا۔ خاک اُتے پيا سی۔ تے جدوں تک رمق جان باقی سی۔ تلوار دا ہتھ ہلے جاندا تھا۔اور شیر دی طرح ڈرکدا سی۔
اکبر اک مقام اُتے کھڑا تیر مار رہیا سی۔ دوطرفہ تھوڑ دی باڑ سی۔ مان سنگھ باپ دے نال اکبر دے پہلو وچ سی۔ دیکھیا کہ غنیم دے تن سپا ہی انہاں نوں تاڑ کر آئے۔ اک دا رخ راجہ بھگوان داس اُتے تے دو دا رخ اکبر پر، راجہ نے وی گھوڑا اٹھایا۔ اس نے نیزہ ماریا۔ راجہ نے وار بچا کر برچھا ماریا۔ جو دو اکبر اُتے آندے سن ۔ انہاں دی طرف مان سنگھ چلا،اکبر نے کہیا خبردار قدم نہ اٹھانا،اور باڑ اُتے توں آپ گھوڑا اڑا کر انہاں اُتے چلا، دور ونزدیک تے سوار وی لڑ رہے سن، کسی نوں خیال نہ ہويا۔ راجہ بھگوان داس چلایا کنور جی کیہ ہویا ؟ دیکھدے ہو؟۔ تے کھڑے ہوئے کے اس نے کہیا کيتا کراں مہابلی خفا ہُندے نيں۔ راجہ نے کہیا ایہ وقت خفگی دیکھنے دا اے۔ اِنّے وچ دیکھیا کہ اوہ دونے جس جوش توں آئے سن، اِنّے ہی زور توں بھجے چلے جاندے نيں۔ انہاں سب گلاں نوں دیکھ کے خیال آندا اے کہ جدوں تک دل وچ وفا نئيں ہُندی نہ ایہ گلاں پان توں نکلدی نيں نہ ایہ رفاقتاں ہتھ پیر توں بن آندیاں نيں۔
ہم نيں غلام انہاں دے جو نيں وفا دے بندے
اسنوں یقین کرنا گر ہوئے خدا دے بندے
نواحی پٹن وچ فیر سارے مرزا جمع ہوئے ،صلاح ٹھہری کہ ابراہیم میرزا ،چھوٹے بھائی مسعود میرزا نوں نال لے کے ہندوستان توں گزردا ہويا پنجاب پہنچے، تے اوتھے بغاوت پھیلائے۔ محمد حسین میرزا تے شاہ مرزا ،شیر خان فولادی توں مل کے پٹن جاواں،اور ہتھ پیر ہلاواں،تاکہ اکبر نے جو سورت دا محا صرہ کيتا اے۔ اوہ مل جائے کہ ایہی انہاں فتنہ گراں دا بغاوت خانہ سی۔(انصاف ایہ اے کہ ایہ سب اکبر دے نال مخالف تے قدرتی بدنیت سن ۔)مگر انہاں دے صاحب ہمت ہونے وچ کچھ شبہ نئيں ،ہمیشہ گردے سن ،اور اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔ کسی طرح ہمت نہ ہاردے سن ۔
اکبر اس مہم توں فارغ ہوئے کے احمد آباد آیا۔اور اطراف دے بندو بست وچ مصروف ہويا، ابراہیم حسین مرزا اوتھے توں بھج کر آبادیاں نوں ویران کردا،قافلاں نوں لوٹتا ناگور وچ آیا، رائے سنگھ ،رام سنگھ ،فرخ خان ،وغیرہ وفاداران اکبر ی نوں خبر ہوئی،انہاں نے دم لینے دی فرصت نہ دی۔ سب طرف توں جمع ہوئے تے فوج لے کے آن پئے۔ سخت لڑائی ہوئے ،رفیق وملازم سب یہا ں آکے جمع ہوئے۔لاہور جانا مناسب نہ سمجھیا، فیر سنبھل دا چلا گیا۔ اوتھے سنیا اے کہ حسین قلی خان کانگڑہ گیا ہويا اے۔ طمع نے فیر بے قرار کيتا تے دوڑا۔ارادہ ایہ کیہ کہ بادشاہ گجرات تے سورت دے علاقےآں وچ فوج لئی پھردے نيں۔ آگرہ ،دہلی،لاہور مشہور شہر نيں۔دھاوے ماراں گا، بادشاہی خزانے نيں،شہر آباد نيں، لُٹ مار توں سامان لیندا جاواں گا۔ جتھے قدم تھم گئے ،جم جااں گا۔کچھ نہ ہويا تاں ملتان توں سندھ آکے فیر گجرات وچ آجاؤ ں گا۔
آگرہ وچ راجہ باڑہ مل مان سنگھ دے دادا سن، انہاں نے جدوں اس آندھی دی اندھیری دیکھی تاں فورا دہلی وغیرہ تھاںواں وچ فوجاں بھیجاں۔ تے امرائے اطراف دے وی خطوط دوڑ گئے۔ مرزا جتھے پہنچیا، نامرادی نے اگے توں نشان ہلایا، ناچار وحشت تے دہشت دے عالم وچ پنجاب دا رخ کيتا۔ سنپت، پانی پت، کرنال، انبالہ، دنبل پوروغیرہ شہراں نوں لوٹتا لاہور نوں آیا۔ ایتھے وی شہر دے دروازے بند پائے۔ معلوم ہويا کہ حسین قلی خان ۱؎ کوہ کانگڑہ توں سیلاب دی طرح چلا آندا اے ۔مرزا لاہور توں پانی دی طرح ملتان نوں بہے۔اور راستہ ہی وچ بلبلہ ہر کربیٹھ گئے۔مسعود حسین مرزا قید ہوئے کے دربار وچ گئے تے قلعہ گوالیار وچ پہنچ کے راہی ملک عدم ہوئے۔(قلعہ گوالیار سلاطین چغتائیہ دے عہد وچ شہزادےآں دا قید خانہ سی۔) محمد حسین مرزا تے شاہ مرزا شیر خان فولادی نوں نال لے کے وڈے زور وشور توں آئے۔ تے پٹن وچ سید محمود بارہہ نوں گھیر لیا۔ خان اعظم احمد آباد توں مدد نوں پہنچے، مرزا نے پنج کوس اگے ودھ کے میدان کيتا، لڑے تے خوب لڑے ،آخر تیمور دی ہڈی سی۔ دونے شاہزاداں نے حملہ ہائے مردانہ توں بادشاہی فوجاں نوں اٹھا اٹھا کے الٹ دتا۔امرائے شاہی وی پہاڑ دا پتھر ہوئے کے میدان وچ گڑ گئے۔اس وقت رستم خان تے عبد المطلب خان بارہہ مدد نوں پہنچے۔اور
۱؎ دیکھو حسین قلی خان جہان دا حال۔ایہ یلغار وی دیکھنے دے قابل اے ،صفحہ ۷۰۳
خان اعظم دی عظمت نوں قائم رکھیا،فیر وی تقدیر توں لڑیا نئيں جاندا،مرزا دا آراستہ لشکر کھنڈ گیا۔ اس دے گول دے غول اس طرح جنگل نوں بھجے چلے جاندے سن، جس طرح بادل دے ٹکڑے اڑے جاندے نيں۔ تے مرزا دکن بھج ئے۔ لیکن ۹۸۰ ء وچ اختیار الملک نوں لے کے فیر آئے۔اور اس کرو فر توں آئے کہ گجرات دے بوہت سارے علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا۔مرزا نوں کہ نوں احمد آباد وچ گھیرا تے ایسا دبایا کہ اکبر خود یلغار کر کے نہ پہنچکيا تاں کوکہ جی دا کم تمام تھا،لیکن اس لڑائی وچ مرزا دا کم تمام ہوئے گیا۔
گل رخ خان بیگم کامران دی بیٹی،ابراہیم حسین مرزا توں بیاہی سی۔وہ ناں نوں عورت سی ،مگر وڈی مردانی بی بی سی۔جدوں مرزا کرنال دی لڑائی توں بھجیا تاں اوہ سورت توں بھج کر دکن نوں چلی گئی،قلعہ سرداراں دے حوالہ کر گئی سی، بیگم نے کامران دے خون توں کینہ دی سرخی پائی سی۔ابراہیم مرزا دی فتنہ انگیزی خود ظاہر اے ۔مظفر مرزا دونے توں ترکیب پا کر طرفہ معجون پیدا ہوئے۔مہر علی اک نمک پروردہ ابراہیم مرزا دا اس دے نال سی۔ ماں دی مہر تے مہر علی دی تربیت دکن وچ لڑکے نوں فساد دی مشق تے فتنہ دی تعلیم دیندی رہی۔ ۹۸۵ ھ وچ پندرہ،سولہ برس دی عمر ہوئی،تو اوباشاں دا انبوہ جمع کر کے اطراف گجرات وچ آئے۔اور امرائے بادشاہی نوں شکست دتی۔ مظفر مرزا ظفر یاب ہوئے کے کمبایت وچ گیا باوجودیکہ دوہزار توں کچھ زیادہ جمعیت سی۔ تے وزیر خان دے پاس تن ہزار فوج سی۔وزیر خان نوں قلعہ وچ ڈال کر گھیر لیا۔ اتفاقا راجہ ٹوڈر مل پٹن وچ دیکھ رہے سن ۔جے نہ پہنچدے تاں لڑکے نے وزیر دا شاہ مات دے دتی سی۔ راجہ پہنچے تاں اوہ بھجیا،دونے امیر پِچھے دوڑے،وہ دلقہ اُتے جا پہنچیا تے اک میدان لڑ کر دل دا ارمان اتارا۔ آخر جونا گڑھ نوں بھج گیا۔ ٹوڈر مل دربار شاہی وچ آن حاضر ہوئے۔وزیر خان احمد آباد وچ آئے، اوہ لڑکا فیر آیا۔ وزیر خان فیر قلعہ وچ بیٹھ گئے۔ اس نے محا صرہ ڈال کر حملے شروع کیتے۔ اک دن سیڑھیاں لگیا کر قلعہ دی دیواراں اُتے چڑھ گئے۔ نیڑے سی کہ قلعہ ٹُٹ جائے۔ یکاک اقبال اکبر ی نے طلسمی دکھادی،مہر علی نے کہ مرزا دی تدبیراں دا صندوق سی۔ سینہ اُتے بندوق کھادی تے صندوق اعمال وچ پہنچ گیا۔
اس دے مردے ہی مرزا بھجے تے چند روز بعد راجہ قلی خان حاکم خان دیس دے پاس پہنچے۔ بادشاہ نے مقصود جوہری نوں فرمان دے نال بھیجیا، راجہ علی خان خود دربار اکبر ی وچ سرخروئی دے رنگ لبھدا سی۔ اسنوں گوہر مقصود سمجھیا تے تحائف تے پیش کش دے نال ہمراہ روانہ دربار کيتا۔چند روز بعد گل رخ بیگم تے اس دی حالت دیکھ کے بادشاہ نے شرف دامادی توں اعزاز بخشا،اور اس دی بہن توں سلیم دا عقد ہوئے گیا۔ ہن تاں سب دہلی رہن گے، مرزاواں دا فساد ۱۱ جلوس توں شروع ہويا تے ۲۳ ء وچ تمام ہويا۔ابراہیم مرزا انتہا ئی درجہ دا بہادر تھا۔مگر تھوڑا مادہ جنون وی رکھدا تھا۔سب بھائی اک دن بیٹھے ہنس بول رہے سن ۔ کرنال دی شکست دا ذکر آگیا،ہنسی وچ گل ودھ گئی۔ ابراہیم ایداں دے بگڑے کہ خفا ہوئے کے اٹھیا کھڑے ہوئے تے آگرہ دا رخ کيتا۔ راستہ وچ ناگور ملا۔اس اُتے دھاوا ماریا،خاں کلال دا بیٹا ھاکم سی، قلعہ بند ہوئے کے بیٹھیا،مرزا نے شہر نوں پرت کر خورجیناں بھراں۔اور محاصرہ کے دے بیٹھ گیا۔ امرا ء جو نواح جودھ پور وچ پئے سن، اٹھیا کر دوڑے،بعض امراء اکبر دے پاس چلے آئے۔کہ ملک گجرات وچ سی۔ اوہ وی انہاں دے نال شریک ہوئے تے مرزا اُتے ہجوم کر کے چلے۔مرزا انہاں دی آمد آمد وچ گھبرا گیا۔ جدوں ایہ آئے تاں اندر باہر والے شریک ہوئے۔ تے مرزا اُتے ہجوم کر کے چلے، مرزا انہاں دی آمد آمد وچ گھبرا گیا۔جدوں ایہ آئے تاں اندر باہر والے شامل ہوئے،اور اس دے پِچھے گھوڑے دوڑائے۔وہ اک مقام اُتے جما، فوج دے تن حصے کر کے مقابلہ ہويا، سخت لڑائی ہوئی، مرزا نہایت جوان مردی توں لڑیا۔ لیکن نمک حرامی ضرور اثر دکھاندی اے، مرزا بحال تباہ بھجیا۔اس دا گھوڑا تیر کھا کر گرا سی۔ دور تک پا پیادہ جنگل پایا۔ بارے ايسے دا نوکر مل گیا۔ اس نے گھوڑا دتا، سوار ہوئے کے دلی پہنچیا۔
شیری ملیا
[سودھو]ملک پنجاب وچ دریائے بیاس دے کنارے اُتے نوں کو دال پنڈ اے۔ ملیا اوتھے دے رہنے والے سن، چنانچہ اک قطعہ وچ خود ارشاد فرماندے نيں۔
اے خوش آں شب ہا کہ ہر دم در دعائے وصل ا
سورہ ء والیل خوانم بر لب آب بیاہ
فیل رفتاران آہو چشم نوں کو وال را
میکنم ہر لحظہ یادو مے کشم از سینہ آہ
قوم دے ماچھی سن، (ماہی گیر) اپنے والد ملیا یحیٰے دی خدمت وچ تعلیم وتربیت پائی سی۔ ایہ وی کہیا کردے سن ،کہ میری ماں سادات وچوں سی، طبیعت ایسی شوخ لیائے سن جو کہ شاعری دے لئی نہایت مناسب سی۔ تے بولی وچ عجب لطف دا نمک تھا۔ایہ قدرتی نعمتاں خدا داد نيں۔ شرافت تے خان دان دا انہاں اُتے زور نئيں چلدا۔ طبیعت نہایت رواں سی۔ کہندے سن کہ اک دفعہ رات نوں ذہن لڑ گیا موقع وی ضرورت دا سی۔ ۳۰ غزلاں اک قلم توں لکھی سن۔
لطیفہ : اک دن جلسہ ء احباب وچ اپنے اشعار سنیا رہے سن کہ کتاب انداختم، حساب انداختم، بر دوش احباب اندا ختم۔ انہاں وچ مصرع سی۔
ع، چار دفتر شعر در آب انداختم،دیوان ہتھ وچ سی، مولانا اللہ داد (امروہہ) نے فورا کہیا،کیا خوب ہُندا کہ ایہ پرانی دیگچی وی اس وچ سُٹ دیندے۔
لطیفہ۔جن دناں اکبر نے مہا بھارت دے ترجمہ دی خدمت چند لوک دے سپرد دی سی، اک حصہ انہاں نوں ملا، اک دن دوستاں دے جلسہ وچ بیٹھے سن، ترجمہ دی دقتاں دی شکائتاں ہونے لگياں۔اک شخص نے کہیا ملیا کيتا حال اے ؟۔تم وی تاں کچھ بولو، کہیا کيتا بولاں؟۔ایداں دے افسانے لکھنے پئے نيں جداں کوئی بخار دی بے ہوشی وچ خواب دیکھدا اے۔
طبیعت وچ بے نیازی،فقر تے درد مندی بہت سی، اک ہور قطعہ دے دو شعر نيں ؎
صاحب خوان فقرم وہرگز
ہمت من نخواہد از جانان
قرض ہندو بشرط دہ پنجاہ
بہ کہ انعام ااں مسلماناں
ملا صاحب وی کہندے نيں کہ اسيں عصراں وچ شکوہ یا شکایت دے مضامین اس توں بہتر کسی نے نئيں لکھے،دو شعر اک ہور قطعہ دے نيں۔
گذشتگان ہمہ عشرت کنند کالو دید
از آنکہ عیش بر افتادہ از زمانہ ء ما
ایا کساں کہ پس از مار سید فاتحہ
بشکر آنکہ نبودید در زمانہ ء ما
اس وقت ملیا صاحب مہر بان سن، فرماندے نيں کہ قصیدہ تے قطعہ گوئی دے میدان وچ اسيں قدم لوک توں اگے نکل گیا۔ تے انہاں دی فصا حت دی مشکاں بنھ کر گویائی دے منہ اُتے سکوت دی مہر لگیا دی۔اسی قطعہ توں سمجھ لو۔ ؎
جے از شعر شیریم پرسی
گویم از درمیانہ انصاف است
غزل ومثنوی جملہ سقط
دین سخن نے ستیزہ نے لاف است
نہ ہمہ شعر شاعرا ں سرہ است
نہ ہمہ بادہ ء کساں صاف است
لیک صیت قصیدہ وقطعہ
رفتہ از وے زقاف توں قاف است
شیری اراذل را مکن قدرے
کہ مناسب بحال اشراف است
اکبر دی تعریف وچ اکثر قصائد لکھے نيں، انہاں وچ وی صفائی کلام دے نال ایجاد واختراع دی داد دتی اے۔ لیکن جدوں بد مذہباں دی گرم بازاری ہوئی تاں جل کے اک قطعہ وچ دل دا بخار وی خوب کڈیا، مینوں اس وچوں پنج شعر ہتھ آئے۔
تا بر اید۔ہر زیان کشور بر انداز آفتے
فتنہ در کوئے حوادث کتخدا خواہد شدن
فیلوسف کذب را خواہد گریبان پارہ شد
خرقہ پوش زہد را تقٰوے روا خواہد شدن
شورش مغز است جے در خاطر آرد جاہلے
کز خلائق مہر پیغمبر جدا خواہد شدن
بادشاہ امسال دعویٰ نبوت کردہ است
گر خدا خواہد پس از سالے خدا خواہد شدن
اکبر نے مان سنگھ نوں حکم بھیجیا کہ کانگڑہ اُتے لشکر لے کے جاؤ۔وہ سامان وچ مصروف ہويا، ملیا شیری نے قطعہ کہا؎
مشہا فرماں فرستادی بہ راجہ
کہ سازد ہندوان کوہ را دم
چنان رونق گرفت از عدل تاں دین
کہ ہندو میزند شمشیر اسلام
۹۶۷ ھ وچ قلعہ رنتھنبور فتح ہويا تاں انہاں نے تریخ کہی،اسی دا شعر اخیر اے۔
قلعہ کفر چاں ازدولت شہ یافت شکست
شہ کفار شکن یافتہ شیری سالش
اسی سال آگرہ دے نويں قلعہ دا دروازہ عظیم الشان تیار ہويا، اس دے دونے پہلوآں اُتے دو پتھر دے ہاتھی کھڑے سن ۔ تے ايسے مناسبت توں اس دا ناں ہتیا پول دروازہ رکھیا سی۔ پول سنسکرت وچ دواز نوں کہندے نيں،ملا شیری نے تریخ کہی،اسی دا شعر آخر اے۔
کلک شیری پئے تریخ نوشت
بے مثال آمدہ دروازہ ء فیل
میر علا الدولہ اپنے تذکرہ وچ اکبر دے حالات لکھدے نيں کہ ہاتھیاں دا بہت شوق تے ہاتھی دی سواری وچ کمال سی، طب فیل وچ اک رسالہ سنسکرت توں فارسی وچ ترجمہ کروایا سی۔ تے ملیا شیری ہندی نے اسنوں نظم وچ لکھیا سی۔
آخر ملیا صاحب نوں انہاں توں وی خفا ہونا پيا۔ کیونجے زمانہ دا رنگ دیکھ کے انہاں دی طبیعت وی بدلی،آفتاب دی تعریف وچ ہزار قطعے کہے، تے اس دا ناں ہزار شعاع رکھیا۔نظام الدین بخشی طبقات اکبر ی وچ اس مجموعہ دا ناں شمع جتھے افروز لکھدے نيں،اور اک قطعہ وی نمونہ دے طور اُتے لکھدے نيں۔
در عشق کساں اسیر محنت
بسیار شنیدہ ام کساں را
معشوق دل آفتاب باید
آمید بآرزو رساں را
۹۹۴ھ وچ یوسف زئی دی مہم وچ جتھے راجہ بیر بر ہزاراں آدمیاں دے نال رہے،اوتھے ایہ رہے۔
شیخ گدائی کنبو
[سودھو]پہلے انہاں دے والد شیخ جمالی دا حال سننا چاہیئے،کہ سکندر لودھی دے عہد وچ شعرائے با کمال وچ شمار ہُندے سن ۔اور شیخ جمال کنباوہی دہلوی کہلاندے سن، اوہ شیخ سما الدین دے مرید سن، کہ مشائخ کبار تے علماء روز گار وچ سن ،شیخ جمالی توں سکندر لودھی وی اصلاح لیا کردا سی۔
ملا صاحب لکھدے نيں کہ ہیئت مجموعی انہاں دے چند ٖفضائل توں مرکب سی۔سیاحی وی بہت دی سی، مولانا جامی دی خدمت وچ پہنچ کے فیض نظر تے اشعار نے شرف قبولیت پایا۔آزاد بزرگاں توں سنیا اے کہ پہلی ملاقات وچ اپنا حال کچھ ظاہر نہ کيتا۔ تے پاس جا بیٹھے ،تن برہنہ،فقط لنگ باندھے سن، فقیرانہ حالت سی۔ انہاں نے کہیا۔میاں خرد تاں چند فرق است۔انہاں نے بالشت وچکار رکھ دتی۔ انہاں نے تحمل کيتا تے کہیا کیستی۔انہاں نے کہیا از خاکساران ہند، انہاں دا کلام اوتھے تک پہنچ چکيا سی۔ پُچھیا از سخنان جمالی چیزے یاد واری۔انہاں نے ایہ شعر پڑھیا۔
دو سہ گزے کہ بوریا وپوستکے
دل دے اُتے زور دوستکے
لنگیٰ زیرو لنگے بالا
نے غم وزدو نے غم کالا
ااں قدر بس بود جمالی را
عاشق رند لا ابالی را
انہاں نے کہیا طبع شعر داری، کيتا کچھ شعر وی کہندے ہو؟۔انہاں نے مطلع پڑھیا۔
ما از خاک کویت پیراہن است بر تن
آں اسيں زآب دیدہ صد چاک توں بد امن
یہ کہیا تے اکھ توں آنسو ٹپک پئے۔بدن اُتے تمام گرد پئی سی، سینہ اُتے جو آنسو گرے ،گرد چاک چاک ہوئے گئی۔مولانا جامی سمجھ گئے۔ اٹھیا کر گلے ملے، تے تعظیم تے تواضع توں پیش آئے۔آخر ۹۴۳ ھ وچ دلی وچ مر گئے۔تریخ ہوئی۔خسرو ہندو بودہ۔
ان دی اک غزل اکبر ی عہد وچ مشہور ہوئی۔ انہاں نے خود ہندوستان ی راگ وچ اس دی لدے رکھی سی۔
طال شوقی الیٰ بقائکم
ایھا الغائبون من نظری
روز وشب مونسم خیال شماست
فاسئلوا عن خیالکم خبری
مقالات وحالات مشائخ وچ اک تذکرہ وی لکھیا اے کہ یسیرا لعارفین اس دا ناں اے ۔خواجہ معین الدین چشتی توں شروع کر کے شیخ سما الدین کنبو اپنے پیر اُتے ختم کيتا اے۔ ملیا صاحب کہندے نيں کہ تاں اوہ وی بتناقض تے سقم توں خالی نئيں۔اس دے علاوہ تے تصنیفات وی نظم ونثر وچ یادگار چھڈن کہ اٹھ ،نو ہزار تاں بیت ہوئے ں گے۔
ملا صاحب ۹۵۹ ء وچ لکھدے نيں کہ شیخ عبد الحی ولد شیخ جمالی کنباوہی،دہلوی نے کہ فضائل علمی وشعری توں آراستہ تے صاحب سجادہ تے ندیم مصاحب خاص الخاص سلیم شاہ دے سن ۔ اس
؎ سلطان بہلول لودھی م رگیا تاں سکندر لودھی تخت نشین ہويا۔ اٹاوہ وغیرہ ملک شرقی دے انتظام دے لئی چلا، خیال سی کہ مبادا دوسرا بھائی دعویدار ہوئے۔ اس لئی شیخ سماء الدین دی خدمت وچ گیا تے برکت دے لئی کتاب صرف بہائی شروع کی، اس دی ابتدا بداں اسعدک اللہ تعالیٰ نے الدارین خیرا وچ پڑھ کر کہیا ،کہ اس دے معنی ارشاد ہوئے ں، انہاں نے فرمایا کہ نیک بخت،گردانا وترا خدا ئے تعالیٰ۔اس نے کہیا آپ تن دفعہ ایہی فرماواں۔انہاں نے کہیا تاں ایہ خوش ہوئے تے عر ض دی کہ وچ اپنے مطلب نوں پہنچ گیاغرض شیخ توں رخصت لے کے لشکر نوں کوچ دا حکم دتا۔
سال وچ امانت حیات سپرد کیتی۔سید شاہ میر نے تریخ کہی۔
گفت نائم سمے شود تریخ
بندہ وقتے کہ درمیان نبود
جب اکبر نے تاج شاہی سر اُتے رکھیا تاں دروازے کھلے سن، درباناں دی جگہ دل جوئی تے تالیف قلوب دونے چوکیوں اُتے بیٹھے سن، کہ جو آئے عزت توں لیا کے حاضر کرو۔جدوں ایہ خبر مشہور ہوئی کہ اکبر دی خدائی اے۔ تے بیرم خان دی فرمانروائی،تو شیخ گدائی وی گجرات توں پہنچے تے صدارت دا عہدہ مل گیا۔
ملا صاحب فرماندے نيں کہ ہمایوں دی شکست دوم دے بعد شیخ گدائی پسر شیخ جمالی کنبوہ دہلوی نے خان خانان دے نال آواز دی گجرات وچ رفاقت پیدا دی سی، اس نے اس حق اُتے تمام اکابر ہندوستان توں ودھیا کر صدارت دا منصب رفیع القدر اس دے لئی مسلم کيتا۔ خان خانان بلکہ اکبر وی اکثر اوقات اس دے ہاں حال تے قال دی مجلس وچ جس وچ سرا سر ظاہر داری برستی سی، جاندے سن،
جب توں ہندوستان وچ بنائے اسلام واقع ہوئی۔خدا نے ایتھے دے بزرگاں،شرفاء تے امراء نوں ہمیشہ توں رعیت سرشت ،محکوم طبیعت ،پست فطرت پیدا کيتا اے، جاہ ودولت انہاں دی کدی ضرب شمشیر توں حاصل نئيں ہوئی،مگر فریب ،دغا، نفاق ذاتی تے بد نامی توں سروری وسرداری دا جامہ انہاں دے قامت ہمت اُتے چھوٹا ہی آیا۔چنانچہ شیخ دی معراج توں جس دے نسب نوں وی چنگا نہ سمجھدے سن ،سب اکابر آئمہ گھبرائے۔اور گھر گھر کہرام مچ گیا۔ کبر فی موت الکبراء (وڈھیاں دی موت نے مینوں ودھایا) دا بھید ہن سمجھ وچ آگیا۔
در تنگ نائے حیرتم از نخوت رقیب
یا رب مباد آنکہ گدا معتبر شود
اس نے خانوادہ ہائے قدیم دی اراضی،مدد املاک تے وقفی املاکاں اُتے قلم نسخ پھیر دتا۔جو اس دے دربار دی خواری اٹھاندا تھا،اسنوں جاگیر ملدی سی، نئيں تاں نئيں،(اج تاں ۵ بیگھہ دی جاگیر بلکہ اس توں کم وچ وی کلام اے۔) اس حساب توں تاں اسنوں عالم بخش کہنا چاہیئے۔) ولایت دے اعیان تے اشراف وی جو آندے سن، تاں اس دی حکومت تے غرور دے سبب توں متردد رہندے سن ۔
گر فرو تر نشست خاقانی
نہ درا عیب ونے تر الوب است
مے نہ بینی کہ سورہء اخلاص
زیر تبت یدا ابی لہب است
فیر فرماندے نيں کہ سید نعمت اللہ اسولی نے اک قطعہ وچ کہیا کہ مسیتاں ومدارس مشہور نيں۔بعض شیاطین شیخ گدائی دی مسجد تے دیوان خانہ وچ جا کے دیواراں اُتے لکھ آئے۔آپ نے پڑھ کر مٹا دتا۔مگر کيتا فائدہ۔اسی وچوں اک بیت اے ؎
نام گدائی مبر نان گدائی مخور
زانکہ گدائی بدست روئے گدائی سیاہ
بعض گلاں بے اخلاصی تے بے ادائی تے بد رائی دی بندگان شاہی دی نسبت وی اس توں ظاہر ہُندی اے۔ کہ بجائے خود لکھی گئياں۔
جتھے خان خانان دے اقبال نے بے وفائی دی اے ،اور رفیق اس دے جدا ہونے شروع ہوئے نيں۔ اوتھے اک چٹکی لیندے نيں۔آخر حدود بیکا نیر وچ شیخ گدائی وی وکھ ہوئے گئے۔ تے اس شعر دا راز کھل گیا۔
و کل اخ یفارق رقہ اخوہ
لعمرا بیک الافرقدان
اوتھے توں دلی آئے تب وی معزز ومکرم سن، مشائخ دہلی قدس اللہ اراواحم دے مزاراں اُتے عرساں وچ حاضر ہُندے سن ۔اور مجالس عالی وچ وڈے کروفر توں بیٹھدے سن،
فیر ۹۶۷ ء وچ لکھدے نيں کہ ايسے سال وچ اُتریا شحنہ مردک نامی ،شیخ گدائی کنبوہ کہ زمانہ دا زنڈال،پکھل پیٹتا تے پندار وغیرہ کالات ومنات تھا۔تریخ ہوئی مردہ خوک کلان۔
اک ہور مقام اُتے لکھدے نيں کہ طبیعت موزاں سی، ہندی گیتاں تے دہروںکی لے آپ رکھدے سن، قوالےآں توں گواندے سن، تے آپ وی گاندے سن ،اور ايسے دے ذوق وشوق وچ لٹو سن ۔اور دیوانے سن،
ملا صاحب کہندے نيں کہ اس دی اولاد دا گھر وی تے گھراں دی طرح خراب اے ۔اسی طرح زمانہ چلا آیا اے۔ تے حکم الہیٰ ايسے قانون اُتے چلدا اے۔ ایہ اس دی غزل اے۔
گہے جان منزل غم شد گہے دل
نعمت را می برم منزل بہ منزل
مشو غافل ز حال درد مندی
کہ از حال تاں یک دم نیست غافل
دل دیوانہ در زلف تاں بستم
گرفتارم بہ آں مشکاں سلاسل
بجان دادن جے اساں شدے کار
نبودے عاشقاں را کار مشکل
گدائی جان بہ ناکامی بر آید
نشد کامم زلعل یار حاصل
فیر ملیا صاحب فرماندے نيں کہ ایہ غزل تذکرہ علاؤالدولہ توں نقل کيتی اے، قابل اعتبار نئيں اے، میرا خیال ایہ اے کہ شیخ گدائی دی نہ ہوئے گی،آزاد،میر علاؤ الدولہ دے تذکرہ دی بے اعتباری دا تے وی کئی جگہ ملیا صاحب نے اشارہ کيتا اے ۔اس کاسبب جاندے ہو؟۔ ایہ میر عبد الطیف قزوینی دے بھتیجے سن، مگر انہاں نے مذہب شیعہ اختیار کر ليا سی۔
آزاد حیران سی کہ شیخ گدائی تے انہاں دے بزرگاں دی کوئی برائی ہن تک نظر نئيں آئی۔ کيتا سبب اے کہ اکثر اہل تریخ انہاں نوں سبک لفظاں توں یاد کردے نيں۔ تے ملیا حاحب دا تاں کيتا کہنا اے کہ نظم، نثر،لطیفہ،تریخ دے نیزےآں توں خاک تودہ بنا دتا اے ۔مآثر الامراء توں ایہ عقدہ حل ہويا کہ انہاں دے خان دان دا مذہب وی شیعہ سی۔ الہیٰ تیری امان،الہیٰ تیری امان
بد نہ بولے زیر گرداں گر کوئی میری سنے
ہے ایہ گنبد دا کہیا،ورگی کہے ،ویسی سنے
فصیح فارس کيتا خوب کہندا اے۔
در حقیقت نسب عاشق ومعشوقی یکے است
بوالفضولاں صنم وبرہمے ساختہ اند
یک چراغ است دراں خانہ کہ ازپرتو آں
ہر کسے مے نگری انجمنے ساختہ اند
شیخ حسین اجمیری
ملا عبد القادر بدایونی کہندے نيں کہ مشہور سی کہ خواجہ معین الدین چشتی دی اولاد وچ نيں۔مدت توں انہاں دی درگاہ دے متولی سن ۔ اس سبب توں اعزاز واکرام تے شان وشکوہ بادشاہانہ ہوئے گئی سی، بزرگان سیکری وال (شیخ سلیم چشتی) تے انہاں دا خاندان وی انہاں نوں توڑنا چاہندا سی۔ آخر بادشاہ وی بر اسيں ہوئے گئے، تحقیق ہونے لگی، کہ ایہ خواجہ معین الدین چشتی دی اولاد نيں یا نئيں،مشائخ تے علماء نے محضر لکھ دتا کہ انہاں دی اولاد ہی نہ سی،متولی کاعہدہ چھن گیا، فیر وی لوکاں دی طرف توں اعزاز واکرام قائم سی۔ اس لئی بادشاہ نے حج نوں بھج دتا۔ ایہ حج تے زیارتاں کر کے فیر ہندوستان آئے،ملازمت ہوئی تاں پرانے آدمی سن، اپنے قدیمی طریقے توں ملے، اہل دربار دی طرح آداب بجا نہ لائے۔بادشاہ نوں فیر بد گمانی تازہ ہوئی۔اس لئی ۱۰۰۲ء وچ بھکر بھیج دتا۔ چند روز دے بعد جلا وطن خانہ خراب تے خانہ بر باداں دی سفارشاں ہوئیاں۔شیخ کمال بیا بانی تے بعض مشائخ قاضی ،عالم وغیرہ جو بھکر وچ کڈے ہوئے سن، طلب ہوئے ،سب آئے،کورنش بجا لائے،سجدے کيتے۔ زمین چومی، شیخ حسین بے چارے سِدھے سادے آدمی سن، ۷۸ برس دی عمر سی۔ اوہ آداب نہ ادا کیتے نہ انہاں نوں آندے سن، حکم دتا کہ تن سوبیگھہ زمین جاگیر کر کے فیر اوتھے بھیج دو۔لوکاں نے وی عرض کيتی، مریم مکانی ( اکبر دی ماں نے محل وچ سفارش کيتی) تے کہیا بو تسيں او مادر پیر فرتوت دار دور جمیر دلش برائے دیدن فرزند کباب است چہ شد جے او را از رخصت فرمانید۔او بیہیچ مدد معاشاز شما نمے خواہد، اکبر نے ہر گز نہ منیا۔ تے کہیا کہ آچہ جیو در آنجا کہ می رود باز دکانے برائے خود وامیکندوفتوحات ونذر ونیاز بسیار برائے او می آرند،او جماعت را گمراہ می سازد غائتش اینکہ والدہ خود را از اجمیر ہما نجا للبد۔
ایہ گل انہاں نوں بھکر جانے توں وی مشکل سی، ملیا حاحب دے اعتراض سب درست،مگر انہاں لفظاں نوں خیال کرو کہ بادشاہ نوں انہاں لوکاں دی طرف توں کیواں دا خطر تھا،اور کس قدر بچاؤ کردا سی۔
ملیا حاحب فرماندے نيں کہ بادشاہ نے خود ہی اک دن تجویز فرمائی کہ مینوں اجمیر دا متولی کر دیؤ۔جدوں صدر جتھے نے مینوں اس مطلب توں پیش کيتا،تو بعض خدمتاں دی ضرورت توں خود ہی اس تجویز نوں ملتوی کر دتا۔ جدوں صدر جتھے نے اس مطلب توں مینوں پیش کيتا،تو بعض خدمتاں دی ضرورت توں خود ہی اس تجویز نوں ملتوی کر دتا۔ تے پُچھیا کہ آن پیر بلوچ کجا است؟۔(اوہی شیخ حسین اجمیری) وچ پاس موجود تھا۔ميں نے یاد دلایا کہ لاہور وچ نيں،اور صدر جتھے توں وڈے مبالغہ دے نال کہیا کہ وچ تاں اس سعادت دے لائق نئيں،اسی نوں کرداں کہ حق مرکز اُتے ٹھہر جائے۔مگر ہندوستان دی اصالت وچ داخل اے کہ ہم جنس نوں بڑھدے نئيں دیکھ سکدے،اور آپس وچ سینہ صاف کدی نئيں رہندے،اس نے ایسی سعی نہ کی، جس دا اوہ یا وچ شکر گزار ہُندا۔بڈھا مرحوم ہن تک حیران پریشان گوشہ گم نامی وچ تڑپتا اے۔ نہ امراء دے گھراں اُتے جانے دی مجال اے۔ نہ کوئی وسیلہ بہم پہچانے دی خواہش اے ۔اور اج کل عرض معروض دا راستا بنداور وسیلہ دا گھر وی ویران اے ۔ہاں شیخ موصوف اپنی ذات توں زمانہ دی برکت نيں۔اور دنیا وچ غنیمت نيں۔ میری انہاں توں جان پہچان وی نہ سی، جدوں سفر مکہ توں فیر کر تے قید دی مصیبت بھر کر آئے۔تو دیکھیا سی کہ نور دا ڈھیر اے۔ تے فرشتہ مجسم اے ،و غیرہ وغیرہ۔
شیخ محمد غوث گوالیاری
[سودھو]شیخ حضور تے حاجی حضور عرف حاجی حمید دے مرید سن ۔ سلسلہ انہاں دا شطار سی کہ سلطان العارفین شیخ با یزید بسطامی توں منسوب نيں،کوہ چنار دے دامن تے جنگل وچ ۱۲ برس تک بنا سپتی کھا کر یاد الہیٰ کردے رہے۔غار وچ بیٹھے رہے ،اور سخت ریا ضتاں کيتياں۔غار مذکور مدتاں تک ریا ضت ہائے شیخ دی نمائش گاہ دا اک متبرک نمونہ سی۔ کہ انہاں دے خویش واقارب،سیاحاں تے مسافراں نوں دکھایا کردے سن ۔ تسخیر کواکب تے عمل واعمال تے تصرفات انہاں دے تیر بہدف مشہور نيں۔ایہ کمال اپنے وڈے بھائی شیخ پھُل توں حاصل کيتے سن ،قال اللہ تے قال الرسول دے ذکر توں صحبت کدی خالی نہ رہی۔خاص وعام ہندوستان دے شیخ دے نال دلی ارادت تے اعتقاد رکھدے سن ۔اور اک وقت ایسا ہُندا سی کہ بادشاہ نوں اپنی دنیا دے کماں وچ انہاں دی طرف رجوع کرنا پڑدا سی۔ گجرات ،بنگالہ تے دہلی وچ نامی مشائخ انہاں دے دامن وسیع نوں پکڑے رہے۔ جدوں کہ بابر بادشاہ آگرہ تک پہنچ کے ملک گیری کر رہے سن ۔اس وقت تاتار خان والی گوالیار نوں اپنی اطراف دے بعض سرداراں دی طرف توں کچھ خطر معلوم ہويا۔اس نے بابر نوں عرضی بھیج کر اطاعت ظاہر کیتی۔بابر نے خواجہ رحیم داد تے شیخ گھورن نوں فوج دے کے بھیجیا۔ کہ قلعہ اُتے قبضہ کر لین۔ جدوں ایہ فوج لے کے پہنچے تاں تاتار خان اپنے قول توں فیر گیا۔ دونے سردار حیران پئے سن، شیخ محمد غوث انہاں دناں قلعہ وچ رہندے سن، انہاں نے اک با اقبال بادشاہ دی آمد آمد دیکھ کے اندر توں تدبیر دسی۔اس دے بموجب
۱؎ ملیا صاحب اس خیال توں لکھدے نيں کہ اس وقت اوہ مہربانی دے دم وچ سن، فرماندے نيں۔ااں جماعت برہمنو ئی شیخ محمد غوث کہ یگانہ زمانہ تے در دعوت السماء نشانہ بود،تدبیرصاحب در قلعہ در می آئیند۔
انہاں نے تاتار خان نوں کہلا بھیجیا کہ اسيں جو ایتھے آئے فقط اس لئی کہ تسيں نوں تواڈے دشمناں توں بچاواں تے آئے تاں تواڈے بلانے توں آئے۔ ہن کف دست میدان وچ پئے نيں۔کوئی پناہ نئيں، تے دشمن فوجاں لئی انہاں حدود وچ پھردے نيں۔ دن نوں انہاں دے چھاپے دا ڈر اے۔ تے رات نوں شب خون کا، اِنّی اجازت دو کہ اسيں چند خدمت گاراں دے نال رات نوں قلعہ وچ آجاواں۔لشکر باہر رہے گا۔
تاتار خان بیچارہ سپاہی مزاج امیر تھا۔اس نے صاف دل توں اجازت دے دی۔ تے غضب ایہ کیہ کہ کچھ غفلت توں تے کچھ اپنے قلعہ تے سامان دے گھمنڈ توں بے پرواہ پيا سویا کيتا۔ سرداران مذکور نے راتوں رات اپنے بوہت سارے سپاہی قلعہ وچ پہنچیا دتے۔ تے بہانہ ایہ کیہ کہ مزدور نيں۔ضروری سامان اندر لے جاندے نيں۔دروازہ اُتے پہرے دار شیخ دے مرید سن، انہاں نوں وی شیخ دا حکم پہنچ چکيا تھا۔غرض تاتار خان نوں اس وقت خبر ہوئی کہ فوج بابری دی کثیر تعداد اندر پہنچ چکی سی۔اور کم ہتھ توں نکل چکيا سی۔ چار وناچار قلعہ حوالہ کرنا پيا تے آپ دربار وچ حاضر ہوئے۔
ہمایوں نوں شیخ محمد غوث تے انہاں دے وڈے بھائی شیخ پھُل دی تسخیر کواکب تے دعوات واعمال دا ایسا اعتقاد سی کہ کسی کانہ تھا۔مصا حبان رو حانی وچ شمار ہُندے سن ۔اور شیخ پھُل کدی خود وی ہمایوں دے پیر بن دے کدی مصاحب با عقیدت ہوئے کے فخر کيتا کردے سن ۔اور بادشاہ نے خود وی عمل اعمال سیکھے سن ،جب ہمایوں بنگالہ وچ سی، اوراس دی سلطنت بگڑی ہوئی سی تاں مرزا ہندال نے آگرہ وچ آکے بادشاہی دعوے کرنا چاہیا۔ کہ تخت سلطنت اُتے جلوس کرے۔ہمایوں نے شیخ پھُل نوں بھیجیا کہ بزرگ آدمی نيں،سب انہاں دا ادب کردے نيں۔ان دی فہمایش توں اثر پذیر ہوئے گا۔ مرزا نوں وہم ایہ ہويا کہ ستارےآں دی تاثیر توں میرا چراغ گل کرنے آئے نيں۔افسوس کہ اس نے چار باغ وچ کہ بابر نے آگرہ وچ بنوایا سی۔ شیخ پھُل نوں خون ہلاک توں گل گاں کيتا۔محمد بخش نوں انہاں توں بہت اعتقاد سی۔ اوہ لاش لے گیا۔ تے قلعہ سانبہ وچ دفن کر کے مقبرہ بنوایا۔ ادھر شیر شاہ محمد غوث دے درپے ہويا۔ایہ عیال واطفال،مریداں تے متعلقاں تے سارے کارخانےآں نوں لے کے احمد آباد تے گجرات وچ چلے گئے۔ اوتھے وی وڈی عزت تے عظمت توں رہے۔مریداں تے معتقداں دتی کیہ کمی سی؟۔خلق خدا نوں ہدایت کرنے لگے، شیخ علی متقی کہ اوتھے دے مشائخ کبار تے علمائے بزرگوار وصاحب اقتدار وچ سن، انہاں نے شیخ دے قتل اُتے فتویٰ لکھے۔اوتھے میاں وحید الدین احمد آبادی اک بزرگ سن ،کہ اوہ وی انہاں دے اسيں رتبہ سن ۔ بادشاہ نے انہاں دے لئی مہر اُتے فتویٰ بھیجیا۔اتفاق توں میاں پہلے ہی شیخ توں مل چکے سن، تے صورت دیکھدے ہی عاشق ہوئے گئے سن ۔انہاں نے فتویٰ پھاڑ ڈالیا۔شیخ علی بے اختیار میاں دے گھر دوڑے،اور کپڑے پھاڑ کر بولے،آپ کیوں کر پسند کردے نيں کہ بدعت پھیلے تے دین وچ رخنہ پئے۔میاں نے کہیا اسيں اہل قال نيں۔اور شیخ اہل حال،ساڈا فہم انہاں دی باتو ں تک نئيں پہنچ سکدا۔اور طاہر شریعت وچ کوئی اعتراض وی انہاں اُتے نئيں آسکدا۔ خاص وعام دکن دے میاں دے نال دل توں اعتقاد رکھدے نيں۔میاں دی اِنّی گل سندے ہی سب لوک شیخ دے معتقد ہوئے گئے۔اور یا تاں جان اُتے نوبت پہنچی سی،یا امراء واحکام تک مرید ومعتقد ہوئے گئے۔ فاضل بدایونی ایہ وی کہندے نيں کہ اگرچہ میاں تے گھرانے دے مرید سن، مگر آداب طریقیت شیخ محمد غوث توں پائی،اور نا تمام کم نوں انہاں نے تمام کيتا۔
گجرات ،دکن وچ شیخ دی ہدایت تے ارشاد دا بازار گرم تھا۔کہ اکبر دے اقبال نے جہان نوں روشن کيتا تے فاضل موصوف لکھدے نيں کہ ایہ وی اپنے مریداں تے معقتداں دے انبوہ نوں لے کے چلے، تے وڈے کرو فر توں آگرہ پہنچے۔انواع وقسماں دے وسیلے وچکار لائے۔اول اول ،پسند تے شوق دی خبراں دے کے مریدی دے جال وچ وی پھنسانا چاہیا،شاہنشاہ اعتقاد درست دے نال جا ملے۔اور اصل حال معلوم کر کے جلد ہی اچاٹ ہوئے گئے۔شیخ گدائی (شیخ جمالی دہلوی کنبوہ دے بیٹے) اس وقت صدر الصدور سن ۔اور دکان خوب جمی ہوئی سی، انہاں نوں یک چشمی ،نفاق تے حسد توں گوارہ نہ ہويا کہ تے دکان انہاں توں اُچی چنی جائے۔ حسد تے نفاق آئمہ ہندوستان دا لازمہ اے ۔بیرم خان خان خانان دا دوست تھا۔حضرت شیخ گدائی نے انہاں دے مزاج وچ خوب تصرف کر رکھیا تھا۔اور اس نے اپنے خلاف عادت اوہ کیہ جو اسنوں نہ کرنا چاہیئے تھا۔یعنی شیخ توں شیخ دے لائق مروت نہ کیتی۔کئی دفعہ علماء ومشائخ دے جلسے کیتے۔ شیخ وچ انہاں وچ موجود سن، انہاں نوں جلساں وچ شیخ دا رسالہ معراجیہ سامنے دالا، اس وچ انہاں نے اپنی معراج دا حال لکھیا سی۔ کہ جاگتے ہوئے خدا توں آمنے سامنے بیٹھ کر گلاں ہوئیاں۔اور نعوذ باللہ آںحضرت توں میرا درجہ اُتے رہیا۔ایداں دے ایداں دے تے وی بوہت سارے خرافات سن کہ عقلا تے نقلا قابل ملامت سن ۔ان گلاں اُتے شیخ نوں سامنے رکھ دے تیر ملامت دا نشانہ بنایا۔شیخ اپنے دل آزردہ نوں لے کے گوالیار چلے گئے۔ تے اک کروڑ دام دی جاگیر اُتے قناعت کر کے بیٹھ رہے۔واہ سادہو لوک نيں، گڑ نہ ملا، پیڑے ہی کھائے۔
ملا صاحب فرماندے نيں کہ انہاں دا دعویٰ سی کہ خان خانان دی بر بادی ساڈا ہی کار نامہ اے ۔اور ساڈی ہی کرامات نيں۔ جنہاں دناں وچ آگرہ وچ علوم رسمی پڑھدا تھا۔شیخ ايسے دھوم دھام تے شکوہ کلام دے نال فقر دے لباس وچ پہنچے کہ زمین وآسمان وچ غلغلہ مچ گیا۔ اک دن دور توں دیکھیا کہ آگرہ دے بازار وچ سامنے توں سوار چلے آندے نيں۔خلقت انبوہ در انبوہ سی ،کہ چاراں طرف توں گھیرے ہوئے سی، تے اوہ فرط تاں اضع توں انہاں دے جواب سلام دے لئی ہر طرف اس طرح دم بدم جھکتے سن کہ خانہ زین وچ سِدھے نہ ہوئے سکدے سن، اک دوسرے نوں آرام نہ سی۔ تے پیٹ دا خم دم بدم زین دے ہرنے تک پہنچکيا تھا۔مگر عجب طراوت تے روشنی چہرہ اُتے سی۔ جی چاہیا کہ جا کے ملازمت حاصل کر لاں۔مگر سنیا کہ ہندوواں دی تعظیم نوں اٹھیا کھڑے ہُندے نيں۔چنانچہ اس ہوس توں دل اکھڑ گیا تے محروم رہیا، خیر ہن ایہ کہو کہ گویا شیخ گدائی دی بدولت گوالیار گئے۔ اوتھے اک خانقاہ تعمیر کیتی۔سماع اورسروداور وجد دا شغل رہندا تھا۔اور خود وی معرفت دے گیت بناتے تے گواندے سن ۔
آزاد
ملا صاحب دے علاوہ تے اہل تریخ وی انہاں دیاں گلاں کچھ ظرافت ،کچھ کراہت توں لکھدے نيں،چنانچہ معتمد خان اقبال نامہ وچ لکھدے نيں کہ ۹۶۶ ھ وچ کہ حالے اکبر نوں سلطنت نال تعلق نہ تھا۔شکار کھیلدے گوالیار دی طرف جا نکلے،گجرات وچ گائے ،بیل بہت خوب ہُندے نيں۔اثنائے شکار وچ پلنگ باناں تے آہو باناں نے کہیا کہ شیخ انہاں دناں وچ گجرات توں آئے نيں۔ انہاں دے قافلہ وچ بہت اچھے بیل سن ۔اور شکار وچ کار آمد نيں۔بادشاہ نے کہیا سوداگراں نوں بلاؤ۔کوئی بول اٹھا کہ شیخ تے انہاں دے بھائی بند وی لیائے نيں،سوداگراں دے پاس اوداں نئيں نيں۔گوالیار دا قلعہ بہت مشہور سی۔ اک دن بادشاہ شکار نوں اٹھے تاں قلعہ دیکھیا،اور پھردے ہوئے شیخ موصوف دے گھر چلے گئے۔انہاں نے جس طرح کہ تحفے پیران اہل طریقیت دتا کردے نيں۔پیش کيتا۔ مثلا دوتین تسبیحاں۔اک کنگھا،کوئی سوکھی روٹی دا ٹکرا۔ہلا سدانی ،اک پرانی ٹوپی، عصا وغیرہ۔اور چونکہ انہاں نوں وی پتا لگ گیا سی۔ اس لئی تحائف گجرات تے دکن دے نال عمدہ عمدہ گاواں تے بیل وی نذر کیتے، دسترخوان وی چنا، مٹھائیاں کھلاواں۔عطر لگائے ،خاتمئہ صحبت وچ کہیا آپ کسی دے مرید ہوئے نيں،اکبر نے کہیا نئيں، انہاں دے اگے سولہ برس دے لڑکے نوں پھسلیانا کِنّی گل سی۔ خود ودھ کے دونے ہتھ پھڑ لئی۔ اکبر مسکرا کے اٹھیا کھڑا ہويا۔ واہ پیل دتے۔ تے مہمان نوں مریدی دی رسی وچ بنھ دتا۔ اکبر مصاحباں وچ بیٹھدا تاں اکثر کہیا کردا سی کہ اوہ شیخ دے ہاں توں آکے شراب دا جلسہ،شیخ دی دراز دستی تے ساڈا بیلاں دا لینا۔کیا ہنسی رہی اے۔ انہاں تحفاں دی قیمت وی نہ دی۔ خیر کوئی کچھ کہے، شیخ نے خان خانان دے لئی قلعہ خاصہ بنھ لیا۔
ان دے خاتمہ احوال وچ ملا صاحب لکھدے نيں کہ لباس فقر وچ وڈے جاہ وجلال توں بسر کردے سن ۔اور جس کودیکھدے سن ،تعظیم نوں اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔مسلمان وغیر مسلمان دی خصوصیت نہ سی۔ اس سبب توں بعض اہل فقراء انکار بلکہ ملامت وی کردے سن ۔ اصل حال اللہ جاندا اے۔ خدا جانے انہاں دی نیت کيتا سی۔
چاں ردد وقبول ہمہ در پردہ غیب است
زنہار کسی را نہ کنی عیب کہ عیب است
۹۷۰ ھ وچ ايسے برس دی عمر وچ آگرہ وچ مرے تے گوالیار وچ دفن ہوئے،ملا عطائی معمائی نے کہ معتقد مریداں وچ سی۔ تریخ کہی۔بندہ خدا شد، وڈے سخی سن ۔ اپنے لئے کدی وچ نہ کہندے سن ۔ہمیشہ فقیر کہہ کے تعبیر کردے سن ۔کسی نوں اناج دلواندے سن تاں اس وچ وی من نہ کہندے سن ۔اِنّے م۔ن، اس شخص نوں دے دو۔
جواہر خمسہ
اک رسالہ اعمال تے دعوت اسماء وچ لکھیا اے۔ کہ فقرائے صوفیہ تے عالماں دے لئی دستور العمل چلا آندا اے۔ تے انہاں دی زباناں اُتے انہاں دا ناں شیخ محمد غوث گوالیاری مشہور اے۔ شیخ ضیا اللہ انہاں دے فرزند سجادہ نشین ر اے۔ ایہ اوہی بزرگ نيں کہ جنہاں دی تنگ دستی دا حال جمال خان قورچی نے اکبر توں بیان کيتا اے۔ تے انہاں دے دل اُتے اثر ہويا۔ تے انہاں نوں بلیا کے مکان چار ایوان وچ جگہ دتی۔ دیکھو صاف معلوم ہُندا اے کہ ملیا صاحب انہاں توں بہت خفا نيں۔ چنانچہ سلسلئہ فقرا ء وچ فرماندے نيں۔
شیخ ضیا اللہ
[سودھو]اج کل تصوف دا چرچا جو اوہ رکھدے نيں،کدرے نئيں،کدی انہاں دی مجلس بے کلام معرفت نئيں اے ۔اور مراتب توحید دے سوا تے کچھ گفتگو نئيں اے۔ ظاہر تاں ایہ اے کہ باطن دی کسی نوں خبر نئيں کہ ارادہ کیہ اے ؟۔ابتدائے حال وچ جدوں اطراف ہندوستان وچ انہاں دا شہرہ ہويا،ميں نے وی سنیا کہ شیخ فقر وارشاد دی مسند اُتے باپ دے قائم مقام ہوئے نيں۔اور اکثر فضیلتاں وچ انہاں اُتے فائز نيں۔چنانچہ حافظ قرآن نيں ۔اور نال اس دے اس طرح تفسیر بیان کردے نيں کہ اصلا کتاب دی حاجت نئيں ہُندی، ۹۷۰ ھ وچ سہسواں توں پھردے ہوئے آگرہ وچ میرا گزر ہويا۔ ميں نے کسی نوں نال وی نہ لیا۔ کہ ملاقات کروائے۔ اوہی نا مردانہ تے بے تکلفانہ وضع کہ میری قدیمی عادت سی۔ تے حقیقت وچ مشائخ وفقراء دے پاس اسباب دنیا دے نال جانے توں مطلب وچ وی خلل آندا اے۔ غرض ميں نے جاندے ہی کہیا کہ سلام علیک تے مصافحہ کر کے بیٹھ گیا۔
غالبا شیخ نوں انہاں تعظیماں دی عادت سی جو شیخ زاداں نوں ہُندی اے ۔اس طرح ملنے توں خوش نہ ہوئے۔اہل مجلس نے پُچھیا کتھے توں آ تے ہو؟۔ ميں نے کہیا سہسوان سے۔پُچھیا علوم توں وی کچھ تحصیل کيتا اے۔ ميں نے کہیا ہر علم وچ کچھ کچھ رسالے لکھے پڑھے سن ۔چونکہ سہسواں اک چھوٹا جہا قصبہ اے ۔قلچ خان چوگان بیگی اوتھے دا جاگیر دار اے۔ اوہ انہاں دے والد دا مرید اے ۔ماں انہاں دی نظر وچ کچھ جچا نئيں،کچھ طنز ،کچھ تمسخر کرکے اک مسخرہ نوں اشارہ کيتا کہ مینوں بنائے،اور گھبرائے۔وہ دفعتہ منہ بنا کے بولا کہ عطر دی بو آندی اے ۔اور میری طبیعت بگڑی اے۔ سب صاحبان ہوشیار ہوئے جاواں۔ایسا نہ ہوئے کہ کسی نوں میرے توں کوئی تکلیف پہنچے۔ایہ کہندے ہی کف اس دے منہ توں جاری ہويا۔
ان دے صوفی نما مصاحبون وچوں اک نے میرے توں پُچھیا کہ عطر تسيں ملے ہو؟۔ وچ سمجھ گیا سی، مگر عمدا پُچھیا کہ ایہ معاملہ کيتا اے ؟۔ اوہ بولا کہ اس شخص نوں کدی کتے نے دا ٹا سی۔ جدوں اس دے دماغ وچ خوشبو پہنچکی اے۔ بے ہوئے ش ہوئے جاندا اے ۔کف لاندا اے۔ بھونکتا اے تے لوکاں نوں دا ٹنے نوں دوڑدا اے۔ تسيں وی ہوئے شیار ہوئے جاؤ۔سب ادھر ادھر ہوئے گئے،شیخ سعدی نے فرمایا اے کہ ع۔۔۔
سگ دیوانہ را دارد وکلوخ است
سب حیران رہ گئے ،ميں نے کہیا کہ کلو خ اک بوٹی دا وی ناں اے۔ کہ ہڑ کانے کتے دی دوا اے۔ ایہ سن کر شیخ کڑوائے۔
جب دیکھیا کہ ایہ مکر کار گر نہ ہويا تاں کہیا آؤ ،قال اللہ وقال رسول اللہ وچ مشغول ہوئے ں۔قرآن شریف کھولیا،اور سورہ بقر وچوں اک آیت پڑھ کر جو چاہیا ،سو کہنا شروع کيتا۔ رنگا رنگ دی بولیاں بولدے سن ۔اور جو اہیات بکتے سن، کور مغزمرید آمنا وصدقنا کہندے سن ۔ماں تاں دل وچ بھریا بیٹھیا سی۔ ميں نے کہیا کہ شیخ جو معنی فرماندے نيں ،کسی تفسیر وچ وی ہوئے نگے۔فرمایا کہ وچ تاویل واشارت کہندا ہاں۔ایہ راستہ وسیع اے ،کسی سند دی حاجت نئيں اے ۔اور ایہ کچھ میری ہی خصوصیت نئيں اے، اوراں نے وی ایہی کيتا اے۔ ميں نے کہیا ایہ معنی اس صورت وچ حقیقت نيں یا مجاز نيں۔ ميں نے کہیا دونے معنےآں وچ علاقہ بیان فرمایئے۔اور نال ہی بحث نوں علم معانی وچ لے گیا۔کچھ درہم برہم گلاں کردے سن ،اور تڑپتے سن ۔جدوں ميں نے دبایا تاں بے مزہ ہوئے گئے تے قرآن رکھ دتا تے کہیا ميں نے علم جدل نئيں پڑھیا،ميں نے کہیا تاں معانی قرآن اوہ کہندے ہوئے کہ نقل اس دی تائید نئيں کردی، فیر جورابطہ حقیقت تے مجاز وچ اے ۔کیو ں کر نہ پو چھا جائے۔اس گفتگو نے طول پھڑیا۔بات نوں پھیر کر میرا حال احوال پُچھنے لگے۔انہاں دناں ميں نے اک شرح قصیدہ بردہ اُتے لکھی سی۔اوراس دے حاشیے اُتے تے اس دے مطلع دی شرح وچ بوہت سارے نکتے بیان کیتے سن ۔وہ سنائے ،بہت تعریف کيتی تے آپ وی کچھ لطائف بیان کیتے۔ اوہ صحبت ايسے رنگ توں گزری،مدت دے بعد وچ بادشاہی ملازمت وچ پہنچیا۔ شیخ دے نال زمانہ نے بے وفائی دی تے نوبت ایتھے تک پہنچی کہ جلال خاں قورچی دی سفارش اُتے بادشاہ نے انہاں نوں بلا بھیجیا۔عبادت خانہ وچ رکھیا ،اکیلے سن ،اور نہایت شکتگی دے عالم وچ جمعہ دا دن تھا۔بادشاہ دو،تین آدمیاں نوں نال لے کے خود تشریف لے گئے۔ایہ پہلی ہی ملاقات سی،مرزا غیاث الدین علی آخونداور مرزا غیاث الدین علی آصف خان نوں اشارہ کيتا کہ تصوف دے مطالب وچ ذکر کریدنا، دیکھو تاں کيتا ٹپکتا اے۔ آصف خان نے لوائح دی ایہ رباعی پڑھی۔
گر درد دل تاں گل گزرد گل باشی
ور بلبل بیقرار بلبل باشی
تو جزوی واوکل است جے روزے چند
اندیشئہ کل پیشہ کنی۔کل باشی
اور پُچھیا کہ ذات پاک جزو کل توں پاک اے۔ اسنوں کل کیوں کر کہہ سکدے نيں۔شیخ بہت شکستاں کھا کر آئے سن، گھمنڈ ،غرور سب ٹُٹ چکے سن ۔ مصیبتاں بہت اٹھائی سن۔شرمندہ صورت سن ۔ آہستہ آہستہ چند بے ربط گلاں ملاواں،کہ کسی دی سمجھ وچ نہ آئیاں ۔ آخر ميں نے جرات کر کے کہیا کہ مولوی جامی نے ظاہر وچ جزو تے کل اطلاق کيتا اے۔ تے اک ہور رباعی وچ کہیا اے۔
ااں عشق کہ ہست جزو لانیفک ما
حاشا کہ بد عقل ماشو ،مدرک ما
خوش آنکہ دہد اُتے توے ازنور یقین
ماریا برہاند از ظلام وشک ما
اس وچ وی ذات پاک اُتے کلیتاور جزئیت دا اطلاق مطلوب نئيں اے ۔جزو کل جو کچھ اے۔ سب اوہی اے۔ غیر دا کچھ وجود ہی نئيں اے۔ مشکل ایہ اے کہ زباناں دے لفظاں وعبارات اصل مدعا نوں ادا نئيں کر سکدے۔ناچار انہاں نوں لفظاں وچ بولدے نيں،اور کدی جزو کہندے نيں تے کدی کل کہندے نيں۔ چند تقریراں وحدت وجود دی انہاں دناں مینوں خوب رواں ہوئے رہیاں سن۔ شیخ دی تائید وچ خرچ کيتياں۔حضور وی خوش ہوئے تے شیخ وی خوش ہوئے گئے۔
ماں فتح پور وچ خواجہ جہا ں دے محلہ وچ رہندا سی۔ شیخ دے علاقائی بھائی شیخ اسماعیل میرے ہمسایہ وچ رہندے سن ۔ تے اکثر مالاقات ہُندی سی، انہاں توں ميں نے پہلی ملاقات دا حال وی بیان کيتا۔اک شب مینوں شیخ ضیاء اللہ دی ملاقات نوں لے گئے۔اوراس جلسہ دا ذکر وی کيتا ،شیخ حیران رہ گئے تے کہیا مینوں یاد نئيں کہ ایسا ہويا ہو۔فاضل بدایونی ۱۰۰۰ ھ وچ کہندے نيں کہ باوجودیکہ اک گوشہ دکانداری دا وی سنبھالیا ہويا سی۔ مگر آگرہ وچ باپ دی طرح اہل جاہ دے لباس وچ ریا یا ایہ کہو کہ عیش وفراغت وچ مشغول نيں۔اور اپنی وضع اُتے قائم نيں۔اور انہاں دی بھولی بھالی گلاں عام فریب اکثر مشہور نيں۔ کہ ایتھے گنجائش انہاں دی تحریر کيتی نئيں اے ۔میر ابو الغیث بخاری رحمۃ اللہ لکھدے نيں کہ لباس درویشانہ تے مجلس فقیرانہ رکھدا اے ۔تصوف دیاں گلاں کردا اے کہ اسيں انہاں گلاں دے غلام نيں،وہ جو ہوئے سو ہو،جس سال خان زمان دی فتح ہوئی،لشکر کے نال شیخ ضیا اللہ وی سن ۔امیٹہ وچوں گزرے۔ حضرت میاں شیخ نظام الدین قدس سرہ توں جا کے ملے۔وہ اک آیت دی تفسیر کر رہے سن ،انہاں نے اپنا خبث ظاہر کر کے کہیا کہ اس آیت وچ تناقض اے۔ میاں دا مزاج برہم ہوئے گیا۔ بگڑ کے بولے ،سبحان اللہ باپ اوتھے غوطے کھا رہیا اے ۔اور کسی کامل دی شفاعت دا محتاج اے تے بیٹا ایتھے کلام الہیٰ وچ تناقض ثابت کر توں اے۔
شیخ ابو الفضل دی انہاں توں دوستانہ راہ رسم سی۔انشاء وچ وی کئی خط انہاں دے ناں نيں۔اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔شیخ ضیاء اللہ ولد شیخ محمد غوث گوالیاری نے ۱۰۰۵ ء وچ دنیا نوں الوداع کہیا،تھوڑا سانقد دانش جمع کيتا تھا۔صوفیاں دی گفتار دل آویز توں آشنا سن ۔ تے نکتہ شناس آدمی سن ۔ آزاد ہر شخص قیاس کر سکدا اے۔ کہ دونے بھائی جتھے تک ممکن ہُندا تھا۔ہر شخص نوں ہتھ تے بولی توں نیکی پہنچاندے سن ۔اور کسی دی برائی توں قلم آلودہ نئيں کردے سن ۔اور ایسی گل ہُندی تاں مگھم کہہ جاندے سن ۔ خوبی نوں جس قدر پاندے سن، ظاہر کردے سن ۔
شیخ علائی
[سودھو]صوبہ بنگال وچ شیخ حسن تے شیخ نصر اللہ دو بھائی اک نامی خانوادہ مشائخ توں سن ۔چھوٹا بھائی وڈا عالم سی۔ دونے وطن چھڈ کے حج نوں گئے۔اور ۹۳۵ھ وچ اوتھے توں آکے شہر بیانہ وچ سکونت اختیار کيتی۔خوش اعتقاداں نے انہاں صاحب دلاں دے آنے نوں غنیمت سمجھیا،اور اہل طبع نے
جا ء نصر اللہ والفتح تریخ لکھی۔
وڈا بھائی طریقیت وچ ہدایت وارشاد دے مسند اُتے بیٹھیا سی۔ تے شریعت وچ اجتہاد دا علم قائم کردا تھا۔اس دا بیٹا شیخ علائی سب بچےآں وچ رشید تے ہوئے نہار سی۔ بچپن توں اصلاح وتقویٰ تے عبادت وریاضت دی عبارتاں اس دے قیافہ وچ پڑھی جاندیاں سن۔چند ہی روز وچ باپ دے فیضان صحبت توں علوم عقلی ونقلی تے اخلاق وسلوک دی تحصیل توں فارغ ہوئے گیا تے مطالعہ دے نال جودت طبع تے تیز فکری توں اسنوں زیادہ قوت دی، باپ دے بعد سجادہ نشین ہويا۔اس نے سخت ریا ضتاں اٹھاواں۔ تے رہتل وشائستگی دے نال درس وتدریس وچ تے اہل طبیعت کيتی ہدایت وچ مصروف ہويا۔مگر طبیعت ایسی تیز واقع ہوئی سی کہ ناموافق گل نوں دیکھ نہ سکدا تھا۔اک دفعہ عید دا دن سی کہ اک نامی شیخ نوں کہ صاحب خانوادہ تے خانقاہ وسجادہ دا مالک تھا،کسی گل اُتے روک لیا۔ سواری وچوں اتروایا،اور ایسا شرمندہ کيتا کہ بے چارے نوں جواب تک بن نہ آیا۔غرض ایسی ایسی گلاں توں شیخی تے شیخ زادگی دا نقارہ تن تنہا بجاندا تھا،اور کسی نوں دم مارنے نہ دیندا سی۔ اس دے خان دان دے لوک کہ اکثر اس دے بھائی بند تے اکثر عمر تے درجہ وچ اس توں وی بلند سن ۔ سب جاندے سن ،بلکہ اس دے ناں تے کم توں آپ فخر کردے سن ۔
اسی عہد وچ میاں عبد اللہ افغان نیازی مکہ فیر کر آئے،تو انہاں دا اعتقاد تے مہدوی طریقہ لے کے آئے۔بیانہ وچ اک باغ وچ کنارہ حوض اُتے حجرہ ڈالیا، تے دنیا توں کنارہ کش ہوئے کے بیٹھ گئے۔پانی بھر بھر کر اپنے سر اُتے لاندے تے حوض وچ ڈالدے سن ۔ مختلف پیشہ ور، سقے،لکڑ ہارے جو ادھر توں گزردے انہاں نوں بلا لیندے،اور سب نوں جماعت توں نماز پڑھاندے۔ کسی کامی آدمی نوں رزق دی فکر وچ نماز اُتے مائل نہ دیکھدے تاں دوچار پیسے اپنے کولوں دے دیندے،کہ غریب مسلمان ثواب جماعت توں محروم نہ رہے۔شیخ علائی نے جو ایہ دیکھیا تاں انہاں نوں ایہ وضع بہت پسند آئی،اور اپنے رفیقاں تے صحاباں توں کہیا کہ حقیقت وچ خدا دی راہ ایہ اے ،جو اسيں کر رہے نيں،ایہ نفس پرستی تے آدم پرستی اے ۔دفعتہ آبا واجداد دا طریقہ چھڈ دتا،مشیخیت دی مسند الٹ دی،پیری وپیر زادگی نوں رخصت کر کے خاکساری ونامرادی،فروتنی وخواری اختیار کيتی۔ ایتھے تک کہ پہلے کدی جنہاں لوکاں نوں آزردہ کيتا۔ نہایت عجز وانکساری دے نال انہاں دی جوتیاں اٹھا اٹھا کے انہاں دے سامنے رکھن۔خانقاہ تے جاگیر تے لنگر بزرگاں توں چلا آندا تھا۔سب موقوف کر دتا۔اور تمام اسباب غرباء تے مساکین وچ ونڈ دتا۔ ایتھے تک کہ کتاباں وی غرباء تے مساکین نوں دے داں۔لوکاں نے وی تبرک سمجھ کر انہاں دی چیزاں لاں،اور گھراں وچ رکھن، بی بی توں کہیا اپنا تاں ایہی حال اے۔ تسيں توں فقر وفاقہ اُتے صبر ہوئے سکے تاں میرے نال رہوئے۔ بسم اللہ، نئيں تاں اس مال وچوں اپنا حق لے لو۔فیر تسيں جانو تواڈا کم جانے۔بی بی راہ حق وچ انہاں توں وی زیادہ ثابت قدم سن۔ اوہ نال ہوئیاں تے میاں عبد اللہ دے سایہ وچ آکے بیٹھ گئے۔بزرگاں نے معمولی طریقے ترک کیتے۔ تے نويں پیر دی برکت انفاس توں فیض پاکر مہدوی طریقے دے موجب اشغال وعبادات اختیار کیتے۔
ان دی بولی وچ خدا نے اوہ اثر دتا کہ دوست احباب ، مرید اصحاب جو انہاں نال محبت یا عقیدت رکھدے سن ۔وہ وی نال رجوع ہوئے گئے۔ بعضے خانہ دار سن، بعضے بے تعلق سن، سب نے صدق دل توں نال دتا ۔اور توکل دے پٹکے توں کمر بنھی۔نہ زراعت، نہ تجارت، نہ پیشہ نہ نوکری،سب خداکے توکل اُتے سی۔ جو کچھ خدا گھلدا سی، برابر بٹ جاندا تھا۔اک اک انہاں وچوں ایسا ثابت قدم سی کہ بھکھ توں مر جاندا سی۔ مگر عقیدہ توں بال بھر نہ ہٹتا سی۔ کوئی شخص کوئی کم یا نوکری کر لیندا تھا،تو اوہ یکی خدا دی راہ وچ دے دیندا سی۔ روز اک دفعہ صبح دی نماز دے بعد تے اک دفعہ عصر دے بعد سب چھوٹے وڈے دائرے دی صورت وچ آکے حاضر ہُندے تے قرآن دی تفسیر سندے سن ۔ اوہ اُتے اثر کلام کہ جس وچ فصاحت دا زور تے خدا دے ناں دا پشت بان لگیا سی۔ ایداں دے گرم دلاں توں نکلدا سی کہ فقط مٹھی توں روپیہ تے گھراں توں مال ودولت نوں نئيں کھینچکيا سی، بلکہ اکھاں توں آنسو تے دلاں توں دھواں وی کڈ لیندا سی۔ صرف اک دفعہ سننا شرط سی۔ فیر ہر شخص اہل وعیال نوں چھڈ کے دنیا توں ہتھ دھوندا تے انہاں ہی وچ آن شامل ہُندا۔ مزے لے لے کے فاقے کردا،اور دنیا دی لذتاں دا ناں نہ لیندا۔ کچھ وی نہ ہُندا تاں ممنوعات توں توبہ ضرور کر لیندا سی۔ انہاں دے توکل دا ایہ حال سی کہ رات نوں کھانا بچ رہندا تاں اوہ وی نہ رکھدے سن، ایتھے تک کہ نمک وی باقی نہ چھوڑدے سن ۔ پانی تک وی سُٹ دیندے سن ۔ تے باسناں نوں اوندھا کر کے رکھ دیندے سن ۔ کہ صبح دا اللہ مالک اے۔ انہاں دے ہاں روز نوروز تھا۔اس اُتے زندہ دلی تے خوش حالی دا ایہ عالم سی کہ جدوں تک کسی نوں اصل حال دی خبر نہ ہو،تب تک ہر گز معلوم نہ کر سکدا سی۔ کہ اندر انہاں اُتے کيتا گزر رہی اے۔ ایہی جاندا سی کہ بالکل حالت فارغ البالی وچ نيں۔
ان گلاں دے ست اٹھ پہر سب مسلح رہندے سن تے دشمناں دی طرف توں ہوشیار کوچہ وبازار وچ کوئی نا مشروع گل دیکھدے تاں جھٹ روک دیندے۔ حاکم دی ذرا پرواہ نہ کردے سن ۔ تے اکثر غالب ہی رہندے سن، جو حاکم انہاں دے رنگ وچ ہُندا ،اس دی مدد نوں جان وی حاضر رہندی سی۔اور لشکر نوں تاں مقابلہ دی طاقت ہی نہ سی۔غرض تقریر دی تاثیر نے ایتھے تک نوبت پہنچائی سی کہ بیٹا ،باپ نوں ،بھائی بھائی نوں جورو خاوند نوں چھڈ کے وکھ ہوئے گئے سن ۔اور ہزاراں آدمی فقر وفاقہ دی خاک نوں تبرک سمجھ کر دائرہ مہدویت وچ داخل ہوئے گئے سن ۔
میاں عبد اللہ انہاں دے پیر عاقبت اندیش بزرگ سن ۔انہاں نے جدوں دیکھیا کہ شیخ علائی دی تیزی طبع تے زور کلام نے خاص وعام وچ دھوم مچا دتی اے ۔اور اپنے اوقات خاص وچ وی خلل آنے لگیا اے ۔تو خلوت وچ سمجھایا کہ زمانہ دا مزاج انہاں ہدایتاں دی سہار نئيں رکھدا،کلمہ حق لوکاں دی زباناں اُتے کڑوا ہُندا اے۔ یا تاں ایہ گلاں چھڈ دو یا حج نوں چلے جاؤ۔
آنکس کہ زغوغا نرہد وائے برو
بر خلق جتھے دل ندہد وائے برو
در دست فقیر نیست نقدی جز وقت
آں ہور گر از دست دہد وائے برو
آخر چھ یاست سو گھر دے نیڑے جمعیت لے کے جس حال وچ سن ،اسی حال وچ دکن دے رستہ حج نوں چلے۔ مشہور شہراں وچ جتھے جتھے گزر ہويا، غل مچ گیا۔ علماء وفضلا توں لے کے صدہا آدمی گرویدہ ہوئے گئے۔جودھپور دے پاس خواص پور وچ شیر شاہ دا غلام خواص خان اس سر حد دا حاکم سی۔ استقبال نوں آیا۔اور پہلی صحبت وچ معتقد ہوئے کے دائرہ وچ داخل ہويا۔ انہاں دے ہاں ہر شب جمعہ نوں جلسہ وحال وقال دی محفل ہُندی سی۔ شیخ راگ دے ناں دا دشمن۔وہ احکام شریعت دا بہت پابند نہ تھا۔اور شیخ اس معاملہ وچ جبر کرنا اپنا فرض سمجھدے سن ۔غرض صحبت موافق نہ آئی اوہ سپاہیاں دے حقوق رکھ لیا کردا سی۔ اس اُتے وی شیخ نے روکیا۔آخر اوتھے توں ناراض ہوئے کے نکلنا پيا۔ رستہ وچ بعض تے ایداں دے موانع پیش آئے کہ حج نوں نہ گئے تے فیر کر بیانہ واپس چلے آئے۔
اب ہندوستان وچ سلیم شاہ تخت نشین ہوئے گیا تھا۔اور اس موقع اُتے آگرہ وچ ٹھہرا ہويا تھا۔شیخ دے علم وفضل تے تاثیر کلام دا ناں تاں سنیا ہی تھا،اور روز خبراں پہنچدتیاں سن۔کہ اس دا کاروبار ترقی کر رہیا اے۔ مخدوم الملک ملیا عبد اللہ سلطان پوری نے کان بھرنے شروع کر دتے۔ کہ ایہ شخص صاحب عزم اے ،جے بغاوت کر بیٹھیا تاں تدارک مشکل ہوئے گا۔سلیم شاہ نے کچھ سوچ کر بلا بھیجیا۔وہ اپنے اصحاباں سمیت آگرہ وچ آپہنچیا، سب بکتر پوش سن ۔اور ہر وقت مسلح رہندے سن، سلیم شاہ نے سید رفیع الدین محدث تے ابو الفتح تھانیسری وغیرہ علماء آگرہ نوں وی دربار وچ بلايا۔جدوں شیخ علائی دربار وچ آیا تاں آداب رسوم دا ذرا خیال نہ کيتا۔ سنت پیغمبر دے موجب اہل مجلس توں سلام علیک کیتی۔سلیم شاہ نے دل وچ برا منیا،مگر جواب سلام دتا۔ مصاحبان شاہی نوں وی ایہ گل ناگوار گزری،اور مخدوم الملک نے ايسے وقت جھک کرکان وچ پھونکيتی۔ آپ نے دیکھ لیا۔ مہدویت دا ناں درمیان اے۔ تے لوک سمجھدے نيں کہ مہدی بادشاہ روئے زمین ہوئے گا۔ ایہ بغاوت کيتے بغیر نئيں رہے گا۔ بادشاہ وقت نوں اس دا قتل کرنا واجب اے۔ عیسیٰ خاں دربار شاہی دا ناظم بہت منہ چڑھا سی۔ اس نے تے امرائے دربار نے جو شیخ نوں تے اس دے اصحاباں نوں دیکھیا۔ کہ پھٹے کپڑے نيں۔ ٹوٹی جوتیاں نيں۔ نامراداں تے خاکساراں دی وضع اے۔ تاں بادشاہ توں کہیا کہ اس حال تے اس وضع توں ایہ شخص چاہندا اے کہ اسيں توں سلطنت کھو لے۔ کیہ اسيں افغان سب مر گئے۔
حالے علما دا جلسہ جمع نہ ہويا سی۔ کہ شیخ علائی نے تقریر شروع کيتی۔ چند آیات قرآنی دی تفسیر کيتی۔ نال ہی دنیا دی بے بنیادی تے دولت دی بے حقیقی۔ اہل دنیا دا اس اُتے گرویدہ ہونا۔ علمائے زمانہ دی بدحالی۔ قیامت دی حالت تے اس اُتے افسوس تے اہل غفلت دی ملامت غرض انہاں مطالب نوں ایسی فصاحت تے بلاغت توں ادا کيتا کہ تمام اہل دربار دی اکھاں وچ آنسو بھر آئے۔ تے درو دیوار اُتے حیرت برسنے لگی۔ دربار وچ سناٹا ہوئے رہیا سی۔ تے لوکاں دے حیرت ناک چہرے کہہ رہے سن کہ اﷲ اکبر اک بولی دی طاقت نے سلطنت بھر دے زور نوں دبا لیا۔ باوجود اس سنگدلی دے خود سلیم شاہ آبدیدہ ہوئے گیا۔ دربار توں اٹھیا کر محل مین چلا گیا۔ تے اپنے خاصہ وچوں کھانا بھیجیا۔ شیخ نے ہتھ تک نہ لگایا۔ اصحاباں توں کہیا کہ جس دا جی چاہے کھا لے۔ بادشاہ آیا تاں فیر تعظیم نہ کيتی۔ اس نے پُچھیا۔ کہ کھانا کیوں نئيں کھایا۔ اس نے کہیا کہ تواڈا کھانا مسلماناں دا حق اے۔ جو کہ اپنے حق توں زیادہ حکم شرع دے برخلاف تسيں نے لیا اے۔ سلیم شاہ نوں غصہ تاں آیا۔ مگر پی گیا۔ تے کہیا کہ چنگا علماء توں اپنے مسائل وچ گفتگو کرو۔
جلسہ دی تریخ قرار پائی۔ دربار تے شہر دے عالم سب جمع ہوئے۔ شیخ مبارک وی بلائے گئے۔ تقریراں شروع ہوئیاں۔ آپس وچ سب قیل قال کردے سن ۔ اس توں کوئی خطاب دی جرأت نہ کر سکدا سی۔ سید رفیع الدین نے مہدویت دے باب وچ اک حدیث اُتے گفتگو شروع کيتی۔ شیخ علائی نے کہیا کہ تسيں شاعفتی اسيں حنفی۔ تواڈے اصول حدیث تے ساڈے اور۔ تواڈی دلیلاں مجھ اُتے کدوں حجت ہوئے سکدیاں نيں؟ اوہ بیچارے چپ ہوئے رہے۔ غرض جو کوئی بولدا اسنوں گلاں گلاں وچ اڑا دیندا۔ تے مخدوم الملک نوں تاں گل نہ کرنے دیندا سی۔ تے کہندا سی کہ تاں دنیا دا عالم اے۔ دین دا چور اے۔ اک نئيں بہت ساریاں نامشروع گلاں نيں کہ کھلم کھلا کردا اے۔ اج تک راگ زمگ دی آوازاں تیرے گھر توں سندے نيں۔ احادیث صحیح توں ثابت اے۔ کہ جو عالم سلاطین تے دربار امرا نوں اپنا قبلہ بنائے بیٹھے نيں۔ تے دربدر پھردے نيں۔ انہاں توں اوہ مکھی جو نجاست اُتے بیٹھے بدر جہا بہتر اے۔
علم کز بہر کاخ تے باغ بود
ہمچو شب روز را چراغ بود
غرض علمائے بے عمل دی ایسی خاک اڑا رہیا سی۔ تے گل بات اُتے برمحل سنداں آیتاں تے روایتاں توں پیش کردا سی۔ کہ مخدوم الملک دم نہ مار سکدا سی۔
یہ جلسے کئی دن تک رہے۔ تیز طبع اولوالعزم لوکاں دا قاعدہ اے۔ کہ جدوں اک صاحب جوہر نوں بے انصافی دے پہاڑ تلے دبتا دیکھدے نيں۔ تاں ہمدردی خواہ مخواہ اس دی رفاقت اُتے کھڑا کر دیندی اے۔ چنانچہ شیخ مبارک کئی مسائل وچ کدرے اشارہ کنایہ تاں۔ کدرے ہاں وچ ہاں ملانے توں رفاقت دا حق ادا کردے سن ۔ اک عالم دا ناں ملیا جلال سی۔ انہاں نے کچھ تقریر شروع دی تے امام مہدی دے حلیہ وچوں چند لفظاں پڑھے۔ اس وچ انہاں دی بولی توں نکلیا۔ اجل الجبہ شیخ مبارک نے سامنے توں اشارہ کيتا۔ شیخ علائی مسکرایا تے کہیا۔ سبحان اﷲ لوکاں وچ اعلم العما بندے نيں تے عبارت صحیح پڑھنی نئيں آندی۔ بھلا تسيں کنایات تے اشارات قرآن تے لطائف تے وقائق احادیث نوں کيتا سمجھو گے۔ صاحب ایہ اجلی الجبہ فعل التفصیل دا صیغہ اے۔ تے جلاء توں مشق اے۔ نہ جلال توں کہ تواڈا ناں اے۔ اوہ بیچارہ شرمندہ ہوئے کے چپ ہوئے رہیا۔
سلیم شاہ اُس دی تقریر دا عاشق ہوئے گیا۔ بار بار کہندا سی۔ کہ قرآن دی تفسیر کہیا کرو۔ شیخ ہن تک تسيں نے بدعت دے زور توں لوکاں نوں تاکید کيتی۔ ہن میرے حکم دے زور توں ہدایت کرو۔ مگر اس عقیدہ توں باز آؤ۔ علماء نے تواڈے قتل اُتے فتوے دتا اے۔ وچ لحاظ کردا ہون۔ تے نئيں چاہندا کہ تواڈی جان جائے آخر پاس بلیا کے چپکے توں کہیا۔ کہ شیخ تاں آئستہ توں میرے کان وچ کہہ دے کہ اس دعوے توں ميں نے توبہ کيتی۔ شیخ علائی نوں کسی دربار تے صاحب دربار دی پروا نہ سی۔ ذرا خیال نہ کيتا۔ تے کہیا کہ تواڈے کہنے توں ميں اعتقاد نوں کس طرح بدل داں۔ ایہ کہیا تے ايسے طرح اٹھیا کر فرود گاء نوں چلا گیا۔ تے تاثیر کلام دا ایہ عالم ہوئے رہیا سی کہ بادشاہ نوں روز خبر پہنچکی سی۔ اج فلاں سردار حلقہ وچ داخل ہويا۔ اج فلاں امیر نے نوکری چھڈ دی۔ تے مخدوم الملک ساعت بہ ساعت انہاں گلاں نوں تے وی آب تے تاب توں جلوہ دیندے سن آخر بادشاہ نے دق ہوئے کے کہیا کہ انہاں توں کہہ دو۔ اس ملک وچ نہ رہوئے۔ دکن نوں چلے جاؤ۔ اوہ خود مدت توں دکن تے اوتھے دے مہدویاں دے دیکھنے دا شوق رکھدے سن ۔ انہاں ارض اﷲ تے اسعۃ کہہ کے اٹھیا کھڑے ہوئے
قاسم سخن کوتاہ کن برخیز تے عزم راہ کن
شکربر طوطی فگں مردار پیش کرگساں
ہنڈیہ سرحد دکن اُتے اعظم ہمایوں شروانی حاکم سی۔ اوتھے پہنچے۔ وعظ سندے ہی اوہ وی غلام ہوئے گیا۔ روز شیخ دے دائرہ وچ آ کے شغل وچ شامل تے وعظ وچ حاضر ہُندا سی۔ تے ادھا شکر بلکہ زیادہ اس دا مرید فدائی ہوئے گیا۔
سلیم شاہ نوں جدوں ایہ خبر پہنچی تاں بہت خفا ہويا۔ مخدوم الملک نے اس اگ اُتے تیل ڈالیا۔ تے اوہ گلاں ذہین نشین کيتياں۔ جنہاں دی اصل اصلاً نہ سی۔ فیر شیخ علائی دی طلب وچ فرمان جاری ہويا۔ اس عرصہ وچ بادشاہ نیای افغاناں دی بغاوت دے دبانے نوں آگرہ توں پنجاب نوں چلا۔ بیانہ دے پاس پہنچیا تاں مخدوم الملک نے کہیا کہ چھوٹے فتہ دا (یعنی شیخ علائی کا) چند روز دے لئی بندوبست ميں نے کر ليا وڈے فتہ دی وی تاں خبر لیجئے۔ یعنی میاں عبد اﷲ شیخ علائی دا پیر کہ نیازیاں دی جڑ اے تے ہمیشہ ۳۔ ۲ سو آدمی سلاح پوش ہتیار بند لئے بیانہ دے کوہستان وچ فساد نوں تیار بیٹھیا رہندا اے۔ سلیم شاہ نیازیاں دے لہو دا پیاسا سی۔ اس پھونک توں شعلہ دی طرح بھڑک اٹھا۔ میاں بھوا حاکم بیانہ نوں حکم لکھیا کہ میاں عبد اﷲ نوں معتقداں سمیت حاضر کرو۔ اوہ میاں عبد اﷲ دا معتقد سی۔ اس نے جا کے انہاں توں سارا حال کہیا تے عرض کيتی۔ بلا توں بچنا واجب اے۔ چند روز آپ ایتھے توں کنارے ہوئے جاواں شائد بادشاہ اس گل نوں بھُل جائے۔ یا خیال بدل جائے۔ جدوں تک آپ کسی تے طرف ٹل جاواں تاں بہتر اے وچ جا کے اک خوبصورتی کینال گل نوں ٹال دواں گا۔ ع
مترس از بلائے کہ شب درمیاں است
شیخ عبد اﷲ نے کہیا کہ سلیم شاہ جابر تے قاہر بادشاہ اے۔ تے مخدوم ہمیشہ تاک وچ اے۔ ہن تاں پاس اے۔ کدرے دور جا کے کھچ بلیایا۔ تاں بڑھاپے وچ تے وی مصیبت ہوئے گی۔ اس وقت دس کوس دا معاملہ اے جو ہوئے سو ہوئے چلنا ہی چاہیے۔ مرضی الٰہی ایتھے تے اوتھے۔ حال تے استقبال وچ برابر اے۔ جو قسمت وچ لکھیا اے سو ہوئے گا۔ بندہ دی تدبیر اے۔ اﷲ دی تقدیر غالب اے۔
عنانِ کار نہ در دستِ مصلحت بین است
عناں بدستِ قضا اوہ کہ مصلحت این است
غرض میاں عبد اﷲ راتوں رات چل کے صبح ہُندے لشکر وچ پہنچے۔ سلیم شاہ کوچ دے لئی سوار کھڑا سی۔ کہ انہاں نے سامنے آ کے کہیا۔ السلام علیک میاں بھوانے انہاں دی گردن اُتے ہتھ رکھ دے جھکا دتا۔ تے کہیا شیخابہ بادشاہاں ااں چناں سلام میکنند۔ شیخ نے بگڑ کے دیکھیا تے کہیا سلامے کہ سنت است تے یاراں بررسول صلی اﷲ علیہ وسلم تے رسول برایشاں رضی اﷲ عنہم ھنتہ اندسانوں۔ من غیر ااں نمید انم۔ سلیم شاہ نے جان بجھ کر پُچھیا۔ پیر علائی سانوں است؟ مخدوم الملک گھات وچ موجود سن کہیا سانوں سلیم شاہ نے اشارہ کيتا۔ نال ہی لات مکہ لاٹھیاں کوڑے برابر پڑنے لگے۔ جدوں تک اس مظلوم نوں ہوش رہیا۔ اک دعائیہ۱ آیت پڑھدا رہیا۔ بادشاہ نے پُچھیا چہ میگوید؟ مخدوم نے کہیا۔ شساڈا تے ماریا کافر میخواند۔ بادشاہ نوں تے وی غصہ آیا جوش وچ آ کے تے شدت دا حکم دتا۔ سوار کھڑا رہیا تے گھنٹہ بھر توں زیادہ پٹوائے گیا۔ جدوں جانا کہ دم نئيں رہیا۔
ربا اغفرلنا ذنوبنا تے اسرافنا فی امرنا تے ثبت اقد امنا تے انصرنا علی القوم الکافرین
نفسے درمیاں میانجی بود
آں مانجی اسيں از میاں برخاست
مردہ نوں اوتھے چھڈ کے روانہ ہويا۔ رمق جان خدا جانے کتھے اٹکی سی۔ لوک دوڑے تے کھل وچ لپیٹ کر گرم جگہ وچ رکھیا۔ دیر دے بعد ہوش آیا۔ ایہ معاملہ ۹۹۵ء وچ ہويا۔ تے اوہ مظلوم بیانہ توں نکل کے کچھ عرصہ تک افغانستان کچھ مدت سرحد پنجاب وچ ۔ کہ کدی بجواڑہ وچ پھردا سی۔ کدی نواح امبر سر وغیرہ وچ نظر آندا سی۔ تے کہندا سی کہ صحبت اہل قال دا ایہی ثمرہ اے
اے خداوندانِ حال الاعتبار
وے خداوندان قال الاعتذارالاعتذار
آخر سرہند پہنچے تے عقیدہ مہدویہ توں بالکل تائب ہوئے کے اوراں نوں اس عقیدہ توں روکیا۔
جب سلیم شاہ نیاز ایويں دی مہم طے کر کے پھرا۔ تاں مخدوم نے فیر اکسانا شروع کيتا۔ کہ شیخ علائی نوں ہنڈیہ توں بلیانا چاہیے۔ تے اس اُتے حد جاری کرنی چاہیے۔ تے نہایت مضر خیالات دے نال ایہ ذہن نشین کيتا۔ کہ حکم اس دے اخراج دا ہويا سی۔ اوتھے اعظم ہمایوں اس دا مرید معتقد ہوئے گیا۔ تمام لشکر اس دی طرف رجوع ہوئے گیا اے۔ ایتھے تک کہ اپنے اپناں توں جدا ہوئے کے اس دے مذہب وچ آ گئے۔ تواڈے اپنے خاندان دے لوک وی اس دے نال ملے ہوئے نيں۔ عجب نئيں کہ اس دا اثر ملک تے مملکت وچ ظاہر ہوئے۔ کیونجے اوہ مہدویت دا دعوے دار اے۔ آخر اس بیچارے نوں ہنڈیہ توں وی پھڑ بلیایا۔ سلیم شاہ جاندا سی کہ مخدوم نوں اس توں عداوت ہوئے گئی اے۔ لیکن دہلی تے آگرہ وچ کوئی عالم نظر نہ آندا سی۔ کہ اس بحث نوں تشخیص کرے۔ آخر بہار وچ میاں بڈھ اک فاضل جلیل القدر سن ۔ کہ شیر شاہ وی کمال اعتقاد توں انہاں دے سامنے جوتیاں سیدھی کر کے رکھدا سی۔ انہاں نے ارشاد قاضی اُتے شرح لکھی اے۔ اوہ معتبر تے مشہور اے۔ مگر چونکہ بہت بڈھے سن ۔ اس لئی خانہ نشین سن ۔ انہاں دے پاس دریافت حال دے لئی بھیجیا۔
شیخ علائی جدوں اوتھے پہنچے۔ تاں انہاں دے گھر وچوں گانے بجانے دی آواز آئی سی۔ تے بعض مکروہات طبعی تے شرعی تے وی ایداں دے سن ۔ کہ جنہاں دا ذکر فاضل بداونی نے اپنی تریخ وچ مناسب نہین سمجھیا۔ شیخ علائی نے انہاں نوں وی دبایا۔ میاں بڈھے وڈے ہی بڈھے ہوئے رہے سن ۔ انہاں توں تاں گل وی نہ کيتی جاندی سی۔ انہاں دے لڑکےآں نے کچھ عذر بان کيتے۔ مگر گناہ توں وی بدتر۔ شیخ علائی دے سامنے ایہ گلاں کدوں پیش جاندیاں سن۔ شیخ بڈھے اپنے ناں دے بموجب وڈے منصف سن ۔ انہاں نے وڈے عذر تے معذرت کيتے۔ تے شیخ علائی دی بہت تعریف کر کے عزت تے احترام توں پیش آئے۔ سلیم شاہ دے ناں خط لکھیا۔ کہ ایہ مسئلہ ایسا نئيں کہ ایمان ايسے اُتے منحصر ہوئے۔ تے علامات مہدوی دے باب وچ بوہت سارے اختلاف نيں۔ اس لئی شیخ علائی دے کفر یا فسق اُتے حکم نئيں کر سکدے۔ انہاں دا شبہ رفع کرنا چاہیے۔ ایتھے کتاباں موجود نئيں۔ اوتھے علما دے کتاباں خاناں وچ بہت کتاباں ہاں گی۔ اوتھے تحقیقات تے انہاں دی فہمائش ہوئے جائے۔ تاں بہتر اے لڑکے زمانہ دی عقل خوب رکھدے سن ۔ اوہ ڈرے۔ تے میاں بڈھے نوں سمجھایا۔ کہ مخدوم الملک آچ صدر الصدور نيں۔ تسيں انہاں دی مخالفت کردے ہوئے۔ ادنے گل ایہ اے کہ حالے توانوں بلا بھیجاں گے۔ اس بڑھاپے وچ ایہ بعدالمشرقین دا سفر تے سفر دی مصیبتاں کون اٹھائے گا ایسا لکھنا ہر گز مناسب نئيں۔ اک خط خفیہ میاں دی طرف توں سلیم شاہ دے ناں لکھیا۔ خلاصہ جس دا ایہ کہ مخدوم الملک آچ محققاں وچوں نيں۔ گل انہاں دی گل اے۔ تے فتوے انہاں دا فتوے اے سلیم شاہ پنجاب ہی وچ دورہ کے رہیا سی۔ بن دے مقام وچ لوک پہنچے۔ میاں دا سر بہ مہر خط پڑھ کر فیر شیخ علائی نوں پاس بلیایا۔ اس وچ گل کرنے دی وی طاقت نہ سی۔ کیونجے انہاں دناں طاعاون دی وبا پھیلی ہوئی سی۔ اس دے گلے وچ اِنّا وڈا ناسور سی۔ کہ انگلی دے برابر فتیلہ جاندا سی۔ تے ایہ دور دراز دا سفر تے قید دی مصیبت اس دے علاوہ سی۔ بادشاہ نے پاس بلیا کے چپکے توں کہیا کہ تاں تنہا درگزش من بگو کہ ازاں دعویٰ تائب شدم تے مطلق العنان تے فارع البال باش۔ شیخ علائی نے جواب وی نہ دتا۔ جدوں اس نے کسی طرح نہ منیا۔ تاں مایوس ہوئے کے مخدوم توں کہیا۔ تاں دانی دااں۔ انہاں نے فوراً حکم دتا۔ کہ ساڈے سامنے کوڑے وچ اس بے گناہ دا دم نکل گیا۔ تے قادر مطلق دے حضور وچ ایسی نزہت گاہ وچ جا کے آرام لیا۔ کہ نہ کسی اکھ نے دیکھیا۔ نہ کسی کان نے سنیا۔ اس دے نازک بدن نوں ہاتھی دے پیر وچ بنھ کر بازار لشکر وچ کھچوایا۔ تے حکم دتا کہ لاش دفن نہ ہونے پائے۔ تھوڑی ہی دیر وچ ایسی آندھی چلنی شروع ہوئی۔ کہ لوکاں نے جانا۔ قیامت آئی۔ تمام لشکر وچ اس واقعہ دے چرچا توں غلغلہ تے ماتم عظیم برپا ہويا۔ تے سب کہندے سن کہ سلیم شاہ دی سلطنت گئی۔ راتوں رات وچ انہاں دی لاش اُتے اِنّے پھُل چڑھے۔ کہ بے کس تے بے وارث لاش دے لئی اوہی قبر ہوئے گئی۔ تے ذکر الہ تریخ ہوئی۔ ۹۵۶ھ ملیا صاحب کہندے نيں کہ اس دے بعد سلیم شاہ دی سلطنت دو برس وی نہ تھم سکيتی۔ جداں جلال الدین خلیجی دی سلطنت سید مولہ دے قتل دے بعد۔ بلکہ سلیم شاہ دی سلطنت اس توں وی جلد ختم ہوئے گئی۔ لوک اس دل آزاری دا باعث ملیا عبد اﷲ نوں سمجھے کہ ہمیشہ دل آزاری کردے سن ۔ تے حق ایہ اے کہ ایداں دے ہی سن ۔
شیخ سلیم چشتی دا حال
[سودھو]اکبر دا سارا حال تسيں نے پڑھ لیا۔ تسيں سمجھ گئے ہوئے گے۔ کہ اس دے دل وچ مذہب تے اعتقاد دی ہیئیت مجموعی کيتا سی۔ تسيں نے ایہ وی دیکھ لیا کہ ابتدا وچ اوہ صوفیانہ خیالات دے نال اک ایسا شخص سی۔ جسنوں سنی مسلمان خوش اعتقاد کہہ سکدے نيں۔ تے ایہ عمارت حقیقت وچ ايسے معمولی بنیاد اُتے سی۔ جو کہ خاص تے عام اہل اسلام دے دلاں وچ انہاں دے بزرگاں دیاں گلاں توں تہ بہ تہ چڑھدی چلی آندیاں نيں۔ ترقی اس دی اس طرح ہوئی کہ ۹۶۸ھ وچ اک دن شکار نوں نکلیا۔ اسنوں ہندوستان دے گانے سننے دا وی بہت شوق سی۔ منڈاکر وچ (آگرہ تے فتح پور دے وچکار اک پنڈ اے ) گویاں نے خواجہ معین الدین چشتی علیہ الرحمۃ دے فضائل تے کرامات وچ گیت گائے۔ اوہ پہلے وی سنیا کردا سی۔ کہ تمام ہندوستان وچ انہاں دا ناں تے عالی مقام روشن اے۔ خصوصاً راجپوتانہ وچ اوہ درسگاہ سلاطین فرمانروا دا حکم رکھدی اے اکبر نوں ایسا ذوق تے شوق طاری ہويا کہ اوتھے توں اجمیر نوں روانہ ہويا۔ زیارت دے مراتب ادا کيتے دل دی مراداں عرض کيتياں۔ تے تدرنیاز چڑھا کر رخصت ہويا۔
یہ خدا دی قدرت اے کہ حسن اتفاق جو کچھ منگیا سی۔ اس توں زیادہ پایا۔ اس لئی زیادہ اعتقاد ودھیا تے روز بروز بڑھدا چلا گیا۔ اکثر ایداں دے معاملے ہوئے۔ کہ آگرہ یا فتح پور توں اوتھے تک پا پیادہ پا برہنہ گیا۔ تے ایہ تاں معمول سی کہ اک منزل توں پیادہ ہُندا سی۔ روضہ دا طواف کردا سی۔ اندر جا کے گھنٹےآں تک مراقبہ وچ بیٹھدا سی۔ عجز تے نیاز توں مراداں منگدا سی۔ فیر اوتھے دے علما تے مشائخ دی صحبت وچ وڈے ادب آداب توں بیٹھدا سی۔ انہاں دے کلاماں تے تقریراں نوں ہدایت سمجھدا سی۔ ہر اک نوں بہت کچھ دیندا سی۔ جس وقت قوالی ہُندی سی۔ تے قوال معرفت الٰہی دے اشعار یا گیت گاندے سن ۔ تاں بزرگان تے مشائخ اُتے حالت طاری ہُندی سی۔ روپیہ تے اشرفیاں مینہ دی طرح برسدیاں سن۔ انعام تے اکرام بخشش تے سخاوت دی کچھ حد نہ سی۔ تسيں نے اوہ وی دیکھ لیا۔ کہ آخیر وچ عقائد اسلامی دے باب وچ اس دا کیواں دا خیال ہوئے گیا سی۔ ایتھے تک کہ معراج دے باب وچ کیہ کچھ کہندا سی۔ تے معجزےآں نوں نہ مندا سی۔ لیکن اس درسگاہ دے نال مردے دم تک اوہی اعتقاد رہیا۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ اہل نظر دیکھ کے حیران ہُندے نيں۔ کہ انہاں دے نال تاں ایہ اعتقاد تے آنحضرت جنہاں دے دامن دے سایہ توں ایداں دے ایداں دے ہزاراں اولیا اٹھیا کھڑے ہون۔ انہاں دے باب وچ اوہ گفتگو۔ لیکن اس عالم وچ وی اوہ آدمی نوں خوب پہچاندا سی۔ تسيں شیخ محمد غوث گوالیاری دے حال وچ دیکھو گے۔ انہاں نے اسنوں کِداں دونے ہتھوں توں کھچ کر مریدی دے پھندے وچ پھانسا۔ اوہ سمجھے کہ اساں اک لڑکے بادشاہ نوں بہلیایا۔ تے حقیقت وچ اس نے بڈھے پیر نوں شکار کيتا۔
خیر تسيں ابتدائی خوش اعتقادی دا حال سنو۔ عالم تصوف دی کیفیتاں وچ ڈُبیا ہويا سی۔ جو ۹۷۱ھ وچ شیخ سلیم چشتی حج کر کے دوبارہ ہندوستان نوں پھرے۔ سیکری اک پنڈ آگرہ توں ۱۲ کوس اُتے اے۔ اوتھے رہندے سن ۔ انہاں دے آنے دا وڈا غل ہويا۔ تے غل ہونا وی بجا سی۔ تسيں دیکھو گے صورت حال ایسی ہی سی۔ کِداں مقدس تے نامور خاندان توں سن ۔ تے چشتیہ ہی سلسلہ مین سن ۔ غرض اکبر انہاں دے مرید ہوئے۔ تے انہاں دی ارادت تے اعتقاد نے مدت پھُل پھل دئیے۔ اس لئی واجب اے کہ انہاں دے حالات جو کچھ معلوم ہاں ۔مفصل لکھاں۔ اوہ شیخ فرید الدین گنج شکرؒ دی اولاد سن ۔ اصل وچ دلی دے رہنے والے سن ۔ خواجہ ابراہیم جو چھیويں واسطہ وچ فضیل عیاض دے فرزند سجادہ نشین سن ۔ انہاں توں وی انہاں نے فیض امانت پایا سی۔ شیر شاہ دے عہد وچ وی انہاں دی پرہیز گاری تے نیکو کاری لوکاں دے دلاں وچ اثر رکھدی سی۔ ۹۵۲ھ وچ اس دا وڈا بیٹا عادل خآں اپنے چھوٹے بھائی سلیم توں تخت نشینی دے معاملہ وچ گفتگو کرنے آیا۔ سیکری وچ عین شب برات نوں پہنچیا۔ اوہ تے خواص خاں شیخ سلیم چشتی دے گھر وچ رہے۔ تے تمام رات دعاواں تے نمازاں وچ گزاری۔ فیر سلیم شاہ دے عہد وچ جو خآص اس دے دو امام سن ۔ اک ایہ سن دوسرے حافظ نظام بداؤنی۔ بداواں وچ وی انہاں دے بھائی بندےآں دا خاندان نامور تے صاحب اثر سی۔ چنانچہ اک برج فصیل دا شیخ زاداں دا برج کہلاندا سی۔
خشکی تے تری دے رستہ دو دفعہ ہندوستان توں حرمین شریفین دی زیارت نوں گئے۔ روم، بغداد۔ شام۔ نجف اشرف تے اَور ادھر دے ملکاں وچ پھردے رہے۔ تمام سال سفر مین سیاہی، حج دے وقت مکہ معظمہ آ جاندے سن ۔ فیر سیر نوں نکل جاندے سن ۔ اس طرح بائیس حج کيتے۔ چودہ پہلی دفعہ، اٹھ دوسری دفعہ، اخیر مرتبہ چآر برس مکہ معظمہ ہی وچ رہے۔ چار برس مدینہ منورہ وچ ۔ مکہ والے چار برساں وچ وی خاص خاص دناں وچ مدینہ طیبہ وچ جا رہے سن ۔ حج دے موسم وچ چلے آندے سن ۔ اوتھے شیخ الہند کہلاندے سن ۔ اخیر حج وچ شیخ یعقوب کشمیر ی وی نال سن ۔ (یہ اوہی یعقوب نيں۔ جنہاں نے تاریخی کہی)
شکر خدا را کہ بہ مختص کرم
منزل ماشد حرم محترم
ہر کہ بپر سیدز تریخ سال
نحن اجبناہ دخلنا الحرا
جب ساری منزلاں طے کيتياں۔ تے دعاواں قبول ہوئے گئياں تاں ۹۷۱ھ وچ فیر آ کے اپنے عبادت خانہ وچ داخل ہوئے۔ زمانہ بہت خوب سی۔ اکبر دا ابتدائی دور سی۔ ہر جلسہ تے مسجد۔ مدرسہ وچ خوبیاں دے نال چرچا ہويا۔ ملیا صاحب نے وی تاریخاں لکھياں۔
شیخ اسلام ولی کم
آں مسیحا نفس تے خضر قدم
لامع ازجبۂ اوسر ازل
طالع از چہرۂ او نورِ قدم
از مدینہ چوسوئے ہندشتافت
آں مسیحا نفس تے خضر قدم
بشمر حرفے تے مشمر حرفے
بہر تریخ زخیرا المقدم
دوسری تریخ
شیخ اسلام مقتد اے انام
رفع اﷲ قدرہ السامی
از مدینہ چو سوئے ہند آمد
آں ہدایت پناہی نامی
گیر حرفے تے ترک کن حرفے
بہر سالش زشیخ اسلامی
نويں خانقاہ دی بنیاد پائی۔ اٹھ برس وچ تیار ہوئی سی۔ اس عہد دے مورخ لکھدے سن ۔ کہ دنیا وچ اس دا نظیر نئيں۔ ہشت بہشت توں پہلو مارتی اے۔
اکبر دی ۲۷۔ ۲۸ برس دی عمر ہوئے گئی سی۔ کئی بچے ہوئے۔ تے مر گئے۔ لاولد سی۔ اس لئی اولاد دی وڈی آرزو سی۔ شیخ محمد بخاری تے حکیم عین الملک نے شیخ موصوف دے بہت اوصاف بیان کيتے۔ اکبر خود سیکری وچ گیا۔ تے دعا کيتی التجا کيتی۔ جہانگیر اپنی توزک وچ لکھدا اے۔ جنہاں دناں والد بزرگوار نوں فرزند دی وڈی آرزو سی۔ اک پہاڑ وچ سیکری علاقہ آگرہ دے پاس شیخ سلیم ناں اک فقیر صاحب حالت سن ۔ کہ عمر دی بہت منزلاں طے کر چکے سن ۔ ادھر دے لوکاں نوں انہاں دا وڈا اعتقاد سی۔ میرے والد کہ فقرا دے نیاز مند سن ۔ انہاں دے پاس کيتے۔ اک اثنائے توجہ تے بیخودی دے عالم وچ انہاں توں پُچھیا۔ کہ حضرت! میرے ہاں دے فرزند ہونگے۔ فرمایا کہ توانوں خدا تن فرزند دیگا۔ والد نے کہیا۔ ميں نے منت منی کہ پہلے فرزند نوں اپ دے دامن تربیت تے توجہ وچ ڈالونگا۔ تے آپ دی مہربانی نوں اس دا حامی تے حافظ کراں گا۔ شیخ دی بولی توں نکلیا کہ مبارک باشد۔ ميں نے وی اسنوں اپنا بیٹا کيتا۔
انہاں نوں دناں معلوم ہويا کہ حرم سرا وچ کِسے نوں حمل اے۔ بادشاہ سن کر بہت خوش ہوئے اس حرم نوں حریم شیخ وچ بھیج دتا۔ خود وی گئے تے اس وعدہ دے انتظار وچ چند روز شیخ دی ملازمت وچ رہے۔ ايسے سلسلہ وچ اک حرم سرا دی عالی شان عمارت شیخ دی حویلی تے خانقاہ دے پاس بنوانی شروع کيتی۔ تے شہر آباد کر کے سیکری نوں فتح پور خطاب دتا۔ ملیا صاحب فرماندے نيں۔ مسجد تے خانقاہ دی تریخ ميں نے اس طرح کڈی۔ شہر فتح پور دی تفصیل دیکھو لسٹ عمارت وچ
ہذہ البقع قبہ الاسلام
رفع اﷲ قدر باینھا
قال روح الامین تاریخا
لایری فی البلاد ثاینہا
اور اک ہور وی اے۔ ع
بیت معمور آمدہ از آسماں
اور اشرف خاں میر منشی حضور نے کہی۔ ع
ثانی مسجد الحرام آمد
جب ۹۷۷ھ وچ لڑکا پیدا ہويا۔ خوشی دے سامان تاں وڈے وڈے ہوئے۔ مگر اک نکتہ اس وچوں ایہ اے کہ کل ملکاں محروسہ دے قیدی آزاد ہوئے گئے۔ اجمیر اوتھے توں ۱۲۰ کوس اے۔ پیادہ پا شکرانے نوں گئے۔ برکت دے لئی حصرت شیخ نے بیٹی توں دُدھ پلوایا۔ اپنے ناں اُتے اس دا ناں رکھیا۔ یعنی سلیم۔ چونکہ شیخ دی دعا توں انہاں نوں دے گھر وچ پیدا ہويا سی۔ تے اوتھے پلا سی اس لئی اکبر کچھ ادب توں تے کچھ پیار توں شیخو جی کہیا کردا سی۔ ناں نہ لیندا سی۔ اوہی وڈا ہوئے کے جہانگیر بادشاہ ہويا۔
آزاد۔ اکبر نوں اس توں دلی محبت سی۔ جنہاں دناں شکم مادر وچ سی۔ اک دن چار پہر گزر گئے۔ معلوم ہويا۔ کہ بچہ نئيں پھردا۔ سب گھبرا گئے۔ اکبر نوں وی تردد ہويا۔ اس دن جمعہ سی۔ انہاں دناں چیندے دے شکار دا بہت شوق سی۔ عہد کيتا کہ اج دے دن چیندے دا شکار نہ کھیلونگا۔ خدا اس بچے نوں زندگی دے۔ تے اس دی بدولت بوہت سارے جانداراں دی جان بچ جائے۔ چنانچہ جدوں تک زندہ رہیا۔ اس عہد دا پابند رہیا۔
سبحان اﷲ ملیا صاحب دیاں گلاں سن کر آدمی حیران رہ جاندا اے کہ پہلے وجد کرے یا رقص کرے۔ ایہ حالات تے کمالات تے کرامات لکھدے لکھدے فرماندے نيں۔ بس ایتھے توں حضرت شیخ دے کمالات نوں نظر لگی۔ بادشاہ انہاں دے گھر وچ محرماں دی طرح آنے جانے لگے۔ بیٹے پوتاں نے کہیا۔ کہ ہن بیبیاں ساڈی نہ رہیاں۔ فرمایا۔ دنیا دیاں عورتاں تھوڑی نئيں۔ نقصان کيتا اے۔ ارض اﷲ واسع ع
خدائے جتھے را جتھے تنگ نیست
دو تے عالیشان محل بادشاہ نے بنوائے۔ شہر بہشت براں بندا چلا جاندا سی۔ کہ شیخ موصوف نے ۱۵ برس دی عمر وچ دنیا توں انتقال کيتا۔ اک تریخ ہوئی۔ شیخ ہندی۔ دوسری
موت تریخ شیخ اسلام
شیخ حکماؤ شیخ حکام ۹۷۹ھ
آزاد۔ خدا جانے اس تریخ وچ وی کچھ طنز اے یا بے تکلفی دی اے۔ باوجود اس دے سلسلۂ مشائخ وچ جتھے انہاں دا حال لکھیا اے۔ فرماندے نيں۔ شریعت دے بموجب عبادت دا بجا لیانا۔ درد ناک ریاضتاں تے سخت مشقاں اٹھا کے منازل فقر نوں طے کرنا انہاں دا عمل تے طریقہ دا اصول سی تے ایہ گل اس عہد دے مشائخ وچ کِسے نوں کم حاصل ہاوہی۔ نماز پنجگانہ غسل کر کے جماعت توں پڑھدے سن ۔ تے ایہ وظیفہ سی۔ کہ فوت نئيں ہويا۔ شیخ مان پانی پتی نے پُچھیا۔ ’’طریق شما باستد لال است یا بکشف‘‘۔ جواب دتا۔ ’’در طو مار دل بردل است‘‘ وڈے وڈے مشائخ کباران توں فیض پا کر درجۂ تکمیل نوں پہنچے۔ انہاں وچوں حاجی حسین خادم، بہترین خلفا، صدر نشین تے خانقاہ فتح پور دے صاحب اہتمام تے بااختیار سن ۔
جب شیخ سلیم چشتی دوبارہ ہندوستان وچ آئے۔ تاں ملیا صاحب نے سنیا کر عربیت وچ وڈی دستگاہ اے۔ اک خط بولی عربی وچ لکھ کے بھیجیا۔ اس وچ دو تاریخاں وی انہاں دے آںے دی لکھياں چنانچہ اوہ خط بجنسہ اپنی تریخ وچ نقل کيتا اے۔ مگر کاتباں نے اس وچ ایسی اصلاح دتی اے۔ کہ لکھنا نہ لکھنا برابر ہوئے گیا اے۔ شیخ اعظم بداؤنی شیخ موصوف دے اسيں جد بھائی بندےآں وچ سن ۔ تے داماد وی سن ۔ ملیا صاحب نے ۹۷۶ھ انہاں دے نال جا کے شیخ توں ملات کيتی۔ گلاں ہوئیاں تے بموجب انہاں دے فرمانے دے دو تن حجرۂ خانقاہ وچ رہے۔ فیر ۹۸۷ھ وچ تاں بارہیا ملدے رہندے سن ۔ ملیا صاحب کہندے نيں کہ ميں نے جو انہاں دی کرامات دیکھی اوہ ایہ سی کہ جاڑے دے موسم وچ فتح پور جداں ٹھنڈے مقام وچ خاصے دا کردا تے ململ دی چادر دے سوا کچھ تے لباس نہ ہُندا سی۔ جلسہ دے دناں وچ دو دفعہ غسل ہُندا سی۔ وصال دے روزے سن ۔ غذا ادھا تربوز بلکہ اس توں وی کم۔
جہانگیر جو کچھ اپنی توزک وچ انہاں دی کرامات دے باب وچ لکھدے نيں۔ وچ اس دا ترجمہ کردا ہون۔ اک دن کسی تقریب توں میرے والد نے پُچھیا۔ کہ آپ دتی کیہ عمر ہوئے گی۔ تے آپ کدوں ملک بقا نوں انتقال فرماواں گے۔ فرمایا۔ عالم الغیب خدا اے۔ بہت پُچھیا تاں مجھ نیازمند کیطرف اشارہ کے دے فرمایا۔ کہ جدوں شہزادہ اِنّا وڈا ہوئے گا۔ کہ کسی دے یاد کروانے توں کچھ سیکھ لے۔ تے آپ کہے۔ جاندا کہ ساڈا وصال نزدیک اے۔ والد بزرگوار نے ایہ سن کر تاکید کر دتی۔ کہ جو لوک خدمت وچ نيں۔ نظم نثر کچھ سکھاواں نئيں۔ اس طرح دو برس ست مہینے گزرے۔ محلہ وچ اک عورت رہندی سی۔ اوہ نظر گزر دے لئی روز مینوں اسپند کر جاندی سی۔ اسنوں کچھ صدقہ خیرات مل جاندی سی۔ اک دن اس نے مینوں اکیلا پایا۔ تے اس مقدمہ دی اسنوں خبر نہ سی۔ مینوں ایہ شعر یاد کروا دتا۔
الہی غنچۂ امید بکشا
گلے از روضۂ جاوید بنما
مینوں پہلے پہل ایہ کلام موزاں اک عجیب چیز معلوم ہويا۔ شیخ دے پاس گیا۔ تاں انہاں نوں وی سنایا۔ اوہ مارے خوشی دے اچھل پئے۔ والد بزرگوار دے پاس گئے۔ تے ایہ واقعہ بیان کيتا۔ اتفاق ایہ کہ ايسے رات انہاں نوں بخار ہويا۔ دوسرے دن آدمی بھیج کر تان سین کلانوت نوں بلوا بھیجیا۔ کہ بینظیر گویا سی۔ اس نے جا کے گانا شروع کيتا۔ فیر والد محروم نوں بلوایا۔ اوہ تشریف لائے۔ فرمایا کہ وعدہ وصال پہنچ گیا۔ تسيں توں رخصت ہُندے نيں۔ اپنے سر توں دستار اتار کر میرے سر اُتے رکھ دتی۔ تے کہیا کہ سلطان سلیم نوں اساں اپنا جانشین کيتا۔ تے اسنوں خدا نے حافظ تے ناصر نوں سونپیا۔ ومبدم ضعف بڑھدا جاندا سی۔ تے مرنے دے آثار ہُندے جاندے سن ۔ ایتھے تک کہ محبوب حقیقی دا وصال ہويا۔ اکبر دے دل وچ انہاں دے ادب تے اعتقاد اُتے کدی ضعف نے اثر نئيں کيتا۔ جدوں فاتحہ نوں جاندا سی۔ تاں روپے اشرفیاں اس طرح نچھاور ہُندے سن ۔ گویا آسمان توں فرشتے برسا رہے نيں۔
ملا صاحب وڈے درد دے نال فرماندے نيں شیخ بدر الدین انہاں دے وڈے بیٹے مکمہ معظمہ چلے گئے سن ۔ اوتھے عبادتاں تے سخت ریاضتاں کردے سن ۔ ست دن کاطی دا روزہ رکھیا سی۔ گرم موسم،
روزہ طی دا طریقہ ایہ اے کہ دن بھر روزہ رکھیا۔ شام نوں فقط دو تن قطرے پانی توں افطار کيتا۔ تے ايسے وقت توں فیر روزہ رات بھر دن بھر فاقہ۔ شام نوں فیر اوہی دو تن قطرہ پانی تے فیر روزہ۔ دو تن قطرہ آب دا اندازہ استاداں نے ایہ رکھیا اے کہ ہتھ دے پنجہ نوں خوب سختی توں کھول کر ہتھیلی زمین اُتے وصل کرو۔ انگوٹھے دی جڑ اُتے جو گڑھا سا پے جاندا اے۔ اس اُتے پانی دے قطرے ڈالو۔ جس قدر ٹھہر جائے۔ اوہ مقدار افطار دے لئی کافی اے۔ اوہ دو تن ہی قطرے ہُندے نيں۔
مکہ دی گرم ہويا۔ تے اوہ ننگے پیر طواف کعبہ کر رہے سن ۔ پیر وچ آبلے پے گئے۔ تپ محرقہ ہوئے گئی۔ آخر ۹۹۰ھ وچ ساقی لطفِ ازلی دے ہتھ توں شہادت قتل فی سبیل اﷲ دا شربت پیا۔ جس دن ایہ خبر پہنچی سی۔ بادشاہ آگرہ توں الہ آباد نوں کشتی سوار جاندے سن ۔ حاجی حسین خادم خانقاہ نوں کہلا بھیجیا۔ شیخ دے گھر وچ کہرام مچ گیا۔ تے جو سلسلہ ہدایت تے ارشاد دا باقی رہ گیا سی۔ اوہ وی تمام ہوئے گیا۔ آزاد، سبحان اﷲ ایہ کِداں شہید ہوئے۔
فیر ۹۹۹ھ وچ فرماندے نيں۔ شیخ ابراہیم چشتی اجل طبعی توں مر گئے۔ تے جہان جتھے زرو مال نوں وداع کر کے خدا نوں حساب دتا۔ پچیس کروڑ تاں نقد روپیہ سی۔ ہاتھی گھوڑے تے اجناس اس حساب اُتے پھیلا لو۔ سب بادشاہی خزانہ وچ داخل ہويا۔ تے جس دا راز نہ کھلا۔ اوہ نصیب عدا ایہ کون؟ انہاں دی اولاد تے وکیل۔ خست دی حالت وچ گرفتار سی۔ شیخ لیئم تے ذمیم الاوصاف تریخ ہوئی۔
اولاد۔ وڈے صاحبزادے شیخ ابراہیم سن ۔ جنہاں دا حال سن چکے (۲) شیخ ابو الفضل اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔ شیخ احمد منجھلے بیٹے شیخ سلیم فتح پوری دے نيں۔ دنیا داراں وچ بہت ساریاں عمدہ خصلتاں انہاں دے چہرے اُتے ابٹنہ ملدیاں سن۔ لوکاں دی شکایت توں بولی آلودہ نہ کردے سن ۔ خلاف طبع گل اُتے غم توں مغلوب نہ ہُندے سن ۔ متانت تے وقار توں مصاحبت رکھدے سن ۔ دستگیری عقیدت تے خوبی عبادت توں جرگہ امرا وچ داخل ہوئے۔ انہاں دی بی بی دا سلیم (جہانگیر) نے دُدھ پیتا سی۔ مالوہ دی مہم وچ بے پرہیزی کيتی۔ سمجھایا تاں نہ منیا۔ آخر دارالخلافہ وچ آ کے فالج دی نوبت پہنچی۔ ۹۸۵ھ وچ کہ بادشاہ اجمیر جاندے سن ۔ اسنوں حضور وچ لائے۔ سجدہ عجز کر کے آخری رخصت حاصل کيتی گھر وچ جا کے آخری سانس نے منزل گاہ نیستی دا رستہ دکھایا۔
جہانگیر نے جس عفیفہ دا دُدھ پیتا سی۔ اس دی گود وچ لڑکا سی۔ تے ناں اس دا شیخ جیون سی۔ اوہی صاحب زادہ وڈا ہوئے کے نواب قطب الدین خاں تے جہانگیر دے نوں کلتاش خاں ہوئے گئے۔ انہاں نوں جہانگیر نے بھیجیا سی۔ کہ شیر افگن خاں دے پاس جاؤ۔ تے جس طرح ہوئے نورجہاں نوں لے آؤ۔ نہ ہوئے سکے تاں شیر افگن نوں شکار کر لو۔ تقدیر الٰہی توں دونے اک ہی میدان وچ کھیت رہے۔ ذیقعد ۱۰۱۴ھ وچ مر گئے۔ جہانگیر نے انہاں دے جنازہ نوں چند قدم کندھا دتا۔ تے دل نوں رنج ہويا۔ کئی دن تک کھانا کھانے نوں دل نہ چاہیا۔ تے کپڑے نہ بدلے۔ آخر صبر کيتا۔
سلسلہ صفویہ تے خاندان تیموری دا تعلق
[سودھو]شاہ صفی اک سید صحیح النسب، عابد، زاہد، پرہیزگار، اردبیل علاقہ آذربائیجان وچ سن ۔ غزلت دا گوشہ انہاں دی صبر تے قناعت توں روشن سی۔ تے اوصاف تے برکات نے اعتقاد دی گرمی خاص تے عام دے دلاں وچ اس طرح دوڑائی سی۔ جداں رگاں وچ خون، نیت دی برکت سی۔ کہ جو ظاہر وچ انہاں دا جانشین ہويا۔ اوہ معنی وچ دلنشین ہويا۔ حکام تے شاہان وقت انہاں نوں اپنی بیٹیاں نذر دیندے سن ۔ تے سعادت سمجھدے سن ۔
شاہ صفی دے بعد انہاں دے فرزند شیخ صدر الدین عبادت دے سجادہ نشین ہوئے کے بندگان خدا نوں فیض پہنچاندے سن ۔ جدوں امیر تیمور روم نوں فتح کر کے پھرا۔ تاں لشکر دا اردبیل وچ مقام ہويا۔ انہاں دے خاندان دے اوصاف پہلے وی سندا سی۔ تے سادات تے فقرا دے نال صدق دل توں اعتقاد رکھدا سی۔ خدمت وچ حاضر ہويا۔ تے دعا چاہی۔ نال ہی ایہ وی کہیا۔ کہ مینوں کچھ خدمت فرمائیے۔ تے اس امر اُتے بہت اصرار کيتا۔ شیخ نے فرمایا۔ کہ تواڈے لشکر وچ ہزاراں بے گناہ بندے خدا دے بندی وچ گرفتار نيں۔ جنہاں جاناں نوں خدا نے آزاد پیدا کيتا۔ انہاں نوں غلامی دے بند وچ دیکھ کے خوف آندا اے۔ کہ خدا دا بندہ آدمی دا بندہ کِداں ہوئے سکدا اے۔ انہاں نوں آزاد کر دو۔ امیر صاحب قرآن نے ’’بچشم‘‘ کہہ کے قبول کيتا۔ ہزار در ہزار آدمی، امیر، غریب، شریف، عامی تے قبیلے ترکاں دے سن ۔ اسجلو، تکلو، رُستاق، رُملو، ذوالقدر، افشار، قاجار، دغلو وغیرہ سب رہیا ہوئے گئے۔ ایہ شیخ دے بندۂ احسان ہوئے۔ تے عقیدت نے دلاں وچ جگہ پھڑي۔
شیخ موصوف دے بعد شیخ جنید مسند ہدایت اُتے بیٹھے انہاں دے گرد اہل ارادت دی انبوہ دیکھ کے بادشاہ وقت نوں خطر ہويا۔ تے اپنی قلمرو توں کڈ دتا۔ اوہ حلب وچ چلے گئے۔ ازن حسن اوتھے دا فرمانروا مقرر ہويا۔ تے اپنی بہن نوں انہاں دے حرم وچ داخل کر دتا۔ اس توں سلطان حیدر پیدا ہوئے۔
جب معرفت دا سلسلہ سلطنت وچ مسلسل ہويا۔ تاں خیالات دے رنگ بدلنے شروع ہوئے انہاں نے اہل ارادت نوں سرخ بانات دی ٹوپیاں توں سربلند کيتا۔ اس وچ بارہ اماماں دے شمار توں بارہ کنگرے قرار دئے۔ تے ایہی لوک لقب قزلباش توں نامور ہوئے۔ قزل، سرخ، باش میر۔
بزرگانِ صفویہ دے نال اہل عقیدت دا ہجوم دیکھ کے ہمیشہ سلاطین عہد نوں ڈر رہندا سی۔ اس لئی ایہ مقدس لوک تکلیفاں اٹھاندے سن ۔ مارے جاندے سن ۔ ایتھے تک کہ کئی پشت دے بعد شاہ اسمعیل صفوی نوں باپ دا انتقام لینا واجب ہويا۔ اوہی ترکان خونریز دے قبیلے کہ دادا دے بندہ احسان سن ۔ اس دی فوج خدائی ہوئے گئی۔ اوہ ننھیال دی طرف توں شمشیر سلطنت ہتھ وچ لے کے سمندِ دولت اُتے سوار ہويا۔ تے ذاتی ہمت تے قدرتی اقبال نے تاج کيتانی سر اُتے رکھ دے تختِ اُتے بٹھا دتا۔ قزلباش ہمیشہ انہاں دے تے انہاں دی اولاد دے فدائی رہے۔ تے اوہ اطاعت دی کہ کسی امت نے اپنے پیغمبر دی ایسی اطاعت نہ دی ہوئے گی۔
ایہی زمانہ سی کہ ادھر صفویہ دی تلار ایران وچ تے ادھر شیبانی خآں دا اقبال توران وچ اپنی اپنی سلطنت دی بنیاد ڈال رہے سن ۔ اذبک دی قومی دلاوری ایسی زور اُتے چڑھی سی کہ آل تیمور دی چھ پشت دی جڑ اکھاڑ کر سُٹ دی۔
بابر نے جدوں کسی طرح گھر وچ گزارہ نہ دیکھیا۔ پشتاں دے نمک خواراں نے بیوفائی کيتی۔ رشتہ دار جان دے لاگو ہوئے گئے۔ تاں مایوس ہويا۔ تے جس خاک توں چھ پشت دی بیلاں اگ کر منڈھے چڑھے سن۔ اسنوں خدا حافظ کہہ کے رخصت ہويا۔ اوہ بدخشاں وچ آیا۔ خسرو شاہ اک نمکحرام اوتھے دا حاکم سی۔ پہلے اس توں معاملہ پيا سی۔ تاں بے حیائی دی سیاہی منہ اُتے مل لی سی۔ ہن دی دفعہ انسانیت خرچ کيتی۔ تے بن بلائے مہمان نوں آرام دا سامان دتا۔ اس کمبخت دی رعایا اس توں ناراض سی۔ بابر نے اندر ہی اندر سب نوں پرچا لیا۔ تے چاہیا کہ خسرو نوں ضیافت وچ بلیا کے قید کر لے۔ اس فساد دی بو اسنوں وی پہنچ گئی۔ ضیافت دی نوبت وی نہ آئی۔ چپ چپاندے ہی نکل کے بھج گیا۔
جب ایہ لشکر، دولت خانہ، خزانہ تے بنا بنایا گھر ہتھ آیا۔ تاں بابر دے حواس دورست ہوئے چند روز بعد کابل وچ آئے۔ ایتھے اک شخص الغ مرزا دا داماد بن دے حکومت کر رہیا سی۔ اوہ پہلے قلعہ بند ہوئے کے سامنے ہويا۔ فیر کچھ سمجھیا تے آخرکار ملک حوالے کے دے بھج گیا۔ برساں دی مصیبتاں تے مدتاں دی آفتاں اٹھا کے ذرا نصیبہ نے کروٹ لئی۔ جدوں بدخشاں تے کابل جداں علاقے مفت ہتھ آئے۔ تاں بابر نے پروبال درست کيتے۔ تے ملک افغانستان دا بندوبست کرنے لگے۔
اب انہاں دے وطن دی حققیت سنو۔ کہ جدوں ایہ اوتھے توں ادھر آئے۔ تاں شیبانی خاں اس طرح پھیلیا۔ جداں بن وچ اگ لگی۔ چند روز وچ سمرقند تے بخارا توں آلِ تیمور دا ناں تے نشان مٹا دتا۔ تے ایسا ودھیا کہ جیہاں اتر کر قندھار نوں شربت دی طرح پی گیا۔ بلکہ ہرات لے کے ایران اُتے ہتھ ماریا۔ اس دے ادھر آنے دے دو سبب سن ۔ اک تاں جاندا سی کہ چھ پشت دا حقدار ایتھے پہلو وچ بیٹھیا اے۔ جدوں بابر موقع پائے گا۔ بدخشاں توں اتر کر چھاتی اُتے چڑھ آئے گا۔ دوسرے ایران وچ صفوی سلطنت دی بنیاد قائم ہونے لگی سی۔ اسنوں گوانا تے اپنے ملک دا پھیلیانا ایداں دے شخص دے لئی بہت آسان سی۔ جس دے نال لکھاں اذبک قومی تے مذہبی جوش وچ بھرے، شمشیر بکف حاضر ہون۔
سلاطین صفویہ شعیہ سن ۔ تے اہل توران سنت جماعت۔ تے حق تاں ایہ اے۔ کہ ایرج تے تورج دے خون خدا جانے آب جیحاں وچ کس بلا دا زہر گھول گئے۔ کہ ایران تے توران دی خاک اک دوسرے دے لہو دی پیاسی ہوئے گئی۔ تے ہن تک چلی آندی اے۔
غرض شیبانی خاں نے جیہاں اتر کر اول چغتائی شہزادےآں نوں خانہ برباد کيتا۔ اس دا دل ودھیا ہويا سی۔ قدم ودھیا کر قزلباشاں اُتے ہتھ مارنے لگا۔ اُس وقت ایران وچ شاہ اسمعیل صفوی دی تلوار چمک رہی سی۔ اصفہان دے جوہر توں اذبک دی ست درازی نہ دیکھی گئی۔ شاہِ جواں بخت نے تحمل تے وقار توں کم لیا۔ تے باوجود جوش جوانی تے حریف دی پیش قدمی دے نامہ لکھیا۔ جس دے مطالب صلاحیت تے شائستگی دے سانچے وچ ڈھلے ہوئے سن ۔ اس نے اپنے مراسلے نوں آرام تے عافیت دے فائدے توں نقش تے نگار کر کے کمال متانت توں ایہ دکھایا سی۔ کہ لڑائی وچ کیہ کيتا خرابیاں نيں۔ تے ملاپ وچ کس قدر فائدے تے آرام نيں۔ خاتمہ کلام اس امر اُتے سی۔ کہ ترکستان تواڈا قومی ملک اے۔ اوہ توانوں مبارک رہے۔ لیکن عراق دے دامن وچ پیر پھیلیانا مناسب نئيں۔ اس وچ ایہ شعر وی لکھیا سی۔
نہالِ دوستی بنشاں کہ کامِ دل ببار آرد
درختِ دشمنی برکن کہ رنجِ بیشمار آرد
شیبانی خاں دی فتوحات متواتر تے بلند نظری نے اس خط دی روشنائی نوں خطِ غبار دکھایا۔ تے باجود کہن سالی تے تجربہ کاری دے جواب وچ وڈے غرور توں لکھیا۔ کہ اسيں چنگیزی نسل نيں۔ تے موروثی سلطنت دے مالک نيں۔ ملک گیری ساڈا حق اے۔ سلطنت دا دعویٰ تے پادشاہاں توں معاوضہ اسنوں زیبا اے۔ جس دے باپ دادا نے پادشاہی دی ہوئے۔ توانوں ساڈے مقابلہ وچ دعویٰ جہانداری نئيں پہنچکيا۔ تے ترکماناں توں رشتہ کر کے سلطنت دا دعوے بے معنی اے۔ تے ایہ حق توانوں اس وقت پہنچکيا۔ کہ مجھ جداں بادشاہ وارث ہفت اقلیم موجود نہ ہُندا۔ ساڈے سامنے توانوں انہاں گلاں توں کيتا تعلق؟ ع
گدائے گوشہ نشینی تاں حافظا مخروش
اس تحریر اُتے وی قناعت نہ کيتی۔ تجائف تے نفائس دے مقابل وچ اک فقیراں دا چملا تے اک عصا بھیجیا۔ کہ ایہ اے میراث تواڈے باپ دادا کيتی۔ اسنوں لو تے منگدے کھاندے پھرو۔ تے لکھیا۔
نصیحت گوش کن جانا کہ از جاں دوست تردارند
جوانانِ سعادت مند پندپیر دانا را
خاتمہ وچ ایہ وی لکھیا۔ کہ اساں حج بیت اﷲ دا ارادہ مصمم کيتا اے۔ عنقریب عراق تے آذربائیجان دے رستے روانہ ہون گے۔ مطلع کرو۔ کہ کس مقام اُتے ملاقات ہوئے گی۔
شاہ اسمعیل نے اس دا جواب طولانی لکھیا۔ تے بہت جوش تے خروش توں لکھیا۔ مگر جو فقرہ فقیری دی طنز کردا سی۔ اس دے جواب وچ ایہ مضمون سی۔ کہ اسيں آلِ رسولؐ نيں۔ فقر دی نعمت تے دنیا دی سلطنت، دونے ساڈا حق نيں۔ تے ساڈے اجداد کرام دا ورثہ نيں۔ توانوں ساڈے نال ہمسری شایاں نئيں۔ تے سلطنت جے میراث ہوئی تاں پیشدادیاں توں کيتانیاں نوں تے اُنہاں توں درجہ بدرجہ چنگیزیاں نوں تے فیر تسيں تک کِداں پہنچکی؟ تے ایہ جو تسيں نے لکھیا اے کہ
عروسِ ملک کسے درکنار گیر تے چُست
کہ بوسہ برومِ شمشیر آبدار زند
درست اے۔ مگر۔ ع
جانا سخن از زبانِ مامے گوئی
تلوار علی اسد اﷲ الغالب دی اے۔ اوہ سانوں اپنے دادا توں میراث پہنچی اے۔ ایہ ساڈا حق اے۔ جے مرد ہوئے۔ تے جنگ کيتی ہمت اے۔ تاں میدان جنگ وچ آؤ۔ کہ باقی گلاں ذوالفقار حیدر کرار دی بولی توں ادا ہاں گی۔ ع
یہ بینیم از ما بلندی کراست
اور نئيں آندے تاں ایہ چرخہ تے تکلا تے روئی پہنچکی اے۔ اسنوں سامنے رکھ دے بڑھیاں وچ بیٹھو۔ کہ ايسے قابل ہوئے تے یاد رہے۔
بس تجربہ کردیم دراں دیر مکافات
باآلِ نبی ہر کہ در افتاد بر افتاد
دل عقیدت منزل نوں زیارت مشہد مقدس دی تمنا اے۔ اساں وی عزم بالجزم دے نال نیت دی اے۔ مناسب اے کہ لشکر نصرت تے اقبال دے استقبال نوں جلد روانہ ہوئے۔ کہ دوست نوازی تے دشمن گزاری دے آئین تے قوانین توں توانوں آگاہ کرن۔
قاصد ادھر روانہ کيتا۔ تے نال ہی قزلباش خونریز دے دستے لے کے گھوڑےآں دی باگاں اٹھاواں ادھر شیبانی خاں وی لشکر لے کے چلا۔ فرشتہ وغیرہ اذبک دی تعداد اک لکھ لکھدے نيں۔ مگر مرزا حیدر تے غلات صاحب رشیدی نے پچیس ہزار فوج لکھی اے۔ غرض مرد اُتے دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا۔ اتفاق تقدیر کہ پہلے ہی حملہ وچ شیبانی خاں دی فوج دے پیر اکھڑ گئے۔ ہن شاہ کدوں رک سکدا سی۔ قزلباش بزن بزن کردے پِچھے دوڑے۔ ہزاراں ترک سن ۔ کہ کھیت دی طرح کٹتے تے گردے چلے جاندے سن ۔ شیبانی خان پانسو ہمراہیاں دے نال جنہاں وچ اکثر شہزادے تے خاندان زادے سن ۔ اک احاطہ دی پناہ وچ بیٹھ گئے۔ (ادھر دے دشتاں وچ اکثر گلہ بان اپنے آرام تے گلہ دی حفاظت دے لئی بنا رکھدے نيں) جدوں لشکر قزلباش نے گھیر کر زور دتا۔ تاں اوہ وی تلواراں کھچ کر نکل پئے۔ مگر فیر ناکامی دے نال ہٹے۔ بہت مارے گئے۔ اس وچ شیبانی خاں نے وی سرداری دا بجھ سرے توں اتارا۔ باقی ہزاراں آدمی مع زن تے فرزند قید ہوئے۔ تے انہاں وچ خانزاد بیگم بابر دی بہن وی سی۔
بیگم دا ماجرا وی سننے دے قابل اے۔ جدوں بابر شیبانی خاں دے ہتھ توں سمرقند دی دیوار کود کر بھجیا سی۔ تاں اس بدحواسی دے نال بھجیا سی کہ اپنی مستورات نوں وی نال نہ لے سکیا سی۔ اس وچ ایہ بدنصیب بیگم وی رہ گئی سی۔ پہلے اس دی خالہ شیبانی خاں دے نکاح وچ سی۔ اس وقت خالہ نوں طلاق دے کے انال نکاح وچ لیایا سی۔ فیر اسنوں وی طلاق دے کے سید ہادی ناں اک سید دے حوالے کے دتا سی۔ تے ایہ پاک دامن بی بی غریبی دی حالت وچ گزارہ کے رہی سی۔ شاہ نوں جدوں معلوم ہويا۔ تاں بیگم نوں عزت دے نال قیدیاں وچوں کڈیا۔ تے بی بیاں دی معرفت عزا پرسی دی رسماں ادا کيتياں۔
بابر اس وقت افغانستان وچ آ گئے سن ۔ تے ملک دی تدبیر دے بادشاہ سن ۔ فتح دی خبر سن کر مبارک باد دا نامہ تیار کيتا۔ تے شاہ نوں ادھر آنے دا رستہ دکھایا۔ اِنّے وچ شاہ دا ایلچی مع مراسلہ دے پہنچیا۔ اس وچ لکھیا سی کہ اسيں دونے بھائیاں نوں خدا فتح مبارک کرے۔ خصوصاً تسيں نوں کہ امیر صاحب قرآن دی یادگار ہوئے۔ ایلچی دے نال گراں بہا تحفے سن ۔ تے بیگم نوں وی عزت تے احترام دے نال بھیجیا سی۔ کہ دس برس ہوئے گئے سن ۔ خانہ برباد بھائی توں جدا سی۔ بابر خود لکھدا اے کہ وچ قندز وچ سی۔ حرم سرا وچ بہن نال ملن نوں گیا۔ محمدی نوں کلتاش میرے نال سی۔ اک زمانہ گزر گیا سی۔ بہن نے مینوں بالکل نہ پہچانا۔ حیران دیکھدیاں سن۔ جتا کر کہیا کچھ خبر نہ ہوئی۔
غرض بابر نے وی شاہ نوں مبارک باد دے نال جواب لکھیا۔ تے خان مرزا کہ اک تیموری شاہزادہ سی۔ ایلچی بنایا۔ تے کمک دے لئی درخواست کيتی۔ صاحب ہمت بابر جس حال وچ سی۔ اذبکاں دے نال دھکا پیل کيتے جاندا سی۔ تے اوہ وی اس دا پِچھا نہ چھوڑدے سن ۔ بابر نے اک موقع اُتے انہاں نوں شکست دتی سی۔ مگر رفیقاں دی بد مددی توں پِچھے ہٹنا پيا سی۔ پہاڑاں دی گھاٹیاں وچ بیٹھیا آسمان نوں دیکھ رہیا سی۔ مدد غیبی دا منتظر سی۔ یکاک خبر پہنچی کہ خان مرزا آندا اے۔ تے نال اس دے تن ایران ی سردار قزلباش دا لشکر جوار لئے کمک نوں آئے نيں۔ شیر دی طرح پہاڑاں توں نکلیا تے میدان دے شہراں نوں تاں آندے ہی اذبکاں توں صاف کر دتا۔
شیبانی خاں دے بعد عبد اﷲ خاں اذبک نے اپنی بہادری تے تدبیر دی رسائی توں سپہ داری دا رتبہ حاصل کيتا سی۔ تے ملک بخارا اُتے قابض ہوئے گیا سی۔ ہن جو بابر نوں سٹھ ہزار فوج دی جمعیت اپنے گرد نظر ائی۔ تاں بادل دی طرح گرجتا گیا۔ اوہ وی برق دی طرح آیا۔ لیکن دھوئيں دی طرح اڑ گیا۔ بوہت سارے اذبک شمشیر قزلباش دا شکار ہوئے۔ جو بھج وی نہ سکے۔ اوہ قید ہوئے۔ الحمد اﷲ کہ تیمور دے پوتے نے فیر سمرقند تے بخارا اُتے قبضہ پایا۔
جے آں ترکِ شیرازی بدست آرد دل ماریا
بخال ہندوش بخشم سمرقند تے بخارا
دادا دے تخت اُتے جلوس کيتا۔ تے منبراں تے مسجدےآں اُتے ناں دا خطبہ پڑھیا گیا۔ نوبت خانہ توں دمامۂ دولت دی آواز بلند ہوئی۔ بابر نے درباراں نوں حشمتہائے شاہانہ توں رونق دی۔ تے امرائے قزلباش نوں اعلیٰ لشکریاں دے نال خلعت تے انعام دے کے رخصت کيتا۔ ایہ معرکہ ۹۱۷ھ وچ ہويا۔
بابر جداں ہمت دے رستم سن ۔ اوداں ہی ذوق تے شوق دے دیوانے سن ۔ اٹھ مہینے تک جس وچ چھ مہینے جاڑے دے سن ۔ بہاراں اڑاندے رہے۔ دفعتاً خبر آئی۔ کہ خاندانِ تیموری دا قدیمی دشمن تیمور سلطان اذبکاں دا ٹڈی دل لئے چلا آندا اے۔ کہ وچ شیبانی خاں دا جانشین ہاں خون دا عوض لاں گا۔ بابر گرم بچھوناں توں اٹھیا کر سوار ہواے۔ تے فیر شاہ نوں نامہ لکھیا۔ اتفاق تقدیر کہ بخارا دے نیڑے انہاں نے فیر شکست کھادی تے بھج کر حصار شادمان وچ آنا پيا۔
شاہ دی طرف توں نجم خاں اصفہانی فیر سٹھ ہزار فوج قزلباش لے کے مدد نوں پہنچیا۔ بابر اسنوں لے کے چلے۔ قلعہ افراس اُتے عبد اﷲ خاں اذبک توں مقابلہ ہوئے گیا۔ پندرہ ہزار توں زیادہ اذبک دی جمعیت سی۔ خود عبد اﷲ خاں سپہ سالار سی۔ طرفین دے دلاوراں نے وڈا ساکھا کيتا۔ مگر اذبک شمشیر قزلباش دی خوراک ہوئے۔ تے کم بچے جو بھج گئے۔ باقی قید ہوئے۔ قلعہ فتح ہويا۔ انجم ثانی کہ اپنے تیئں رستم ثانی گندا سی۔ اگے چلا تے کہیا۔ کہ جدوں تک اذبک دی قوم دا توران توں استیصال نہ کر لاں گا۔ ایران نوں نہ پھراں گا۔ غجدیوان اک منزل بخارا توں اگے اے۔ اس دا محاصرہ کيتے پيا سی۔ تے قزلباش دے سردار جابجا پھیلے ہوئے سن ۔ کچھ تاں دونے قوماں دی قومی برخلافی، کچھ جاہل قزلباشاں دی خود نمائی تے ؟؟؟؟؟؟ گوئی۔ غرض ایہ تسلط انہاں دا تمام ترکستان نوں ناگوار گزریا۔ خوانین تے امرا شرفا تے غربا اتفاق کر کے جمع ہوئے۔ تے خاص تے عام نوں بغاوت اُتے آمادہ کيتا۔ کہ بابر رافضیاں دی مدد لیایا اے۔ تے آپ وی رافضی ہوئے گیا اے۔ اس تدبیر نے وڈا اثر کيتا۔ بڈھے تے جوان شہری تے دہقان۔ سب تلواراں پھڑ کر اٹھیا کھڑے ہوئے۔ تے چاراں طرف توں امنڈ کر آئے۔ نجم ثانی تے ایران ی حیران رہ گئے۔ اس بادل نوں برقِ شمشیر توں نہ ہٹا سکے۔ لیکن اپنے ملک تے قوم دی عزت اس گل توں رکھی کہ نہ بھجے۔ تے سوا چند آدمیاں دے اک ایران ی میدان وچ زندہ نہ رہیا۔ ایہ حملہ رات نوں بے خبری دے عالم وچ ہويا سی۔ بابر دی ایہ نوبت ہوئی کہ کفش پہننے دی مہلت وی نہ پائی۔ ننگے پیر خیمہ توں نکل کے بھجیا۔ ۹۱۸ھ۔
مرزا حیدر وغلات نے تریخ رشیدی وچ لکھیا اے کہ شاہ دے متواتر احساناں نے بابر دے دل وچ بہت وڈا اثر کيتا سی۔ اظہار محبت دے لئی خود وی انہاں دا لباس پہندا سی۔ قزلباش دی سرخ تاجدار ٹوپی اپنی فوج دی وردی وچ داخل کر دتی سی۔ مرزا حیدر موصوف نے اس مقام اُتے اہل ایران تے اہل تشیع دے با وچ بوہت سارے فقرے تے فحش تشبایتھے ایسی لکھایاں نيں کہ وچ کِسے دے حق وچ وی نئيں کہہ سکدا۔ اس وچ کچھ شک نئيں۔ کہ بابر دی افراط ممتونی تے ایران یاں دی زباں درازی نے کم خراب کر دتا۔ ايسے توں مریضیاں نوں سند ہتھ آئی۔ کہ رفض دی تہمت لگائی۔ تے اس وچ کامیاب نہ ہوئے۔ اس اخیر شکست نے بابر دا دل توڑ دتا۔ تے ایسا بیزار ہويا کہ فیر وطن دا رخ نہ کيتا۔ پہلے بدخشان لیا۔ فیر افغانستان ماریا۔ آب تے دانہ اوتھے توں ہندوستان وچ لیایا۔ تے ایسی مضبوطی توں جمایا کہ ۱۸۵۷ھ دے عذر نے آ کے خاندان دا ناں صفحہ ہستی توں مرٹایا اے۔
ہمایوں نے جدوں شیر شاہ دے زور تے بھائیاں دی بے مروندی توں کدرے گزارہ نہ دیکھیا تاں ایران دا رخ کيتا۔ جس وقت توں خاک ایران اُتے قدم رکھیا۔ شاہ طہما سپ نے بساط مہمان نوازی نوں ایداں دے اوجِ رفعت اُتے بچھایا۔ کہ کسی بادشاہ دا ہتھ اوتھے تک نہ پہنچیا ہوئے گا۔ مصاحبان باوفا تے امرائے خاص نوں دربار توں بھیجیا۔ تے راہ وچ جو بیٹے تے امرائے عظیم الشان شہراں وچ حکومت آندے سن ۔ انہاں نوں حکم آیا کہ ایداں دے تے ایداں دے احترام تے اعزاز دے سامان تے اس مقدر فوج لے کے اس طرح دے توزک تے آداب توں استقبال کرن۔ چنانچہ چھوٹے چھوٹے نوکراں دی امیراں توں ودھ کے تے امیراں دی بادشاہاں دے برابر عظمت تے خاطر داری ہوئی۔ تے جو تعظیم تے تکریم خود بادشاہ دی ہوئی۔ اس توں ورق در ورق تاریخاں رنگین نيں۔ جس منزل وچ شاہ بے سپاہ پہنچکيا سی۔ اوتھے دا حاکم زرق برق سپاہ لے کے سرحد اُتے استقبال نوں آندا سی۔ نذر دے کے لگام نوں بوسہ دیندا سی۔ رکاب اُتے سر رکھدا سی۔ تے ہتھ بنھ کر نال ہوئے لیندا سی۔ پیدل چلدا سی جدوں بادشاہ اشارہ کردا سی تاں سوار ہُندا سی تے لشکر سمیت پِچھے پِچھے چلدا سی۔ جو محل اترنے دے لئی تجویز ہُندا سی۔ اس دی آرائش تے زیبائش وچ نہایت تکلف ہُندا سی۔ کوساں تک مخمل تے زربفت دا فرش پا انداز ہُندا سی۔ جشن جمشیدی دے شکوہ توں دربار ہُندا سی۔ شاہ ایران دے تمام امرا تے ملازم نذراں دیندے سن ۔ سواری دے وقت زر تے گوہر نثار ہُندے سن ۔ لباس اسلحہ تے دسترخوان دے تکلفات دا بیان بے تکلف نئيں ہوئے سکدا۔
تمام قلمرو ایران وچ شاہ دا حکم پہنچ گیا سی۔ کہ کسی دی بولی اُتے شکست دا لفظ نہ آنے پائے۔ کہ مہمان عزیز دا دل آرزدہ ہوئے۔ ہرات وچ شاہ ایران دا بیٹا فرماں روا سی۔ اس نے وڈی دھوم دھام توں دعوت کيتی۔ باغ وچ جشن سلطانی کيتی۔ موسیقی دے ماہر جادوگری کر رہے سن ۔ اک صاح کمال نے غزل گانی شروع کيتی۔
مبارک منزلے کاں خانہ راما اے چناں باشد
ہمایوں کشورے کاں عرصہ راشا اے چناں باشد
شاہ طہما سپ ابن شاہ اسمعیل ابن سلطان حیدر ابن سلطان جنید۔ ابن سلطان۔ شیخ صدر الدین ابن ابراہیم ابن شیخ علی خواجہ ابن شیخ صدر الدین۔ ابن شیخ صفی الدین ابو اسحاق جو کہ شاہ صفی مشہور نيں۔
ساری مجلس اچھل پئی۔ مگر جدوں اس نے دوسرا شعر گایا۔
زرنج تے راحت گیندی مشو غمگین مرنجاں دل
کہ آئین جتھے گاہے چناں گاہے چناں باشد
اس اُتے ہمایوں دے آنسو نکل پئے۔ تے سب دم بخود رہ گئے۔
اہل نظر نے ایہ وی لکھیا اے کہ خاکِ ایران ورگی گل انگیز اے۔ ویسی ہی دانش خیز تے نکتہ ریز اے۔ چنانچہ شاہ نے اک ہتھ توں مدارج مہماں نوازی نوں اعلیٰ درجہ رفعت اُتے پہنچایا۔ دوسرے ہتھ توں حفاظت ملک دے آئین وچ انتہائی دور اندیشی نوں کم فرمایا۔ اوہ ہشیار ہوئے کيتا کہ پنجويں پشت وچ تیمور دا پوتا اے۔ مبادا اس ملک وچ آ کے بغاوت برپا کرے۔ اس واسطے اوہ کرنا چاہیے۔ کہ جس دی نیک نامی توں تاریخاں دے صفحے سنہری ہوئے جاواں۔ تے سلطنت خطر توں محفوظ رہے۔ ظاہر وچ جابجا استقبال ہُندے سن ۔ تے حقیقت وچ دیکھو تاں ہمایوں برابر نظر بند ہُندا چلا آندا سی۔ شاہ بے لشکر تے سالار بے سپاہ نے قزوین توں بیرم خاں نوں مراسلہ لکھ کے دربار شاہ دی طرف روانہ کيتا۔ اس وچ اک قطعہ سلمان سادھی دا وی لکھیا جس دا مطلع اے۔
خسروا عمریست توں عنقائے عالی طبع من
قلۂ قافِ قناعت رانشمین کردہ است
وغیرہ وغیرہ تے مقطع تھا
التجا از لطف شہ وارم کہ بامن آں کند
ہرچہ با سلماں علی دردشت ارژن کردہ است
بیرم خاں دربار وچ پہنچیا۔ تے اپنی حسن رسائی تے جوہر دانائی دے نال جواب باصواب لے کے آیا۔ شاہ نے حسن قدوم تے مضامین اشتیاقیہ دے ذیل وچ ایہ شعر وی لکھیا۔
ساڈے اوجِ سعادت بدام ما افتد
جے ترا گزرے برمقام ما افتد
اس مراسلہ نوں دیکھ کے شاہ بے لشکر خوش ہوئے گیا۔ تے لشکر گاہ شاہ دی طرف روانہ ہويا۔ کیفیت ملاقات دا ادا کرنا دشوار اے۔ جدوں شہزادےآں امیراں نے اوہ طلسمات کيتے۔ تاں اس دربار دے جاہ تے جلال دا کیہ کہنا۔ کہ بادشاہ ہی مہمان ہوئے تے بادشاہ ہی میزبان۔ کہنے دے قابل ایہ نکتہ اے۔ کہ اک دن دونے بادشاہ برابر بیٹھے سن ۔ مگر ہمایوں دا دامن ذرا مسند توں باہر سی۔ ندیم نوں کلتاش نوں تاب نہ آئی۔ اپنے ترکش دا غلام کہ زريں تے زرتار سی۔ کمر توں کٹیا تے خنجر توں چیر کر اپنے بادشاہ دے زیر زانو بچھا دتا۔ شاہ طہماسپ نوں وی ایہ جوشِ وفاداری پسند آیا۔ ہمایوں توں کہیا کہ ایداں دے باوفا جاں نثار تواڈے نال سن ۔ فیر کيتا سبب ہويا۔ کہ ایتھے تک نوبت پہنچی۔ ہمایوں نے کہیا۔ کہ انہاں دی رائے اُتے عمل نہ کيتا۔ بھائی جو قوت بازو سن ۔ اوہ آستین دا سپ نکلے۔ بعض مورخ اس امر نوں بیرم خاں دی طرف منسوب کردے نيں۔
اک ہور جلسہ وچ فیر شاہ نے ہمایوں توں پُچھیا۔ کہ ایسی شکست تے تباہی دا سبب کيتا سی۔ ہمایوں نے فیر اوہی کہیا۔ کہ نفاق برادران، شاہ نے کہیا کہ اس ملک دے لوکاں نے رفاقت نہ کيتی۔ ہمایوں نے کہیا کہ اوہ لوک غیر قوم، غیر مذہب، غیر جنس نيں۔ انہاں توں تے اسيں لوکاں توں اتفاق ممکن نئيں۔ شاہ نے کہیا کہ جدوں بادشاہ غیر قوم دے ملک وچ داخل ہوئے تاں پہلا قدم مصلحت دا ایہ اے کہ انہاں توں اتحاد تے یگانگی پیدا کرے۔ ہن دی دفعہ کریم تے کارساز کرم کرے۔ تاں ضرور اس گل دا لحاظ رکھنا۔ تھوڑی دیر وچ دستر خوان بچھا۔ سام مرزشا طہما سپ دا بھائی کمربستہ کھڑا سی۔ سلابچی تے آفتابہ سامنے لیایا۔ تے ہتھ دھلوائے۔ شاہ نے ہمایوں دی طرف دیکھ کے کہیا کہ بھائیاں نوں اس طرح رکھدے نيں۔ انہاں تقریراں وچ کِسے موقع اُتے بہرام مرزا۔ شاہ طہما سپ دا دوسرا بھائی وی موجود سی۔ اسنوں ہمایوں دی بعض گلاں ناگوار گزريں۔ اس لئی اندر ہی اندر ایسی تدبیراں شروع کيتياں کہ شاہ امداد دے ارادے توں رک گیا۔ بہرام مرزا نے ایہ وی کہیا کہ ایہ ايسے باپ دا بیٹا اے۔ جو کئی ہزار قزلباش نوں کمک دے لئی لے گیا۔ تے اذبکاں توں قتل کروا کے بھج آیا۔ اک انہاں وچوں جِتیا نہ پھرا۔
یہ ايسے فوج دا اشارہ سی کہ شاہ اسمعیل توں بابر نے دوبارہ مدد منگی۔ انہاں نے نجم ثانی دی سپہ سالاری توں لشکر روانہ کيتا۔ تے اوہ سارا لشکر سر لشکر سمیت اوتھے فنا ہويا۔ تے حقیقت وچ بابر نے وی غضب کيتا سی۔ پہلی فتح وچ جدوں ملک اس اُتے بغاوت کر کے اٹھیا کھڑا ہويا سی تاں الزام ایہی لگایا سی کہ بابر رافضیاں دے لشکر نوں چڑھا کر لیایا اے۔ تے خود وی رافضی ہوئے گیا اے۔ جدوں دوسری فوج کشی وچ نجم ثانی مع فوج فنا ہويا۔ تاں بابر نے اپنے مضمون دا رنگ بدلا۔ تے کہیا کہ وچ انہاں لوکاں نوں تواڈی تلوار دا طعمہ کرنے نوں لیایا سی۔ اس مضمون دی زبانی فہمائشاں کيتياں۔ مراسلے تے پیغام بھیجے۔ بلکہ قلعہ قرش دے محاصرہ وچ اک کاغذ دا پرچہ تیر وچ بنھ کر اندر توں پھینکا۔ اس اُتے ایہ شعر لکھ دتا سی۔
صرفِ راہِ اذبکاں کردیم نجم شاہ را
گر گنیاہے کر دۂ بودم پاک کر دم راہ را
ہمایوں نے جدوں ایہ حال سنیا۔ تاں متاسف تے متحیر ہويا۔ شاہ دی اک بہن نہایت دانا سی بلکہ امورات سلطنت وچ اس دی رائے شریک ہُندی سی۔ اس دی طرف رجوع کيتا۔ نیک نیت بیگم نے اپنے بھائی شاہ طہماسپ نوں سمجھایا۔ ہمایوں نے خود وی اشعار لطیف کہہ کہہ کے شاہ نوں شگفتہ کيتا۔ چنانچہ اک رباعی دی دوسری بیت اے۔ کہ فی الحقیقت شاہ بیت اے۔
شاہاں ہمہ سائیہ ہما میخوا ہند
بنگر کہ ہما آمدہ در سائیہ تو
اک موقع اُتے ہمایوں دی رباعی بیگم نے شاہ نوں سنائی تے ايسے نوں سفارش دا ذریعہ کيتا
ہستیم زجاں بند اولاد علی
ہستیم ہمیشہ شاد با یاد علی
چاں سر ولایت از علی ظاہر شد
کر دیم ہمیشہ درد خود ناد علی
شاہ فیر خوش ہوئے گیا۔ تے شکاراں دے جلساں وچ شامل کرنے لگا۔ کئی برس دے بعد رخصت کيتا۔ دس ہزار فوج قزلباش، شاہزادہ مراد طفیل شیر خوار دے نامزد کيتی۔ بداغ خاں افشار نوں شہزادہ دا اتالیق تے سپہ سالار کيتا۔ باوجود اس دے آئین احتیاط نوں بال بھر نہ سرکایا۔ فوج نوں تے رستے بھیجیا۔ تے ہمایوں نوں تے رستے۔ کہہ دتا کہ سرحد اُتے لشکر مذکور تواڈے نال شامل ہوئے گا۔ چنانچہ ہمایوں اردبیل توں شاہ صفی دے مزار اُتے فاتحہ پڑھدا۔ تبریز توں ہُندا۔ مشہد مقدس وچ پہنچیا تے سرحد اُتے فوج نوں تیار پایا۔
(ملا صاحب وی کسی توں نئيں چکدے۔ ہمایوں دے حال وچ فرمائے نيں) اک شبا روضہ مقدس دے صحن وچ اکیلا ٹہلدا پھردا سی۔ سنیا کہ اک زائر دوسرے زائر توں کہندا اے۔ (چپکے سے) باز دعویٰ خدائی مے کنی! ایہ اشارہ سی کہ جدوں ہمایوں بعالم جاہ تے جلال ملک بنگالہ مین سی۔ تاں اک سرا نقاب دا تاج اُتے ہُندا سی۔ باقی چہرہ اُتے ہُندی سی۔ نقاب جس وقت الٹتا سی تاں اران دولت کہندے سن ۔ بجلی شد تے ایسی بہت گلاں ہودیاں سن۔ اک دن تلوار نوں دریا وچ دھویا تے کہیا تلوار کس اُتے باندھاں اے کون؟
اہل تریخ لکھدے نيں کہ شاہ جو ہمایوں توں کشیدہ خآطر ہويا۔ اس وچ اک سبب ایہ وی شامل سی۔ کہ ہمایوں توں مذہب شیعہ اختیار کرنے دی فرمائش کيتی گئی سی۔ تے کہیا گیا سی کہ جتھے جتھے تواڈی عملداری ہوئے۔ اوتھے مذہب مذکور نوں رواج دو۔ ہمایوں نے اس وچ عذر بیان کيتے سن ۔ باوجود اس دے ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے مذہب وچ ایسا چست تے درست نہ سی جداں کہ اک پکے سنت جماعت نوں ہوناچاہیے۔ چنانچہ فرشتہ تے خافی خاں لکھدے نيں۔
لطیفہ۔ جدوں اوہ تے منافق بھائی شیر شاہ دے مارے کڈے لاہور وچ آئے۔ تاں اک دن ہمایوں تے کامران نال ہاتھی اُتے سوار چلے جاندے سن ۔ رستہ وچ دیکھیا۔ کہ اک کتے نے ٹانگ اٹھا کے اک قبر اُتے موندا۔ کامران نے کہیا (شاید طنز توں کہیا ہو) معلوم اے شود کہ ااں قبر رافضی است۔ ہمایوں نے کہیا۔ البتہ سگ سنی باشد۔ ایہ وی عجب نئيں کہ کلام مذکور اک لطیفہ دے طور اُتے بولی توں نکل گیا ہوئے۔ عقیدہ نوں اس توں کچھ تعلق نہ ہوئے۔ مگر اس توں لطیف تر ایہ نکتہ اے۔ (لیکن اس توں وی ہمایوں دا تشیع نئيں ثابت کر سکدے)۔
نکتہ تاریخی۔ جدوں ہمایوں نے ایران توں آ کے افغانستان نوں تسخیر کيتا۔ تاں حالے کابل ہی وچ سی۔ جو ہندوستان وچ اس دی کامیابی تے فتوحات دے چرچے ہونے لگے۔ اسنوں علما تے فضلا نال محبت سی۔ تے اہل شریعت دے نال بہت تعظیم تے اداب دے نال پیش آندا سی۔ تمام علما تے مشائخ آمد آمد دی خبراں سن کر خوش ہوئے گئے۔ نامے گئے۔ پیام پہنچے۔ مخدوم الملک نے موزے تے قمچی تحفہ بھیجے (یہ رمز سی کہ موزے چڑھاؤ تے گھوڑے نوں قمچی کرو) جو زیادہ دور اندیش سن ۔ اوہ خود چلے کہ جِنّی دور ودھ چڑھ کر ملیاں گے۔ اِنّے ہی ایتھے آ کے زیادہ حقدار ہون گے۔
شیخ حمید سنبلی۔ اک عالم۔صاحب تفسیر سن ۔ خود کابل وچ جا کے ملے۔ بادشاہ نوں انہاں توں اعتقاد سی۔ انہاں نے اک دن جوش جذبہ وچ فرمایا۔ بادشاہم! تمام لشکر شماریا رافضی دیدم۔ بادشاہ نے کہیا۔ شیخ چراہم چناں میگوئید؟ وچہ قصہ است؟ شیخ نے فرمایا۔ در ہرجانام لشکریان شمادراں مرتبہ ہمہ یار علی مہر علی کفش علی تے حیدر علی یافتم توں کس رامذیدم کہ بنام یاران ہور باشد۔ ہمایوں اس وقت تصویر کھچ رہیا سی۔ ایسا جھنجھلایا کہ مارے غصہ دے موقلم زمین اُتے پٹخ دتا۔ تے کہیا ناں پدر کلان من عمر شیخ است ہور نمیدانم۔ اِنّا کہہ کے حرم سرا وچ چلا گیا۔ لیکن فیر آ کے ملائمت تے نرمی توں شیخ نوں اپنے حسن عقیدہ اُتے آگاہ کيتا۔
آزاد پہلے جدوں ایہ نقل تریخ بدایونی وچ دیکھی سی۔ تاں وچ حیران ہويا سی کہ ہمایوں جداں متحمل تے خوش اخلاق بادشاہ تے مقابل وچ اک عالم شرع تے مفسر تے خود وی اس توں اعتقاد اس دی اِنّی سی گل اُتے اِنّا جھنجھلیایا۔ اس دا سبب کيتا؟ ایہ تاں اک لطیفہ سی۔ لیکن جدوں دو دفعہ ایران دی مدد توں بابر دا سمرقند تے بخارا اُتے جانا۔ تے اوتھے توں تشیع دی علمت وچ کڈیا جانا کتاباں وچ دیکھیا۔ تے تریخ رشیدی وغیرہ توں اس دی زیادہ تفصیل معلوم ہوئی۔ اس وقت وچ سمجھیا۔ کہ جدوں ایہ لفظ شیخ دی بولی توں نکلیا ہوئے گا۔ تاں ہمایوں نوں باپ دی حالت تے علالت یاد کر کے خدا جانے کیہ کيتا خطرناک اندیشے پیدا ہوئے ہون گے۔ اوہ ڈریا ہوئے گا کہ جے بھائیاں نوں ایہ مضمون سجھ جائے۔ یا کسی توں سن پاواں۔ تے افغاناں نوں بہکاواں تاں وی بنا بنایا کم بگڑ جائے۔ اس صورت وچ جِنّا جھنجھلاندا تے گھبراندا بجا سی۔ تے ایہی سبب سی کہ فیر حرم سرا توں نکل کے شیخ موصوف دی دل جاوہی تے دلداری کيتی۔ تے اپنے عقائد اس دے ذہن نشین کيتے۔ کہ مبادا ایہ خفا ہوئے ہون۔ تے مینوں وی افضی سمجھ کر آرزدہ ہون۔ ایہی گلاں تے کسی دے سامنے انہاں دی بولی توں نکل جاواں۔ تاں خدا دی پناہ۔ اس دی بھڑکائی ہوئی اگ نوں کون بجھا سکے گا۔
اور شیخ موصوف نے وی سچ کہیا سی۔ ہمایوں دے اکثر ہمراہیاں دے ناں ایداں دے ہی سن ۔ بلکہ گدا علی، مسکین علی، زلف علی، پنجۂ علی، درویش علی، محب علی وغیرہ ناں جو جابجا تاریخاں وچ آندے نيں۔ اوہ انہاں نے نئيں لئے۔ ایہ لوک بابر دے نال ایران توں آئے ہون گے۔ یا ہمسائیاں دے ہمراہ ہون گے۔ ہزارہ جات، ابل دے لوک وی تمام شیعہ نيں۔ تے افغاناں دی تے انہاں دی ہمیشہ عداوت ہندی اے۔ ایہ وی عجب نہین کہ افغاناں نوں کامران دے نال دیکھ کے ہزارے ہمایوں دے نال گئے ہون۔ ہمایوں جو انہاں لوکاں نوں نال رکھدا سی۔ ایہ وی مصلحت توں خالی نہ سی۔ کیونجے بھائیاں توں مقابلہ سی۔ تے افغان انہاں دے نال سن ۔ ترکاں دا کچھ اعتبار نہ سی۔ حالے ادھر۔ حالے ادھر۔ دونے انہاں دے گذر سن ۔ ایران یاں تے شیعہ مذہب دے لوکاں توں ایہ امید نہ سی۔ کیونجے تورانیاں یا افغاناں توں انہاں دا اتفاق ناممکن سی۔ تے ابتک ایہی حال اے۔ ہمایوں دی سلطنت دا زمانہ اہل تریخ ۱۵۵۳ توں ۱۵۵۶ تک بیان ردے نيں۔ لیکن حقیقت وچ ہمایوں دی سلطنت صرف تقریباً گیارہ برس رہی۔ یعنی پہلی مرتبہ ۱۵۳۰ توں ۱۵۴۰ء تک تے دوسری مرتبہ چند مہینے ۱۵۵۶ء وچ ۔ ۱۵۴۰ء توں ۱۵۵۶ء تک دا کل زمانہ ہمایوں نے جلا وطنی وچ گزاریا۔ اس زمانہ وچ ہندوستان دی حکومت شیر خان افغان تے اس دے جانشیناں دے ہتھ وچ رہی۔ ۱۵۵۶ء وچ ہمایوں نے ایران یاں دی مدد توں ہندوستان اُتے دوبارہ چڑھائی کيتی۔ تے لاہور تک آن پہنچیا۔ تے سکندر لودھی نوں کوہستان شمالی وچ بھگا کر دہلی تے آگرہ اُتے متصرف ہوئے گیا۔ لیکن ايسے سال وچ کہ اس دی فتح نوں چھ ماہ ہی گزرے سن ۔ اوہ اپنے کتب خانہ دے زینہ توں ڈگ کے جاں بحق ہويا تے ہمایوں بادشاہ ازبام افتاد تریخ ہوئی۔
عمدہ سردار سی۔ تے ہمایوں دے عہد توں ملازمت وچ سی۔ تے خدمتاں بجا لاندا سی۔ جدوں ۹۶۸ھ وچ پیر محمد خآں پانی دے رستے ملک عدم نوں روانہ ہوئے۔ اسنوں بلیایا۔ تاں باز بہادر اوتھے دے فرماں روائے قدیم نے فیر آ کے مالوہ نوں مار لیا۔ امرا اس دے مقابلے وچ نہ ٹھہر سکے۔ دربار نوں بھج آئے۔ ایتھے علامت پھٹکار دی مار کھا کر قید ہوئے۔ چند روز بعد نکل ائے۔ بادشاہ نے عبد اﷲ خاں اذبک نوں مع چند امرا دے فوج دے کے بھیجیا۔ اس نے جنگ مردانہ دے نال باز بہادر نوں بھگا دتا۔ تے ملک اُتے قبضہ کر ليا۔ امرا اپنے اپنے علاقےآں نوں چلے گئے۔
۹۷۱ھ وچ اکبر ہاتھیاں دے شوق وچ شکار دے لئی نرور دے جنگل وچ گئے۔ کہ اوتھے انہاں دی بہتات سی۔ عجب عجب ایجاداں دے نال وڈے وڈے دیوزاد پکڑے۔ تے سارنگ پور دے رستے توں مندو دے علاقہ وچ آ کے قیام کيتا۔ عبد اﷲ خاں اذبک نوں یا تاں ایہ خیال ہويا کہ ملک مفتوحہ دے خزانےآں تے اجناس خاناں دے انبار دربار وچ نئيں پہنچے۔ یا انہاں دے حساب کتاب دینے توں گھبرایا۔ یا کچھ تے امر بادشاہ دی خلاف مرضی ہوئے گئے۔ غرض تمام اہل تے عیال تے دولت تے مال لے کے مندو توں نکلیا۔ تے گجرات نوں چلا۔ بادشاہ نے مقیم بیگ نوں شجاعت خاں بنایا۔ تے فوج دے کے روانہ کيتا کہ اسنوں سمجھیا کر لے آؤ۔ (اوہی تردی بیگ دے بھانجے) شجاعت خآں کيتا سی تے انہاں دا سمجھانا کيتا سی۔ گل بگڑ کے ودھ گئی۔ تے ہر اول توں اک جھپٹ وی ہوئی لیکن اکبر دی یلغار دا ڈر سی۔ کہ پاس ہی موجود اے۔ اس لئی بھج کر گجرات وچ گیا۔ تے چنگیز خاں ذائی گجرات دی پناہ وچ جا بیٹھیا۔ اکبر نے بہت چاہیا۔ کہ پرانا خدمت گزار اے آ جائے۔ لیکن کوشش کار گر نہ ہوئی۔ مقیم بیگ پِچھے پِچھے گجرات تک چلے گئے سن ۔ اس دے اہل تے عیال پھڑ لئے۔ ہاتھی گھوڑے نقد تے جنس جو ہتھ آیا کھو لائے۔ جو رہیا سو نصیب اعداد جنگلاں دے گنوار بھیل مینے۔
سکندر خاں ازبک
[سودھو]اودھ وچ اس دی جاگیر سی۔ کہنے والےآں نے اکبر توں کہیا کہ ایہ وی افغاناں دے مال مار دے مال زادہ ہوئے گیآ اے۔ تے طور وی بے طور نظر آندے نيں۔ چنانچہ بھائی دے نال اس دا وی اعتبار گیا۔ ادھر اس نے خآں زماں توں پیغام سلام کر کے اتفاق کر ليا۔ اکبر نوں سب خبراں پہنچدتیاں سن۔ تے اصلیت توں زیادہ گل پھُل لگ کر پہنچدتیاں سن۔ اتفاق ایہ کہ عبد اﷲ خاں اذبک اس وقت توران وچ کمال اولو العزمی توں سلطنت کر رہیا سی۔ اس لئی بادشاہ نوں فرقہ مذکور دے ناں توں بدگمانی تے بیزاری سی۔ فہمائش دے لئی اشرف خاں میر منشی حضور نوں بھیجیا۔ کہ عفو تقصیر دی امید توں خاطر جمع کرو۔ تے سمجھیا کر لے آؤ۔ اوہ میر منشی نوں وی انشا پردازی سکھانے والا سی۔ اس نے گلاں وچ لگیا لیا۔ تے کہیا کہ ابراہیم خاں اسيں سب دا بزرگ اے۔ اس توں گفتگو کر لاں۔ تاں جواب داں۔ اس دی جاگیر ہر ہر پور وچ سی۔ اشرف خاں نوں وی اوتھے لے گیا تے اوتھے توں خاں زمان دے پاس جون پور پہنچیا۔ کہ سب مل کے جواب دین گے۔ میر منشی حضور نيں کہ نظر بندےآں دی طرح نال نال پئے پھردے نيں۔ خان زمان نے جو بغاوت دا خاکہ ڈالیا سی۔ اس وچ سکندر خاں ملک مالوہ دے لئی تجویز ہويا سی۔ جدوں خان زمان ماریا گیا۔ تاں اکبر نے محمد قلی برلاس تے مظفر خاں نوں فوج دے کے اس دے پِچھے بھیجیا۔ اوہ بہت مضطرب ہويا۔ تے سارے اذبک گھبرا گئے۔ صلح دا پیام بھیجیا۔ دونے امیراں نال ملاقات ہوئی۔ مگر گور کھپور دی طرف بھج کر عملداری بادشاہی توں نکل گیا۔ بادشاہ وی چپکا ہوئے رہیا۔ ۹۷۹ھ وچ حاضر خدمت ہويا۔ تے خطا معاف ہوئے گئی۔ مگر اپنی جاگیر اُتے جاندے ہی مر گیا۔
عبد اﷲ نیازی سرہندی
[سودھو]نیازی افغاناں وچ اک فرقہ اے میاں عبد اﷲ پہلے شیخ سلیم چشتی دے مرید سن ۔ فتح پور وچ جو شیخ دی نويں خانقاہ اے۔ اس دے برابر اک حجرہ وچ اعتکاف توں بسر کردے سن ۔ اوہی حجرہ سی۔ کہ اک دن چار ایوان بن گیا۔ عبادت خانہ کہلیایا۔ اس دے پاس محل بادشاہی بلند ہوئے۔ پہلی دفعہ جو شیخ سلیم چشتی خشکی دے رستے حج نوں جا کے فیر آئے۔ تاں میاں نے حج دی اجازت لئی۔ شیخ عرب تے عجم تے ہند مین جنہاں جن مشائخ تے اہل اﷲ توں ملے سن ۔ سب دے ناں تے کچھ کچھ حال اک طومار وچ لکھ لیائے سن ۔ میاں اوہ لسٹ لے کے اکثر شہراں وچ پھرے بوہت سارے مشائخ نال ملاقات کيتی۔ تے فیر ہندوستان وچ آئے۔ گجرات دکن پہنچے۔ تاں دیکھیا کہ میر سید محمد جنپوری دی مہدویت نے زور شور کر رکھیا اے۔ میان انہاں دے معتقدین توں اے۔ تے اوہی طریقہ اختیار کيتا۔ سلیم شاہ دا زمانہ سی۔ تاں بیانہ وچ گمنامی تے آزلوی تے بے پرواہی تے بے تکلفی کینال بسر کردے سن ۔ تے عام فقرا دی طرح گزارہ کردے سن ۔ جدوں شیخ علانی دے معاملہ نے طول کھِچیا۔ تے مخدوم الملک دے اغوا توں سلیم شاہ نے بہت ستایا۔ تے نہایت سخت مار دھاڑ دی تاں اوتھے توں نکل گئے۔ تے اطراف عالم وچ سیاحی کردے رہے۔ اخیر وچ مہدویت توں توبہ کر کے سرہند وچ گوشہ نشین ہوئے بیٹھے۔ مشائخ دی طرح رہندے سن تے اﷲ اﷲ کردے سن ۔
اکبر نے جدوں انہاں دے حجرہ اُتے چار ایوان تعمیر کر کے عبادت خانہ ناں رکھیا۔ تے علما دے مجمع ہونے لگے۔ تاں اک تقریب توں انہاں دا وی اوتھے ذکر آیا۔ بادشاہ نے بلا بھیجیا۔ تنہائی وچ ملاقات کيتی تے گلاں چیتاں پوچھاں۔ انہاں نے عقائد مہدویت توں انکار کيتا۔ تے کہیا کہ پہلے ایہ لوک مینوں بہت اچھے معلوم ہوئے۔ اس لئی مائل ہويا سی۔ فیر حقیقت اصلی روشن ہوئی۔ اس لئی انکار کيتا۔ بادشاہ نے عزت توں رخصت کر دتا۔
۹۹۳ھ وچ اٹک نوں سواری جاندی سی۔ سرہند وچ اترے تاں انہاں نوں فیر بلايا تے مدد معاش وچ زمین دینی چاہی۔ انہاں نے قناعت دی دستاویز دکھا کر قبول نہ کيتی۔ بادشاہ نے آپ ہی انہاں دے تے انہاں دے فرزنداں دے ناں اُتے مقام سرہند وچ اک قطعہ زمین عنایت فرمایا۔ تے فرمان لکھوا کر حوالہ کر دتا۔ حکم شاہی دی اطاعت سمجھ کر لے لیا۔ مگر اپنے توکل دا شیوہ نہ چھڈیا۔ تے فرمان توں کچھ کم نہ لیا۔ آخر کم تمام ہوئے گیا۔
(ملا صاحب کہندے نيں) جدوں ابراہیم مرزا احمد آباد گجرات توں بغاوت کر کے بھجیا۔ تے ہندوستان توں لوٹتا ماردا پنجاب نوں چلا۔ حسین خاں پِچھے پِچھے دھاوا مارے آندا سی۔ تے وچ وی نال سی۔ تب سرہند وچ دیکھیا۔ احیاء العلوم سامنے سی۔ تے ايسے اُتے انہاں دا مدار سی۔ (ملا صاحب دا نشتر کدرے نئيں چکدا۔ اک نوں چامار ہی جاندا اے ) کچھ فائدے بیان کر رہے سن ۔ محمود خاں اک دوست کہ سلیم شاہ دے عہد توں میرا یار سی۔ تے انہاں دونے شیخ علائی دی برکت توں اس جوش دی دینداری اس وچ سمائی سی۔ کہ ہر مجمع تے محفل وچ اہلدا پھردا سی۔ تے جتھے شیخ دا ذکر آندا شمشیر برہنہ بن دے سامنے ہوئے جاندا سی۔ شوخ طبع شیخ مبارک نے اسنوں سیف اﷲ خطاب دتا سی۔ حسن اتفاق ایہ کہ اس وقت وی ہمراہ سی۔ اس نے پُچھیا۔ کہ حضرت دل کيتا شے اے ؟ بولے کہ اسيں اس توں ہزاراں منزلاں دور پئے نيں۔ کيتا پُچھدے ہوئے۔ کوئی اخلاق دی گل کہوئے۔ فیر میر سید محمد جونپوری قدس اﷲ روحہ دے ذکر وچ اک بڈھے مغل نوں حاضر کيتا تے اس توں گواہی چاہی۔ اس نے کہیا کہ جدوں میر سید موصوف نے فراہ وچ رحلت دی تاں وچ خود حاضر سی۔ انہاں نے دعوے مہدویت توں انکار کيتا۔ تے کہیا کہ وچ امام مہدی نئيں ہون۔ محمود خاں چپکے چپکے کہہ رہیا سی۔ واہ میاں عبد اﷲ عجب کم کيتا۔ بچارے شیخ علائی نوں مفت قتل کروایا۔ آپ وکھ ہوئے گئے۔ آخر میاں عبد اﷲ نے وی ۹۰ برس دی عمر ۱۰۰۰ھ وچ رحلت فرمائی۔ عجب دنیا اے تے عجب اہل دنیا۔ مگر کيتا کیجئے۔ ایتھے کدی ایسی صورتاں پیش آندیاں نيں کہ انسان دی عقل گم ہوئے جاندی اے۔ ملیا صاحب مہدویت دا ذکر ہر جگہ تے ایتھے وی سید محمد جونپوری تے میاں عبد اﷲ دا ذکر ایداں دے ادب تے تعظیم دے لفظاں توں کردے نيں۔ گویا انہاں دی حالت نوں دل توں پسند کردے نيں۔ مگر اس وچ کچھ شبہ نئيں کہ اوہ مہدی نہ سن ۔ البتہ ایہ لوک اتقا تے پرہیز گاری وچ حد توں گزرے ہوئے سن ۔ تے ملیا صاحب ابتاع شریعت دے عاشق سن ۔ اس لئی انہاں دے باب وچ اچھے لفظِ قلم توں ٹپک جاندے نيں۔ تے لطف ایہ اے کہ جتھے موقع پاندے نيں۔ چٹکی وی لے جاندے نيں۔ چکدے کسی توں نئيں۔
فصلی سن دی بابت فرمان
[سودھو]تریخ توں اصل مطلب عہد مہمات دی آگاہی تے معاملات دی آسانی اے۔ کہ حساب وچ غلطی تے باہم تکرار نہ ہوئے۔ مثلا اک شخص نے جائیداد بیچی یا گروی رکھی۔ یا کچھ قرض لیا۔ مدت اس وچ چار سال چار مہینے قرار پائی اے۔ ہن ظاہر اے۔ کہ جدوں تک تریخ دی ابتدا نہ لکھی جاوے۔ تب تک معیاد دا گزرنا یا باقی رہنا بالکل معلوم نئيں ہُندا۔ تے جدوں معاملہ نوں زیادہ مدت گزر جاندی اے۔ تے شمار برساں دا بہت ہوئے جاندا اے۔ تاں حساب وی ودھ جاندا اے۔ فیر شمار سال دے نکالنے وچ تے وی دقت اٹھانی پڑدی اے۔ بلکہ جس قدر نويں سال تے تھوڑے ہی سنہ ہاں کاروبار والےآں نوں آسانی ہُندی اے۔
واقفان کتاباں تواریخ ایہ وی جاندے نيں کہ عالم وچ جو تاریخاں تے سنہ رائج نيں۔ ایہ سلاطین تے لوالعزم تے شاہان فتح یاب نے اپنے اپنے وقت وچ قرار دتے نيں۔ تے اہل معاملہ دے بار تکلیف نوں ہلدا کیہ اے۔ غور کر کے دیکھو کہ تریخ ہجری کيتا شے اے۔ ایہ درحقیقت اوہ سال اے جس وچ اعداے اسلام دے زور تے غلبہ نے حضرت توں وطن تے گھر چھڑوایا اے۔ ہن اسنوں ہزار برس دے نیڑے ہوئے گئے۔ ہندی تریخ نوں پندرہ سو توں زیادہ ہوئے چکے۔ سکندری تے یزدجردی ہزاراں توں گزر گئے۔ معاملات تے مقدمات وچ انہاں دا لکھنا تے کہنا وی مشکل معلوم ہُندا اے۔ خصوصاً عوام الناسنوں کہ انہاں دے کم بہت ہُندے نيں۔
ہندوستان دے مختلف قطعاں وچ مختلف سنہ رائج نيں۔ بنک بہار وچ آغاز حکومت لچھمن توں لیا اے۔ جسنوں اج تک چار سو پندرہ برس گزرے۔ گجرات دکھن وچ سالباہن توں لیا اے۔ اسنوں ۱۵۰۶ برس ہوئے۔ مالوہ تے دلی وغیرہ وچ سنہ بکر ماجیت اے۔ اسنوں سنہ ۱۶۴۱ ہوئی۔ کانگڑہ دے پہاڑاں وچ جو راجہ کوٹ کانگڑہ وچ راج کرے۔ ايسے دے جلوس دا سنہ سارے پہاڑ وچ چلدا اے۔ تے انہاں لوکاں دی حقیقت تے قدر تے منزلت خود ظاہر اے کہ کیہ سی تے کیہ مرتبہ رکھدے سن ۔ تے ایہی ظاہر اے کہ تریخ ہائے ہندی دا کوئی سنہ کسی واقعہ عظیم دی بنیاد اُتے نئيں اے۔
اسی بنیاد اُتے حضور وچ معروض ہويا۔ کہ جے کوئی نواں سنہ قرار دتا جائے۔ تاں عامہ خلائق دے لئی آسانی ہوئے جائے۔ تے جابجا جو اختلاف اے۔ اوہ وی رفع ہوئے جائے۔ پرانی تاریخاں توں واضح ہُندا اے۔ کہ نواں سنہ اکثر وقائع عظیم یا کسی ملت قویم دے قائم ہونے توں شروع ہُندا اے۔ الحمد اﷲ اس سلطنت عالی وچ وقائع عظیم تے مہمات جسیم تے استوار قلعے اس قدر فتح ہوئے نيں۔ کہ اک اک گل نوں آغاز سنہ دی بنیاد قرار داں تاں زیبا اے۔ لیکن اساں اپنی تریخ جلوس اُتے بنیاد رکھی۔ ملک شاہ دے زمانہ وچ اعداد سال کچھ زیادہ نئيں ہوئے سن ۔ اس نے آسانی خلائق دا خیال کر کے تریخ جلالی وضع کيتی۔ تے اوہی سنہ ملکاں عرب تے عجم تے ترکستان تے خراسان تے ایران دی تقویماں وچ جاری اے۔ تے عالم دے دین دار تے اہل دیانت ہر عہد وچ اوہی لکھدے رہے۔
ان مراتب اُتے نظڑ کر کے اہل التجا دی عرض قبول ہوئی۔ تے سال جلوس دے پہلے نو روز توں سنہ شروع کيتا گیا۔ تے تقویم تے پتری داناں نوں چاہیے کہ جس طرح عربی، رومی، فارسی جلالی سنہ اپنے کاغذاں وچ لکھدے ہین۔ تریخ جدید نوں وی لکھیا کرن کہ آسانی دے دروازے کھل جاواں تے پتراں وچ بجائے مختلف تاریخاں دے خصوصاً سمت بکر ماجیت دی جگہ ایہی تریخ لکھی جائے۔ رنگ برنگ دی تاریخاں کاغذات معاملات وچ موقوف ہوئے جاواں۔
ہندوستان دی تقویماں وچ سال شمسی ہُندے نيں۔ تے مہینے قمری۔ ہن مہینے وی شمسی لکھیا کرن۔ کہ حساب وچ صفائی رہے۔ احتیاط تے اہتمام تے تسہیل تے مبارک شگون سمجھ کر ہر تقویم نوں مہر اشرف توں مزین کر کے گھلدے نيں۔ ايسے دے بموجب عمل درآمد ہوئے۔
آزاد ہندو مسلمان مین صدہا سال توں تلوار درمیان چلی آندی اے۔ جو جو سنہ اس وقت ہندوستان وچ اپنے اپنے مقام اُتے رائج سن ۔ جے انہاں نوں موقوف کر کے حکماً ہجری سنہ جاری کر دیندے تاں ہنود نوں سخت ناگوار گزردا۔ مصلحت اندیش بادشاہ نے سب مذہباں توں قطع نظر کيتا۔ اپنے منہ دا ناں سنہ الہی رکھ دتا۔ اﷲ دا ناں کسے ناگوار ہوئے سکدا سی۔ اس نے اپنی محبت، ہمدردی تے بے تعصبی توں دلاں وچ گھر کر رکھیا سی۔ کوئی اصلا ناخوش نہ ہويا۔ تے دیکھو! ناخوش ہوئے تاں کون ہوئے۔ جو ايسے دی بدولت اسلام دے رشتہ دار بنے بیٹے سن ۔ تے پیغمبراں دی میراث دے دعوے رکھدے سن ۔ تے ايسے نوں کافر بناتے سن ۔ آفرین اے۔ اس حوصلہ پر۔ اکبر سب کچھ سندا سی۔ انہاں قباحت فہماں دیاں گلاں اُتے کيتا کہندا ہوئے گا۔ خون جگر پیندا ہوئے گا۔ تے رہ جاندا ہوئے گا۔ میرے دوستو! عامہ اہل عالم توں معاملہ تے رعایا دے نال علاقہ رکھنا وڈا نازک مقدمہ اے۔ تھوڑی تھوڑی گلاں ہُندیاں نيں۔ کہ عام خیالات وچ آ کے انسان نوں محبوب الخلائق کر دیندی نيں۔ ذرا ذرا سی گلاں ہُندیاں نيں۔ جنہاں توں سب دے دل متنفر ہوئے جاندے نيں۔ انتہا اے کہ بغاوت عام اٹھیا کھڑی ہُندی اے۔ جو لوک جاننے والے نيں۔ اوہ گلاں دے ذریع توپاں تے تلواراں دے کم لیندے نيں۔
۹۹۳ھ وچ سال الٰہی ایجاد ہويا۔ مگر شروع سال اردی بہشت سن جلوس توں رکھیا گیا۔ تے آئندہ دا نوروز لیا کہ جلوس دے پچیس ہی دن بعد ہويا سی۔ ايسے حساب اُتے کاغذات دفتر تے تصنیفات وچ تحریر جاری ہوئی۔ ریاضی داں تے ہئیت شناس جمع ہوئے۔ سنہ قمری دے مطابق دناں دی کمی بیشی دے حساب پھیلائے۔ جس جلسہ دے دائرہ وچ ایہ مبارک کار گردش وچ آئی۔ میر فتح اﷲ شیرازی اس دے مرکز وچ صدر نشین سن ۔
قاضی نظام بدخشی مخاطب بہ غازی خاں
پہلے مرزا سلیمان دے پاس بدخشاں مین سن ۔ تے امرا وچ داخْ سن ۔ جس پنڈ وچ رہندے سن ۔ اس دے پاس ہی کان لعل اے۔ علوم متداولہ وچ مولانا عصام الذین دے شاگرد سن ۔ ملیا سعید توں علوم دینی حاصل کيتے سن ۔ شیخ حسین خوارزمی ادھر دے ملکاں وچ وڈے نامی مشائخ سن ۔ طریقت وچ انہاں توں بیعت سن ۔ ۹۸۲ھ وچ ایہ تے فیروزہ کابل ی دربار اکبر ی وچ پہنچے۔ بادشاہ خان زماں دی مہم طے کر کے جونپور توں پھرے آندے سن ۔ خانپور دے مقام اُتے ملازمت ہوئی کہ ملیا صاحب نے پہلی ہی نظر وچ پرکھ لیا سی طنز توں تریخ کہی دانا توں بدخشی۔ لکھدے نيں کہ اعلم علمائے ماوراء النہر تے بدخشان سن ۔ علم تصوف توں بہرہ وافر رکھدے سن ۔ بدخشاں وچ وی صاحب عزت سن ۔ تے امرا وچ شمار ہُندے سن ۔ ایتھے آندے ہی کمر شمشیر مرصع، پنج ہزار روپے نقد انعام پائے۔ مادہ قابل سی۔ تے زمانہ دا مزاج پہچان لیا سی۔ جلد رنگ چڑھ گیا۔ چار ایوان دے جلساں وچ علما توں اکثر معرکے مارے تے قاضی خاں ہوئے گئے۔ جہاد دی تلوار کمر توں بنھ کر میدان جنگ وچ پہنچے۔ چند روز وچ قاضی خاں توں غازی خاں ہوئے گئے۔ ہزاری منصب مل گیا۔ تے اس اُتے وڈے خوش ہُندے سن ۔ ملیا صاحب دا ایہ لکھنا وی چوٹ توں خالی نئيں۔ کیونجے ہزار بیگھہ جاگیر دی بدولت ایہ وی اپنا ہزاری دا وزن سمجھدے سن ۔ غازی خاں ہر قسم دی لیاقت رکھدے سن ۔ چھوٹے چھوٹے علاقےآں دے انتظام وی سنبھال لیندے سن ۔ تے سپہ سالاراں دے ماتحت میداناں وچ وی بہادری دکھاندے سن ۔ فیروزہ دے باب وچ ملیا صاحب فرماندے نيں۔ کچھ نہ کچھ طالب علمی دا وقوف رکھدا سی۔ حسن خط وچ ہتھ ہلاندا سی۔ موسیقی وچ وی آواز لگاندا سی۔ غرض ہئیت مجموعی خاصی سی۔ مگر ایہ جوہر اس دے حق وچ نگین فیروزہ دے جوہر نکلے۔ کہ چند روز وچ نظراں توں گر گیا۔ تے مردہ ہوئے گیا۔ نظام بڑھدے چلے گئے۔ رانا کیکا دی مہم اُتے مان سنگھ دے نال گئے سن ۔ اوتھے بہادری دا جوہر دکھایا۔ سپاہی تاں بھج گئے سن ۔ اوہ سپاہ گری نوں رفاقت وچ لے کے شریک حال رہے۔
سورۂ زمین بوس انہاں دی تصنیف وچ سی۔ اکبر دے محضر اجتہاد اُتے پہلے جنہاں چار عالماں نے مہراں کيتياں۔ انہاں وچوں چوتھے نمبر اُتے ایہ سن ۔ وڈے بڈھے ہوئے کے مرے۔ اخیر نوں ایہ نوبت ہوئی۔ کہ منہ مین دانت رہے۔ نہ پیٹ وچ آنت۔ نہ ہتھ پیر وچ سکت۔ لطیفہ قالین اُتے بیٹھ جاندے سن ۔ نوکر چاراں کونے پھڑ کر اٹھاندے سن ۔ تے جتھے کہندے سن ۔ اوتھے رکھ دیندے سن ۔ ايسے طرح پالکی توں اتر کر دربار وچ پہنچدے سن ۔ کوئی پوچھدا۔ چہ حال دارید؟ فرماندے۔ الحمد اﷲ بقوت حرص برپایم۔ لطیفہ، ایداں دے لوکاں دے نوکر وی ڈھیٹ تے مگرے ہوئے جاندے نيں۔ جدوں آپ انہاں اُتے خفا ہُندے تاں کہندے الٰہی تاں اسيں ہزاری شوی، تاقدر مرا بدانی،ملا صاحب کہندے نيں۔ لطیفہ مضان دا مہینہ سی۔ قلیچ خاں دے دیوان خانے وچ ضیافت افطار سی۔ مشائخ، امرا، علماء دی جماعتِ کثیر جمع سی۔ کہ وچ پہنچیا۔ دیکھدا ہاں آپ سورہ انہاں فتحنا دی تفسیر بیان کر رہے نيں۔ ميں نے اک جگہ سوال کيتا۔ انہاں نے کچھ توجیہ کيتی۔ ميں نے فیر روکیا۔ آپ جھنجھلانے لگے۔ ميں نے کہیا۔ سبحان اﷲ اہل ولایت دے اخلاق وی اج معلوم ہوئے گئے۔ فرمایا توانوں خیال ہوئے گآ کہ وچ ہزاری منصب دے سبب توں زیادتی کردا ہون۔ ميں نے کہیا معلوم تاں ایسا ہی ہُندا اے تے وی خفا ہوئے۔ خیر کچھ عرصہ دے بعد آصف خان بخشی نے فیر آیۂ الصلح خیر پڑھوایا۔ تکلف دا پردہ سا ہوئے گیا سی۔ اوہ اٹھیا گیا۔
سال اول جلوس اکبر وچ جدوں کہ مرزا سلیمان کابل اُتے فوج لے کے آیا۔ تے مرزا حکیم نوں محاصرہ وچ تنگ کيتا۔ تاں انہاں دی زبانی پیام تے سلام ہوئے سن ۔ منعم خاں نے اپنی کارروائی ایداں دے کروفر توں دکھادی کہ انہاں دی بلکہ تمام بدخشیاں دیاں اکھاں پھٹ گئياں۔ انہاں نے مرزا نوں جا کے سمجھایا۔ کہ قلعہ دا ٹوٹنا محالا توں اے مرزا دی ہمت پست ہوئے گئی۔ تے بدخشاں نوں واپس گیا۔ دربار اکبر ی دی دھوم دھام سن کر چند روز بعد مرزا توں وکھ ہوئے۔ تے کابل وچ آئے۔ مرزا حکیم نے اعزاز تے اکرام توں رکھیا۔ ہمت دی نگاہ دور لڑی ہوئی سی۔ ایہ اوتھے توں وی ودھے۔
۲۱ء جلوس وچ جدوں راجہ مان سنگھ رانا دی مہم اُتے لشکر لے کے گئے۔ تاں ایہ وی اک ہتھ وچ تسبیح تے دوسرے وچ جہاد دی تلوار سوندے۔ دستِ راست اُتے سردار سن ۔ اس معرکہ وچ ایداں دے گھوڑے دوڑائے۔ کہ ملائی دی حد نوں پھلانگ گئے۔ جدوں صوبہ بہار وچ امرا باغی ہوئے تے فاد دا بگولا اودھ تک پہنچیا۔ ایہ لشکر بادشاہی دے نال اپنے پسینہ نوں دشمناں دے خون وچ بہاندے سن ۔
۹۸۹ھ وچ انہین کوہستان تبت دا علاقہ ملا۔ اوتھے بہادر خاں (سفید بدخشی دا بیٹا) سی۔ اوہ باغی ہوئے گیا۔ تے ایسا بگڑا کہ اپنا سکہ آپ کہ کر اشرفی روپے چلائے۔
بہادر دین سلطاں آنکہ بن اسفید شہ سلطان
پدر سلطاں پسر سلطاں رہے سلطان بن سلطان
غازی خآں نوں فوج کشی کرنی پئی۔ دربار دے لوک انہاں دی ملانی دا خیال کر کے ہنستے سن تے کہندے سن دیکھو آہن بہ آہن نوں فتن چہ رنگ پیدا مے شود۔ بدخشی توں بدخشی دی ٹکر اے تے لال توں لال لڑدا اے۔ لیکن باپ دے ناں نے کم بگاڑ دتا۔ بہادر خاں دا رنگ پھیکا پيا غازی خاں نے کچھ تسبیح دا زور لگیا کر کچھ فوج بنا کے جنگ دا سامان کيتا۔ خان اعظم انہاں دناں بہار وچ سن ۔ کچھ انہاں توں مدد لئی۔ تے پہاڑ وچ جا کے خوب پتھر ٹکرائے۔ بہادر بالکل نامردہ نکلیا مال اسباب اک طرف عیال وی چھڈ کے بھجیا۔ بے غیرت نے ناموس دا وی خیال نہ کيتا۔ ایہی سمجھیا ہوئے گا کہ اسيں وی بدخشی۔ تسيں وی بدخشی۔ جو ساڈے عیال سو تواڈے عیال۔ خیر انہاں نے وی مسجدےآں وچ جھاڑو دتی سی۔ سب کوڑے نوں سمیٹا تے گھر بھر لیا۔ لڑکا فیر وی سردا نکلیا۔ چند روز بعد ہتھ بنھ کر حاضر ہوئے گیا۔
شغال پیشۂ مازندراں را
نگیر تے جز سگِ ماژندرانی
دیکھو راجہ مان سنگھ دا حال صفحہ ۵۴۱
ملا صاحب لکھدے نيں۔ ۹۹۲ھ وچ بادشاہ نے الہ آباد توں کوچ کيتا۔ میرا انہاں دا نال ہويا۔ دور تک علمی تذکرے تے مشائخ کبار دیاں گلاں ہُندی گئياں۔ ایہی آخری ملاقات سی۔ باہم رخصت ہوئے۔ اوہ تے طرف، وچ تے طرف۔ انہاں دی تصنیفات کچھ بہت نئيں۔ تے علما وچ چنداں اعتبار نئيں رکھتاں۔ تفصیل ایہ اے۔
رسالہ اثبات کلام تے بیان ایمان۔ تحقیق تے تصدیق، حاشیہ شرح عقائد پر۔ تصوف وچ کِنے ہی رسالے لکھے سن ۔ بہَتر برس دی عمر سی۔ کہ دنیا توں انتقال کيتا۔ شیخ ابو الفضل نے رخصت دے وقت سند کيتا خوب دتی اے۔ جسنوں ظاہر تے باطن دا حال سب کھل جاندا اے۔ دانائی دے چہرہ نوں سپاہگری توں روشن کردا سی۔ تے تلوار توں قلم دا رتبہ ابھاردا سی۔ علوم رسمی وچ ڈُب چکيا سی۔ مگر ارادت بادشاہی دی برکت توں اہل اشراق تے صوفیان صافی دے نال زاری تے نیاز وچ حاضر سی۔ صورت دی شائستگی وچ معنی دی وارستگی سمیٹتا سی۔ ظاہری لیاقت دے نال آزادی دے منافع کمائے سن ۔ ہمیشہ چشم اُتے آب تے دلگداز رہندا سی۔ قصبہ اودھ وچ آخری سفر اختیار کيتا۔ بہانہ ایہ ہويا۔ کہ بی بی دے پاس بے وقت گیا سی۔ تے صوفیان صافی دے نال زاری تے نیاز وچ حاضر سی۔
حسام الدین انہاں دا بیٹا سی۔ اکبر نے اسنوں ہزاری منصب عطا کيتا۔ تے خانِ خانان دے نال دکن نوں بھیج دتا۔ اوتھے اس اُتے جذبہ غیبی طاری ہويا۔ خان خانان توں کہیا کہ مینوں اجازت دیجئے۔ اس نے رخصت کيتا۔ کپڑے سُٹ دئیے۔ کیچڑ مٹی بدن نوں ملی۔ تے حاضر دربار ہوئے کے استعفا پیش کيتا۔ اکبر نے منظور کيتا۔ اس نے دلی وچ سکونت اختیار کيتی۔ تے دنیا توں وکھ ہوئے کے بیٹھ رہیا۔
اک ملائے شیريں کلام خوش ادا خوش طبع موزونِ حرکات سن ۔ (چار ایوان عبادت خانے دے مباحثاں وچ پیش قدم بن دے معرکہ آرائی کردے سن ۔ جدوں اوہ لطائف تے ظرائف دی بوچھاڑ کردے سن ۔ تاں اہل جلسہ نوں لٹا لٹا دیندے سن تے حریف اپنا مباحثہ وی بھُل جاندا سی۔ تصنیفات دا اک ذخیرہ سی۔ مگر اوہ وی مسخرا پن مثلاً اک بیاض وچ شرح مقاصد دے کسی مطلب اُتے تقریر لکھی اے۔ اس دے اخیر وچ آپ لکھدے نيں۔ ایہ عبارت کتاب قصد دی اے۔ کہ راقم آثم دی تصنیفات وچوں اے۔ کدرے لکھ دیندے نيں۔ تجدید جو کہ ميں نے شرح تجرید دے مقابل وچ لکھی اے۔ اس وچ اس مطلب نوں بہ تفصیل لکھیا اے۔ کدرے مطول دی عبارت اُتے اک تقریر لکھدے نيں۔ تے اس وچ فرماندے نيں کہ طول جو اک مفید تے مفصل کتاب فنِ بلاغت وچ ميں نے لکھی اے۔ تے ضخامت وچ مطول تے اطول توں کم نئيں۔ اس دی عبارت نقل کردا ہون۔
اک بھاری ذخیرہ مشائخ تے اولیائے ہند دے حالات وچ جمع کيتا۔ کوئی مجاور، کوئی خآدم درگاہ، کوئی کنگال، کوئی بھیک منگا نہ چھڈیا۔ جس دا ناں سنیا۔ اس وچ لکھ دتا۔ تے آخر وچ تمتہ وی لگیا دتا۔ اس دا ناں رکھیا وفواتح الولا ایہ لوک پُچھدے کہ ایہ واد عاطفہ کیواں دا۔ تے اس دا معطوف علیہ کتھے اے۔ فرماندے مقدر اے۔ ذہن بذاتہ انتقال کردا اے۔ ذکر دتی کیہ حاجت اے۔ لوک پُچھدے اوہ کیہ؟ تاں کہندے اوہ فوائح الولایہ بالفتح جداں کہ معطوف اے بالکسر۔
ملا صاحب فرماندے نيں۔ اک دن مینوں تے مرزا نظام الدین بخشی نوں صبح بہت سویرے نہایت اصرار توں اپنے گھر لے گئے۔ اوہی تصنیفات کہ ہاضمہ دا چورن تے بھکھ دی معجون سن۔ کڈ کے بیٹھے۔ بکتے بکتے تے سندے سندے دوپہر آ گئی۔ اسيں وچ مارے بھکھ دے گل کرنے دی حالت نہ رہی۔ آخر مرزا نے بے طاقت ہوئے کے کہیا۔ ایہ تاں کہو کچھ کھانے نوں وی اے۔ ہنس کر بولے اوہو ميں نے تاں جانا سی کہ تسيں کھا کر آئے ہوئے گئے۔ ٹھہر جاؤ اک حلواں فربہ برہ شیر مست اے میرے پاس طویلہ وچ بندھا اے کہوئے تاں اسنوں ذبح کر لاں؟ اسيں اٹھیا کھڑے ہوئے تے ہنستے ہوئے گھر نوں بھجے۔ انہاں دی ایسی ایسی ہزاراں بادیاں سن کوئی کتھے تک لکھے۔
غازی خاں بدخشی دی خوش نصیبی تے ترقی دا داغ سی۔ جلساں وچ بیٹھ کر کہیا کردے سن ایہ وی مسخرا پن۔
شیخ ابو الفضل تے غازی خاں وغیرہ اسيں چشماں نوں دیکھیا۔ کہ ملائی دے گوشہ توں کود کر اعلیٰ درجۂ امارت وچ جا کھڑے ہوئے۔ ایہ اوہی ملیا کے ملیا رہ گئے۔ جاندے سن کہ جو لوک عرق ریزی توں مہمات تے کاروبار وچ خدمت بجا لاندے نيں۔ بادشاہ انہاں توں بہت خوش ہُندا اے۔ عرض دتی ميں وی چاہندا ہاں کہ اہل سیف دے سلسلہ وچ داخل ہون۔ تے خدمت بجا لاؤں۔ اکبر نے کہیا۔ بہت خوب۔ اک دن شام دا وقت سی چوکی بدلی جاندی سی۔ آپ نے کدرے توں اک تلوار منگ لئی۔ اک بونگی بے ڈھنگی وضع دے نال کمر توں بنھی تے بادشاہ دے سامنے آ کھڑے ہوئے۔ خلاف قاعدہ ہی آداب بجا لائے۔ آپ ہی عرض کيتی۔ ماپہلوے کدام منصبداد بالبستیم! واز کجا تسلیم کنیم! بادشاہ سمجھ گئے سن ۔ کہیا از ہماں جائیکہ ہستید تسلیم نمائید۔ جدوں دیکھیا کہ ایہ داواں وی خالی گیا۔ تاں شتربے مہار بن دے بے قید تے بے تعلق پھرنے لگے۔
امارت تے اظہار تجمل دی وڈی آرزو سی۔ تے چاہندے سن کہ امرائے منصبدار وچ شامل ہوئے جاؤں۔ لطیفہ، اک دن گرمی دی دوپہر وچ اک روئی دارد گلہ پہن کر آموجود ہوئے۔ میلا کچیلا پسیناں وچ چکٹا ہويا۔ اوہ وی اپنا نہ سی۔ خدا جانے کسی امیر نے انعام وچ دتا ہوئے گا۔ یا منگ لیائے سن ۔ مرزا نوں کہ اس وقت موجودات دلوا رہے سن ۔ اوہ وی بیباک تے لاڈلے مصاحب سن خوب خوب لطیفے اڑے۔ ایہ وی میٹھی میٹھی گلاں وچ جواب دیندے سن ۔
کابل دے متعلقات وچ گل بہار اک پنڈ اے۔ اوہی انہاں دا وطن سی۔ شاعر وی سن بہار تخلص کيتا۔ فیر سمجھے کہ لونڈی دا ناں ہُندا اے۔ اس لئی ربیعی اختیار کيتا۔ اپنا سجع وی کہیا سی۔ افسوس کہ ہر کتاب وچ اِنّا ہی فقرہ لکھ کے سجع دی جگہ چھڈ دتی اے۔ سجع وی سجیلا ہی کہیا ہوئے گا۔
سلسلۃ الذہب نہایت گراں بہار کتاب مولوی جامی دی سی۔ آپ نے اس دی بحر وچ کچھ مہملات بیتاں کہ لیاں سن۔ اکثر جلساں وچ پڑھیا کردے سن ۔ تے کہندے سن کہ سلسلۃ الذہب دے جواب وچ صلصل الجرس میری کتاب اے۔ ایہ ايسے دے شعر نيں۔ انہاں اشعار وچ اپنی لکھتاں موسومہ دے ناں وی مسلسل کيتے سن ۔
دیدہ باشی بہ نسخۂ تجدید
کہ مجددر سید فیض جدید
کاندرو صد مواقف است نہاں
و از بیانش مقاصد است عیاں
متن تجدید پیش اولنگ است
گلشن از قحط آب بے رنگ است
لمعہ اش بے تکلف تے اغراق
حکمت عین تے حکمت اشراق
و انکہ تے صفش نہ رتبۂ نقل است
اسم تے رسمش دلالۃ العقل است
وآں درے کاں زبحر جود آمد
لبحۃ الجود فے الوجود آمد
جامع آں عوالم الآثار !
من تعالیم عالم الاخبار
کاندرو نوع علم تاصد تے بیست
کردہ ام۔ ااں صفت بگر در کیست
خاتمۂ احوال وچ ملیا صاحب کہندے نيں۔ ایہ سب کچھ صحیح مگر دوستِ با صفا۔ فاضل قابل دردمند۔ آزاد طبع۔ مقبول۔ مطبوع۔ دل لگی دا یار سی۔ امید اے کہ خدا نے اپنے فضل تے کرم توں بہشت جاودانی نصیب دی ہوئے گی۔ آزاد باوجود انہاں عنایتاں دے سلسلہ تریخ وچ سال بہ سال دے حال لکھدے لکھدے جتھے انہاں دے مرنے دا واقعہ لکھیا اے۔ اوتھے فرماندے نيں۔ اس سال وچ ملیا عالم کابل ی گزر گئے۔ عالم نہایت شیری ادا خوش تکلم گلدستہ شادمانی سی۔ تریخ ہوئی۔ اشعثِ طباع ۶۹۹ھ سبحان اﷲ ع
خوشی اُتے تاں ایہ عالم اے خفا ہوئے گے تاں کيتا ہوئے گا
عرب وچ اک شخص سی کہ جتھے شادی مہمانی سندا۔ اوتھے جا حاضر ہُندا۔ جتھے کسی نوں مہمان جاندا دیکھدا۔ اس دے نال ہوئے لیندا۔ تے دستر خوان اُتے بیٹھ جاندا۔ ايسے واسطے اسنوں طفیل الاعراس کہندے سن ۔ یعنی جو شادی وچ مہمان بلائے آئے نيں۔ ایہ انہاں دے طفیلیاں وچ اے تے چونکہ اشعث اس دا ناں سی۔ اس لئی اشعث طماع وی کہندے سن ۔
امیر تیمور دے بعد وقت بوقت شہزادگان تیموری دے قبضہ وچ چلا آندا سی۔ جدوں بابر تباہ ہوئے کے کابل وچ آیا۔ تاں بدیع الزمان مرزا وغیرہ سلطان حسین بالیقرا دے بیٹےآں دے نال سی۔ اوہ وی بھائی بند سن ۔ بابر نے چاہیا کہ لے خود وی گیا۔ مگر کچھ مطلب حاصل نہ ہويا۔ جدوں اوہ شیبانی خاں دی تلوار توں برباد ہوئے کے پریشاں ہوئے گئے۔ تاں بابر پہنچے۔ مگر ہندوستان دا سفر درپیش سی۔ اپنی طرف توں قراچہ بیگ نوں بٹھا آئے۔ شاہ اسمعیل تے شاہ طہماسپ اس عرصہ وچ ایران اُتے پھیل گئے سن ۔ شیبانی خاں نے ادھر پھیلنے دے لئی رستہ نہ پایا۔
جب ہمایوں ہندوستان توں تباہ ہوئے کے ایران نوں گیا۔ تاں اس دے بھائی کامران نے آپ کابل لیا۔ تے قندھار قراچہ بیگ توں کھو کر عسکری مرزا دوسرے بھائی نوں دتا۔ ایران وچ شاہ طہماسپ نے جو کچھ مہمان نوازی تے رفاقت دے حق ادا کيتے۔ مجمل بیان ہوئے۔ اوتھے ہمایوں نے وعدہ کيتا سی۔ کہ قندھار فتح کر کے آپ دی فوج دے سپرد کراواں گا۔ تے وچ اگے ودھ جاواں گا۔ ایہ علاقہ شاہزادہ مراد دی میوہ خوری دے لئی رہے۔ جدوں قندھار لیا۔ تاں جو کچھ سپاہ تے سپہ سالار ایران دے نال سلوک ہويا۔ اوہ بیرم خاں دے حال وچ لکھیا گیا۔ شاہ طہماسپ سن کر چپ رہ گیا۔ ایہی سمجھیا ہوئے گا کہ ذرا سی گل دے لئی نويں تے پرانی نیکیوں دے نقش تے نگار اُتے سیاہی پھیرنی کيتا ضرور اے۔
جب ہمایوں کابل وچ آئے تاں بیرم خاں نوں اوتھے چھڈ آئے۔ ہندوستان نوں چلے تے بیرم خاں سپہ سالار ہوئے کے نال ہوئے۔ تاں شاہ محمد قلاقی جو بیرم خاں دا پرانا رفیق سی۔ انہاں دی طرف توں ناء% رہیا۔ زمین داراں وچ بہادر خآں علی قلی خاں دا بھائی حاکم سی۔ چونکہ دونے دی سرحد ملدی سی۔ بعض مقدمات ایداں دے الجھے کہ بڈھے دی جوان دے نال نہ نبھی۔ بڈھے نے اسنوں دبانا چاہیا۔ اوہ وی بہادر خاں سی۔ اس نے ۹۶۴ھ وچ آ کے قندھار نوں گھیر لیا۔ تے شاہ محمد نوں ایسا تنگ کيتا کہ دم لباں اُتے آ گیا۔
بڈھے کہن سال نے بیرم خاں دیاں اکھاں دیکھی سن۔ اندر ہی اندر شاہ ایران نوں عریضہ لکھیا اس وچ درج کيتا۔ کہ قندھار حضور دا ملک اے۔ بادشاہ دا حکم سی کہ فلاں فلاں امورات دے فیصلہ دے بعد بندگانِ دولت نوں سپرد کر دينا۔ فدوی انہاں انتظاماں وچ مصروف سی کہ ایہ نااہل ناہنجار میرے در پے ہوئے گیا اے۔ آپ فوج بھیج دتیاں تاں فدوی امانت سپرد کر کے سبکدوش ہوئے۔
شاہ نے فوراً تن ہزار فوج سیستان تے فرہ دے علاقہ توں یار علی بیگ افشار دے زیر حکم بھیجی۔ بہادر خآں نوں اس وقت تک خبر نہ تھ۔ دفعۃً شاہ دی فوج نوں سر اُتے دیکھ کے پلٹا۔ انہاں توں وی مقابلہ کيتا۔ دو دفعہ اس دا گھوڑا گرا۔ تے اوہ فیر کپڑے جھاڑ کر کھڑا ہوئے گیا۔ آخر شکست کھا کر بھجیا۔ لطف تاں ایہ اے کہ شاہ محمد نے لشکر ایران نوں فیر دم دلاسا دے کے ٹال دتا۔
شاہ نوں ایہ امر ناگوار ہويا۔ ۹۶۶ھ وچ سلطان حسین مرزا ولد بہرام مرزا ابن شاہ اسمعیل صفوی نے اپنے بھتیجے دے ماتحت قزلباش دا لشکر جرار بھیج کر محاصرہ کے لیا۔ شاہ محمد نے اکبر نوں عرضیاں بھیجاں۔ ایتھے نويں نويں تخت نشینی سی۔ اک جھگڑے وچ کئی کئی جھگڑے سن ۔ انہاں نے اجازت لکھ بھیجی۔ اس نے قندھار حوالے کے دتا۔ شاہ نے ایہ علاقہ سلطان حسین مرزا نوں دے دتا۔ اس دے چار بیٹے سن ۔ مظفر حسین مرزا، رستم مرزا، ابو سعید مرزا، سنچر مرزا۔
اکبر دا شوق ایہی چاہندا سی کہ علاقہ مذکور فیر میرے قبضہ وچ آئے۔ مگر منہ نہ پڑدا سی۔ کہ شاہ توں کچھ کہہ سکے۔ فیر وی بندوبست توں نہ چکدا سی۔ اوہ ایہی چاہندا سی کہ کابل دی فوج توں حملہ ہويا۔ تاں کچھ نہ ہوئے گا۔ اس لئی محب علی خاں تے محامد خاں نوں فوج دے کے بھیجیا۔ انہاں نے بھکر اُتے قبضہ کيتا۔ سید محمد میر عدل دی معتدل تدبیراں توں سیوی فتح ہويا۔ جسنوں اج کل سیبی کہندے نيں۔ اقبال اکبر ی زبردست سی۔ شہزادگانِ مذکور نے اپنے علاقہ نوں آزاد رکھنا چاہیا۔ چند ہی روز وچ شاہ عباس دے جاہ تے جلال نے تمام ایران تے خراسان وچ زلزلہ ڈال دتا۔ انہاں نوں اپنی حالت اُتے خطر ہويا۔ تے انہاں وچ باہم وی کشاکش ہونے لگی۔ اکبر نے خان خاناں نوں فوج دے کے روانہ کيتا۔ اس نے ااں ملک سندھ اُتے قبضہ کيتا۔ فیر افغانستان تے خراسان زمین وچ شہرت ہوئی۔ قلات تک دے لوک ادھر جھک گئے۔ میر زاواں دے خیالات وی ادھر متوجہ ہوئے۔ ۱۰۰۱ھ وچ رستم مرزا دربار اکبر ی وچ حاضر ہويا۔ اس دی ایتھے وڈی قدر تے منزلت ہوئی رستہ ہی وچ سی کہ اثنائے راہ دے حکام تے امرا دے ناں فرمان جارے ہوئے کہ مہمانداری تے خدمتگاری کردے ہوئے لاؤ۔ جدوں لاہور اک منزل رہاتو بادشاہ ایتھے سن ۔ امرا نوں استقبال دے لئی بھیجیا۔ اوہ چاراں بیٹےآں سمیت حاضر دربار ہويا۔ چنانچہ اعزاز نال ملاقات کيتی۔ تے پنج ہزاری منصب عنایت کر کے ملتان جاگیر کر دتا۔ اس دے بعد ابو سعید مرزا اس دا بھائی، فیر بہرام مرزا ابن مظفر مرزا آیا۔ فیر امرائے اکبر ی نوں قندھار سپرد کر کے اک ہزار قزلباش دے نال مظفر حسین مرزا وی حضور وچ آ گیا۔ تے ایران توں بالکل رشتہ توڑ دتا۔ سب نوں حسب مراتب عہدے تے منصب ملے۔ شاہ بیگ خاں صوبہ دار کابل سی۔ اسنوں صوبہ داری قندھار وی مل گئی۔جہانگیر دے عہد وچ فیر شاہ عباس نے قندھار لے لیا۔ جہانگیر نے فوج کشی دا ارادہ کيتا مگر ایسا منحوس ہويا کہ ايسے اُتے خورم (شاہجہان) تے نورجتھے دا فساد ہوئے گیا۔ ہزاراں آدمیاں دا خون پانی ہوئے کے بہ گیا۔ وڈے وڈے جان نثاراں دیاں جاناں مفت برباد گئياں۔ شاہجہان نے دو دفعہ عالمگیر تے داراشکوہ نوں بھیجیا۔ مگر ہر دفعہ ناکامی نصیب ہوئی۔
کوہستان بدخشان
[سودھو]جب ایہ ناں کتاباں وچ لکھیا نظر آندا اے۔ تاں دل دولت توں مالا مال ہوئے جاندا اے۔ مگر ملک نوں جا کے دیکھو تاں پیٹ نوں پتھر باندھنا پڑدا اے۔ عالم سیاحت وچ میرا گزر اس ملک وچ ہويا۔ فیض آباد اس دا حاکم نشاں شہر اے۔ ميں نے اوتھے تے اس دے اطراف وچ چار مہینے کامل سیر کيتی۔ علاقہ مذکور دے گرد خدائی پہاڑاں دی قطاراں حفاظت نوں کھڑیاں نيں۔ جنہاں نوں آسمانی برف چادر اڑھائے رہندی اے۔ کسی کاروان یا فوج بادشاہی دے قدم اس اُتے بے ادبی دی ٹھوکر نئيں لگیا سکدے۔ تمام ملک مخملی پہاڑ، چشمے جابجا جاری۔ زمین سرسبز، اوہ رنگ رنگ دے پھُلاں توں بو قلماں تے قسم قسم دے میواں توں مالا مال۔ وسعت زمین دی بدولت ہر گھر مین اک خانہ باغ ضرور اے۔ خواہ امیر ہوئے۔ خواہ غریب، سیب، بہی، انگور، خوبانی، توت وغیرہ دے درخت خودرد۔ انہاں وچ ہزاراں جانور خزش الحان بول رہے نيں جنہاں وچوں اک دا ناں وچ وی جاندا ہاں کہ اسنوں بلبل ہزار داستان کہندے نيں۔ اس دے پہاڑ قسم قسم دی دھات تے جواہرات بغل وچ دبائے بیٹھے نيں جنہاں وچوں اک اوہی اے کہ جس نوں تسيں لعل بدخشاں کہندے ہوئے۔ دریا دے کنارے اُتے لوک خاک شوئی کردے نيں۔ تے سونا کڈدے نيں۔ اک آدمی دن بھر وچ ۴؍۸؍ کما لیندا اے جس پہاڑی توں اترو دامن کوہ وچ کم توں کم ہزار گھوڑےآں دے گلے دوڑدے پھردے نيں۔ تے ہزار در ہزار دمباں تے بکریاں دے ریوڑ چلدے پھردے نيں۔ انسان تمام صاحب جمال، قوی ہیکل خوش عیش مگر بے ہمت تے آرام طلب۔
اس سرزمین اُتے قدرت نے اپنی دستکاری دا سارا سیلا الٹ دتا اے۔ لیکن انسانی دستکاری بالکل مفقود اے۔ تعلیم، صنعت گری، زراعت، تجارت وغیرہ جو سامان تحصیل دولت دے نيں۔ اوتھے اک وی نئيں۔ تعلیم دیکھو تاں کوئی کوئی آدمی شد بود ضروری لکھنا پڑھنا جاندا اے۔ تے اوہ عالم سمجھیا جاندا اے۔ دستکاری جدوں ميں نے دیکھیا سی۔ تاں سارے فیض آباد وچ اک دوکان قلعی گر دی سی۔ تے اوہ وی کابل ی سی۔ اوہی ٹوٹا پھوٹا باسن وی جوڑ لیندا سی۔ ورنہ تانبے دے باسن وی بخارا تے کابل توں تاشقر خان تے قند زمین جاندے نيں۔ اوتھے توں بدخشاں وچ پہنچدے نيں۔ جلاہے فقط گاڑھا بن لیندے نيں۔ یادسا، لوئی، نمدہ وغیرہ زراعت بقدر ضرورت کر لیندے نيں۔ کہ اپنے سال بھر نوں کافی ہوئے۔ زیادہ محنت کون کرے۔ تے کرن تاں بے فائدہ۔ کیونجے باہر نکاس نئيں۔ جے کسی نوں ضرورت پئے تے چآہے کہ من بھر آٹا بازار توں لے آئٰ۔ تاں فقط بنويں دی اک یا دو دوکاناں۔ گھر گھر بھیک دی طرح منگدا پھرے گا جدوں دن بھر وچ جمع ہوئے گا۔ تجارت نوں گھر توں باہر جانا پڑدا اے۔ اس لئی نئيں کردے۔ باہر دے سوداگر نئيں جاندے۔ اس لئی کہ آسمانی تے برفانی پہاڑ کٹ کر جاواں۔ تے جا کے چیز نوں بیچاں۔ تاں اوتھے توں روپیہ نئيں ملدا۔ خریداری جو کچھ کرے خود میر بدخشاں یا اس دا کاوہی بھائی بند کرے۔ تے کوئی کر ہی نئيں سکدا۔ اس دا ایہ حال اے کہ سوداگر مال دے کے برس برس دن پيا رہندا اے۔ آخر نوں قیمت وچ پانسو دنبے، ست سو بکرے بکریاں، کچھ نقد، اس وچ وی پنجاہ روپیہ، سو ڈیڑھ سو روپیہ دے پیتاں۔ اک لڑکا دو لڑکیاں دو سو دا غلام۔ تن سو دی لونڈی ملدی اے۔ انہاں نوں باہر دے ملکاں وچ جا کے بیچ لیندا اے۔ لطیفہ شہر فیض آباد وچ تقریباً ست سو گھر دی بستی ہوئے گی جنہاں وچ اک نائی نئيں تے سچ اے اوہ بچارا سر مونڈے تاں لے کيتا؟
دل دا کیہ مول بھلا زلف چلیپا ٹھیرے
تیری کچھ گانٹھ گرہ وچ ہوئے تاں سودا ٹھیرے
ہر شخص دی کمر وچ اک اک چھری اک اک چاقو لٹکتا اے۔ چھری توں گوشت کٹتے نيں۔ کچھ باریک کم ہوئے۔ تاں چاقو توں کر لیندے نيں۔ باپ بیٹے نوں مونڈ لیندا اے۔ بیٹا باپ نوں مونڈ لیندا اے۔ دوست وی دوست نوں مونڈ لیندے نيں۔ تے ایہ داخل ثواب سمجھیا جاندا اے۔ اک آبِ رواں دے کنارے بیٹھ گئے۔ نرم سا پتھر اوتھے توں اٹھا کے پاس رکھ لیا۔ اس اُتے چاقو رگڑدے جاندے نيں۔ موندے جاندے نيں۔ ثواب کماندے جاندے نيں (وہ لوک اک دوسرے نوں ملیا کہ کر گل کہندے نيں)
لطیفہ در لطیفہ۔ جدوں میری حجامت ودھ جاندی سی تاں کسی توں کہندا سی کہ ملیا مادست دراں کارنداریم نیمتواں خدمت شما بکنیم۔ جے زحمتے بکشید۔ مسافر نواویست۔ اک دن اک شخص نے حجامت بنانے وچ بیان کيتا۔ کہ شخصے از فیض آباد مابسفر رفت۔ چاں بشہرے آباداں رسید۔ چند روز اقامت کرو۔ مردم باد آشنا شدند۔ اُتے سیدند ملا! شہر شماچہ قدر آبادی دارد۔ ااں کس مردراست گفتار تے پاک نہاد بود نخواست کہ بولی خود رابہ در وغ آلاید۔ گفت سانوں بدانید کہ شہر مافقط ہفت صد خانہ تے ملک دارد۔
محمد حکیم مرزا
[سودھو]حیف اے کہ اکبر دا بھائی! تے ایداں دے بے اقبال، بدعقل ، کم ہمت جدوں تک جیا۔ نوکراں دے ہتھوں وچ چمچہ قلی بنا رہیا۔ جے اوہ انسان ہُندا تاں تمام خراسان زمین اس دا مال سی۔ قندھار تاں جیب دا شکار سی۔ بلخ نوں لاب، حصار، بدخشاں وغیرہ کناجیحاں تک پھیل کر عبد اﷲ خآں اذبک نوں برسر حساب لیندا۔ تے اکبر دا داہنا ہتھ بن دے ملک موروثی نوں چھڑا لیندا۔ تے اکبر وی اوہ عالی ہمت بادشاہ سی کہ اسنوں اپنے تاج دا لعل تے ہار دا موندی بناندا۔ مگر اوہ بدنصیب اپنی بدنیندی تے نوکراں دی بدصلاحی توں جوواں بھریا پوستین بنا رہیا۔ کیفیت حال اُس دی ایہ اے کہ اُس دی ماں دا ناں ماہ چوچک بیگم سی۔ ۹۶۱ھ وچ جدوں کہ ہمایوں ہندوستان اُتے فوج کشی دا سامان کر رہیا ھا۔ ایہ کابل وچ پیدا ہويا۔ بادشاہ نے محمد حکیم ناں رکھیا۔ ابو المفاخر خطاب دتا۔ ابو الفضائل جم تریخ سی۔ ايسے واسطے کنیت قرار دتی گئی۔ اسنوں تے اہل حرم نوں اوتھے چھڈیا۔ تے ملک مذکور اس دے ناں اُتے کر کے منعم خاں نوں اتالیق کر دتا۔ آپ ہمت دے گھوڑے اُتے سوار ہوئے کے ہندوستان وچ آیا۔ ۹۶۳ھ وچ ہمایوں مر گیا۔ ایہ معصوم بچہ دو برس دا وی نہ سی۔ جو مرزا سلیمان بدخشان توں فوج لے کے آیا۔ تے کابل نوں گھیر لیا (دیکھو منعم خاں دا حال)۔
۹۶۹ھ وچ دس برس دی عمر ہوئے گی۔ جو امرا دا باہم فساد ہويا منعم خاں دا بیٹا بھج آیا۔ بھائی تے بھتیجا ماریا گیا۔ امرائے دولت وچ عجیب کشا کشی پئی۔
اسی عرصہ مین شاہ ابوالمعالی بلائے آسمانی دی طرح پہنچے۔ چند روز بعد فیر فساد اٹھا۔ ماں قتل ہوئی۔ امرا ضائع ہوئے۔ اپنی جان خدا خدا کر کے بچی۔ مرزا سلیمان نے آ کے اس آفت نوں رفع دفع کيتا۔ اس دی بی بی حرم بیگم دی تجویز سی۔ کہ مرزا نوں بدخشاں لے چلو تے کابل وچ بندوبست اپنا کر لو۔ مرزا سلیمان سمجھیا کہ اکبر اس حرکت دی برداشت نہ کر سکے گا۔ اس لئی کابل ہی وچ رکھیا۔ بیٹی دے نال اس دی شادی کر دتی۔ امید علی اپنے ملازم نوں اتالیق بنایا۔ تے آپ بدخشاں دی راہ لئی۔ مرزا حکیم نے تنگ ہوئے کے امرائے مذکور نوں بلیایا۔ تے عذر معذرت کر کے ٹال دتا۔ جدوں اوہ بدخشاں پہنچے تاں مرزا سلیمان بہت خفا ہويا۔ تے لشکر بے شمار لے کے چڑھیا۔ مرزا نے مقابلے دی طاقت نہ دیکھی۔ باقی خاں قاقشال نوں کابل وچ چھڈیا۔ تے آپ جلال آباد وچ بھج آیا۔ جدوں سنیا کہ مرزا سلیمان ایتھے وی آیا تاں دریائے اٹک دے کنارے آن پيا۔ تے اکبر نوں حوضی لکھی۔ ادھر توں فرمان جاری ہوئے۔ چنانچہ تمام اتکہ خیل کہ پنجاب انہاں دی جاگیر سی۔ تے کئی امیر صاحب فوج مرزا حکیم دے نال جا کے شامل ہوئے۔
مرزا سلیمان پشاور تک آ کے کابل نوں فیر گیا سی۔ جلال آباد وچ قنبر اپنے ملازم نوں چھڈ گیا سی۔ امرائے اکبر ی باگاں اٹھائے جلال آباد پہنچے۔ بدخشیاں دے دھوئيں اڑا دئیے۔ تے قنبر دا سر کٹ کر باقی خاں دے پاس کابل وچ بھیج دتا۔ کہ اسيں وی آن پہنچے نيں۔ سپاہ بدخشی ایسی تباہ ہوئی کہ انہاں وچوں فقط دو آدمی زندہ بچے۔ تے سلیمان دے پاس جا کے رفیقاں دا سارا مصیبت نامہ سنایا۔ مرزا سلیمان ایہ خبراں سن کر بدخشاں نوں بھج گیا۔ امرائے اکبر ی مرزا حکیم نوں لے کے کابل پہنچے۔ انہاں نوں مسندِ فرمان روائی اُتے بٹھایا۔ خان کلاں مرزا عزیز دے چچا اتالیق بن دے بیٹھے۔ تے غلطی ایہ دی کہ باقی امرا نوں دربار اکبر ی تے انہاں دے علاقےآں نوں رخصت کر دتا۔ سکینہ بانو بیگم مرزا حکیم دی چھوٹی بہن قطب الدین خاں دی حفاظت توں حضور وچ پہنچی۔ مرزا سفلہ مزاج نوجوان سی۔ تے سفلے ہی مصاحب رکھدا سی۔ چند روز دے بعد فیر عقل اُتے پردہ پيا۔ خواجہ حسن کوئی نوجوان خواجہ حسن نقشبندی دی اولاد توں اوتھے آیا ہويا سی۔ جس بہن دی شادی پہلے شاہ ابو المعالی نال کيتی سی۔ اس دا عقد خواجہ حسن توں کر دتا۔ نہ بادشاہ دی اجازت لی نہ خان کلاں توں صلاح کيتی۔ ہن خواجہ صاحب گھر والے بن دے بیٹھ گئے۔ مرزا لڑکا سی۔ ایہ انہاں نوں کيتا دبا سکدا سی۔ انہاں نے تمام حکم احکام اپنے اختیارات وچ لے لئے۔ خان کلاں جل کے اٹھیا کھڑے ہوئے۔ تے بے اطلاع چلے آئے۔
مرزا سلیمان دی بیوی حرم بیگم سلیمان دیس نوں لابی دی بیٹی سی۔ اوہ قوم قیخاق دا سردار سی۔ بیگم مذکور ناں دی عورت سی مگر بیگماں تے خاتوناں نوں چٹکیوں وچ ملدی سی۔ دیو دی طرح سلیمان اُتے سوار سی۔ تے سلطنت دی مالک بنی ہوئی سی۔ ولی نعمت بیگم اس دا خطاب سی تے بالکل بجا سی۔
۹۷۴ھ وچ مرزا سلیمان نے دیکھیا کہ امرائے بادشاہی ناراض ہوئے کے کابل توں چلے گئے۔ تے میدان صاف اے۔ ولی نعمت بیگم نوں لے کے فیر آئے۔ تے کابل نوں گھیر لیا۔ مرزا نے شہر معصوم خاں کوکہ دے سپرد کيتا۔ تے آپ چند امرا دے نال غور بند نوں بھج گئے۔ مرزا سلیمان نے دیکھیا کہ کابل زورِ شمشیر توں ہتھ نہ آئے گا۔ اپنی ولی نعمت بی بی نوں قراباغ وچ کہ کابل توں دس کوس سی۔ مرزا دے پاس بھیجیا کہ صلح تے صلاح کر کے لے آئے۔ اس نے آ کے مکر کے جال پھیلائے۔ ہزاراں قسماں کھاواں۔ قرآن درمیان لائی۔ تے کہیا کہ بیٹا تسيں میرے فرزند ہوئے۔ نور بصر لخت جگر ہوئے۔ داماد تاں بیٹے توں زیادہ پیارا ہُندا اے۔ وچ فقط تسيں نال ملن آئی ہون۔ غرض ایسی چکنی چپئی گلاں بناواں کہ مرزا حکیم آنے نوں تیار ہوئے۔ خواجہ حسن وی اس صلح وچ شریک سن ۔ مگر باقی خاں کہے جاندا سی۔ کہ عورت چلتر باز اے۔
از رہ مرد بعشوۂ دنیا کہ ااں عجوز
مکارہ مے نشیند تے محتالہ میرود
بیگم توں چوک ایہ ہوئی۔ کہ جھٹ خاوند نوں بلا بھیجیا۔ مرزا سلیمان فوراً فوج جرار لے کے دوڑے تے گذات لگائے کھڑے سن ۔ کہ جدوں موقع پاواں شکار اُتے جا گراں۔ مرزا حکیم نوں کسی نے رستہ وچ خبر دتی۔ اوہ سندے ہی بھجیا۔ تے غور بند دی گھاٹیاں وچ وڑ کے کوہ ہندو کش دا رستہ لیا۔ خواجہ حسن کہندا سی کہ پیر محمد خاں اذبک حاکم بلخ دے پاس چلو۔ اوتھے توں مدد لاواں گے۔ باقی خاں قاقشال نے سمجھایا۔ تے روک کر پنج شیری دے رستہ اٹک دے کنارہ اُتے پہنچیا دتا۔ اس نے دریا اتر کر اکبر نوں عرضی لکھی۔ خواجہ حسن نوں ادھر آںے دا منہ کتھے سی۔ اوہ اپنے رفیقاں نوں لے کے بلخ پہنچیا۔ تے اوتھے سٹر سٹر کر زندگی توں بیزار ہوئے گیا۔
دل بشد جاں گریخت داں گم شد
اے حسن زاں تبرچء خواہد شد
مرزا سلیمان تاں ادھر آئے۔ معصوم خآں کابل ی اک سردار مرزا دا نمک خوار وڈا ہادر جانباز سی۔ اس نے مرزا سلیمان دی چھاؤنی اُتے حملہ کيتا۔ تے بدخشیاں نوں بھگا کر اک چار باغ وچ گھیر لیا۔ مرزا سلیمان نے قاضی خاں (اوہی غازی خاں) نوں وکیل کر کے بھیجیا۔ معصوم خاں اول صلح اُتے راضی نہ ہُندا سی۔ مگر قاضی خاں دا شاگرد وی سی۔ اس دے کہنے توں عدول وی نہ کر سکا۔ مرزا سلیمان برائے ناں کچھ پیشکش لے کے بدخشاں نوں تشریف لے گئے۔
مرزا حکیم دی عرضی توں پہلے ہی اکبر نوں سب خبراں پہنچ گئی سن۔ اس نے گھوڑا زین مرصع توں سجا ہويا۔ تے اکثر تحایف ہندوستان دے تے بہت سا روپیہ سنجر خاں دے نال روانہ کيتا تے تسلی تے دلداری دے نال فرمان بھیجیا۔ فریداں خآں اس دا ماماں حضور وچ حاضر سی۔ اسنوں وی رخصت کيتا کہ جا کے پریشانیاں دی اصلاح کرے۔ امرائے پنجاب نوں حکم بھیجیا کہ فوجاں لے کے کمک نوں پہنچاں۔ بدنیت فریداں خآں سامان مذکور لے کے کنار اٹک اُتے مرزا توں ملا۔ اوہ ادھر آنے نوں تیار سی۔ فریداں نے آندے ہی ورق الٹ دتا۔ اس نے کہیا کہ بادشاہ خان زمان دی مہم وچ مصروف نيں۔ تے خان زمان وغیرہ امرا تواڈے وجود نوں غنیمت سمجھدے نيں۔ تواڈے ناں دا سکہ کہ کر روپیہ اشرفی اُتے لگایا اے۔ تسيں وی آخر ملک دے وارث ہوئے۔ مصلحتِ وقت تے نقاصائے ہمت ایہ اے کہ اسيں وی اس وقت ہمت دی کمر باندھاں۔ تے پنجاب اُتے قبضہ کر لین۔ سرحد نوں اپنی حد باندھاں۔ تے آئندہ سامانِ الٰہی دے منتظر رہیاں۔ تے کابل وچ تاں تواڈا نال گڑا اے۔ اوہ کدرے گیا ہی نئيں۔ کئی مفسد تے وی ادھر توں گئے سن ۔ انہاں نے اس مشکل امر نوں زیادہ تر آسان کر کے دکھایا۔ ماماں دے نال بھانجے دی وی نیت بگڑی۔ تے ہن الٹی نیت توں ہندوستان دا رخ کيتا۔ مفسداں نے چاہیا سی کہ جو سردار بادشاہی تحائف لے کے گئے سن ۔ انہاں نوں قید کر لین مگر مرزا دی طبیعت وچ مروت ذاتی سی۔ خلوت وچ بلیا کے خوشخبر خآں نوں سمجھایا۔ تے چپکے توں رخصت کر دتا۔
مرزا حکیم اٹک اتر کر بھیرہ نوں لوٹتے ہوئے لاہور اُتے آئے۔ راوی دے کنارے باغ مہدی قاسم خآں وچ جتھے ہن مقبرہ جہانگیر اے۔ آن اترے۔ انہاں دناں پنجاب وچ اتکہ خیل دا عمل سی۔ قلعہ داری دا پورا سامان لے دے قلعہ وچ گھس بیٹھے۔ تے وڈی چستی توں مقابلہ کيتا۔ مرزا نے قلع اُتے حملے کيتے۔ مگر انہاں نے پاس نہ پھٹکنے دتا۔
بادشاہ وی ادھر توں روانہ ہوئے۔ سرہند تک پہنچے سن ۔ کہ ایتھے آمد آمد دا غلغلہ ہويا۔ اک دن علی الصباح قلعہ توں شادیانہ دے نقارے وڈے زور شور توں بجنے شروع ہوئے مرزا سوندا اٹھا۔ سمجھیا کہ بادشاہ آن پہنچے۔ ايسے وقت سوار ہوئے کے بھجیا۔ تے جس رستہ آیا سی ايسے رستہ چلا گیا۔ جو امرا تعاقب وچ گئے سن ۔ بھیرہ تک پہنچیا کر چلے آئے۔
۹۸۳ھ وچ مرزا سلیمان نوں شاہرخ انہاں دے پوتے نے بڑھاپے وچ گھر توں کڈ دتا۔ تے اسنوں مرزا حکیم دے پاس آنا پيا۔ کہ اس بیکسی دے وقت وچ میری مدد کرو۔ ایہ زمانہ دا انقلاب قابل عبرت سی۔ مگر مرزا نے گلاں وچ ٹال دتا۔ بڈھے نے مایوس ہوئے کے دربار اکبر ی دا ارادہ کيتا۔ تے مرزا توں کہیا کہ افغاناں دا ملک اے۔ تسيں ایتھے توں پشاور تک پہنچیا دو۔ مرزا نے چہل یا چالاکی توں کہن سال بڈھے نوں اس وقت وچ ایسا چکمہ دتا جو کسی طرح مناسب نہ سی۔
معصوم خاں مرزا دا ملازم دربار اکبر ی وچ آ کے درجۂ امارت نوں پہنچیا۔ تے بنگالہ دی مہمات وچ شامل رہیا۔ جدوں اوتھے امرا باغی ہوئے۔ تاں اوہ وی انہاں وچ داخل ہوئے گیا۔ باغیاں نے ۹۸۹ھ وچ مرزا نوں عرضیاں بھیجاں۔ بھولا بھالا مرزا فوج تیار کر کے ادھر روانہ ہويا۔ تے لاہور تک آ کے فیر گیا۔ ہن اکبر نوں واجب ہويا کہ اس دا تدارک قرار واقعی کرے۔ مان سنگھ نوں فوج دے کے اگے بھیجیا۔ شاہزادہ مراد نوں نال کيتا۔ پِچھے پِچھے آپ لشکر لے کے پہنچیا۔ مان سنگھ نے کئی خونریز معرکے مار دے مرزا نوں شکست دتی۔ تے اکبر کابل وچ داخل ہوئے۔ مرزا دی خطا معاف کيتی۔ تے دوبارہ ملک بخشی کر کے چلے آئے۔
۹۹۳ھ وچ ۳۲ برس دی عمر وچ شراب دے شیشہ اُتے جان قربان کيتی۔ کیقباد تے افسر اسیاب دو بیٹے یادگار چھڈے۔ (دیکھو مان سنگھ دا حال)
مرزا سلیمان حاکم بدخشاں
[سودھو]تین واسطہ توں امیر تیمور دا پوتا سی۔ مرزا سلیمان ابن خآں مرزا، ابن سلطان محمود، مرزا ابن سلطان ابو سعید مرزا، ابن امیر تیمور گورگان، مرزا نے جس طرح ملک مذکور پایا۔ اس دی تمہید سننے دے قابل اے۔
قدیم الایام توں بدخشاں وچ اک خاندان دی حکومت سی۔ اوہ دعویٰ کردا سی۔ کہ سکندر رومی دی اولاد نيں۔ کچھ کوہستان دی دشوار گزاری توں کچھ سکندر دے ناں دا پاس کر کے سلاطین اطراف توں کاوہی انہاں دے ملک اُتے ہتھ نہ ڈالدا سی۔ بہت ہُندا تاں ناں نوں تھوڑا سا خراج لے کے ماتحت بنا لیندے۔ امیر تیمور دے بیٹے سلطان ابو سعید مرزا نے اوتھے دے اخیر بادشاہ سلطان محمد نوں پھڑ کر ملک مذکور اُتے قبضہ کيتا۔ اس دے بعد سلطان محمود اس دا بیٹا اوتھے آیا۔ تے مر گیا۔ خسرو اک سردار ايسے دی پرورش توں امارت دے درجہ نوں پہنچیا سی۔ اس نے سلطنت دا تاج مرزا بالقیرا تے مرزا مسعود اس دے بیٹےآں دے ناں اُتے رکھیا۔ تے آپ سلطنت کرنے لگا۔ ۹۵۵ھ وچ پہلے نوں اَنھّا تے دوسرے نوں مار دے آپ خسرو شاہ بن گیا۔
۹۱۰ھ وچ بابر نے آ کے خسرو نوں کڈ دتا۔ تے آپ ملک مذکور نوں سنبھالیا۔ جب۹۱۲ھ وچ قندھار لے کے کابل وچ آئے۔ تاں ملک نوں پھیلدا دیکھ کے خان مرزا نوں بدخشاں دا حاکم کر کے بھیج دتا۔ اس نے بہت رگڑاں جھگڑےآں دے بعد اوتھے استقلال پیدا کيتا۔ مگر ۹۱۷ھ وچ مر گیا۔
مرزا سلیمان اس دا بیٹا اس وقت ست برس دا سی۔ بابر نے اسنوں اپنے پاس رکھیا۔ تے ہمایوں نوں بدخشاں دا ملک دے دتا۔ انہاں دے معتمد معتبر اوتھے انتظام کردے رہے۔ باپ بیٹے ہندوستان وچ آئے۔ جدوں رانا سانگا دی مہم فتح ہوئے چکی۔ تاں ۹۳۳ھ وچ ہمایوں نوں فیر بدخشاں بھیج دتا کہ کابل دا تے بدخشاں دا بندوبست رہے۔ شاہزادہ اک سال تک اوتھے رہیا۔ دفعۃً باپ دی حضوری دا شوق ایسا غالب ہويا۔ کہ دل بے اختیار ہوئے گیا۔ سلطان اویس سلیمان مرزا دا خسر نال سی۔ ملک اس دے سپرد کيتا۔ تے چلا آیا۔ سلطان اویس دی اشارت تے بعض امرا دی شرارت توں سلطان سعید خاں نے کاشغر توں فوج کشی کيتی۔ ہندال مرزا اس توں پہلے پہنچ گیا سی۔ اس نے قلعہ ظفر دی مضبوطی کر کے خوب مقابلہ کيتا۔ سلطان سعید خاں تن مہینے دے بعد محاصرہ اٹھا کے کاشغر نوں ناکام فیر گیا۔ لیکن ہندوستان وچ ہوائی اڑ گئی سی۔ کہ اس نے بدخشاں لے لیا۔ بابر نے ہمایوں نوں فیر بدخشاں بھیجنا چاہیا۔ اس نے کہیا ميں نے عہد کر ليا اے کہ اپنے ارادہ توں آپ دی خدمت توں جدا نہ ہواں گا۔ تے حکم توں چارہ نئيں۔ ناچار بابر نے مرزا سلیمان پسر خان مرزا نوں ادھر رخصت کيتا۔ تے سلطان سعید خاں نوں اک خط لکھیا۔ کہ باوجود حقوق چند درچند دے ساڈی غیبت وچ ایداں دے امر دا ظہور آنا کمال تعجب اے۔ ہن اساں مرزا ہندال نوں بلا لیا مرزا سلیمان نوں گھلدے نيں۔ مرزا سلیمان آپ توں نسبت فرزندی رکھدا اے۔ جے تعلقات مذکور دا خیال کر کے بدخشاں اسنوں دیجئے تاں بجا ہوئے گا۔ ورنہ اساں وارث نوں میراث دے کے اپنا حق ادا کر دتا۔ اگے آپ جانويں۔ مرزا جدوں اوتھے پہنچیا تاں ملک وچ پہلے ہی امن امان ہوئے چکيا سی۔ تمام علاقہ اُتے قبضہ کيتا۔
۹۶۴ھ وچ جدوں کہ پہلی دفعہ کابل توں ناکام پھرا تاں اس دی طمع یا بلند نظری نے ایسی بلندی توں پٹخا۔ کہ دل تے جان نوں صدمہ پہنچیا۔ یعنی اطراف ملک توں فوج فراہم دی تے بلخ اُتے حملہ کيتا۔ ہر چند خیر خواہاں نے سمجھایا کہ وڈے وڈے شاہزادے تے پرانے امیر قوم اذبک دے میر محمد خاں دے نال نيں۔ اس اُتے چڑھ کر جانا مصلحت توں بعید اے۔ اک نہ مانی۔ آپ گیا تے رشیدہ فرزند ابراہیم مرزا نوں وی نال لے گیا۔ جدوں میدان وچ مقابلہ ہويا تاں دیکھیا کہ لوہا ٹھنڈا اے۔ تے تلوار کٹ نئيں کردی۔ آپ بدخشاں نوں بھجے۔ ابراہیم مرزا اپنی جگہ گرم کار زار سی۔ اسنوں مصاحباں نے کہیا کہ ٹھیرنے دا وقت نئيں۔ باپ تواڈا میدان توں نکل گیا۔ اس جوانمرگ دی بولی توں نکلیا کہ ہن نکلنا دشوار اے۔ ایتھے لڑے جاندے نيں۔ یا قسمت یا نصیب۔ محمد قلی شفا ولی نے زبردستی گھسیٹا۔ اوہ وی چلا۔ آخر پیادہ ہوئے کے بھجیا۔ رستہ وچ تبدیل صورت دے لئی چار ابرو دی صفائی کر کے فقیر بنیا۔ کہ کوئی نہ پہچانے۔ موت ہر رنگ وچ تاڑ لیندی اے۔ اک مقام اُتے پہچانا گیا۔ لوکاں نے پھڑ کر پیر محمد خاں دے پاس پہنچایا۔ اوتھے قید وچ قتل ہويا۔ اس دا درد بخت باپ دے دل توں پوچھنا چاہیے۔ دیکھو جگر دا خون تریخ ہوئے کے ٹپکا اے۔ تخل امید پدر کو؟ بدفالی دا اثر اکثر خالی نئيں جاندا۔ چند روز پہلے مرنے والے نے خود اک قصیدہ کہیا مطلع سی۔
رفتم بخاک حسرت چاں لالہ داغ بردل
آرم بحشر بیراں باداغ دل سر از گل
مگر اک ہور استاد نے رباعی خوب کہی اے۔ رباعی
اے لعل بدخشاں زبدخشاں رفتی
از سایۂ خورشید درخشاں رفتی
در دہر چو خاتم سلیماں بودی
افسوس کہ از دست سلیمان رفتی
جب ہمایوں دی بربادی دے بعد مرزا کامراں کابل وچ مسلط ہويا۔ تاں مرزا سلیمان نوں کہیا کہ میرا سکہ تے خطبہ جاری کرو۔ اس نے نہ منیا۔ کامران نے فوج کشی کر کے اپنی ضد پوری دی تے کچھ علاقہ لے کے باقی ملک دے دتا۔ چند روز دے بعد سلیمان نے عہد شکنی کيتی۔ کامران فیر لشکر لے کے گیا۔ سلیمان چند روز دا محاصرہ اٹھا کے معہ عیال قید ہويا۔ جدوں ایران توں ہمایوں دی آمد ہوئی۔ تاں ایہ قید وچ سی۔ کامران نے اس باب وچ مشورت کيتی۔ انہاں دناں وچ سرداران بدخشاں نے بغاوت کر کے کامران نوں لکھیا سی۔ کہ ساڈے سلیمان نوں سانوں دے دو۔ ورنہ تواڈے سرداراں نوں قید خانے توں عدم نوں روانہ کردے نيں۔ کامران نے اسنوں روانہ کر دتا۔ جدوں اوہ چلا گیا تاں پچھتایا۔ تے فوراً کہلا بھیجیا کہ چند ضروری گلاں سمجھانی رہ گئیاں نيں۔ میرے توں مل جاؤ۔ اوہ وی سمجھ گیا سی کہلا بھیجیا کہ مبارک ساعت وچ کوچ کيتا سی۔ ویسا وقت فیر نہ ہتھ آئے گا۔ جو گل اے لکھ بھیجو۔ تے جاندے ہی باغی ہوئے گیا۔ جدوں ہمایوں کابل وچ فتح یاب ہوئے کے داخل ہويا۔ تاں سلیمان نے عرضی بھیجی۔ آپ نہ آیا تے سکہ خطبہ اپنا جاری کر دتا۔ چند روز دے بعد ہمایوں نے فوج کشی کيتی۔ وڈے کشت تے خون دے نال لڑائی ہوئی۔ مرزا بھجیا تے چند روز سرگرداں فیر کر جیحاں پار اتر گیا۔ بدخشاں ہمایوں دے قبضہ وچ آیا۔ مگر کچھ عرصہ دے بعد مرزا نوں بلیا کے فیر ملک سپرد کر دتا۔
کامران جدوں تباہ ہويا۔ تاں بلخ توں پیر محمد خاں اذبک دی مدد لے کے بدخشاں اُتے آیا۔ ادھر توں سلیمان نکلیا۔ ادھر توں ہمایوں پہنچیا۔ حریف ناکام فیر گئے۔ مرزا سلیمان ہمایوں توں ملیا رہندا سی تے کدی کدی خود سری دے خیال وی دوڑاندا سی جدوں ہمایوں ہندوستان اُتے فوج لے کے چلا۔ تاں مرزا سلیمان دربار وچ سی۔ اس توں وڈی محبت دیاں گلاں کر کے بدخشاں نوں روانہ کيتا۔ ابراہیم اس دے بیٹے نوں رکھ لیا۔ تے بخشی بیگم اپنی بیٹی توں اس دی شادی کر کے بہت عزت توں رخصت کيتا۔
ہمایوں دے بعد مرزا سلیمان دا لالچ اسنوں چار دفعہ کابل اُتے لیایا۔ تے چار ہی دفعہ بدنیندی دے دامن وچ آں پئے۔ آخر ۹۸۲ھ وچ مرزا شاہرخ اس دے پوتے نے جوش جوانی وچ خودسری دے خیالات پیدا کيتے۔ تے دادا نوں ایسا تنگ کيتا کہ بڈھا حج دا بہانا کر کے وہاںس ے بھجیا۔ تے کابل پہنچیا۔ انقلاب زمانہ نوں دیکھو۔ جس شیر خوار بچہ نوں لاوارث یتیم دیکھ کے ۲۰ بس پہلے مرزا گھر چیننے آئے سن ۔ بڈھے ہوئے کے ہزار طرح دی ذلتاں تے خواریاں اٹھاواں۔ تے ايسے دے پاس مدد کيتی التجا لائے۔ مرزا حکیم نے رخ نہ دتا۔ بڈھا۔ مایوس ہوئے کے ۹۸۳ھ وچ ہندوستان دی طرف روانہ ہويا کہ دربار اکبر ی توں داد پائے۔ مرزا حکیم توں کہیا کہ کچھ فوج بدرقہ دے لئی دو تاکہ منازل خطرناک توں کڈ کے اٹک تک پہنچائے۔ نوجوان مرزا نے فوج دینے وچ وی ظرافت تے نزاکت نوں کم فرمایا۔ ایداں دے لوکاں نوں اس دے نال کيتا کہ پہلی ہی منزل وچ چھڈ کے چلے آئے۔ بڈھا بچارا حیران پھرے تاں کس منہ توں پھرے۔ چھوٹے چھوٹے بیٹے وی نال سن ۔ تاں کل بخدا۔ تنہا تے بے سامان روانہ ہويا۔ رستہ وچ کئی جگہ پہاڑاں دے دیوزاد سلیمان اُتے گرے۔ اوہ وی پتھر ہوئے کے گر گیا۔ خوب مردانگی توں مقابلے کيتے۔ تے زخمی وی ہويا۔ غرض لڑدا بھڑدا اٹک دے کنارہ تک آ پہنچیا۔ اکبر نوں عریضہ لکھیا۔ اس وچ ساری سرگزشت بیان کيتی۔ تے ایہ وی درج کيتا کہ اس وقت تحفہ یا پیشکش کسی چیز تک ہتھ نئيں پہنچکيا۔ دو گھوڑے نال رہ گئے نيں کہ میرے خانہ زاد نيں۔ ایہی گھلدا ہاں تاکہ عریضہ خشک خالی نہ ہوئے۔
اکبر نوں اپنا سال جلوس تے مرزا دا کابل اُتے آنا بھولا نہ سی۔ اس دے علاوہ مرزا نے آداب قرابت دا وی کدی خیال نئيں کيتا سی۔ لیکن کچھ مروت ذاتی تے کچھ اس مصلحت توں کہ مرزا دا ملک اذبک دے سامنے دیوار استوار اے۔ اس دی اس قدر مہمان نوازی تے خاطر داری دی کہ نقاراں دی آواز بخارا تے سمرقند تک پہنچی۔ جدوں اس دا عریضہ پہنچیا تاں کئی طویلے گھوڑے کٹھیا واڑ، ایران ی، بوہت سارے اجناس نفیس، خیمے تے بارگاہ تے حشمت شاہانہ دے سامان ۵۰ ہزار روپیہ نقد تے آغا خاں خزابچی وغیرہ امرا نوں استقبال دے لئی بھیجیا۔ مان سنگھ اس وقت سرحد پشاور اُتے سن ۔ تے راجہ بھگوان داس پنجاب وچ سن ۔ انہاں مزاج داناں نے اکبر دی مصالح ملکی تے اس دی مرضی اُتے جان تے مال نوں قربان کر دتا سی۔ بلکہ آئین اکبر ی دے اجزاء ایہی لوک سن ۔ مان سنگھ فوراً پہنچے وڈے شان تے شوکت توں استقبال کيتا۔ تے دھوم دھام دی ضیافتاں کھلاندے لائے۔ راجہ بھگوان داس لاہور توں دریائے اٹک تک پہنچے۔ ضیافتاں کھلاندے لاندے سن ۔ تے جو جو حکام تے امرا رستہ دے آس پاس سن ۔ پرگناں تے شہراں توں نکل نکل کے مہمانداری دے لوازمات ادا کردے سن ۔ ايسے طرح برابر لئے آئے۔ اکبر نوں جدوں انہاں انتظاماں دے حالات معلوم ہوئے۔ تاں بہت خوش ہويا۔
متھرا وچ پہنچے۔ تاں کئی امیر عالی رتبہ جنہاں وچ قاضی نظام بدخشی وی شامل سن ۔ متھرا تک استقبال نوں گئے۔ فتح پور دے پاس پہنچے۔ تاں اول علما تے شرفا وا دا برو مفتی تے صدر الصور فیر امراء ارکان دولت، فیر خود باشاہ، ۵ کوس تک پیشوائی نوں ودھے۔ پنج ہزار ہاتھی جنہاں اُتے مخمل فرنگی تے زربفت دی جھولاں جھول رہیاں سن۔ چاندی سونے دی زنجیراں سونڈاں وچ ہلاندے۔ سراگائے دی دماں کالی تے سفید سرو گردن اُتے لٹکدی دو طرفہ برابر قطار باندھے سن ۔ ایران ی تے عربی گھوڑے، طلائی تے نقرئی زیناں توں سجے، مرصع ساز لگے، دو دو ہاتھیاں دے وچکار اک اک چیندا، گلے وچ سونے دی زنجیر تے بھنور کلی، مخمل زرکار دی جھول، اک اک رنگین چکھڑے اُتے بیٹھیا، ہر چکھڑے وچ ناگوری بیلاں دی جوڑی، بیلاں اُتے شالہائے کشمیر تے کمخواب دی جھولاں سراں اُتے تاج زرکا، ۳ کوس تک تمام جنگل مورتاں بہار ہوئے رہیا سی۔ دیکھنے والے حیران سن ۔ کہ ایہ کیہ طلسمات اے۔ کیونجے اج تک اس انتظام دے نال ایہ سامان کسی نے نہین دیکھیا سی۔ سپاہی قدم قدم اُتے تعینات سن ۔ کہ سلسلہ راہ وچ کدرے خلل راہ نہ پائے۔ شہر فتح پور دے بازار گلی کوچے صاف ہر جگہ چھڑکاؤ، دکاناں آئین بندی توں آراستہ سن۔ عید دا دن معلوم ہُندا سی۔ شہر دے شرفاء کوٹھاں تے بالاخاناں وچ بن سنور کر بیٹھے سن ۔ تماشائیاں دے ہجوم توں بازاراں وچ رستے بند سن ۔ جس وقت بادشاہ نظر آئے۔ مرزا گھوڑے توں کود پيا تے اگے دوڑا کہ تسلیم بجا لیائے تاں ردِ نرکانہ تے آداب شاہانہ دا آئین ایہی سی۔ مگر اکبر نے قرابت تے بزرگی عمر دی رعایت رکھی۔ جھٹ اتر پيا۔ جھک کر سلام کيتا۔ تے عمو عمو کہہ کے بغلگیری دے لئی ہتھ بڑھائے۔ مرزا نوں تسلیم تے کورنش وغیرہ نہ کرنے دی۔ گلے ملے تے سوار ہوئے گئے۔ دولت خانہ انوپ تلاوکے درودیوار، صحن، طاق، محراباں وچ ، پردے، سائبان زريں، گلدان گلدستے، سونے روپے دے جڑاؤ، ایوان تے مکانات، فرشہائے مخملی تے قالین ابریشمی توں آراستہ سن ۔ اوتھے آ کے دربار کيتا۔ مرزا نوں اپنے پہلے وچ جگہ دتی۔ جہانگیر بچہ سی۔ اسنوں وی بلیا کے ملیایا۔ تے ہتیا پال دروازہ اُتے جتھے نقار خانہ سی انہاں نوں اتارا۔ ملیا صاحب عجب شخص نيں۔ ایتھے وی چٹکی لے گئے۔ فرماندے نيں۔ انہاں دناں وچ تورۂ چنگیز خانی نوں وی زندہ کر دتا۔ مرزا دے دکھانے نوں شیلان یعنی دسترخوانِ عام، دیوان خاص وچ بچھدا سی۔ تے بہ نسبت تے دلاں دے زیادہ وفور تے وسعت دے نال ہُندا سی۔ معمولی وقت اُتے نقیب جاندے سن ۔ تے اوہی چنگیزی تورہ اُتے سپاہیاں نوں جمع کر کے لاندے سن ۔ کہ شیلان ترکانہ اُتے چل کے کھاؤ مرزا گئے۔ تورہ وی گیا۔
اکبر دا ارادہ سی کہ فوج دے کے اسنوں بھیجے۔ تے ملک اُتے قبضہ دلوا دے۔ تے حقیقت وچ ایہ مدد چند در چند مصلحتاں دی بنیاد سی۔ خان جتھے حسین قلی خاں اس مہم دے لئی مقرر ہوئے چکيا سی۔ ايسے عرصہ وچ ملک بنگالہ توں بغاوت دی عرضیاں پہنچاں۔ اکبر نے مرزا سلیمان توں کہیا کہ تسيں بنگالہ نوں اپنا بدخشاں سمجھو۔ تے جا کے بندوبست کرو۔ مرزا نے انکار کيتا۔ اکبر نے اس خدمت اُتے خان جتھے نوں بھیج دتا۔ مرزا نوں اپنی تمنا وچ دیر پا مایوسی نظر آئی۔ اس لئی رخصت ہوئے کے حج نوں چلا گیا۔ اکبر نے پنجاہ ہزار روپیہ خزانہ توں دتا۔ تے ویہہ ہزار دا فرمان خزانہ گجرات اُتے لکھ دتا۔
۹۹۴ھ وچ مرزا سلیمان حج کر کے ایران وچ آئے۔ تے شاہ اسمعیل ثانی توں کمک دی التجا کيتی۔ شاہ نے وڈی عزت توں رکھیا۔ تے چند روز دے بعد فوج قزلباش ہمراہ کر کے روانہ کيتا۔ ایہ ہرات وچ آئے سن کہ شاہ اسمعیل دا انتقال ہوئے گیا۔ منصوبہ بگڑ گیا۔ ایہ مایوس ہوئے کے قندھار وچ آئے۔ مظفر حسین مرزا شہزادہ ایران ی اوتھے دا حاکم سی۔ اسنوں نسبت قرابت پیدا کيتی۔ مگر کم نہ نکلیا۔ کابل وچ آئے مرزا حکیم توں مل کے چاہیا کہ ہندوستان جاواں۔ تے پنجاب وچ طوفان اٹھاواں۔ مرزا حکیم شامل نہ ہويا۔ مگر فوج نال لے کے بدخشاں اُتے گیا۔ مرزا شاہرخ مقابلہ اُتے آیا۔ بوہت سارے بدخشی بدنیت پوتے نوں چھڈ کے دادا کيتی طرف چلے آئے۔ شاہرخ اوراں توں وی بدگمان ہوئے گیا۔ تے کولاب نوں چلا گیا۔ بہت ساریاں قیل تے قال دے بع دادا پوتے وچ ملک تقسیم ہوئے گیا۔ مگر چند ہی روز وچ فیر بگاڑ ہويا۔ تے ایہ جھگڑے برابر جاری سن ۔ دادا اطراف توں مدد لیندے سن ۔ تے کدی کم کدی ناکام سرگردان ہُندے سن ۔ ايسے حالت وچ محرم بیکم مر گئی۔ جدوں تک اوہ زندہ سی۔ بگڑی گل بناندی سی۔ اس دے بعد مرزا شاہرخ دی جوانی نے اسنوں زیادہ خود بین کر دتا۔ آخر بڈھے سلیمان تنگ ہوئے کے بخارا گئے۔ کہ عبد اﷲ خاں اذبک دے زور توں پوتے نوں گوشمالی دتیاں اوہ تاشقند اُتے فوج لے کے گیا سی۔ سکندر خاں اس دے باپ نال ملاقات ہوئی۔ تے صورت حال اچھی نظر آئی۔ باپ نے بیٹے نوں روئیداد لکھی۔ اوہ وی اک عجوبہ روزگار سی۔ جواب وچ لکھیا کہ انہاں نوں میرے آنے تک انتظار کرنا چاہیے۔ مگر خفیہ لکھیا کہ قید کر لو۔ مرزا نوں وی خبر ہوئے گئی۔ ایہ جس طرح دوڑ کر گئے سن ۔ ايسے طرح بھج کر الٹے پھرے۔ تے حصار وچ آ کے دم لیا۔ تے اپنے بندوبست سوچنے لگے۔ عبد اﷲ خاں تاشقند توں آئے۔ مرزا دا حال معلوم کيتا۔ حاکم حصار نوں لکھیا کہ انہاں نوں قید کر کے روانہ کرو۔ اوہ انہاں دے نال رسم تے مروت کم وچ لیایا۔ ایہ اوتھے توں وی بھجے۔ عبد اﷲ خاں نے بدخشاں دی خبر لئی۔ تاں دیکھیا کہ دستر خواں تیار اے۔ تے کوئی مزاحم نئيں۔ فوراً قبضہ کر ليا۔ دادا پوتے جتھے جتھے سن ۔ جاناں لے کے کابل دی طرف بھجے۔ رستہ وچ ملاقاتاں ہوئیاں۔ جس لقمہ اُتے جھگڑدے سن ۔ اوہ لقمہ ہی نہ رہیا۔ ہن جھگڑا کيتا سی۔ دونے مل کے صلاحاں کردے سن تے کچھ بن نہ آندی سی۔ مرزا حکیم نے اس وقت وڈی انسانیت کيتی۔ کہ ایلچی بھیجیا۔ بعض اشیائے ضروری بھیجاں۔ تے بلا بھیجیا۔ مرزا سلیمان نے حج کر کے اس توں راہ کڈ لی سی۔ تے دربار اکبر ی توں شرمساری وی سی۔ اوہ کابل نوں چلے گئے شاہرخ توں انئيں کيتی بدولت چند روز پہلے بگاڑ ہويا سی۔ اوہ دربار اکبر ی دا راستہ لبھن لگے۔ مرزا حکیم نے بڈھے مہمان نوں لمغانات دے علاقے وچ چند پنڈ دئیے۔ ایہ چند روز اوتھے بیٹھے۔ مگر بیٹھیا کدوں جاندا سی۔ فیر اس توں مدد لی تے ترک تے افغان توں اک جمعیت بنا کے اذبک توں دست تے گریبان ہوئے۔ کئی معرکے کيتے۔ کدی غالب ہوئے۔ کدی مغلوب۔ آخر مایوس ہوئے کے فیر کابل وچ آئے۔ ایتھے حکیم مرزا مر چکيا سی۔ مان سنگھ موجود سن ۔ انہاں نے وڈی عزت تے احترام توں مہمانداری کيتی۔ تے دربار نوں روانہ کر دتا۔ ایتھے اُتے نويں سرے توں استقبال دی دھوم دھام ہوئی۔ شہزادہ مراد لینے گئے۔ جاگیر تے وظیفہ مقرر ہوئے گیا۔ آخر ۷۷ برس دی عمر ۹۹۰ھ وچ لاہور توں ملک عدم نوں کوچ کر گئے۔ یخشی انہاں دی ولات دی تریخ سی۔ کہ ترکی وچ بمعنی خوب اے۔
مرزا شاہرخ
[سودھو]مرزا سلیمان دی بی بی حرم بیگم دا حال مجملاً کدرے کدرے آیا اے۔ کہ ولی نعمت بیگم کہلاندی سی۔ تے حق ایہ اے کہ اوہ مردانی بی بی دیو دی طرح سلیمان نوں دبائے رکھدی سی۔ خاوند برائے ناں حاکم سی۔ حکومت اس سینہ زور بی بی دے ہتھ وچ سی۔ جس طرح چاہندی سی حکم کردی سی۔ تمام امرا تے سرداراں نوں اس دی گردن کشی تے خود رائی نے جان توں تنگ کر دتا سی۔ آخر انہاں لوکاں دی دعاواں قبول ہوئیاں۔ تے اس مرو مار بیگم اُتے آسمان توں نحوست نازل ہوئی۔
شاہ محمد سلطان کاشغری دی بیٹی محترمہ خانم کامران دے عقد وچ سی۔ تے کابل وچ رہندی سی۔ اوہ کامران دی خانہ بربادی دے سب توں کاشغر نوں چلی۔ بدخشاں توں اس دا گزر ہويا۔ قرابت خاندانی دے سبب توں ایتھے ٹھیری۔ ع
پیری تے صد عیب سانوں گفتہ اند
مرزا سلیمان دا ارادہ ہويا کہ اس نال نکاح کرے۔ بڑھیا بیگم نوں کسی طرح پتہ لگ گیا۔ اوہ کدوں دیکھ سکدی سی۔ کہ ایسی خاندانی شہزادی اس اُتے سوکن ہوئے کے بیٹھے۔ اندر ہی اندر ایچ پیچ کھیل کر اپنے نوجوان بیٹے مرزا ابراہیم نوں اکسایا۔ اس نے محترمہ بیگم نال نکاح کر ليا۔ سلیمان بڈھے منہ دیکھدے رہ گئے۔ پری ہتھ نہ آئی۔ خانم نوں پِچھے معلوم ہويا کہ وچ ملکہ زمانی ہُندے ہُندے رہ گئی۔ بہت ملال ہويا تے بیگم تے خانم دے دلاں وچ گروہ پڑ گئی۔
بیگم دے کلہ توڑ حکماں توں امرائے بدخشاں دے دل ٹکڑے ٹکڑے ہوئے رہے سن ۔ تے ہمیشہ تاک وچ رہندے سن ۔ مرزا حیدر علی اک شخص بیگم دی سرکار وچ مختار سی۔ تے اوہ اسنوں بھائی کہندی سی۔ انہاں دناں مین سب نے موقع پا کر بیگم دے دامن وچ تہمت دی خاک پائی۔ اس گل دا چرچا مرزا ابراہیم تک پہنچیا۔ نوجوان ناتجربہ کار، نہ سوچیا نہ سمجھیا، مرزا نوں مار ڈالیا۔ بیگم وڈی دانا تے دور اندیش سی۔ زہر دا گھونٹ پی کر رہ گئی۔ مگر امرا دے پِچھے پئی۔ لوکاں دے دلاں وچ پہلے بیگم دی طرف توں بیزاری سی۔ ہن نظراں وچ بے عزتی وی ہوئے گئی۔
۹۶۸ھ وچ اذبک دے خوانین نے جیجاں اتر کر بلخ تے ختلان تک قبضہ کر ليا سی۔ تے بدخشاں دی حدود اُتے ہتھ ماردے سن ۔ مرزا وی انہاں نوں کلہ شکن جواب دیندے سن ۔ انہاں دناں وچ پیر محمد خاں اپنے لشکر لے کے آیا۔ باپ بیٹے فوجاں لے کے سامنے ہوئے۔ مرزا سلیمان تاں پہلو بچا کر نکل آیا۔ مرزا ابراہیم لڑ مرا۔ تے گرفتار ہوئے کے اذبک دی قید وچ ماریا گیا۔ بیگم نوں وڈا رنج ہويا۔ لباس ماتم پہنا۔ تے ایسا غم کيتا کہ جدوں تک جیندی رہی۔ سوگ دے کپڑے نہ اتارے۔ مگر اس دا زور حکومت ٹُٹ گیا۔
مرزا ابراہیم نے اک شیر خوار بچہ محترمہ خانم دے شکم توں چھڈیا۔ اس دا ناں شاہرخ سی بیگم ہمیشہ خانم نوں طعنے دتا کردی کہ اس بدشگون نحس نے گھر ویران کر دتا۔ تے رنگ برنگ توں دل آزاری کردی سی۔ مطلب ایہ سی کہ اوہ تنگ ہوئے کے کاشغر چلی جائے۔ شاہرخ ناں وچ پالاں۔ تے اس دی حکومت وچ حکم حاصل کراں خانم سندی سی۔ تے صبر کردی سی۔ ايسے حال وچ شاہرخ وڈا ہويا۔ خوانین دربار بیگم توں تے اس دی بدولت مرزا سلیمان توں ناراض تاں پہلے ہی سن ۔ ہن مرزا شاہرخ وڈا ہويا تاں اسنوں زیادہ ودھانے لگے۔ رفتہ رفتہ دادا نوں پوتے توں برگشتہ کر کے تخت سلیمانی اُتے بٹھانا چاہیا۔ بہت ساریاں رد تے بدل دے بعد ایہ قرار پایا کہ جو علاقہ اس دے باپ نوں دتا ہويا سی ہوئے اس دے ملنا چآہیے ایہ وی ہوئے گیا۔ مگر مختلف مقدماں اُتے بگاڑ دی چقماق چمکتی رہندی سی۔ تے بیگم تے خانم دے بگاڑ اس اُتے رنجک اڑاندے سن ۔ ايسے عرصہ وچ حرم بیگم مر گئی تے ہن سلیمان دی بالکل ہويا بگڑ گئی۔ ناچار حج بیت اﷲ دا بہانہ کيتا۔ تے سلطنت پوتے نوں دے کے کابل وچ آیا۔ کہ مرزا حکیم توں مدد لے کے مفسداں توں ملک سلیمان نوں پاک کرے اوتھے اوہ پیش آیا۔ جو تسيں نے سن لیا۔ تے انجام ایہ ہويا کہ گھر برباد ہوئے گیا۔ تے بدخشاں جداں ملک عبد اﷲ خاں اذبک نے مفت مار لیا۔
جب توں مرزا سلیمان ہندوستان دی طرف آئے سن ۔ مرزا شاہرخ تے انہاں دی والدہ اکبر نوں عرائض تے تحائف بھیج کر عقیدت دا رشتہ جوڑدے سن ۔ جدوں اذبک نے خانہ ویران کر کے کڈیا۔ تاں مرزا شاہرخ مدت تک کوہستان کابل وچ سرگردان رہے۔ تے سخت آفتاں اٹھاواں۔ حسن، حسین تے بدیع الزمان مرزا تن بیٹے نال سن ۔ حسن رستے وچ بچھڑ گیا۔ مرزا نوں وڈا رنج ہويا۔ زمان مرزا بیٹا انہاں دا وطن دے کنارےآں اُتے اڑ بیٹھیا۔ تے جدوں موقع پاندا سی۔ اذبک نوں پہلو ماردا سی۔ ایہ وی موقع لبھدے سن ۔ اک دو دفعہ ہمت کر کے گئے۔ مگر مایوس ہوئے کے پھرے۔ تے پہلے توں زیادہ بدحالی اٹھائی۔ لشکر تباہ ہويا۔ سامان لٹ گیا۔ پہاڑ وچ مرزا سلیمان دا گھوڑا ٹھوکر کھا کر گر پيا۔ پوتے نے اپنا گھوڑا دتا۔ کہ اس اُتے سوار ہوئے۔ بڈھے بچارے توں ایہ وی نہ ہوئے سکا۔ گھوڑا بھج گیا۔ اسنوں اک نوکر نے اپنے گھوڑے اُتے چڑھایا۔ مرزا شاہرخ باوجود ایہ کہ بہت موٹے سن ۔ مگر دوڑ کر گھوڑے نوں پھڑیا تے سوار ہوئے کے بھجے۔ آخر دادا نے ہندوستان دا رستہ بنا دتا سی۔ ۹۹۳ھ وچ انہاں نے وی دربار اکبر ی دا رخ کيتا۔ چنانچہ جدوں کنار اٹک اُتے پہنچے۔ تاں راجہ مان سنگھ نے استقبال کيتا۔ پنج ہزار سو روپے نقد ہزاراں دے نفائس تے تحائف، اٹھ گھوڑے، پنج ہاتھی پیشکش کيتے۔ ايسے دی رسائی تدبیر توں بچھڑا ہويا بیٹا وی آ گیا۔ سب خدمتاں تے تجویزاں پسند تے مقبول ہوئیاں۔ اکبر وی بہت خوش ہوئے۔ جدوں لاہور توں راجہ بھگوان داس نے بیٹے توں زیادہ شوکت تے حشمت دکھادی مرزا سرہند تک پہنچ لئے۔ تاں دربار توں فوراً قاضی علی بخشی نوں استقبال دے لئی روانہ کيتا۔ آگرہ دے پاس پہنچے۔ تاں لکھ روپیہ نقد، سامان فراشخانہ، تن ایران ی، نو ہندوستان دے گھوڑے، پنج ہاسی، چند قطاراں اونٹھاں کی، کئی لونڈی غلام مرحمت ہوئے۔
مرزا شاہرخ وڈا نیک نیت تے صاف دل مرزا سی۔ اس دی طبیعت وچ اپنی طرف توں کسی قسم دی ترقی یا عروج دی ہوس کدی نئيں آئی۔ جو کچھ ملیا لے لیا۔ اس دی تعمیل کردا رہیا۔ اکبر نوں وی اس دی طرف توں نیک خیال تے نیک بھروسے سن ۔ ۱۰۰۱ھ وچ اس توں شکرن بیگم بیٹی دی شادی کر دتی۔ پنج ہزاری منصب عنایت فرمایا۔ مالوہ دا ملک دتا۔ تے شہباز خان کمبو اتالیق بنا کے نال کيتا گل اوہی اے کہ ڈردا سی ایہ وی باغی نہ ہوئے جائے۔ ورنہ اِنّے وڈے موٹے تازے بہنڈ جوان دے لئی اتالیق دتی کیہ حاجت اے۔ تسيں جاندے ہوئے کہ بابر نوں اس دے اقربا نے خانہ برباد کيتا۔ ہمایوں دا گھر بھائیاں نے ویران کيتا۔ اکبر نوں شہزادگان تیموری تے مرزا اشرف الدین وغیرہ نے تھوڑا دق نئيں کيتا۔ اس لئی اکبر بلکہ سلاطین تیموریہ ہمیشہ رشتہ داراں توں ہشیار رہندے سن ۔ اسنوں مالوہ سمیت دکن وچ جاگیر دتی سی۔ خان خاناں دے نال سہیل خان دی لڑائی وچ شامل سی۔ ابو الفضل جدوں گئے تاں انہاں نے وی مدد نوں بلیایا۔ دانیال دی لشکر کشی وچ بھیجے گئے۔ سب نوں خوش رکھیا۔ تے آپ سب توں خوش رہیا۔ اخیر عہد اکبر ی وچ ہفت ہزاری منصب عطا ہويا۔ جہانگیر نے وی اپنی توزک وچ اس دی خوش اطواری تے سعادت مندی دی تعریف لکھی۔ لکھدا اے کہ سیدھا سادہ ترک اے تے اس نے مینوں کدی نئيں ستایا۔ اک ہور جگہ لکھدا اے۔ اگرچہ حسینی توں زیادہ عالم وچ کوئی بے حقیقت نئيں۔ مگر مرزا شاہرخ گویا بدخشی نئيں۔ ویہہ برس ہوئے۔ ہندوستان وچ آیا اے۔ بولی ہندی بالکل نئيں جاندا۔
یاد رکھنا ایہ اوہی مرزا شاہرخ نيں۔ جنہاں دی بابت عبد اﷲ خان اذبک نے اکبر نوں شکایت لکھی کہ مرزآ شاہرخ اسيں توں گستاخی تے بے ادبی کر کے گیا۔ تے تسيں نے اسنوں ایداں دے اعزاز تے احترام دے نال رکھ لیا۔ فیر اس دے جواب مین اکبر دی طرف توں ابو الفضل نے طبع آزمائی دی اے۔
مرزا نے ۱۰۱۶ھ وچ اجین وچ قضا دی تے شہر دے باہر دفن ہوئے۔ کابل ی بیگم مرزا حکیم دی اک بیٹی انہاں توں بیاہی سی۔ اوہ ہڈیاں لے کے مدینہ منورہ نوں گئے۔ بدوواں نے رستہ بند کر رکھیا سی۔ آپ بصرہ توں ایران نوں روانہ ہوئے گئے۔ جنازہ ادھر بھیج دتا۔
میر عبد الطیف قزوینی
[سودھو](ملا صاحب لکھدے نيں) اعاظم سادات حسینی سبقی وچوں سن ۔ انہاں دا خاندان آبا تے اجداد توں تاریخی مشہور چلا آندا اے۔ والد انہاں دے قاضی میریحیے۔ یحیے معصوم کہلاندے سن ۔ حیرتی شاعر نے اک مثنوی وچ انہاں دی وی مدح دی اے۔ تے تریخ دانی دے وصف دا اشارہ کيتا اے۔
قصۂ تریخ ازو باید شنید
کس دراں تریخ مثل اوندید
میر علاء الدودلہ صاحبِ تذکرہ انہاں دے چھوٹے بھائی سن ۔ میر عبد اللطیف مرحوم نے انہاں نوں باپ دی طرح کنار شفقت وچ پالیا سی۔ تے میر علاء الدولہ انہاں نوں حضرت آقا کہیا کردے سن ۔ قزوین دے لوک شاہ طہماسپ دی اطاعت نہ کردے سن ۔ لوکاں نے عرض کيتی۔ کہ ایہ سرکشی انہاں دی میر عبد اللطیف دی پشت گرمی توں اے۔ کہ انہاں دا مذہب سنت تے جماعت اے۔ شاہ نے انہاں اُتے سختی کيتی۔ مختصر ایہ کہ میر عبد اللطیف اوتھے توں بھج کر گیلانات دے پہاڑاں وچ چلے گئے۔ انہاں دناں وچ ہمایوں وی ایران پہنچیا۔ کسی مقام اُتے انہاں دی ملاقات ہوئے گئی سی۔ تے وعدہ ہويا سی کہ جے اقبال نے مدد کيتی تاں اسيں فیر ہندوستان وچ پہنچے۔ تاں تسيں وی آنا۔ چنانچہ حسبِ وعدہ ۹۶۳ھ وچ ایتھے پہنچے کہ اکبر ايسے برس تخت نشین ہويا۔ میر موصوف دربار بلکہ خاص تے عام وچ معزز تے محترم رہے۔ ۵ رجب ۹۸۱ھ نوں فتح پور سیکری وچ دنیا توں انتقال کيتا۔ تے قلعہ اجمیر وچ سید حسین جنگ سلوار دی درگاہ وچ دفن ہوئے۔ قاسم ارسلان نے تریخ کہی۔ فخر آل یٰسین، تمام عالم دے علماء تے بزرگان دین وچوں پنج چار شخص نيں۔ جو ملیا صاحب دی بولی قلم توں لفظاں تعریف دے نال کامیاب ہوئے نيں۔ انہاں وچوں میر موصوف تے انہاں دے بیٹے نيں۔
ابو الفضل دتی کیہ تعریف کراں۔ ہر معاملہ وچ اک نويں گل کڈدے نيں۔ تے اک گل وچ ہزار گلاں ملفوف ہُندیاں نيں۔ اکبر نامہ وچ انہاں دے آنے دا حال لکھدے نيں۔ میر قسماں علوم تے فضل تے کمال تے لطف کلام تے ملائمتِ قلب تے شرائف صفات وچ اہل زمانہ وچوں نہایت ممتاز سن ۔ تعصب توں پاک سن ۔ سینہ کھلا ہويا سی۔ اس لئی ایران وچ تسنن تے ہندوستان وچ تشیع توں نامزد سن ۔ گل ایہ اے کہ صلح کل دے امن خانہ دے رہنے والے سن ۔ اس لئی پرجوش متعصب بدنام کردے سن ۔
میرزاغیاث الدین علی
[سودھو]ان دے بیٹے وی نال آئے سن ۔ چنانچہ اوہ ملیا صاحب فیضی ابو الفضل سب اسيں سبق سن ۔ کہ شیخ مبارک دے دامن تعلیم توں علم دے نال اقبال دی نعمت لے کے اٹھے سن ۔ ملیا صاحب اس دے باب وچ کہندے نيں۔ انہاں دا فرزند رشید کہ ملائک دے اخلاق اس دا ملکہ نيں۔ حمیدہ اطوار اے۔ تے مظہر اس حدیث دا اے۔ کہ الولد الحربا بائہ العر شریف بیٹا اپنے روشن بزرگاں دا پیرو ہُندا اے ۔میر غیاث الدین ملقب بہ نقیب خاں علم سیر، تریخ، اسماء، الرجال تے عام حالاتِ سلاطین تے ملوک تے امرا تے اہل کمال وچ اک آیت اے۔ آیات روزگار توں تے اک برکت اے۔ برکاتِ زمانہ توں تے لوح محفوظ دی نقل ثانی اے۔ بادشاہ دی ملازمت وچ دن رات، تریخ تے عام نظم تے نثر سناندا اے۔ اک ہور جگہ کہندے نيں انہاں دا فرزند رشید نجیب سعادت مند مرزا غیاث الدین علی آخوند، فرشتےآں دے اخلاق توں آراستہ کمالات علمی توں پیراستہ علم سیر، تریخ، اسماء الرجال وچ اس دا ثانی نہ عرب وچ دسدے نيں۔ نہ عجم وچ ۔ فقیر نوں کل مقربان شاہی وچ اس دے نال نسبت خاص اے۔ تے لڑکپن توں اسيں عہدی تے اسيں درسی تے اسيں سبقی تے برادری ایمانی دا عقد اے۔ ہن اوہ وڈی عرق ریزی توں بادشاہ دی خدمت وچ مصروف اے۔ تیس برس توں زیادہ ہوئے کہ خلوۃ تے جلوۃ وچ قصے، حکائتاں فارسی تے ہندی افسانے کہ (ان دناں وچ ترجمہ ہوئے ہوئے نيں) سنایا کردا اے۔ گویا بادشاہ دی زندگی دا جز ہوئے گیا اے۔ اک پل جدائی ممکن نئيں۔ اج کل ذرا بخار اس دے جسم مبارک نوں عارض اے۔ درگاہ الٰہی توں امید اے کہ جلد صحت کامل تے شفائے عاجل حاصل ہوئے۔ چونکہ نیک سب جگہ عزیز نيں۔ خدا اسنوں سلامت رکھے۔ بدانِ زمانہ نوں دعا دتی کیہ ضرورت اے۔ اس دی بدی ہی اپنا کم کر جائے گی۔ اس بولی اُتے حیف اے۔ جو اس قوم بے نشان دے ناں توں آلودہ ہوئے۔ (فیضی تے ابو الفضل بچارے مراد ہونگے) آزاد ۹۸۹ھ وچ جدوں کہ بادشاہ محمد حکیم مرزا دی مہم اُتے کابل جاندے سن ۔ کاب خوانی دے جلسے تاں ہر وقت گرم رہندے سن ۔ میر موصوف نے اٹک اتر کر اک حال دی تحقیق بہت خوبی توں ادا کيتی۔ اکبر نے نقیب خاں خطاب دتا۔ تے خلعت فاخرہ، خاصہ دا گھوڑا ہزار روپے نقد مرحمت فرمائے۔
نقیب خاں دے باب وچ جہانگیر نے اپنی تخت نشینی دے حالات وچ لکھیا اے۔ اسنوں ميں نے ہزار تے پانصی منصب عطا کيتا۔ میرے والد نے نقیب خاں دے خطاب توں ممتاز کيتا سی۔ تے انہاں دی خدمت وچ مقرب تے صاحب منزلت سی۔ ابتدائے جلوس وچ اس توں ابتدائی کتاباں دے سبق پڑھے سن ۔ اس لئی آخوند کہیا کردے سن ۔ علم تریخ اسماء الرجال یعنی اوہ حالات تے معلومات جنہاں توں لوک دے بااعتبار بے اعتبار ہونے دی تحقیق تے تصحیح ہوئے۔ انہاں امور وچ اوہ اپنا نظیر نئيں رکھدا۔ اج ایسا مورخ معمورۂ عالم وچ نئيں۔ دنیا بھر دا اج تک حال بولی اُتے اے۔ ایسا حافظہ کسی نوں خدا ہی دے۔
۱۰۲۳ھ وچ جہانگیر نے لکھیا اے۔ نقیب خاں رحمت الٰہی وچ داخل ہوئے۔ دو مہینے پہلے بارہ دن دے بخار وچ بی بی مر گئی سی۔ اس توں نہایت محبت سی۔ میر عبد اللطیف انہاں دا باپ وی اجمیر وچ مدفون اے۔ ميں نے کہیا کہ انہاں نوں بی بی دے پہلو وچ رکھن کہ خواجہ بزرگوار دے روضہ وچ مدفون سی۔
نقابت
ملک عرب وچ وڈا معزز رتبہ تے قومی عہدہ سی۔ ظاہر اے کہ عہد قدیم وچ اوتھے تحریر نہ سی۔ اس واسطے حالات سلف دا رستہ وی ریگستان بے نشان سی۔ تے تاریخی حالات دی تدوین وی نہ ہوئی سی۔ جو کچھ سی۔ بولی بہ زبان، سینہ بہ سینہ، بزرگاں تے کہن سال لوکاں وچ چلا آندا اے۔ جو شریف تے نجیب قبیلہ دے ہُندے سن ۔ اوہ اپنے اکثر قبیلےآں دے جزوی تے کل حالات توں بلکہ انہاں دے آباؤ اجداد تاں۔ تے گھر گھر دے معاملات توں تے انہاں ے سلسلہ ہائے خاندان توں واقف ہُندے سن ۔ انہاں وچوں جس شخص نوں انہاں معلومات وچ مہارت کامل ہُندی سی۔ تے صادق القول، نیک نیت، نیک اعمال صاحب دیانت تے امانت، فصیح تے بلیغ ہُندا سی۔ اسنوں سب دی اتفاق رائے توں نقابت دا منصب ملدا سی۔ جس دن ایہ عہدہ اسنوں ملدا۔ بوہت سارے قبیلے جمع ہُندے سن ۔ اوہ سب نوں ضیافت دیندا سی۔ شادمانی دے نشان ظاہر کردا سی۔ سب اسنوں مبارک باد دیندے ھے۔ تے منصب مذکور اُتے منصوب کردے سن ۔ ایہ امر اس دے تے اس دے خاندان دے لئی فخر تے اعزاز دا موجب ہُندا سی۔ جدوں کوئی اختلاف ہُندا تاں سب اس دی طرف رجوع کردے جو اوہ کہندا سی۔ اسنوں سب تسلیم کردے سن ۔ انہاں تاریخی معلومات دے سبب توں کہ انہاں دے خاندان وچ تریخ دانی چلی آندی سی تے انہاں نوں بذات خود وی ایہ فضیلت حاصل سی۔ اکبر نے انہاں نوں نقیب خاں خطاب دتا سی۔
جن دو تن شخصاں توں ملیا عبد القادر بداؤنی خوش نيں۔ انہاں وچوں اک ایہ نيں۔ اکثر مصنف انہاں دی تریخ دی تعریف کردے نيں۔ اس لئی انہاں دا ابتدائی حال ماخرالامرا توں لکھدا ہون۔ خواجہ مقیم ہروی انہاں دے باپ، بابری خد متگذاراں وچ سن ۔ اخیر وچ دیوان بیوتات ہوئے گئے سن ۔ بابر دے بعد مرزا عسکری دے پاس رہے۔ جدوں ہمایوں نے احمد نگر مرزا نوں دتا تاں خواجہ اس دے وزیر ہوئے گئے۔ ہمایوں نے جدوں جو ساہ دے کنارے شیر شاہ توں شکست کھادی تے چند سواراں دے نال آگرہ نوں بھجیا تاں ایہ ہمرکاب سن ۔ اکبر دے عہد وچ چند سال خدمت کر کے دربار عدم وچ منتقل ہوئے گئے۔
نظام الدین احمد راستی تے درستی تے معاملہ فہمی تے کار دانی وچ رشتہ عالی رکھدے سن ۔ تے رفاقت پرستی تے صفائی تے آشنائی وچ یگانہ زمانہ سن ۔ ذخیرہ الخوانین وچ لکھیا اے کہ ابتدا وچ اکبر دے دیوان رہے۔ ایہ کسی کتاب توں ثابت نئيں۔ البتہ جدوں ۹۹۱ھ وچ اعتماد خاں گجراتی نوں صوبہ گجرات عنایت ہويا۔ تاں اس صوبہ دی بخشی گری انہاں دے ناں کر کے نال کر دتا سی اوتھے باوجود جوانی دے ایسی حانفشانی تے سرگرمی توں خدمتاں کيتياں۔ کہ بڈھے بڈھے سردار دیکھدے رہ گئے۔ مرزا عبد الرحیم خان خاناں دی سپہ سالاری نوں انہاں دی جرأت تے جانبازیاں نے وڈی قوت دی۔ تے اوتھے بخشی گری مدت تک زیر قلم رہی۔ جدوں خان خاناں نوں صوبہ جونپور عنایت ہويا۔ تاں انہاں نوں وی بلا لیا۔ طلب موقع ضرورت اُتے سی۔ اس لئی بارہ دن وچ چذ سو کوس رستہ مار دے لاہور وچ آ حاضر ہوئے۔ ۳۵ھ جشن جلوس دی تیاریاں ہوئے رہیاں سن۔ حضور وچ عرض ہوئی کہ خواجہ تے جماعت کثیر انہاں دے ہمراہی سب شتر سوار آئے نيں۔ عالم قابل تماشا اے حکم ہويا کہ ايسے طرح سوار سامنے حاضر ہون۔ بادشاہ دیکھ کے خوش ہوئے۔ خواجہ بعد اس دے حاضر خدمت رہے۔ تے ترقی روز بروز قدم برانے لگی۔ ۳۷ جلوس وچ آصف خاں مرزا جعفر جلالہ روشنائی دی مہم اُتے چلے۔ تاں خواجہ میر بخشی لشکر ہوئے۔ ۴۵ برس دی عمر ۱۰۰۳ھ وچ تپ محرقہ توں مر گئے۔ اجزائے حالات جو ماثر وچ مختصر سن ۔ ميں نے مختلف مقاماں وچ تاریخاں توں بہ تفصیل لکھے نيں۔
ک اکبر دا حال لکھیا اے۔ اگرچہ مفصل نئيں مگر مختصر وی نئيں۔ عبارت صاف، بے تکلف، بے مبالغہ، حالات دی تحقیق، احوالات دی تنقیح، اخبار دے فراہم کرنے وچ وڈی کوشش تے دقت اٹھانی پئی۔ تے چونکہ میر معصوم بہکری وغیرہ باخبر تے معتبر لوک شریک تالیف سن ۔ اس لئی معتبر منی جاندی اے۔ ایہی پہلی تریخ اے۔ کہ جو جو بادشاہ مختلف ملکاں ہند وچ ہوئے۔ ابتدا توں عہد تصنیف تک سب دے حال اُتے حاوی اے۔ محمد قاسم فرشتہ تے انہاں دے بعد جو مورخ آئے تے اس توں زیادہ لکھ گئے۔ اصل سب دی ایہی اے۔ خاتمہ وچ لکھدے نيں کہ جے عمر نے رفاقت دی تاں آئندہ دے حالات وی ترتیب دے کے ضمیمہ لپنڈ گا۔ نئيں تاں جسنوں توفیق ہوئے دی لکھے گا۔
تمام مورخ ہیمو دے حال نوں سب لفظاں تے سخت عبارتاں وچ ادا کردے نيں۔ لیکن اس دی لیاقت تے ترقی دی رفتار وچ قلم نوں کھچ کر تعریف دے میدان وچ لاندے نيں۔ اس وچ شک نئيں کہ اوہ ریواڑی دا غریب بنیا قوم دا ڈھوسر سی۔ (جسنوں ابو الفضل نے لکھیا اے کہ بنیاں وچ اک رذیل فرقہ اے ) عام اہل تریخ لکھدے نيں کہ اوہ گلیاں تے بازاراں وچ لوناں! لوناں! کہندا پھردا سی۔ ایہ وی درست اے کہ اوہ بدن دا حقیر، صورت دا کم رو، اکھ توں بھینگا یا کانڑاں سی۔ لیکن اس دے چست انتظام، برجستہ تدبیراں تے جنگی فتوحات نوں کون چھپا سکدا اے۔
ہندوستان وچ جو مورخ ہوئے۔ چغتائی نمک خوار سن ۔ اس لئی انہاں دے لکھنے اُتے پورا اعتبار نئيں۔ اس دے اوصاف دیاں گلاں تے فتوحات دی حکایاتاں ضرور سیاہی دے پردہ وچ رہیاں تے برائیاں نے حرف بحرف روشنائی دا لباس پہنا ہوئے گا۔ مورخاں مذکور دا ایہ اعتراض درست اے کہ اس ذات تے صفات اُتے اس نے اکبر دے منہ اُتے تلوار کھینچی۔ جس دے سر اُتے ست پشت توں سلطنت دے نشان جھمدے سن ۔ لیکن اس دا کیہ جواب اے کہ سلطنت کسی دی میراث نئيں۔ جے دو تن پشت وی سلطنت اس دے خاندان وچ رہ جاندی تاں اسيں دکھا دیندے کہ آزاد جداں کِنے خوشامدی مورخ پیدا ہوئے جاندے۔ اوہ اس دے کارنامےآں تے انتظاماں نوں کدرے توں کدرے پہنچاندے۔ تے خاندان دے پست سلسلہ نوں اوتاراں توں جا ملاندے۔
جن قدماں توں اوہ ترقی دی سیڑھی چڑھیا۔ قابل دیکھنے دے نيں۔ قسمت دی زنجیر اس دے پیر نوں گلی کوچےآں توں کھچ کر سلیم شاہ دے بازار لشکر وچ لے گئی۔ رفتہ رفتہ اوتھے دکان کھول لئی۔ آدمی رسا سی۔ بازار دا چودھری ہوئے گیا۔ سلیم شاہ باوجود جباری تے قہاری دے کمینہ مزاج وی بشدت سی تے کم رتبہ لوکاں توں بہت گھل مل جاندا سی۔ اسنوں ہمزبانی دا موقع ملنے لگا۔
بادشاہ نے ہر کم وچ اس دی کار گزاری تے محنت دیکھ کے بازار لشکر دا کوتوال کر دتا۔ چند روز وچ مقدمات فوجداری وی اس دے حوالے ہوئے گئے۔ نمک حلال بالیاقت نے تے زیادہ ہمت تے محنت دکھادی بادشاہ سر شور افغاناں توں بیزار سی۔ تے انہاں دا توڑنا مدنظر رکھدا سی۔ اسنوں کم دا بجھ سہاردا دیکھدا سی۔ اس لئی خدمتاں دیندا۔ تے منصب بڑھاندا جاندا سی۔ غرض اپنی خدمت گزاری یا آقا دی خیر خواہی تے خدمت گزاری خواہ اوراں دی چغل خوری کچھ ہی سمجھو۔ اوہ روز بروز کار دار صاحب اعتبار ہُندا گیا۔ تے جو امرائے عالی وقار دے کم سن ۔ اوہ اسنوں ملدے گئے۔ انتہا اے کہ جدوں ہمایوں ایران توں کابل وچ آ گیا تے کامران بھج کر ادھر آیا۔ تاں دربار سلیم شاہی توں لالہ ہیمو رائے اس دے لینے نوں گئے۔ ایہ گل کامران نوں ناگوار وی گزری مگر کيتا ہوئے سکدا سی۔
سلیم شاہ دے بعد محمد عدلی بادشاہ ہويا۔ اوہ عیش تے بے خبری نوں لطف زندگی سمجھدا سی۔
لطیفہ ہندوستان دے لوک عجب آفت نيں۔ عادل شاہ نوں عدلی تے عدلی نوں اندھلی کہندے سن ۔ اس نے ہیمو نوں بسنت رائے بنایا۔ تے اس دے اختیاراں نوں تے وی مطلق العنان کر دتا۔ ایتھے تک کہ وزیر تے وکیل مطلق ہوئے گیا۔ ہیمو نے وی باوجود ایہ کہ اک بے علم بے حقیقت بنیا سی۔ مگر لیاقت تے تدبیر دے نال اوہ دلاوری دکھادی کہ جس دی امید نہ سی۔ چنانچہ جدوں کرانی سردار دربار توں کنارہ کش ہوئے کے بنگالہ وچ جا بیٹھے۔ تاں عدلی خود فوج لے کے چنار اُتے گیا۔ طرفین نے کنارہ دریا اُتے لشکر ڈالیا۔ تے مقابل آن پئے۔ ہیمو نے اک دن کہیا کہ جے اک حلقہ ہاتھیاں دا تے فوج مناسب مینوں مل جائے تاں کرانیاں دے دھوئيں اڑا داں۔ عدلی نے سب سامان دتا۔ تے ہیمو نے انہاں دے انبوہ نوں تہ تے بالیا کے دتا۔ ابراہیم سور ہ عدلی دی بہن اس توں منسوب سی۔ تے صاحب فوج تے علم امیر سی۔ عدلی نے چاہیا کہ اسنوں گرفتار کر لے۔ عدلی دی بہن نے ابراہیم نوں کہ اس دا شوہر سی۔ خبر دتی کہ میرا بھائی ایہ ارادہ رکھدا اے۔ اوہ چنار توں بھجیا تے آگرہ وغیرہ مار دے میانۂ ولایت نوں دبا کے نشان بادشاہی علم کيتا۔ عدلی نے ہیمو نوں فوج جرار تے ہاتھی بے شمار دے کے روانہ کيتا۔ ابراہیم نے وڈی پامردی توں کالپی اُتے مقابلہ کيتا۔ تے ایسا لڑاکہ شائد رستم ہُندا تاں اِنّا ہی کردا ہیمو نے اسنوں شکست دتی۔ ابراہیم بیانہ دی طرف آیا۔ تے لشکر جنگی جمع کر کے تیار ہويا۔ ہیمو پِچھے پِچھے آیا ابراہیم نے دس کوس اگے ودھ کے میدان کيتا۔ ایتھے وی خوب رن پيا۔ مگر قسمت توں کون جیت سکے۔ ہیمو نے شکست دے کے قلعہ بیانہ وچ قلعہ بند رکھیا۔ تے اطراف تے جوانب نوں لُٹ مار دوڑ تے پاڑ توں خاک در خاک کر دتا۔ اِنّے وچ عدلی دا فرمان پہنچیا۔ کہ اسنوں بہت بھاری بلا دا سامنا اے۔ محاصرہ اٹھاؤ تے چلے آؤ۔ اوتھے محمود کوڑیہ اک افغان نامی دے نال عدلی دا مقابلہ سی۔ تے مقام چرکتہ اُتے کہ کالپی توں پندرہ کوس اے۔ دونے لشکر آمنے سامنے پئے سن ۔ کوڑیہ دے نال افغاناں دی فوج آراستہ، ہاتھی دیو نوں ہسار تے سامان بیحد تے حساب حریف دے تے اپنے وچکار دریائے جمن جاری بے فکر پيا سی کہ اک رات ہیمو تے مدار تارہ دی طرح کدرے توں اٹھا۔ تے بے خبر اس اُتے جاپيا۔ لطف ایہ اے کہ ہاتھیاں دے حلقے چمن پار اترے۔ تے کسی نوں خبر نہ ہوئی۔ ہتھ ہلانے دی مہلت نہ دی۔ افغاناں دا ایہ عالم ہويا کہ سر نوں پیر دا ہوش نہ جوندی نوں پگڑی دا بھجے ڈُبے قتل ہوئے تے کوڑیہ بچارا تاں ایسا گیا کہ فیر پتہ ہی نہ لگا۔ نال ہی اس دا بیٹا لشکر بے شمار جمع کر کے عدلی اُتے چڑھ آیا۔ تے میدان جنگ وچ عدلی نوں مار دے اپنے باپ دے پاس پہنچیا دتا۔ ہن ہیمو خود صاحب فوج تے لشکر ہوئے گئے۔
چغتائی مورخ بنويں دی ذات نوں غریب سمجھ کر جو چاہن سو کدرے۔ مگر اس دے قواعدِ بندوبست درست تے احکام ایداں دے چست ہوئے گئے سن ۔ کہ پتلی دال نے گوشت نوں دبا لیا۔ افغاناں وچ جو باہم کشاکشی تے بے انتظامی رہی۔ اس وچ اوہ اک جنگی تے بااقبال راجہ بن گیا۔ عدلی دی طرف توں لشکر جرار لئے پھردا سی۔ کدرے دھاوا ماردا سی۔ کدرے محاصرہ کردا سی۔ تے قلعہ بند کر کے اوتھے ڈیرے ڈال دیندا سی۔ البتہ ایہ قباحت ضرور ہوئی کہ بگڑے دل افغان اس دے احکام توں تنگ آ کے نہ فقط اس توں بلکہ عدلی توں وی بیزار ہوئے گئے۔
بنويں دی خوش اقبالی دیکھو کہ ملکاں مشرقی وچ اس سال مینہ نہ برسا۔ عالم وچ آفت بڑ گئی۔ دولت مند اپنے اپنے حال وچ مبتلا ہوئے گئے۔ غریب غربا کنگال ہوئے کے ٹکڑے دے سہارے نوں غنیمت سمجھنے لگے۔
اس سال دے حال وچ ملیا صاحب دی عبارت پڑھ کر رونگٹے کھڑے ہوئے جاندے نيں۔ دہلی آگرہ تے اطراف دے شہراں وچ قیامت آ رہی سی۔ اڑھائی روپیہ سیر مکئی دا نرخ سی تے اوہ وی ہاتن نہ آندی سی۔ بہتیرے اشراف در دروازے بند کر کے بیٹھ رہے۔ دوسرے دن دس دس ویہہ بیس بلکہ زیادہ مردے گھر وچ پئے پائے۔ تے پنڈ تے جنگلاں وچ تاں کون دیکھدا سی۔ کفن کون دے تے دفن کون کرے۔ غریب بیچارے آفت دے مارے جنگل سنسان وچ بناسپتی توں گزارے کردے سن ۔ امیر گائے بھینس کٹ کر بیچدے سن ۔ تے لوک کھالاں لے لیندے سن ۔ کٹتے سن ۔ تے غنیمت سمجھ کر پکا کھاندے سن ۔ چند روز بعد ہتھ پیر سوج کر مر جاندے سن ۔ آدمی آدمی نوں کھائے جاندا سی۔ تے صورتاں ایسی ڈراؤنی ہوئے گئی سن کہ انہاں دی طرف دیکھیا نہ جاندا سی۔ نان نان کہندے سن تے جان دیندے سن ۔ جان عزیز جو کامول نہ سی۔ جتھے ویرانہ وچ کوئی اکیلا دکیلا آدمی مل جاندا سی۔ جھٹ پٹ تکا بوٹی کٹ کر کھا جاندے۔ الہی تری امان الہی تیری امان۔ اس اُتے حاکماں دی لڑائیاں، اک اک افغان بادشاہی دا دعویدار روز بادشاہ گردی، لُٹ مار، قتل، غارت تاراج، اوہ کال تے اس آفت دا قحط سال فیر خدا نہ دکھائے۔ ایداں دے وقت وچ لشکر تے لشکر دا سامان بہم پہچانیا اس با تدبیر آدمی نوں بہت آسان سی۔ جو اپنے قبضہ وچ بادشاہی ذخیرہ تے ملکی خزانہ رکھدا سی۔ لوک ایہ سمجھ رہے سن کہ آخر مرنا اول مرنا بھوکے مرنے توں ہمت کرنا تاں چنگا ہی کم اے۔ آؤ ايسے دی نوکری ر لو۔
ہیمو دی لیاقت
[سودھو]اور حسنِ تدبیر اس حالت وچ وی ہزار تعریف دے قابل اے کہ عالم وچ ایہ آفت آئی ہوئی سی تے اس دے لشکر وچ گویا خبر وی نہ سی۔ ہزاراں جنگی ہاتھی سن تے سب چاول تے گھی شکر کے ملیدے کھاندے سن ۔ سپاہیاں دا تاں کيتا کہنا اے۔
میرے دوستو! جدوں خدائی آفت آندی اے تاں فوجاں بنھ بنھ کر دھاوے کردی اے۔ عدلی افغان تاں آگرہ توں لشکر لے کے نکل گیا۔ ادھر ادھر ہتھ پیر ماردا تے اپنے رقیباں نوں دباندا پھردا سی۔ قلعہ وچ اک افغان سردار آیا کہ رسد تے سامان جنگ دے بندوبست کرے۔ مکانات وچ جو اسباب بند پئے سن انہاں دی موجوددات لیندا سی۔ تے سنبھالدا۔ اک دن صبح دا وقت، چراغ لئے حجراں نوں دیکھدا پھردا سی کدرے چراغ دا گل جھڑ پيا۔ کوٹھے باروت دے سن ۔ یا پہلے انہاں وچ باروت رہ چکی سی۔ نئيں نئيں! موت نے قتل عام دی سرنگ لگیا رکھی سی۔ پل دے پل وچ ادھا قلعہ اک بقہ اگ دا ہوئے کے آسمان نوں پہنچیا۔ زمین اُتے اوہ بھونچال آیا کہ شہر تہ تے بالا ہوئے گیا۔ صبح دے سونے والے بیخبر پئے سوندے سن ۔ کلمہ پڑھدے اٹھیا بیٹھدے۔ کہ قیامت آئی۔ توبہ استغفار کردے سن ۔ تے کچھ معلوم نہ سی کہ کیہ ہويا۔ تے کیہ کيتا نہ ہويا پتھراں دی سلاں، ستون، محراباں اڑ اڑ کر دریا پار کدرے دی کدرے جا پڑاں۔ ہزاراں آدمی تے جانور اڑ گئے۔ پنج پنج چھ چھ کوس اُتے کسی دا ہتھ کسی دا پیر پيا ہويا ملا۔ اس ہی دے مبارک قدم پنجاب توں ہندوستان وچ پہنچے۔ جدوں ایہ بلاواں دفعہ ہوئیاں۔ ترکاں وچ چنگیزی آئین چلا آندا سی۔ دونے وقت بادشاہی دستر خوان بچھدا سی۔ جو خوان یغما سی۔ جس اُتے دوست دشمن دی تمیز نہ سی۔ امرا توں سپاہی تک سب اپنایت تے بھائی بندی دے رشتہ توں بٹھائے جاندے سن تے ہر اک نوں برابر کھانا کھلاندے سن ۔ شیر شاہ اگرچہ افغان سی۔ لیکن چونکہ اسنوں وی قومی اتفاق دے خون نوں جوش دے کے مطلب حاصل کرنا سی۔ اس لئی اس طریقہ نوں جاری رکھیا سی۔
ہوشیار ہیمو ہندو دھرم سی۔ خود مسلماناں دی طرح امرا تے سپاہ نوں دسترخوان اُتے لے کے نہ بیٹھ سکدا سی۔ فیر وی روز اک وقت سب نوں کھانا دیندا سی۔ افغان سرداراں نوں آپ دسترخوان اُتے بٹھاندا سی۔ انہاں دے دل بڑھاندا سی۔ تے کہندا سی خوب کھاؤ۔ وڈے وڈے نوالے اٹھاؤ۔ کسی نوں آہستہ آہستہ کھاندے دیکھدا۔ تاں سینکڑاں بھوگ سناندا تے کہندا۔ عورتاں دی طرح نوالے اٹھاندا اے۔ بھڑوے کھانا نہ کھائے گا۔ تاں اپنے جوائیاں توں کِداں لڑے گا۔ مغل تاں چڑھے آندے نيں۔ واہ رے اقبال اوہ جاہل سرشور افغان کہ سیدھی گل اُتے لڑ مراں۔ سب سندے سن تے حلوے دی طرح نگل جاندے سن ۔ ہائے احتیاج تے ہائے پیٹ۔ ع
مراناں دہ تے کفش برسر بزن
افسوس ہیمو دی ذات کچھ ہی ہوئے مگر اس دے کارنامے بآواز بلند نقارے بجاندے نيں کہ اوہ اپنی ذات توں عالی ہمت، حوصلہ والا تے آقا دے لئی مستعد خدمت گزار تے چست خدمتگار سی۔ بندوبست تے انتظام تے چستی تے چالاکی اس دی طبیعت وچ داخل سی تے محبت تے عرقریزی توں دلی شوق رکھدا سی۔ افسوس کہ اکبر اس وقت لڑکپن دے عالم وچ سی جے ہوش سنبھالیا ہُندا تاں ایداں دے شخص نوں ہر گز اس طرح ہتھ توں نہ کھوندا۔ اسنوں رکھدا تے دلاسنوں دے نال کم لیندا۔ اوہ جوہر نکالدا۔ تے عمدہ خدمتاں کر کے دکھاندا۔ جنہاں توں ملک نوں ترقی تے بنیاد ملک نوں استحکام حاصل ہُندا۔
ہیمو دی ہمت کیوں ناکام رہی
[سودھو]بادشاہی لشکر دی کمی تے کم سامانی تے اس دے مقابل وچ ہیمو دے لشکر دی کثرت تے فراوانی دستگاہ اُتے نظر کر کے خان زمان دی اس فتح یابی اُتے لوک حیرت دی نظر توں دیکھو گے۔ لیکن جنہاں لوکاں نے تجربے تے تحقیق دی نگاہ توں زمانے نوں پہچانا اے۔ اوہ صورت حال دی نبض دیکھ کے استقبال دی کیفیت نوں سمجھ جاندے نيں۔ اوہ صاف کہندے نيں کہ ایسا ہی ہونا چاہیے سی۔ کیونجے ہیمو باوجود ساری گلاں دے انہاں دے وڈے نکتے توں غافل سی۔ اسنوں سمجھنا چاہیے سی۔ کہ وچ کس لشکر تے کن لشکریاں توں کم لے رہیا ہون۔ ایہ نہ میرے اسيں قوم نيں۔ نہ میرے اسيں وطن نيں۔ نہ ہم مذہب نيں۔ جو کچھ کردے نيں یا کرن گے۔ پیٹ دی مجبوری یا امید انعام یا جان دے آرام دے لئی کردے نيں۔ تے میری میٹھی زبان، خوشنحوئی، درد خواہی تے محبت نمائی اس دا جز اعظم اے۔ فیر وی ایہ ساری گلاں عارضی نيں۔ ایہ کوئی نئيں سمجھدا کہ اس دی فتح ساڈی تے ساڈی قوم دی فتح اے۔ تے اسيں مر وی جاواں گے۔ تاں ساڈی اولاد اس کامیابی دی کمائی کھائے گی۔
فتوحات دے مشتاق تے ہمت والے مہاجنہاں نوں جنہاں گلاں نے بھلاوے وچ ڈالیا اوہ کیہ سن؟ (۱) خزانہ وافر شیر شاہ تے سلیم شاہ کاکہ اپنے قبضہ وچ سی۔ (۲) ہزاراں بھُکھیاں دا انبوہ کہ گرد رہندا سی۔ (۳) بوہت سارے ضرورت منداں تے پیٹ دے بھُکھیاں دی خوشامد تے جان نثاراں دے دعوے۔ ایہ سب گلاں معمولی اتفاقات زمانے دے سن کہ جنہاں توں ہويا بندھ گئی سی۔ تے دلاں اُتے رعب بیٹھ گیا سی۔ اوہ اس مہتابی دی روشنی نوں اقبال دا روز روشن سمجھ کر بے نیاز ہوئے گیا۔ تے ایداں دے سخت حکم دینے لگا۔ جنہاں نوں سرشور پٹھان دلاں توں برداشت نہ کر سکدے سن ۔ شیر شاہ تے سلیم شاہ وی سخت خدمتاں لیندے سن ۔ لیکن ایہ تاں سمجھو کہ اوہ کون سن ۔ انہاں دی سلطنت اپنی قوم دی سلطنت سی۔ اک بنويں دی بد زبانیاں جسنوں چار دن پہلے بازار لشکر وچ کوتوالی کردے دیکھ چکے۔ کون اٹھائے۔ تے کیوں اٹھائے۔ خصوصاً جدوں کہ اوہ بکر ماجیت بن جائے۔ اوہ پیٹ دے مارے اگرچہ کچھ نہ کر سکدے سن ۔ مگر دل توں دعاواں کردے سن ۔
خدا شرے برانگیز دکہ خیر مادراں باشد
آخر وقت اُتے اس دا نتیجہ نکلیا کہ سب پہلو بچا کر وکھ ہوئے گئے۔