دربار اکبری (کتاب پہلا حصہ)
امیر تیمور نے [[ہندوستان]] نوں زور شمشیر توں فتح کيتا۔ مگر اوہ اک بادل آیا سی کہ گر جا باسا تے دیکھدے دیکھدے کھل گیا۔ بابر اس دا پوتا چوتھی پشت وچ ہُندا سی۔ سوا سو برس دے بعد آیا۔ اس نے سلطنت دی داغ بیل پائی سی۔ کہ ايسے رستے میک عدم نوں روانہ ہويا۔ ہمایوں اس دے بیٹے نے قصر سلطنت دی بنیاد کھودی تے کچھ اینٹاں وی رکھن۔ مگر شیر شاہ دے اقبال نے اسنوں دم نہ لینے دتا۔ اخیر عمر وچ اس دی طرف فیر ہوائے اقبال دا جھوکا آیا تاں عمر نے وفانہ دی ۔ ایتھے تک کہ 963ہجری وچ ایہ با اقبال بیٹا جانشاں ہويا۔ تیرہ برس دے لڑکے دتی کیہ بساط ۔ مگر خدا دی قدرت دیکھو۔ اس نے سلطنت دی عمارت نوں انتہائے بلندی تک پہنچایا۔ تے بنیاد نوں ایسا استوار کيتا کہ پشتاں تک جنبش نہ ہوئی۔ اوہ لکھنا پڑھنا نہ جاندا سی۔ فیر وی اپنی نیک نامی دے کتابے ایداں دے قلم توں لکھ گیا اے کہ دن رات دی آمدورفت اورف لک دی گردشاں انہاں نوں گھس وڑ کے مٹاندی نيں مگر اوہ جِنّا گھستے نيں اِنّا ہی چمکتے آندے نيں۔ جے جانشین وی ايسے راستے اُتے چلدے تاں ہندوستان دے رنگا رنگ فرقےآں نوں دریائے محبت اُتے اک گھاٹ پانی پلا دیندے۔ بلکہ دہی آئین ملک ملک دے لئی آئینہ ہُندے۔ اس دے حالات بلکہ گل بات دے نکتے اول توں آخر تک دیکھنے دے قابل نيں ٭
جن دناں ہمایوں شیر شاہ دے ہتھ توں پریشان حال سی۔ اک دن ماں نے اس دی ضیافت کيتی۔ اوتھے اک نوجوان لڑکی نظر آئی۔ تے اوہ دیکھدے ہی اس دے حسن تے جمال دا عاشق شیدا ہوئے گیا۔ دریافت کيتا تو
1 ؎ اکبر ولد ہمایوں ۔ ولد بابر ۔ ولد عمر شیخ مرزا ۔ ولد ابو سعید مرزا ۔ ولد سلطان محمد میرزا ۔ ولد میراں شاہ ۔ ولد امیر تیمور صاجقران ٭
لوکاں نے عرض کيتا کہ حمید ہ بانو بیگم اس دا ناں اے ۔ اک سید بزرگوار شیخ ژندہ پیل احمد جام دی اولاد وچ نيں۔ تے آپ دے بھائی مرزا ہندال دے استاد نيں۔ ایہ انہاں دے خاندان دی بیٹی اے۔ ہمایوں نے چاہیا کہ اسنوں عقد وچ لائے۔ ہندال نے کہیا۔ منانسب نئيں ۔ ایسا نہ ہوئے کہ میرے استاد نوں ناگوار ہوئے۔ ہمایوں دا دل ایسا نہ آیا سی۔ کہ کسی دے سمجھائے سمجھ جاندا۔ آخر محل وچ داخل کر ليا ٭
لیکن حضرت عشق نے شادی کيتی سی۔ تے محبت دے قاضی نے نکاح پڑھیا سی۔ ہمایوں نوں دم بھر جدائی گوارانہ سی۔ دن ایداں دے نحوست دے سن کہ اک جگہ قرار نہ ملدا سی۔ حالے پنجاب وچ اے حالے سندھ وچ اے۔ حالے بیکانیر جیسلمیر دے ریگستان وچ سرگرداں چلا جاندا اے۔ پانی ڈھونڈھدا اے۔ تاں منزلاں تک میسر نئيں۔ جو دھپور دا رخ اے کہ ادھر توں امید دی آواز آئی اے ۔ نیڑے پہنچ کے معلوم ہوتااے۔ کہ اوہ امید نہ سی دغا آواز بدل کے بولی سی۔ اوتھے توموت منہ کھولے بیٹھی اے۔ ناچار فیر الٹے پیر فیر آتااے۔ ایہ سب مصیبتاں نيں۔ مگر پیاری بی بی دم دے نال اے ۔ کئی لڑائی دے مقاماں وچ اس دے سبب توں خطر ناک خرابیاں اٹھانی پڑاں۔ مگر اسنوں تعویذ دی طرح گلے توں لگائے پھرا۔ جدوں اوہ جو دھپور دے سفر وچ سن تاں اکبر ماں دے پیٹ وچ باپ دے رنج وراحت دا شریک سی۔ اس سفر توں پھرے تے سندھ دی طرف آئے۔ ایام ولادت بہت نزدیک سن ۔ اس لئی بیگم نوں امر کوٹ وچ چھڈیا ۔ تے آپ اگے پرانی لڑائی نوں تازہ کيتا۔ ايسے عالم وچ اک دن ملازم نے آکے خبر دتی کہ مبارک ۔ اقبال دا تارا طلوع ہويا۔ ایہ ستار ایداں دے ادبار دے وقت جھلملایا سی۔ کہ کسی دی اکھ ادھر نہ اٹھی۔ مگر تقدیر ضرور کہندی ہوئے گی کہ دیکھنا ! آفتاب ہوئے کے چمکے گا۔ تے سارے ستارے اس دی روشنی وچ دھند لے ہوئے کے نظراں توں غائب ہوئے جاواں گے ٭
ترکاں وچ رسم اے کہ جدوں کوئی ایسی خوشخبری لاندا اے تاں اسنوں کچھ دیندے نيں۔ اک سفید پوش اشراف ہوئے گا تاں اپنا چغہ ہی اتار کر دے دیگا۔ امیر اے تاں اپنی دستگاہ دے بموجب خلعت تے گھوڑا نقد تے جنس جو جو کچھ ہوئے سکے گا دیگا۔ سب دی ضیافتاں کریگا۔ نوکراں نوں انعام تے اکرام توں خوش کریگا۔ ہمایوں دے پاس جدوں سوار ایہ خبر لیایا تاں اس دی حالت ایسی ہوئے رہی سی کہ سجے کھبے دیکھیا ۔ کچھ نہ پایا۔ آخر یاد آیا کہ کمر وچ اک مشک نافہ اے۔ اسنوں کڈ کے توڑ تے ذرا ذرا سامشک سب نوں دے دتا کہ شگون خالی نہ جائے۔ اللہ اللہ تقدیر نے کہیا ہوئے گا کہدل میلا نہ کیجو۔ اس بچے دی شمیم اقبال مشک دی طرح تمام عالم وچ پھیلے گی۔ ولادت دی تریخ ہوئی ع شب یکشنبہ وپنج رحب است 949ہجری ٭بے سامان بچے نوں جس طرح خدا نے تمام سامان ملک تے دولت دے دئے۔ ايسے طرح ولادت دے دقت ستارےآں نوں وی اس نظام دے نال ہر اک برج وچ واقع کيتا کہ اج تک نجومی حیران ہُندے نيں۔ ہمایوں خود ہئیت تے نجوم دا ماہر سی۔ اوہ اس دے زائچے نوں اکثر دیکھیا کردا سی تے کہندا سی کہ کئی گلاں وچ امیر تیمور توں وی زیادہ مبارک اے۔
اکبر حالے حمل وچ سی۔ تے میر شمس الدین محمدؐ دی بی بی وی حاملہ سن ۔ بیگم نے انہاں توں وعدہ کيتا سی۔ کہ میرے ہاں بچہ ہوئے گا۔ تاں تواڈا دود اسنوں دونگی۔ اتفاق ایہ کہ جدوں اکبر پیدا ہويا۔ تاں انہاں دے ہاں حالے کچھ نہ ہوئے ا سی۔ بیگم نے پہلے آپ دود پلایا ۔ فیر انہاں دے دود نہ رہیا تاں بعض بعض تے ربیبیاں وی دود پلاندی رہیاں ۔ چند روز دے بعد جدوں انہاں دے ہتھ بچہ ہويا تاں انہاں نے دود پلیایا۔ تے زیادہ ترانہاں نوں دا دود پیتا سبب اے کہ اکبر انہاں نوں جیحی کہیا کردا سی۔
اکبر وچ بہت ساریاں بادیاں سن کہ دوربینی دی عینک تے دور اندیشی دیاں اکھاں اسنوں دکھادیاں سن ۔ بوہت سارے کارنامے سن کہ اس دی جرأت تے ہمت دے جوش اٰنئيں سر انجام دیندے سن ۔ اکثر چغتائی مورخاں نے انہاں نوں پیشین گوئی تے کرامات دے رنگ وچ جلوہ دتا اے۔ البتہ اِنّی گل اے کہ ایداں دے بااقبال تے نیک نیت لوکاں وچ بعض گلاں ایسی ہُندیاں نيں کہ عام لوکاں وچ نئيں ہُندیاں وچ انہاں وچوں چند حکایتاں نقل کردا ہون۔ اس توں ایہ مطلب نئيں کہ انہاں نوں سچ سمجھو۔ جو گل واقعی اے تے دل نوں لگتی اے ۔ خود معلوم ہوئے جاندی اے۔ دکھانا ایہ منظور اے کہ اس زمانے وچ ایسی ایسی گلاں بادشاہاں دی طرف منسوب کردے تے فتخر سمجھدے سن ۔
جیجی دا بیان اے کہ اک دفعہ اکبر نے کئی دن دور نہ پیتا سی ۔ لوکاں نے کہیا کہ جیجی نے جادو کر دتا اے۔
1 ۔اکبر دے طابع وقت وچ ہند دے جو تشی تے یونان دے منجم اختلاف کردے نيں۔ اک کہندے نيں اسد اے۔ اک کہندے نيں سنبلہ اے۔ جدوں میر فتح اللہ شیرازی آئے تاں انہاں نوں دونے زائچے دکھائے اوہ ہیئت تے منجوم وچ مہارت کل رکھدے سن ۔ دوناں نوں دیکھ کے کہیا کہ منجمان ہند ، موجب تحقیق قدما دے فلک الروج دی حرکت نوں نئيں مندے۔ اہل یونان وچ حکمائے متقدمین تے ارسطو نے متحرک منیا اے۔ ااور جس حکیم متحرک مندا اے مگر مقدار حرکت نئيں نئيں لکھدا ۔ بطلمیاں نے لکھیا اے کہ سو برس وچ دورہ پورا کردا اے بعض کہندے نيں کہ 63ہزار سال وچ دورہ تمام کردا اے۔ اکثر حکما ء کہندے نيں کہ 70 برس وچ اک درچہ 25 ہزار دو سو برس وچ دورہ پورا کردا اے۔ بعض کہندے نيں کہ 63برس وچ اک درجہ یعنی 22 ہزار 6 سو 80 برس وچ دورہ کردا اے۔ انہاں حساباں توں اس وقت تک 17درجے دا فرق ہوئے گیا۔ کیونجے ہندی رسد 1190برس پہلے دی بنی ہوئی اے۔ 1190کو 70 پرتقسیم کيتا تاں 17 نکلے پس معلوم ہويا کہ 17درجے دا فرق ہونا چاہیدا۔ غرض میر موصوف نے وی رسد جدید دے بموجب اسد ہی طابع قرار دتا تے کہیا کہ سنبلہ 17 درجہ اپنی جگہ توں حرکت کر گیا ہوئے گا ۔ تے اسد طلوع ہوئے گیا ہوئے گا۔ ہمایوں نوں علم ہیئت وچ مہارت کامل سی۔ بیٹے دا زائچہ سامنے دکھ کر اکثر دیکھیا کردا سی تے سوچکيا سی۔ مصاحبان خاص دا بیان اے بعض دفعہ ایسا ہُندا سی دے دیکھدے دیتکھے اٹھیا کھڑا ہُندا سی۔ حجرے دا دروازہ بند کر دیندا۔ تالیاں بجا کے اچھلدا تے مارے خوشی دے چک پھیریاں لیا کردا سی۔ تے ایہ تاں اکثر کہیا کردا سی کہ اس بچے دا زائچہ کئی گلاں وچ امیر تیمور صاجقران دے زائچے اُتے فائق اے ۔
2 ؎ میر شمس الدین محمد ؐ دا مفصل حال دیکھو تمتے نيں۔
یہ چاہندی اے کہ تے کوئی دودنہ پلاے چیجی نوں اس گل دا وڈا رنج سی۔ اک دن اکیلی اکبر نوں گود وچ لئے بیٹھی سی۔ تے غم توں افسر سی۔ بچہ چپکا اس دا منہ دیکھ رہیا سی۔ یکاک بو لا کہ جیجی ۔ غم نہ کھاؤ۔ دُدھ تواڈا ہی پیونکا تے خبر دار اس گل دا کسی توں ذکر نہ کرنا ۔ جیجی حیران ہوئی۔ تے ڈر دے مارے کسی توں نہ کہیا ۔
جب اکبر بادشاہ ہويا تاں اک دن شکار گاہ وچ شکار کھیلدے تھک کے درخت دے تھلے اتر پيا کہ آرام لے۔ اس وقت فقط نوں کہ یوسف ؑ محمدؐ خاں پاس سی۔ اک وڈا ژدہا کہ جس دے دیکھنے توں ڈر لگدا سی۔ نکلیا ۔ تے ادھر ادھر دوڑنے لگا۔ اکبر بے خطر جھپٹا ۔ اس دی دم پھڑ کر کھینچی ۔ تے پٹخ پٹخ کر مار ڈالیا۔ نوں کہ حیرا ن ہويا۔ تے آکے ایہ ماجراماں توں بیان کيتا۔ اس وقت جیجی نے اوہ راز سر بستہ وی کھولیا۔
جب اکبر دی ماں حاملہ سی۔ تاں اک دن بیٹھی سی رہی تی۔ یکاک کچھی خیال آیا۔ سوئی توں پنڈلی نوں گودا۔ تے اس وچ سرمہ بھرنے لگی۔ ہمایوں بار توں آگیا۔ پُچھیا۔ بیگم ایہ کیہ کردی ہوئے ؟ اس نے کہیا میرا جی چاہیا کہ ایسا ہی گل میرے بچے دے پیر وچ وی ہوئے ۔ خدا دی قدرت دیکھو۔ اکبر پیدا ہويا تاں اس دی پنڈلی وچ وی ویسا ہی سر مئی نشان سی۔
ہمایوں سندھ دے ملک وچ مدت تک لڑدا بھڑدا رہیا کہ شائد قسمت یاوری کرے۔ تے ایسی صورت بن جائے کہ فیر ہندوستان اُتے فوج کشی کرنے دا سامان بہم پہنچان جائے۔ لیکن لیکن نہ تدبیر چلی نہ شمشیر ۔ ايسے عرصے وچ بیرم خاں آن پہنچے انہاں نے آکے سب حال سنے او ر صورت حال نوں دیکھ کے دربار وچ گفتگو تے خلوت وچ صلاحاں ہوئی۔ بیرم خاں نے کہیا کہ انہاں بے مروتاں توں ہرگز امید نئيں۔ تے مروت کرن تاں اس ریگستان وچ کیہ خاک اے۔ جو کچھ ہتھ آئے ۔ ہمایوں نے کہیا۔ بہتر اے کہ ہن ہندوستان نوں خیر باد کدرے اورملک موروثی وچ چلکر قسمت آزماواں بیرم خاں نے کہیا کہ اس ملک توں بادشاہ مغفور نے کيتا پایا جو حضور نوں حاصل ہوئے گا۔ ایران نوں چلياں تاں قرین مصلحت اے۔ اوہ میرا تے میرے بزرگاں دا ملک اے۔ کيتا شاہ کيتا فقیر سب مہماں نواز نيں۔ غلام اوتھے دے رسم وارہ توں واقف اے۔ تے حضور دے خاندان عالی نے وی وہانسے ہمیشہ مبارک تے کامیابی دے شگون پائے نيں۔
ہمایوں نے ملک سندھ توں ڈیرے اٹھائے۔ ایران دا ارادہ فسخ نہ کيتا سی مگر ایہ خیال سی کہ جداں سفر دور دا اے۔ اوداں ہی کامیابی دی امید وی دور دراز اے۔ فی الحال بولان دی گھاٹی توں نکل کے قندھار نوں دیکھنا چاہیدا کہ نیڑے اے۔ اوتھے توں مشہد کارستہ وی روشن اے۔ بلخ تے بخارا دی راہ وی جاری اے۔ عسکری مرزا اسوقت قندھار وچ حکومت کر رہیا اے۔ وچ اس قدر حادثے اٹھا کے آیا ہون۔ عیال دا نال اے۔ آخر بھائی اے جتیا خون کدوں تک ٹھنڈا رہیگا۔ کچھ وی حق نہ سمجھیا تاں مہمانی ترکانہ کدرے نئيں گئی۔ چند روزہ کراس دا تے نمکخوار انہاں قدیم دا رنگ دیکھاں گا بوئے وفا نہ پاؤ نگا تاں جدھر منہ اٹھیگا چلا جاواں گا کہ خلق خدا ملک خدا۔
1 ۔ جس بچے دی ماں دا دود دیندے سن ۔ اوہ بچہ شاہزادے یا امیر زادے دا کوکہ کہلاندا سی۔ اس دی تے اسکے رشتہ داراں دی وڈی خاطر ہويا کردی سی تے انہاں دا حق سلطنت وچ شریک ہُندا سی۔ بچہ مذکور نوں کوکلتاش خاں خطاب ملدا سی۔ اکبر نے دود تاں اٹھ دس بیبیوی دا پیتا سی مگر وڈی حقدار انہاں وچ ماہم بیگم تے جیجی یعنی میر شمس الدین محمدؐ خاں دی بیوی شمار ہودیاں سن ۔
شہر یار بے شہر تے بادشاہ بے لشکر انہاں خیالات وچ غلطاں تے پیچاں ۔ غم غلط کردا کہ اوہ تے دشت نوں دیکھدا چلا جاندا سی۔ اک منزل وچ ڈیرے ڈالے پيا سی۔ کسی نے آکے خبر دتی کہ فلاں شخص کامران دا وکیل سندھ جاندا اے۔ شاہ حسین ؑ ارغون دی بیٹی توں کامران دے بیٹے دی نسبت دا پیام لےکے چلا اے۔ تے اس وقت قلعہ سیوی وچ اُتریا ہويا اے۔ ہمایوں نے اک ملازم اے کہ اتھ شقہ بھیج کر اسنوں بلایا۔ اوہ بے وفا قلعے دا استحکام کر کے بیٹھ رہیا تے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ اہل قلعہ مینوں آنے نئيں دیندے۔ ہمایوں کورنج ہويا۔
اس عالم وچ شال ۱؎کے نیڑے پہنچیا مرزا عسکری کوبھی خبر پہنچ گئی سی۔ بے مروت بھائی نے خانہ برباد بھائی دی آمد سن کر اک سردار نوں بھیج دتا سی کہ حالات معلوم کر کے لکھدا رہے۔ تے ادھر توں ہمایوں نے وی دو ملازماں نوں روانہ کيتا سی۔ اوہ سردار مذکور کوررستے وچ مل گئے۔ اس نا اہل نے فوراً دوناں نوں گرفتار کر کے قندہار نوں روانہ کيتا تے جو احوال معلوم ہويا اوہ لکھ بھیجیا۔ انہاں وچوں اک وفا دار نے موقع پایا۔ اوہ بھج کر فیر ہمایوں دے پاس آیا۔ تے جو کچھ اوتھے سنیا سی۔ تے دیکھ کے قریناں توں سمجھیا سی سب بیان کيتا۔ اس نے ایہ وی کہیا کہ حضور دے آنے دی خبر سن کر مرزا عسکری بہت گھبرایا اے۔ قلعہ قندھار دی مورچ بندی شروع کر دتی اے۔ بھائی دی بے مہری تے لوکاں دی بے حیائی تے بیوفائی دیکھ کے ہمایوں دی امید ٹُٹ گئی تے مشتنگ دی طرف باگاں پھیراں ۔ فیر وی اک محبت نامہ مفصل لکھیا جس دا القاب ایہ سی :
برادر بے مہر بے ارادت معلوم نمایند ۔ اس وچ محبت تے اپنا بت دے لہو نوں وی بہت گرمایا سی۔ تے نصیحتاں تے نیک صلاحاں دے خریطے بھرے سن ۔ مگر کان کہیا جو سناں ؟ تے دل کتھے جو منے ؟
یہ خط دیکھ کے مرزا دے سر اُتے تے وی شیطان چڑھیا۔ رفیقاں نوں لے کے چلیا کے بے خبر پہنچ کے ہمایوں نوں قید کرلے۔ موقع نہ پائے تاں کہے کہ استقبلال نوں آیا ہون۔ غرض ن ور دا تڑکا سی کہ سوار ہويا۔ تے پُچھیا کہ ادھر دامن کوہ دا رستہ کون جاندا اے۔ چی بہادر اک اذبک پہلے ہمایوں دے وفا داراں دا نوکر سی۔ تباہی دے عالم وچ مرزا عسکری دے پاس نوکری کرلئی سی ۔ اس وقت نمک دی تاثیر چمک اٹھی تے ہمایوں دی حالت نے اس دے دل وچ غائبانہ رحم پیدا کيتا۔ اس نے عرض کيتی ۔ وچ جاندا ہاں تے کئی دفعہ آیا گیا ہون۔ مرزا نے کہیا سچ کہندا اے۔ ادھر اس دی جاگیر سی۔ چنگا اگے اگے چل اس نے دا میرا یا بو کم نہیںدیندا۔
1 ۔ ایہ اوہی مقام اے جو اج کل سیبی دے ناں توں مشہور اے ۔
2 ۔ ایہ مقام قندھار توں گیا رہ کوس درے اے۔
مرزا نے اک نوکر توں گھوڑا دلوا دتا۔ چی بہادر نے تھوڑی دور اگے چل کے گھوڑا اڑایا تے سیدھا بیرم خاں دے خیمے وچ آیا۔ کان وچ کہیا کہ مرزا آن پہنچیا اے۔ ہن فرصت دا وقت نئيں۔ تے وچ قدرتی اتفاق توں اس طرح پہنچیا ہون۔ بیرم خاں ايسے وقت چپ چاپ اٹھیا کر خبیمے دے پِچھے توں ہمایوں دے پاس آیا تے حال بیان کيتا ۔ سوا اس دے تے کیہ ہوئے سکدا سی کہ ایران دا ارادہ مصمم کرن۔ تردی بیگ دے پاس آدمی بھیجیا۔ کہ چند گھوڑے بھیج دو۔ اس نااہل بے مروت نے صاف جواب دتا۔ ہمایوں نوں خدا یا د آیا کہ بھائیاں دا ایہ حال۔ نمک خوارول تے ہمراہیاں دا ایہ حال ۔ جو دھپور دے رستے دی بیوفائی تے بے حیائی وی یاد آگئی۔ چاہیا کہ ايسے وقت خود جائے تے اسنوں حد نوں پہنچائے۔ بیرم خاں نے عرض کيتی کہ وقت تنگ اے۔ گل کيتی وی گنجائش نئيں۔ آپ انہاں دا فرنعمتاں نوں قہرالہٰی دے حوالے کرن۔ تے جلد سوار ہاں ۔ اکبر اس وقت پورا برس دن دا وی نئيں ہواسی۔ اسنوں میر غزنوی تے خواجہ سرا وغیرہ تے ماہم اتکہ دے سپرد کر کے ایتھے چھڈیا۔ بیگم تاں جان دے نال سن۔ وفا داراں توں کہیا کہ مرزا دا خدانگہبان اے۔ اسيں اگے چلدے نيں بیگم نوں کسی طرح تسيں اسيں تک پہنچیا دو۔ آپ مخلصا ن جاں نثار دے نال دشت غربت نوں روانہ ہويا۔ پِچھے بیگم وی آن ملیاں۔ مورخ کہندے نيں کہ اس شکستہ حال قافلہ وچ نوکر چاکر مل کے 70آدمی توں زیادہ نہ سن ۔ تھوڑی ہی دور گئے سن ۔ کہ رات نے اکھاں دے اگے سیاہ اُتے دہ تان دتا۔ خیال ایہ سی کہ ایسا نہ ہوئے بے مہر بھائی تعاقب کرے۔ بیرم خاں نے کہیا مرزا عسکری اگرچہ شہزادہ اے۔ مگر پیسے دا غلام اے۔ اسوقت خاطر جمع توں بیٹھیا ہوئے گا۔ دو منشی ادھر ادھر ہونگے تے اسباب اجناس دی لسٹ لکھوا رہیا ہوئے گا۔ جے اسيں خدا اُتے توکل کر کے اس وقت جاپڑاں تاں بنھ ہی لاں جدوں مرزا وچکار نہرہیا تاں نوکر نمک خوار نيں۔ سب حاضر ہوئے کے سلام کرینگے۔ بادشاہ نے کہیا کہ صلاح تاں بہت ٹھیک اے مگر اک ارادہ کر ليا۔ تے دور دراز عرصہ سامنے اے چلے ہی چلو۔
اب ادھر دی سنو مرزا عسکری جدوں مشتنگ دے پاس پہنچے۔ تاں اپنے صدر اعظم دا بھیجیا ہمایوں نوں جعلسازی دے پیغاماں توں گلاں وچ لگائے۔ مگر مکاری دا میاب نہ ہوئی۔ ہمایوں روانہ ہوئے گیا سی۔ نال ہی اک گروہ کثیر پہنچیا۔ پھٹے پرانے خیمے کھڑے سن ۔ ٹوٹے پھوٹے نوکر چا کر پئے سن ۔ انہاں نوں آکے گھیر لیا کہ کوئی آدمی اردو توں نکلنے نہ پائے۔ پِچھے مرزا عسکری پہنچے۔ چی بہادر دا پہنچنا تے ہمایوں دی روانگی دا سال صدر اعظم توں مفصل سنیا۔ بے وارثے قافلے نوں پيا دیکھ کے اپنی بد نیندی اُتے بہت پچتایا۔ تردی بیگ سب نوں لےکے سلام نوں حاضر ہوئے۔ مگر سب وچ ایہ وی نظر بند ہوئے گئے۔ میر غزنوی توں پُچھیا کہ مرزا (اکبر)کتھے نيں۔
1۔ اوہ ہی میر غزنوی جو اکبر دی بادشاہت وچ خان اعظم میر شمس الدین محمد ؐ اتکہ خاں ہوگئے۔ دیکھو تتمہ۔
عرض کيتی۔ گھر وچ نيں۔ چچا نے اک اونٹھ میوے دا بھتیجے دے لئی بھیجیا۔ اِنّے وچ رات ہوئے گئی۔ مرزا عسکری بیٹھے تے جو گل خانخاناں نے اوتھےکيتی سی ،اس دی تصویر کھچ گئی کہ اک دو منشیاں نوں لےکے اسباب ضبطی دی لسٹ لکھوانے لگے۔ صبح نوں سوار ہوئے۔ تے نقارہ بجاندے ہمایوں دے اردو وچ داخل ہوئے کے چھوٹے وڈے سب نوں گرفتار کر ليا۔ تردی بیگ صندوق دار سن کفایت شعاری دے انعام وچ شکنجہ اُتے سوار گئے گئے۔ بہت آدمی انہاں دے ماتحت ہوئے۔ تے جو جمع کيتا سی۔ دام دام ادا کر دتا۔ اکثر بے گناہ مارے گئے۔ بہت باندھے گئے۔ سب لوٹے گئے۔ ہمایوں دا غصہ اِنّی سزا ہرگز نہ دے سکدا جو مرزا عسکری دے ہتھوں توں مل گئی۔
بے رحم چچا ڈیوڑھی اُتے آیا کہ بھتیجے توں ملونگا۔ ایتھے رات قیامت دی رات گزری سی سب دے ول دھکڑ دھکڑ کردے سن ۔ کہ ماں باپ اس حال توں گئے۔ اسيں انہاں پہاڑاں وچ بے سرو سامان پئے نيں۔ بے مروت چچا اے۔ تے معصوم بچے دی جان اے۔ اللہ ہی نگہبان بے میر غزنوی تے ماہم انکہ اکبر نوں کندھے توں لگائے سامنے آئی۔ منافق چچا نے گود وچ لے لیا۔ تے زہر خندہنسی توں بول چال کر چاہیا کہ بچہ ہنسے بولے۔ مگر اکبر دے لباں اُتے تبسم وی نہ آیا۔ چپکا منہ دیکھیا کيتا۔ کینہ ور چچا نے مکدر ہوئے کے کہیا ۔ میدانم فرزند کیست ۔ باما چگو نہ شگفتہ شود ۔ مرزا عسکری دے گلے وچ اک انگوٹھی سرخ ریشم دی ڈوری وچ سی۔ لال کچھا باہر نظر آندا سی۔ اکبر نے اس اُتے ہتھ ودھایا۔ بارے چچا نے اپنے گلے توں اتار کر بھتیجے دے گلے وچ ڈال دی۔ دل شکستہ ہويا خواہاں نے کہیا ۔ کيتا عجب اے خدا اک دن ايسے طرح سلطنت دی انگوٹھی اس نونہال دی انگلی وچ پہنا دے۔
غرض جو کچھ مرزا عسکری دے ہتھ آیا۔ لُٹیا گھسوٹا۔ تے اکبر نوں وی اپنے نال قندھارلے گیا۔ قلعے دے اندر اک بالا خانہ رہنے نوں دتا۔ تے سلطان بیگم اپنی بی بی دے سپرد کيتا۔ بیگم وڈی محبت تے شفقت توں پیش آندی سی۔ خدا دی شان دیکھو۔ باپ دے جانی دشمن بیٹے دے حق وچ ماں باپ ہوئے گئے۔ ماہم تے جیجی اندر تے میر غزنوی باہر خدمت وچ حاضر رہندے سن ۔ یا عنبر خواجہ سرا سی کہ اکبری اقبال دے دور وچ اعتماد خاں ہوئے کے وڈا صاحب اختیار ہويا۔
ترکاں وچ رسم اے کہ بچہ جدوں پیر چلنے لگدا اے۔ تاں باپ دادا چچا وغیرہ وچوں جو بزرگ موجود ہوئے۔ اوہ اپنے سر توں عمامہ اتار کر بچے نوں چلدے ہوئے ماردا اے۔ اس طرح کہ بچہ گر پئے تے اس دی وڈی خوشی نال شادی کردے نيں۔ جدوں اکبر سوابر س دا ہويا۔ تے پیر چلنے لگا۔ تاں ماہم مرزا عسکری توں کہیا۔ کہ ایتھے تسيں ہی اس دی باپ دی جگہ ہوئے۔ جے ایہ رسم ادا ہوئے جائے۔ تاں شفقت بزرگانہ توں بعید نہ ہوئے گا۔ اکبر کہیا کردا سی کہ ماہم دا ایہ کہنا تے مرزا عسکری دا عمامہ سُٹنا تے اپنا گرناوہ ساری صورت حال مینوں ہن تک یاد اے۔ انہاں نوں دناں وچ سر دے بال ودھانے نوں بابا حسن ابدال دی درگاہ وچ لے گئے سن ۔ کہ قندھار وچ اے۔ اوہ وی اج تک مینوں یاد اے۔
جب ہمایوں ایران توں پھرا ۔ تے افغانستان وچ آمد آمد دا غل ہويا۔ تاں مرزا عسکری تے کامران گھبرائے۔ آپس وچ دونے دے نامہ تے پیام دوڑنے لگے۔ کامران نے لکھیا کہ اکبر نوں ساڈے پاس کابل وچ بھیج دو۔ مرزا عسکری نے ایتھے مشورت دی بعض سرداراں نے کہیا بھائی ہن پاس آپہنچیا اے۔ اعزاز تے اکرام توں بھتیجے نوں بھیج دو۔ تے ايسے نوں عفو تقصیرات دا وسیلہ قرار دو۔ بعض نے کہیا کہ ہن صفائی دی گنجائش نئيں رہی۔ مرزا کامران ہی دا کہنا مننا چاہیدا۔ مرزا عسکری نوں وی ایہی مناسب معلوم ہويا ۔ اکبر نوں سب متعلقاں دے نال کابل بھیج دتا۔
شب برات
[سودھو]مرزاکامران نے انہاں نوں خانزادہ بیگم اپنی پھُپھی دے گھر وچ اتروایا۔ تے انہاں دے کاروبار وی انہاں نوں دے سپرد کيتے۔ دوسرے دن باغ شہر آرا وچ دربار کيتا۔ تے اکبر نوں وی دیکھنے نوں بلایا۔ اتفاقاً دا دن سی ۔ دربار خوب آراستہ کيتا سی۔ اوتھے رسم اے کہ بچے اس دن چھوٹے چھوٹے نقاراں توں کھیلدے نيں۔ مرزا ابراہیم اس دے بیٹے دے لئی رنگین تے نگارین نقارہ آیا۔ اس نے لے لیا اکبر بچہ سی۔ کيتا سمجھدا سی ۔ کہ وچ کس حال وچ ہاں تے ایہ کیہ وقت اے۔ اس نے کہیا کہ ایہ نقارہ وچ لونگا۔ مرزا کامران تاں پورے حیادار سن ۔ انہاں نے بھتیجے دی دلداری دا ذرا خیال نہ کيتا کہیا کہ چنگا ۔ دونے کشتی لڑو ۔ جو پچھاڑے ايسے دا نقارہ ۔ ایہی خیال کيتا ہوئے گا کہ میرا بیٹا اس توں وڈا اے۔ مارلیگا ۔ ایہ شرمندہ وی ہوئے گاور چوٹ وی کھائیگا۔ ہونہار بروا دے چکنے چکنے پات ہُندے نيں۔ اوہ نو نہال اقبالمندان گلاں نوں ذرا خیال وچ نہ لیایا۔ جھٹ لڑنے نوں اگے بڑھالپٹ کر گتھ مٹھ ہوئے گیا۔ تے ایسا بے لاگ اٹھا کے ماریا کہ دربار توں غل اٹھا۔ تے اندر اندر آپس وچ کہیا کہ اسنوں کھیل نہ سمجھو۔ ایہ باپ دا دمامہ دولت لیا اے۔
جب ہمایوں نے کابل فتح کيتا۔ تاں اکبر دو برس دو مہینے اٹھ دن دا سی۔ بیٹے نوں دیکھ کے اکھاں روشن کيتياں۔ تے خدا دا شکر بجا لیایا۔ چند روز دے بعد تجویز ہوئی کہ ختنے دی کی رسم ادا کيتی جائے۔ بیگم وغیرہ حرم سرا دی بیبیاں قندھار وچ سن اوہ وی آئیاں ۔ اس وقت عجب تماشا ہويا۔ ظاہر اے کہ جدوں ہمایوں تے اس دے نال بیگم ایران نوں گئے سن ۔ اس وقت اکبر دتی کیہ بساط سی ۔ دناں تے مہینےآں دا ہوئے گا۔ اِنّی سی جانکیا جانے کہ ماں کون اے۔
1 ۔ انہاں نوں بابا حسن ابدال دے ناں توں راہ پیشاور وچ اک منزل مشہور :
ہن جو سواریاں آئیاں تاں انہاں سب نوں لیا کے محل وچ بٹھایا ۔ اکبر نوں وی لائے۔ تے کہیا کہ جاؤ مرزا۔ اماں دی گود وچ جا بیٹھو ۔ بھولے بھولے بچے نے پہلے تاں وچکار کھڑے ہوئے کے ادھر ادھر دیکھیا فیر خواہ دانش خداداد کہوئے۔ خواہ دل دی کشش کہوئے۔ خواہ لہو دا جوش کہوئے۔ سیدھا ماں دی گود وچ جا بیٹھیا ماں برساں توں بچھڑی ہوئی سی۔ اکھاں توں آنسو نکل پئے۔ گلے توں لگایا تے پیشانی اُتے بوسہ دتا۔ اس عمر وچ اس دی سمجھ تے پہچان اُتے سب نوں وڈی وڈی امید اں ہوئیاں۔
954ھ وچ جدوں کامران فیر باغی ہويا تاں کابل دے اندر سی۔ تے ہمایوں باہر گھیرے پيا سی۔ اک دن دھاوے دا ارادہ سی۔ باہر توں گوبے برسانے شروع کيتے۔ اکثر لوک دے گھر تے گھر والے اندر سن ۔ اوہ خود ہمایوں دے لشکر وچ شامل سن ۔ بے درد کامران نے انہاں دے گھر پرت لئے۔ ننگ تے ناموس برباد کيتے۔ انہاں دے بچےآں نوں مار مار دے فصیل اُتے توں پھنکوایا۔ انہاں دی عورتاں دی چھاتیاں بنھ بنھ کر لٹکایا۔ غضب ایہ کیہ کہ جس مورچے اُتے لوکاں دا زور سی۔ پونے پنج برس دے معصوم بھتیجے نوں اوتھے بٹھا دتا۔ ماہم گود وچ دبکا لیا۔ تے ادھر توں پیٹھ کر کے میٹھ گئی۔ کہ جے گولا لگے تاں بالا توں پہلے وچ پِچھے بچہ ۔ ہمایوں دے لشکر وچ کِسے نوں اس حال دی خبر نہ سی۔ یکاک توپ چلدے چلدے بند ہوئے گئی۔ کدی مہتاب دکھادی ۔ تاں رنجک چاٹ گئی کدی گولا اگل دتا۔ سنبل خاں میرآتش وڈا تیز نظر سی۔ اس نے غور توں دیکھیا تاں سامنے آدمی بیٹھیا معلوم ہويا ۔ دریافت کيتا تاں ایہ حقیقت حال معلوم ہوئی۔ آزاد ۔ ایہ کچھ وڈی گل نئيں جدوں اقبال رفیق حال ہُندا اے۔ تاں ایسا ہی ہُندا اے۔ تے مینوں تاں سردار عرب تے عجم دا قول نئيں بھولدا۔
اجللک حافظک
[سودھو]تیری اجل ہی محافظ اے۔ جدوں تک اس دا وقت نئيں آیا۔ تب تک کسی حربۂ ہلاکت نوں تجھ اُتے اثر نہ کرنے دے گی۔ موت خود اسنوں روکے گی تے کہے گی تاں حالے توں اسنوں کیونجے ہلاک کردا اے۔ ایہ تاں فلاں وقت اُتے میرے حصہ وچ آنے والا اے۔
جب 961ہجری وچ ہمایون نے ہندوستان دی طرف فتح دا نشان کھولیا تاں اقبال منڈبیٹا نال سی تے 12 برس اٹھ مہینے دی عمر سی۔ ہمایوں نے لاہور وچ مقام کیہ۔ امرا نوں اگے ودھایا۔ افغاناں نے نواح جالندھر وچ وڈی شکست اٹھائی۔ سکندر سورنے خواتین افغان تے دلاور پٹھاناں دا اِنّی ہزار انبوہ درانبوہ لشکر جمع کيتا تے سرہند اُتے جم کر سد سکندر ہوئے گیا۔ بیرم خاں فوج لے کے اگے ودھیا۔ شہزادے نوں سپہ سالار قرار دتا۔ تے مورچے بنھ کر لڑائی پائی۔ ايسے عرصے وچ ہمایوں وی لاہور توں جا پہنچیا۔ انہاں میداناں وچ اکبر نے ہمت تے جرأت دے خوب خوب نشان دکھائے تے آخر ایہ معرکہ ايسے دے ناں اُتے فتح ہويا۔ بیرم خاں نے کلہ مینار یادگار بنایا۔
1؎۔شاہان ایشیا دا قدیمی دستور اے۔ کہ جدوں لڑائی دا میدان ماردے نيں تاں مقام جنگ وچ اک بلند تے نمودار مقام اُتے وڈا ساگڑ ھا کھودتے نيں۔ باغیاں دے سرکاٹ کراس وچ بھردے نيں اس اُتے اک بلند عمارت شکل مینار بناتے نيں کہ فتح دی یادگار رہے تے دیکھنے والےآں نوں عبرت ہوئے اسنوں کلہ منار کہندے نيں۔
اور اس مقام دا ناں سر منزل رکھیا۔ فتحیاب بادشاہ تے ظفر یاب شہزادہ کامیابی دے نشان لہراندے دلی نيں داخل ہوئے۔ آپ اوتھے بیٹھے۔ امرا نوں اطراف ملکاں وچ ملک گیری دے لئی روانہ کيتا۔ سکندر سورمان کوٹ دے قلعےآں نوں امن دا گنبد سمجھ کر پہاڑ دے دامناں وچ دبک بیٹھیا سی تے وقت دا منتظر سی کہ جدوں ہوائے اقبال آئے۔ ابری دی طرح پہاڑ توں اٹھے۔ تے پنجاب اُتے چھا جائے۔ ہمایوں نے شاہ ابو المعالی نوں صوبہ پنجاب دتا۔ تے چند امرا نے جنگ آزمودہ نوں نال کيتا کہ فوجاں لےکے ہمراہ ہون۔ اوہ جدوں آئے تاں سکندر افواج شاہی دی ٹکر نہ اٹھا سکا۔ اس لئی پہاڑاں وچ گھس گیا۔ شاہ ابوالمعالی لاہور وچ آئے ۔ کہ قدیم الایام توں شاہ نیشن شہر اے۔ ایتھے شاہی فرما نروائی دی شان دکھادی جو امرا مدد نوں آئے سن ۔ یا پہلے توں پنجاب وچ سن انہاں دے رتبے تے علاقے خاص بادشاہ دے دتے ہوئے سن ۔ شاہ ابوالمعالی دے دماغ وچ شاہی دی ہويا بھری ہوئی سی۔ انہاں دی جاگیراں نوں پھوڑا توڑیا ۔ بلکہ اُتے گنات خالصہ وچ تصرف کيتا تے خزانے وچ وی ہتھ ڈالیا ۔ ایہ شکایتاں دربار وچ پہنچ ہی رہیاں سن۔ کہ سکندر نے وی زور پھڑنا شروع کيتا۔ اس وقت ہمایوں نوں بندوبست مناسب کرنا واجب ہويا ۔ چنانچہ ملک پنجاب اکبر دے ناں کر دتا تے بیرم خاں نوں اس دا اتالیق کر کے ادھر رواد کيتا۔
جب اکبر آیا تاں شاہ ابوالمعالی نے سلطان پور کنار بیاس تک پیشوائی کيتی۔ اکبر نے وی باپ دی اکھ دا لحاظ کر کے بیٹھنے دی اجازت دتی مگر شاہ جدوں اپنے ڈیراں وچ گئے۔ تاں شکایت توں لبریز گئے۔ تے اکبر نوں کہلا بھیجیا۔ کہ جو عنایت بادشاہ مجھ اُتے فرماندے نيں سب نوں معلوم اے ۔ آپ نوں وی یاد ہوئے گا کہ جوئے شاہی دے شکار وچ مینوں نال کھانے نوں بٹھایا ۔ تے تسيں نوں الش بھیجیا۔ تے ایسا اکثر ہويا اے۔ فیر کيتا گل اے کہ آپ نے میرے بیٹھنے نوں نمدتکیہ وکھ بچھوایا۔ تے دستر خوان وی وکھ تجویز کيتا۔ اکبر دی بارہ تیرہ برس دی عمر سی۔ مگر رہانہ گیا تے کہیا تعجب اے ۔ میر نوں ابتک نسبتاں دی کیفیت دا امتیاز نئيں۔ آئین سلطنت دا تے عالم اے۔ تے شفقت تے محبت دا رستور کچھ تے اے۔ (شاہ دا حال دیکھو تتمہ وچ )
1 ؎ ہن اسنوں سلطان پور ڈھیریاں کہندے نيں ویران پيا اے تے کوساں تک عمارت عالیشان دے کھنڈر چلے جاندے نيں۔ کپڑے دے رنگ وچ مشہور اے۔ اوتھے دی آب تے ہوا وچ قدرتی تاثیر اے۔ پرانی وضح دی چھینٹاں ہن تک چھپدی نيں۔ کوئی صاحب ہمت کاریگراں دی دستگیری کرنیوالا ہوئے تواب وی دستکاری دکھانیکو حاضر نيں ۔ تریخ فرشتہ وچ وی اس دے مصنف نے اس شہر دا حال تے آبادی دی رونق دکھادی اے۔ مصنف مذکور عہدمذکور تے عہد جہانگیری وچ عادل شاہ کیطرف توں خود وکیل ہوئے کے آیا سی۔ جہانگیر اس وقت لاہور وچ سی۔ تے شہر مذکور شاہراہ دے سرے اُتے سی۔ تے کثرت آبادی تے عمارتاں حالی توں گلزار ہوئے رہیا سی۔ اک زمانے وچ دولت خاں لودھی دا راجگڑھ سی ۔
2 ؎ جوئے شاہی تے اوہی مقام اے جو راہ پشاور کابل وچ ہن حلال آباد کہلاندا اے۔ ہمایوں نے علاقہ مذکور بچپن ہی وچ اکبر دے ناں کر دتا سی اہل تریخ کہندے نيں کہ ايسے سال توں اس دی سر سبزی تے پیداوار وچ ترقی ہونے لگے۔ جدوں اکبر بادشاہ ہويا تاں اس دی آبادی تے تعمیر ودھیا کر جلال آباد ناں رکھیا سی۔ کتاباں قدیمہ وچ اس علاقہ دا ناں ننگ نہار لکھیا ہويا نظر آندا اے۔
خانخا ناں نے اکبر نوں نال لیا۔ تے دریائے لشکر نوں پہاڑ اُتے چڑھا دتا۔ سکندر نے جدوں طوفان آندا دیکھیا تاں قلعہ بند ہوئے کے بیٹھ گیا۔ لڑائی جاری سی۔ بہادراں دی تلواراں لہو توں کارنامےآں دی تصویراں کھینچدتیاں سن کہ برسات آگئی۔ پہاڑ وچ ایہ موسم بہت دق کردا اے۔ اکبر پِچھے ہٹ کر ہوشیار پور دے میداناں وچ اتر آیا۔ تے ادھر ادھر شکار وچ دل پہلانے لگا۔
ہمایوں دلی وچ بیٹھیا آرام تے ملک دے انتظام وچ مصروف سی۔ کہ دفعتہ کتاب بنانے دے کوٹھے اُتے توں گر پيا۔ جاننے والے جان گئے کہ گھڑی ساعت دا مہمان اے۔ نیم جاں نوں اٹھا کے محل وچ لے گئے۔ ايسے وقت اکبر نوں عرضی دی تے ایتھے ظاہر کيتا کہ چوٹ سخت آئی اے تے ضعف زور اُتے اے۔ اس لئی باہر نئيں نکلدے خاص خاص مصا جدوں اندرجاندے سن ۔ تے کوئی سلام نوں وی نہ جاندا سی۔ باہر ایہ صورت کہ کدی دواخانے توں دوا جاندی اے۔ کدی باورچی خانے توں مرغ دا شوربا۔ دمبدم خبر آندی اے۔ کہ ہن طبیعت بحال اے ۔ تے اس وقت ذرا ضعف زیادہ اے۔ تے اوہ اندر ہی اندر بہشت وچ پہنچ گئے۔
حکمت عملی
[سودھو]دربار وچ شکیبی شاعر سی کہ قدوقامت ۔ صورت شکل وچ ہمایوں توں بہت مشابہ سی۔ کئی دفعہ اسنوں بادشاہ دے کپڑے پہنا کر محل سرا دے کوٹھے اُتے توں اہل دربار نوں دکھایا تے کہیا کہ حالے حضور نوں باہر آنے دی طاقت نئيں۔ دیوان عام دے میدان توں مجرا کر کے رخصت ہوئے۔ جدوں اکبر تخت نشین ہويا تے سب طرف فرمان جاری ہوئے گئے۔ تب بادشاہ دے مر نے دا حال ظاہر کيتا۔ سبب ایہی سی کہ اس زمانے وچ بغاوت تے بدعملی دا ہوئے جانا اک گل سی۔ خصوص ایداں دے موقع اُتے کہ سلطنت دے قدم وی نہ ٹکے سن ۔ تے ہندوستان افغاناں دی کثرت توں افغانستان ہوئے رہیا سی۔
کلانور
[سودھو]دھر جس وقت ہر کارے نے آکے خبر دتی۔ اکبر دے ڈیرے اس وقت بڈھانے دے مقام اُتے سن ۔ سپہ سالار نے اگے ودھنا مناسب نہ سمجھیا۔ نوں پھرا جواب علاقہ گورداس پور وچ اے نال ہی نذر شیخ چولی ہمایوں دا مراسلہ لے کے پہنچیا۔ جس دا لفظی ترجمہ ایہ اے : ۔
7 ۔ ربیع الاول نوں اسيں مسجد دے کوٹھے توں کہ دولت خانے دے پاس اے۔ اتردے سن ۔ سیڑھیاں وچ اذاں دی آواز وچ آئی۔ بہ مقتضائے ادب زینے وچ بیٹھ گئے۔ موذن نے اذان نوں پورا کيتا تاں اٹھے کہ اتراں۔ اتفاقاً عصا دا سراقبا دے دامن وچ اٹکا۔ ایسا بے طور پیر پيا کہ تھلے گر پئے۔ پتھر دی سیڑھیاں سن۔ کان دے تھلے کگر دی ٹکر لگی۔ کچھ لہو دی بونداں ٹپکاں ۔ تھوڑی دیر بیہوشی رہی۔ ہوش بجا ہوئے تاں اسيں دولت خانہ وچ گئے۔ الحمداللہ خیر اے۔ اصلاً وسانوں دل وچ راہ نہ دینا۔ فقط۔برابر ہی خبر پہنچی کہ 15 نوں ساڈے ہمایوں نے عالم قدس نوں پرواز کيتی۔
خانخاناں نے امرا نوں جمع کر کے جلسہ کيتا۔ تے بموجب اتفاق رائے دے جمعہ دے دن 2 ربیع الثانی 963ہجری نماز دے بعد تیموری تاج نے اکبری اقبال دے رنگ وچ جلوہ دکھایا۔ اس وقت اس دی عمر شمسی حساب توں تیرہ برس نو مہینے دی تے قمری حساب توں 14 برس کئی مہینے دی سی۔ بموجب آئین چنگیزی تے تیموری دے تمام رسماں جشن شاہانہ دی ادا ہوئیاں۔ بہار نے پھُل برسائے۔ آسمان نے تارے اتارے۔ اقبال نے خبر سن کر سر اُتے ساایہ کیہ۔ امرا دے منصب ودھے۔ خلعت انعام جاگیراں تقسیم ہوئیاں۔ فرمان جاری کيتے۔ اکبر بموجب باپ دی وصیت دے خانخانان دی بہت عزت تے عظمت کردا سی۔ تے حق ایہ اے کہ اس دی جاں نثاریاں جو سخت خطر ناک معرکےآں وچ خصوصا سفر ایران اُتے ظہور وچ آئی سن اوہ ہر وقت اس دی سفارش کردیاں سن چنانچہ ہن اتالیقی تے سپہ سالار ی دے منصب اُتے وکیل مطلق دا عہدہ زیادہ کيتا ۔
اس موقع اُتے کہ ہمایوں دا ہمائے روح دفعتہ دا ہمائے روح دفعتہ پرواز کر گیا۔ تے اکبر دے سر اُتے ہمائے سلطنت نے سایہ ڈالیا شاہ ابو المعابی دی نیت بگڑی خانخانان جس دے دستر خوان اُتے 30 ہزار شمشری بہادر پلاؤ دی قاباں گھسیٹاں۔ اس دے نزدیک شاہ دا پھڑ لینا کيتا وڈی گل سی۔ ذرا اشارہ کردا خیمے وچ وڑ کے بنھ لاندے۔ مگر تلوار ضرور چلدی ۔ خون وی بہندے۔ تے ایتھے حالے معاملہ نازک سی۔ لشکر وچ ہل چل پڑ جاندی ۔ خدا جانے نزدیک تے دور کیہ کيتا ہوائیاں اڑتاں۔ جوچوہے گمنامی دے بلاں وچ جا بیٹھے سن ۔ فیر شیر بن بن دے نکل آندے۔ اس لئی سو چا تے بہت مناسب سوچیا کہ حکمت عملی توں اسنوں قابوماں کرلینگے ۔ کشت تے خون توں کيتا حاصل۔
جب دربار تخت نشینی ہويا سی۔ تاں شاہ ابوالمعالی اس وچ شامل نہ ہوئے سن ۔ اورپ ہلے وی انہاں دی طرف توں کھٹکا سی۔ نال ہی ایہ وی معلوم ہويا کہ اوہ اپنے خیمے وچ بیٹھے فرزندی دے دعوواں توں بلند پروازیاں کردے نيں۔ تے خوشامدی ہم جنس تے انہاں نوں آسمان اُتے اڑاندے نيں ۔ بیرم خان نے امراء توں مشورت دی تے تیسرے دن دربار توں پیغام بھیجیا کہ بعض مہمات سلطنت وچ مصلحت در پیش اے۔ ارکان دولت حاضر اے۔ بے تواڈے صلاح ناتمام اے۔ تھوڑی دیر دے لئی تشریف لیانا مناسب اے۔ فیر حضرت توں رخصت ہوئے کے لاہور نوں روانہ ہوئے جاؤ۔
وہ غرور دی شراب وچ بد مست سی۔ تے خدا جانے کیہ کيتا خیال بنھ رہیا سی۔ کہلا بھیجیا کہ صاحب وچ شاہ غفران پناہ دے غم وچ ہون۔ مینوں انہاں گلاں دا ہوش نئيں۔ ميں نے حالے سوگ وی نئيں اتارا۔ تے بالفرض جے ميں آیا تاں نويں بادشاہ مراتب اعزاز وچ کس طرح پیش آئیاں گے ؟ نشست کتھے قرار پائی اے۔
1 ؎ ہمایوں نے پہلے 10 برس دوسری دفعہ 10 مہینے سلطنت دی ۔
امرا مینوں توں کس طرح پیش آئیاں گے ؟ وغیرہ وغیرہ طول طویل تقریراں تے حیلے حوالے کہلا بھیجے۔ خیر ایتھے تاں ایہ مطلب سی کہ اک دفعہ اوہ دربار تک آجاواں ۔ جو جو انہاں نے کہیا۔ سب بے عذر منظور ہويا۔ تے اوہ تشریف لیائے تے بعض امورات سلطنت وچ گفتگو ہوئی۔
اسی عرصے وچ دستر خوان بچھا۔ شاہ صاحب نے سلابچی اُتے ہتھ بڑھائے۔ تاں لک خاں قوجاں افسر توپ خانہ انہاں دناں خوب بھسنڈ بنیا ہویا سی۔ بے خبر پِچھے توں آیا تے شاہ دی مشکاں کس لاں۔ شاہ تڑپ کر اپنی تلوار دی طرف پھرے۔ جس سپاہی زادہ دے پاس تلوار رہندی سی اسنوں پہلے ہی کھسکا دتا سی غرض کہ شاہ قید ہوئے گئے بیرم خاں دا ارادہ قتل دا سی۔ مگر پہلا رحم اکبر دا جو ظاہر ہويا۔ ایہی سی کہ اس نے کہیا جان کھونی کيتا ضرورت ۔ قید کر دو ۔ چنانچہ پہلوان گل گز کوتوال دے حوالے کيتا۔ شاہ نے وڈی کرامات دکھادی سب دی اکھاں وچ خاک پائی تے قید توں بھج گئے۔ پہلوان بچارا عزت دا ماریا زہر کھا کر مر گیا۔
سال اول جلوس وچ کل اشیائے سودا گری اُتے توں محصول دا بند کھول دتا۔ کئی برت تک سلطنت دے کاروبار اپنے ہتھ وچ نئيں لئے اس لئی پوری پوری تعمیل نيں ہوئی مگر اس دی نیت نے جوہر دکھا دتا۔ جدوں اپنا کم آپ کرنے لگا۔ تاں تجویز نوں پورا کيتا۔ اس وقت وی اہل کاراں نے سمجھایا کہ ملک ہند اے۔ اس دی ایہ رقم اک ولایت دا خرچ اے۔ مگر اس دریا دل نے اک نہ سنی تے کہیا جدوں خلق خدا دی جدوں کترکر توڑے بھرے تاں اس خزانے اُتے وی حیف اے۔
اکبری لشکر سکندر نوں دبائے پہاڑاں وچ لئے جاندا سی۔ برسات دا موسم آہی گیا سی۔ مینہ دی فوج با دلاں دے دگلے۔ تے شقق دی رنگا رنگ وردیاں پہن کر موجود ات دینے آئی۔ انہاں نے غنیم نوں پتھراں دے حوالے کيتا تے آپ جالندھر وچ آکے چھاؤنی پائی۔ مینہ دی بہاراں دیکھ رہے سن تے غنیم دا رستہ رد دے ہوئے سن ۔ کہ سر نکالنے نہ پائے۔ اکبر وی شکار کھیلدے سن ۔ نیزہ بازی ۔ چوگان بازی ۔ تیر اندازی کردے سن ۔ ہاتھی لڑاندے سن ۔ خان بابا سلطنت دے بندوبستاں وچ سن ۔ جو یکاک خبر پہنچی کر ہیماں بقال نے آگرہ لے کے دلی مارلی۔ تے تردی بیگ اوتھے دا حاکم بھجیا چلا آندا اے۔
اس دی اصل تے نسل تے ترقی دا مفصل حال تتمے وچ دیکھو ۔ ایتھے اِنّا سمجھ لو کہ اس نے افغانی اقبال دی آندھیاں وچ ترقی دی پرواز دی سی۔ جو سردار بادشاہی دے دعویدار ۔ تے اس دے ودھانے تے دھاداں دے میدان چڑھانے والے سن ۔ اوہ آپس وچ کٹ کر مر گئے۔ بنی بنائی فوج اوربادشاہی خزانے اس دے قبضے وچ آگئے۔ ملک دل وچ خیالات دی نسل پھیلنی شروع ہوئی ايسے عرصے وچ ہمایوں نوں مرگ ناگہانی پیش آئی۔ ہیماں دے دماغ وچ جو امید نے انڈے بچے دتے سن ۔ انہاں نے کہیا سلطنت دے پروبال کڈے۔ سمجھیا کہ 14 برس دا لڑکا تخت اُتے اے۔ اوہ وی سکندر سور دے نال پہاڑاں وچ اُلجھیا ہويا اے۔ صاحب ہمت بقال نے میدان خیال وچ اپنے حال دی موجودات لئی۔ افغاناں دے انبوہ بے حساب گرد نظر آئے۔ کئی بادشاہاں دی کمائی ۔ خزانے تے سلطنت دے کارخانے ہتھ دے تھلے معلوم ہوئے تجربے نے کان وچ کہیا کہ ہن تک جدھر ہتھ ڈالیا اے۔ پورا پيا اے ۔ بابر کيتے دن ایتھے رہیا ہمایوں دے رات ایتھے رہیا۔ اس لڑکے دی بنیاد کيتا اے۔ غرض جس لشکر نوں ایداں دے قدرتی موقع دی امید اُتے تیار کر رہیا سی۔ اسنوں اپنی ذاتی لیاقت توں ترتیب دے کے روانہ ہويا۔ آگرے وچ اکبر کیطرف توں سکندر خاں حاکم سی۔ اس دے ہوش غنیم دی آمد آمد ہی وچ اڑ گئے۔ آگرے جداں مقام ۔ دستے وچ اک مقام اُتے دل شکستہ سکندر الٹ کر اڑا ۔مگر کئی ہزار سپاہیاں کوقتل قید تے دریا وچ غرق کروایا تے فیر بھج نکلیا۔ ہیماں دا حوصلہ تے زیادہ ہويا او ر طوفان دی طرح دلی دا رخ کيتا۔ وڈے وڈے جتھے والے افغان ۔ جنگی تجربہ کار تے جنگ دے بھاری سامان 500ہزار فوج جرار پٹھان تے راجپوت میواندی وغیرہ دی ۔ ہزار ہاتھی ۔ 51توپ قلعہ شکن ۔ پانسو گھڑنال تے شتر نال زنبورک نال سن ۔ اس دریا نے جگہ توں جنبش کيتی۔ تے جتھے جتھے چغتائی حاکم بیٹھے سن ۔ سب نوں رولدا ہويا دلی اُتے آیا۔ تے خوش آیا کہ اس وقت اوتھے تردی بیگ حاکم سی۔ جس دی ضعف تدبیر تے بے ہمتی دے کارنامےآں دی اسنوں وی خبر سی۔
تردی بیگ نوں جدوں ایہ خبر پہنچی۔ تاں اک عرضی اکبر نوں لکھی۔ تے امرائے بادشاہی جو نزدیک اوہ دور سن ۔ انہاں نوں خطوط روانہ کيتے۔ کہ جلد حاضر تے جنگ وچ شامل ہوئے۔ باوجود اس دے آپ کچھ بندوبست نہ کيتا۔ جدوں غنیم دے لشکر دی شان تے سازو سامان دی خبر دھوم دھام توں اڑاں۔ تاں مشورے دا جلسہ کر کے گفتگو شروع دی ۔ بعض دی صلاح ہوئی کہ قلعہ بند ہوئے کے بیٹھے رہو تے لشکر بادشاہی دا انتظار کرو۔ اس عرصے وچ جدوں موقع پاؤنکل کے شب خون مارو۔ تے ترکانہ حملے وی کردے رہوئے۔ بعض دی صلا ح ہوئی کہ پِچھے ہٹو تے بادشاہی لشکر کے نال آکے مقابلہ کرو۔ بعض دی صلاح ہوئی کہ علی قلی خاں وی سنبھل توں آندا اے۔ اس دا انتظار کرو کہ زبردست سپہ سالار اے۔ دیکھو اوہ کیہ کہندا اے ایتھے تک کہ غنیم لڑائی دے پلے اُتے آگیا تے کوئی پہلو نہ رہیا مگر ایہ کہ نکلاں تے لڑمراں۔
چنانچہ فوکاں لےکے ودھے۔ تے تغلق آباد اُتے میدان جنگ قرار پایا۔ اس وچ کچھ شک نئيں کہ اکبری اقبال ایتھے وی کم کر گیا سی۔ مگر خواہ تردی بیگ دی بے ہمتی نے ۔ خواہ اس دی قضا نے ماریا ہويا میدان ہتھ توں کھود یا۔ خان زمان برق دے گھوڑے اُتے سوار آیا سی مگر میرٹھ وچ پہنچیا سی کہ ایتھے کم تمام ہوئے گیا۔ اس لڑائی دا تماشا دیکھنے دے قابل اے۔
1 ؎ تغلق آباد دہلی توں نیڑے نال کوس دے اے۔
جس وقت دونے لشکر صفاں بنھ کر میدان می جمے۔ تاں آئین جنگ دے بموجب امرہے شاہی آگاہ پِچھا۔ دایاں ۔ بایاں سنبھال کر کھڑے ہوئے ۔ تردی بیگ قلب وچ قائم ہوئے۔ ملیا پیر محمد کہ لشکر بادشاہی توں ضروری احکام لے کے آئے سن ۔ پہلو وچ جم گئے۔ ادھر ہیماں وی لڑائی دا مشاق ہوئے گیا سی۔ تے پرانے جنگ آزمودہ افغان اس دے نال سن ۔ اس نے وی اپنے گرد فوج دا قلعہ بنھیا ۔ تے مقابل ہويا۔
لڑائی شروع ہوئی۔ پہلے توپ تے تفنگ دے گولاں نے لڑائی دے پیغام پہنچائے۔ تیزاں دیاں بولیاں جنبش وچ آئی۔ تھوڑی ہی دیر وچ لشکرہی دا ہرا دل تے داہنا ہتھ اگے ودھیا۔ تے اس زور توں ٹکر ماری کہ اپنے سامنے دے حریفاں نوں الٹ کر سُٹ دتا۔ اوہ گڑ گانوے دی طرف بھجے۔ تے ایہ انہاں نوں ریلدے دھکیلدے پِچھے ہوئے ۔ ہیماں اپنے فدائیاں دی فوج تے تن سو ہاٹھی دا حلقہ لئے کھڑا سی کہ ايسے دا اسنوں وڈا گھمنڈ سی۔ تے دیکھ رہیا سی کہ ہن ترک کيتا کردے نيں۔ ادھر تردی بیگ وی منتظر سن کہ ادھا میدان تاں مار لیا اے۔ اگے کيتا کرنا چاہیدا۔ اس انتظار وچ کئی گھینٹے گزر گئے۔ تے جو فوج فتحیاب ہوئی سی۔ اوہ ماریا ماریا کردی ہوئے دل پلول تک جاپہنچی۔ آخر تردی بیگ سوچ وچ رہے تے جو انہاں نوں کرنا چاہیدا سن اوہ اس نے کيتا کہ انہاں اُتے دھاوا کر دتا۔ تے وڈے پیچ توں کيتا۔ جو فوج شاہی اس دی فوج نوں مارتی ہوئی گئی سی۔ اس دے گردو پیش سوار دوڑا دئے۔ تے کہیا ۔ کہندے چلے جاؤ کہ الور توں حاجی خاں افغان ہیماں دی مدد نوں پہنچیا ۔ تے تردی بیگ نوں بھگا دتا۔ مگر حاجی خاں وی ايسے رستے فیر آندا اے۔ کیونجے جاندا اے۔ ترک دغا باز ہُندے نيں۔ مبادا بھج کر پلٹ پڑاں۔
ادھر تاں اوہ چکمہ چلا۔ ادھر تردی بیگ اُتے حملہ کيتا جو بے وقوف باوجود کامیابی دے چپ چاپ کھڑا سی۔ تے ہیماں ہن حملہ نہ کردا تاں اوہ احمق سی۔ کہ حریف دی بے ہمتی کھلی نظر آندی سی۔ تے آگا تے اک بازو اس دا صاف میدان ۔ غضب ایہ ہويا کہ تردی بیگ دے قدم اکھڑ گئے۔ تے ہزار غضب ایہ کہ رفیقاں دی ہمت نے وی دغا کيتی۔ خصوصأ ملیا پیر محمد کہ حریف دی آمد نوں دیکھدے ہی ایداں دے بھج نکلے۔ گویا ۔ ايسے ساعت دے منتظر سن ۔ لڑائی دا قاعدہ اے کہ اک دے پیر اکھڑے تے سب دے اکھڑے ۔ خدا جانے اصل معاملہ کيتا ہوئے کہندے نيں کہ خانخاناں دی تردی بیگ توں کھٹکی ہوئی سی۔ ملیا انہاں دناں وچ خانخاناں دے رفیق خاص الخاص بنے ہوئے سن تے اس نے ايسے غرض توں انہاں نوں بھیجیا سی ۔ خان خانان ! جے ا یسا کيتا تاں حیف اے تواڈی اس دانائی تے ذہن دی رسائی اُتے جو ایسی باریکیوں دی تلاش وچ خرچ ہوئی۔
فتحیاب حملہ آور جو ہوئے ڈل پلول توں سرداراں دے سر تے پرت دے مال باندھے پھرے تاں پریشان خبراں سندے ۔ حیران چلے آندے سن ۔ شام نوں مقام پہ پہنچے ۔ تاں دیکھدے نيں کہ جتھے تردی بیگ نوں چھڈیا سی۔ اوتھے حریف دا لشکر اتر ا ہويا اے۔ چپ رہ گئے کہ کیہ ہويا ؟ فتحکيتی سی ۔ شکست بن گئی۔ چپ چاپ دلی دے برابر توں آہستہ آہستہ نکل نوں پنجاب دی طر ف چلے۔
ادھر فتح یاب جدوں تغلق آباد تک پہنچ گیا تاں اس توں کدوں رہیا جاندا سی۔ دوسرے ہی دن ہیمول دلی وچ داخل ہوئے۔ دلی عجب مقام اے ! کون ساسر اے کہ ہوائے حکومت رکھے تے اوتھے پہنچ کے تخت اُتے بیٹھنے دی ہوس نہ کرے۔ اس ہمت والے نے فقط جشن تے راجہ مہاراجہ دے خطاب اُتے قناعت نہ دی بلکہ بکر ماجیت دے خطاب نوں ناں دا تاج کيتا۔ تے سچ اے ۔ دلی جیندی بکر ماجیت کیوں نہ ہون۔
دلی لے کے اس دا دل اک توں ہزار ہوئے گیا سی۔ تردی بیگ دی بے ہمتی نوں آیندہ دی روئداد دا نمونہ سمجھیا۔ تے سامنے میدان کھلا نظر آیا۔ اوہ جاندا سی کہ خان خاناں نوجوان بادشاہ نوں لئے سکندر دے نال پہاڑوںماں پھنسا ہويا اے۔ اس لئی دلی وچ اک دم ٹھیرنا مناسب نہ سمجھیا۔ ودھے گھمنڈ دے نال پانی پت اُتے فوج روانہ کيتی۔
اکبر جالندھر وچ چھاؤنی ڈالے مینہ دے تماشے دیکھ رہیا سی۔ یکا یک خبر پہنچی۔ کہ ہیماں بقال عدلی دا سپہ سالار رامرائے شاہی نوں سامنے توں ہٹاندا۔ منزلاں دے ورق الٹتا چلا آندا اے۔ کہ آگرے توں سکندر خاں ازبک بھجیا۔ نال ہی سنیا کہ غنیم نے تردی بیگ نوں توڑ کر دلی وی مارلی۔ حالے باپ دا سایہ سر اُتے توں اٹھا ۔ حالے ایہ شکست عظیم پیش آئی۔ اس اُتے ایداں دے سخت غنیم توں سامنا ! افسردہ ہوئے گیا۔ تے لشکر وچ خبراں برابر پہنچ رہیاں نيں۔ کہ فلاں امیر چلاآندا اے۔ فلاں سردار وی بھجیا آندا اے۔ نال ہی خبر آئی کہ علی قلی خاں میدان جنگ وچ نہ پہنچ سکیا سی اوہ جمنا پار سی کہ دلی دی مہم طے ہوئے گئی۔ دو تخت گاہاں ہتھ توں نکل گئياں۔ لشکر وچ کھلبلی پڑ گئی۔ تے شیر شاہی معرکے یاد آگئے۔ امرا نے آپس وچ کہیا کہ موقع بیڈ ھب انہاں پيا اے۔ بہتر اے دا بل نوں اٹھیا چلياں سال آیندہ وچ سامان کر کے اواں گے تے غنیم نوں دفع کرینگے۔
خان خانان نے جدوں ایہ رنگ دیکھیا۔ تاں خلوت وچ اکبر توں سارا حال عرض کيتا تے کہیا کہ حضور کچھ فکر نہ کرن ایہ بے مروت بے ہمت جان نوں عزیز کر کے ناحق حوصلہ ہاردے نيں۔ آپ دے اقبال توں سب سر انجام تے انتظام ہوجائیگا۔ فدوی جلسۂ مشورت کر کے انہاں نوں بلاندا اے۔ فقط حضور دا دست اقبال میری پشت اُتے چاہیدا۔ چنانچہ امرا بلائے گئے۔ انہاں نے اوہی تقریراں ادا کيتياں۔ خان خانان نے کہیا۔ اک برس دا ذکر اے۔ جو شاہ جنت مکان دی رکاب وچ اسيں تسيں آئے۔ تے اس ملک نوں سر سواری مارلیا اس وقت لشکر ۔خزانہ ۔ سامان جس پہلو توں دیکھو پہلے توں زیادہ اے۔ ہاں ! کمی اے تاں ایہ اے کہ اوہ شاہ نئيں۔ فیر وی خدا دا شکر کرو اگرچہ ہما نظر نئيں آندا مگر اس دا سایہ سر اُتے موجود اے۔ ایہ معاملہ کيتا اے ! جو اسيں ہمت ہاراں ۔ کيتا اس واسطے کہ اپنی جاناں پیار ی نيں۔ کيتا اس واسطے کہ بادشاہ ساڈا نوجوان لڑکا اے ؟ افسوس اے ساڈے حال پرکہ جس دے بزرگاں دا اساں تے ساڈے باپ دادا نے نمک کھایا اے۔ ایداں دے نازک وقت وچ اس توں جاناں عزیزکرن اوروہ ملک جس اُتے اس دے باپ تے دادا نے تلواراں مار دے ۔ہزار جان جو کھاں اٹھا کے قبضہ پایا سی۔ اسنوں مفت غنیم دے حوالے کے دے چلے جاواں۔ جدوں کہ ساڈے پاس کچھ سامان نہ سی تے سامنے دو پشت دے دعویدار افغان سن ۔ اوہ تاں کچھ نہ کر سکے۔ ایہ 16سو برس دا مرا ہويا بکر ماجیت اج کيتا کر ل گا۔ برائے خدا ہمت نہ ہارو تے ذرا خیال کرو۔ عزت تے آبرو نوں تاں ایتھے چھڈیا۔ جاناں لے کے نکل گئے تاں منہ کس ملک وچ دکھاواں گے۔ سب کدرے گے کہ بادشاہ تاں لڑکا سی۔ تسيں کہنہ عمل۔ کہن سال سپاہیاں نوں کیہ ہویا سی۔ مار نہ سکدے سن تاں مر ہی گئے ہُندے۔
یہ تقرپرسن کر سب چپ ہوئے گئے۔ تے اکبر نے امرہے دربار کیطرف دیکھ کے کہیا کہ دشمن سر اُتے آ پہنچیا کابل بہت دور اے۔ اڑ کر وی جاؤ گے تاں نہ پہنچ سکو گے۔ تے میرے دل دی گل تاں ایہ اے کہ ہن ہندوستان دے نال سر لگیا ہويا اے۔ جو ہوئے سوایتھے ہوئے۔ یا تخت یاتختہ ۔ دیکھو خان بابا ! شاہ مغفرت پناہ نے وی سب کاروبار دا اختیار توانوں دتا سی۔ وچ توانوں اپنے سر دی تے انہاں دی روح دی قسم دے کے کہتاہون۔ کہ جو مناسب وقت تے مصلحت دولت دیکھو۔ ايسے طرح کرو۔ دشمناں دی کچھ پرواہ نہ کرو ۔ميں نے توانوں اختیار دتا۔
یہ سن کر امرا چپ ہوئے گئے۔ خان بابا نے فوراً تقریر دا رنگبدلا۔ وڈی اولوالعزمی تے بلند نظری توں سب دے دل بڑھائے ۔ تے دو ستانہ مصلحتاں دے نال نشیب تے فراز دکھا کر متفق کيتا۔ امرا ے اطراف نوں تے جو شکستہ حال دلی توں شکست کھا کر آئے سن ۔ انہاں دے ناں دل دہی تے دلاسنوں دے فرمان جاری کر کے لکھیا کہ تسيں بہ اطمینان سی نیسر دے مقام وچ آکے ٹھیرو۔ اسيں خود لشکر منصور نوں لئے آندے نيں غرض عید قربان دی نماز جالندھر دی عید گاہ وچ پڑھی تے مبارک باد لےکے پیش خیمہ دلی دی طرف روانہ ہويا۔
فال مبارک
[سودھو]سلاطین سلف وچ بوہت سارے شغل سن کہ شوق ہائے شاہانہ سمجھے جاندے سن ۔ انہاں ہی وچ مصوری سی۔ ہمایوں نوں تصور دا بہت شوق سی۔ اکبر نوں حکم دتا سی کہ تسيں وی سکھیا کرو۔ جدوں سکندر دی مہم فتح ہوئے چکی (ہیماں دی بغاوت دا حالے ذکر فکر وی نئيں سی) اکبر اک دن تصویر خانے وچ بیٹھیا سی۔ مرقع کھلے سن ۔ مصور حاضر سن ۔ ہر شخص اپنی دست کاری وچ مصروف سی۔ اکبر نے اک تصویر کھینچی ۔ کہ گویا اک شخص کاسر ہتھ پیر وکھ وکھ کٹے پئے نيں۔ کسی نے عرض کيتی حضور ایہ کس دی تصویر اے ؟ کہیا ہیماں دی ۔
لیکن اسنوں شہزادہ مزاجی کہندے نيں ۔ کہ جدوں جالندھر توں چلنے لگے۔ تاں میرا آتش نے چاہیا کہ عید دی مبارک بادی وچ آتش بازی دی سیر دکھائے۔ انہاں نے اس وچ ایہ وی فرمائش دی کہ ہیماں دی مورت بناؤ تے راون دی طرف اگ دے کے اڑاؤ چنانچہ اس دی تعمیل ہوئی۔ چنگا۔
مبارک بود فال فرخ زدن
نہ بر رخ بلکہ شہ رخ زون
جب اقبال سامنے ہُندا اے۔ تاں اوہی منہ توں نکلدا اے۔ جو ہونا ہُندا اے ! نئيں ! ایہ ہی کہو کہ جو منہ توں نکلدا اے۔ اوہی ہُندا اے۔
خان خانان دی لیاقت تے ہمت دی تعریف وچ بولی قلم قاصر اے مشرقی ہندوستان وچ تاں ایہ تلا طم پيا ہويا سی۔ تے سکندر سور جو کہ پہاڑاں وچ رکا بیٹھیا سی۔ دانا سپہ سالار نے اس دے لئی فوج دے بندوبست توں سد سکندر بنھی ۔ راجہ رام چندر کانگڑ توں کانگڑ ے دا راجہ وی تیار ہوئے رہیا سی۔ اسنوں ایسا دبدبہ دکھا کر پیغام سلام کيتے۔ کہ حسب دلخواہ عہد نامہ لکھ کے حضور وچ حاضر ہوئے گیا۔
غرض دلاور سپہ سالار بادشاہ تے بادشاہی لشکر نوں ہويا دے گھوڑےآں اُتے اڑاندا بجلی تے بادل دی کڑک دمک دکھاندا دلی نوں چلا۔ سر ہند دے مقام اُتے دیکھیا کہ بھجے بھٹکے امیر وی حاضر نيں۔ انہاں توں ملاقاتاں کر کے صالح تے مشورت دے نال بندوبست شروع کيتے۔ لیکن خود مختاری دی تلوار نے اس موقع اُتے ایسی کٹ دکھادی ۔ کہ تمام امرہے بابری وچ کھلبلی پڑ گئی۔ فیر وی کوئی دم نہ مار سکیا بلکہ ہر شخص تھرا کر اپنے اپنے کم اُتے متوجہ ہوئے گیا۔
آزاد
[سودھو]وہ تردی بیگ حاکم دہلی دا قتل سی۔ ایہ ضرور اے کہ دونے امیراں دے دلاں وچ عداوت دی پھانساں کھٹک رہیاں سن مگر مورخ ایہ وی کہندے نيں کہ مصلحت ایہی سی جو تجربہ کار سپہ سالار اس وقت کہ گزریا تے اس وچ کچھ شک نئيں کہ جے ایہ قتل با لکل بے جا ہُندا تاں بابری امیر (جنہاں وچ اک اک اس دا برابر دا دعوے دار سی) ايسے طرح دم بخود نہ رہ جاندے۔ فوراً بکڑ کھڑے ہُندے ۔
بادشاہ جواں سال سی نیسر دے مقام اُتے سی جو سنیا کہ غنیم دا توپ خانہ 20 ہزار منچلے پٹھاناں دے نال پانی پت دے مقام اُتے آگیا۔ خان خاناں نے وڈے استقلال دے نال لشکر کے دو حصے کيتے۔ اک نوں لےکے شکوہ شاہانہ دے نال خود بادشاہ دی رکاب وچ رہیا۔ دوسرے وچ چند دلاور تے جنگ آزمودہ امیر اپنی اپنی فوجاں دے نال رکھے۔ انہاں اُتے علی قلی خاں شیبانی نوں سپہ سالار کر کے دشمن دے مقابلے اُتے بطور ہراول روانہ کيتا۔ تے اپنی فوج خاص وی نال کر دتی۔ اس جواں ہمت ۔ تے اُتے جوش افسر نے برق تے باد نوں پِچھے چھڈیا ۔ کرنال اُتے جا کے مقام کیہ۔ تے جاندے ہی ہتھوں ہتھ حریفاں توں آتش خانہ پھین لیا۔
جب ہیماں نے سنیا کر آتش خانہ اس بے آبروئی دے نال ہتھ توں گیا تاں دماغ رنجک دی طرح اڑ گیا۔ دلی توں دھواں دھار ہوئے کے اٹھا۔ وڈی بے پروائی توں پانی پت دے میدان وچ آیا تے جِنّی جنگی طاقت سی۔ حوصلے توں کڈ کے میدان وچ ڈال دی۔ علی قلی خاں کچھ خطر خاطر وچ نہ لیایا۔ خان خانان توں مدد وی نہ منگی۔ جوف وج اپنے پاس سی اوہی لی تے آکے حریف توں دست تے گریبان ہوگیا۔ پانی پت دے میدان وچ رن پيا۔ تے ایسا بھاری رن پيا کہ خدا جانے کدوں تک کتاباں وچ یادگار رہے گا۔ جس صبح نوں ایہ معرکہ ہويا۔ اکبری لشکر وچ لڑائی دا کسی نوں خیال نہ سی ۔ اوہ خاطر جمع توں پچھلی رات رہے کہ نال توں چلے تے کچھ دن چڑھا سی جو ہنستے کھیلدے چند کوس زمین طے کر کے اتر پئے رستے دی گرد چہراں توں نہ پونچھی سی۔ تے میدان جنگ ایتھے توں 5 کوس اگے سی۔ جو اک سوار تیر دی رفتار اُتے پہنچیا۔ تے خبر دتی کہ غنیم توں مقابلہ ہوئے گیا۔ 30 ہزار فوج اس دی اے۔ اکبری جاں نثار فقط 10 ہزار نيں خان زمان جرأت کر کے لڑبیٹھیا اے۔ مگر میدان دا طور بے طور اے۔
خان خانان نے فیر لشکر نوں تیاری دا حکم دتا۔ تے اکبر خود اسلحہ جنگ سجنے لگیا مگر چہرے توں شگفتگی تے شوق جنگ پٹکتا سی۔ فکر یا پریشانی دا اثر وی معلوم نہ ہُندا سی۔ اوہ مصاحباں دے نال ہنستا ہويا سوار ہويا۔ ہر اک امیر اپنی اپنی فوج نوں لئے کھڑا سی۔ تے خان خاناں گھوڑا مارے اک اک غول نوں دیکھدا پھردا سی۔ تے سب دے دل بڑھاندا سی۔ نقارچی نوں اشارہ ہويا۔ ادھر نقارے اُتے چوٹ پئی اکبر نے رکاب نوں جنبش دتی تے دریائے لشکر بہاؤ وچ آیا۔ تھوڑی دور چل کے خدا جانے آدمی سی یا فرشتہ سامنے توں گھوڑا مارے آیا۔ اک شخص نے خبر دتی کہ لڑائی فتح ہوگئی ۔ کسی نوں یقین نہ آیا۔ حالے میدان جنگ کيتی سیاسی نمودار نہ ہوئی کہ فتح دے نور اڑدے نظر آنے لگے۔ جو خبر دار آندا سی مبارک مبارک کہندا ہويا خاک اُتے گر پڑدا سی۔ ہن کون تھم سکدا سی ۔ پل دی پل وچ گھوڑے اڑا کر پہنچے۔
اِنّے وچ ميں ہیماں مجروح تے بدل سامنے حاضر کيتا گیا۔ اوہ ایسا چپ چاپ سر جھکائے کھڑا سی کہ نوجوان بادشاہ نوں ترس آیا۔ کچھ پُچھیا۔ اس نے جواب نہ دتا کون کہہ سکے کہ عالم حیرت وچ سی یا مذامت سی۔ یا ڈر چھا گیا سی اس لئی بولا نہ جاندا سی۔ شیخ گدائی کنبوہ کہ خاندان وچ مسند معرفت دے بیٹھنے والے ۔ تے دربارماں صدر الصدور سن ۔ اس وقت بولے۔ ’’ پہلا جہاداے۔ حضور دست مبارک توں تلوار ماراں کہ جتھے اکبر ہوئے۔ ‘‘ بادشاہ نوجوان نوں آفرین اے۔ رحم کھا کر کہیا کہ ایہ تاں آپ مردا اے۔ اسنوں کيتا ماراں ! فیر کہیا ميں تاں ايسے دن دا م تمام کر چکيا۔ جس دن تصور کھینچی سی۔ مقام جنگ اُتے کلہ منار عظیم الشان بنوا دتا تے دلی نوں روانہ ہوئے۔
ہیماں دی بی بی خزانے دے ہاتھی لے کے بھاگی۔ اکبری لشکر توں حسین خاں تے پیر محمد خاں فوج لےکے پِچھے دوڑے۔ اوہ بیوہ بڑھیا کتھے بھاگتی ؟ بجواڑے دے جنگل پہاڑاں وچ نوں ادہ پنڈ اُتے جا کے پھڑیا۔ جو دولت سی۔ بہت تورستے دے گنواراں دے حصے دی سی۔ باقی غازیاں دے ہتھ آئی۔ اوہ وی اِنّی سی کہ اشرفیاں ڈھالاں وچ بھر بھر کر بٹاں۔ جس رستے توں رانی گزر ی سن ۔ روپے اشرفیاں تے سونے دی اینٹاں ڈگدی چلی گئی سن۔ برساں تک مسافر رستے وچ پایا کردے سن ۔ خدا دی شان اوہی خزانے سن جو شیر شاہ ۔ سلیم شاہ ۔ عدلی نے سالہا سال وچ جمع کيتے سن ۔ تے خدا جانے کن کن کلیجاں ہتھ گھنگولے سن ۔ ایداں دے مال ايسے طرح برباد ہُندے نيں۔ ع بباد آمد تے اسيں ببادے رود ۔ خواجہ حافظ نے کيتا خوب کہیا اے ؎
ہر چہ دل کرد فراہم ہمہ اش دیدہ بباخت
اللہ اللہ کہ تبہ کردو کہ اندو ختہ بود
تقریباً 4 برس تک اکبر دا ایہ حال سی۔ کہ شاہ شطرنج دی طرح مسند اُتے بیٹھیا سی۔ خان خاناں جس چال چاہندا سی ايسے چال چلدا سی۔ تے اسنوں اس گل کيتی کچھ پروا وی نہ سی۔ نیزہ بازی تے چوگان بازی کردا سی باز باشے اڑاندا سی۔ ہاتھی لڑاتھا سی۔ جاگیر ۔ انعام موقوفی بحالی کل کاروبار سلطنت خان خاناں دے ہتھ وچ سن ۔ اس دے رشتہ دار بلازم اورمتوسل عمدہ زرخیز تے سر سبز جاگیراں پاندے سن ۔ سامان والباس توں خوشحال نظر آندے سن ۔ بادشاہی نمک خوار جو باپ دادا دے عہد توں خدمتاں دے دعوے رکھدے سن ۔ انہاں دی جاگیراں ویران ۔ خود پریشان تے شکستہ حال سن ۔ بلکہ بادشاہ اپنے شوقاں دے لئی وی خزانہ خالی پاندا سی۔ اس لئی کدی کدی تنگ ہُندا سی۔ پندرہ سوار برس دے لڑکے دتی کیہ بساط ہُندی اے۔ علاوہ براں بچپ توں خان خاناں دی اتالیقی دے تھلے رہیا سی۔ لوک اس دی شکایت کردے تاں چپ ہوئے رہندا سی۔
1 ؎ ایہ اوہ بجواڑ ہ نئيں جو ضلع ہوشیار پور پنجاب وچ اے۔ بلکہ اک بجواڑہ بیانہ علاقہ آگرہ وچ اے تے ایتھے اوہی مراد اے۔
خاں خاناں دے اختیارات تے تجویزاں کچھ نويں نہ سن۔ ہمایوں دے عہد توں جاری چلی آدیاں سن مگر اس وقت عرض معروض دے رستے نال ہوئیاں سن۔ تے بادشاہ دی بولی توں حکم دا لباس پہن کر نکلدیاں سن۔ البتہ ہن اوہ بلا واسطہ خان خانان دے احکام سن ۔ دوسرے ایہ کہ اول اول سلطنت ملک گیری دی محتاج سی۔ قدم قدم اُتے مشکلاں دے دریا تے پہاڑ سامنے سن ۔ تے اس دے سر انجام دا حوصلہ خان خاناں دے سوا اک نوں وی نہ سی۔ ہن میدان صاف تے دریا یاب نظر آنے لگے۔ اس لئی ہر شخص نوں اچھی جاگیر تے عمدہ خدمت مانگنے دا منہ ہوئے گیا ۔ تے اس دا تے اس دے متوسکےآں دا فائدہ اکھاں وچ کھٹکنے لگا۔
خان خانان دی مخالفت وچ کئی امیر سن ۔ مگر سب توں زیادہ ماہماتکہ تے اس دا بیٹا آدہم خاں تے چند رشتہ دار سن ۔ کيتا دربار ۔ کيتا محل ۔ ہر جگہ دخیل سن ۔ انہاں دا وڈا حق سمجھیا جاندا سی ۔ تے واقعی سی بھی۔ ماہم ماں دی جگہ بیٹھ کر اسنوں پالیا سی۔ تے جدوں بے درد چچا نے معصوم بھتیجے نوں توپ دے مہرے اُتے رکھیا تاں اوہی سی جو اسنوں گود وچ لے کے بیٹھی سی۔ اس دا بیٹا ہر وقت پاس رہندا سی۔ اندر اوہ لگاندی بجھاندی رہندی سی۔ تے باہر بیٹا تے اس دے متوسل ۔ تے حق تاں ایہ اے کہ اس عورت دے تعلقے تے حوصلے نے مرداں نوں مات کر دتا سی۔ تمام امرہے دربار حد توں زیادہ اس دی عظمت کردے سن تے مادر مادر کہندے منہ سو کھدا سی۔ اوہ مہینےآں اندر ہی اندر جوڑ توڑ کر تی رہی۔ پرانے خوانین تے امرا نوں اپنے نال شامل کيتا۔ تسيں خان خانخاں دے حال وچ دیکھنا ! اس دا جھگڑا وی مہینےآں تک رہیا۔ اس عرصے وچ تے اس دے بعد وی جو کم خان خاناں دربار وچ بیٹھ کر ليا کردا سی۔ ملک داری دے معاملے امرا دے عہدے اورمنصب تے جاگیر ۔ موقوفی ۔ بحالی کل کاروبار اوہ اندر ہی اندر بیٹھے کردی۔
قدرت الہٰی دا تماشا دیکھو۔ کہ سب دل دے ارمان دل ہی وچ لے گئی۔ انا تے انا والےآں نے سمجھیا سی کہ مکھی نوں کڈ کے سُٹ دینگے تے گھونٹ گھونٹ پی کر اسيں دود دے مزے لاں گے یعنی خان خاناں نوں اڑا کر اکبر دے پردے وچ اسيں ہندوستان دی بادشاہت کرینگے۔ اوہ گل نصیب نہ ہوئی۔ اکبر پردہ غیب توں انہاں لیاقتاں دا مجموعہ بن دے نکلیا سی۔ جو ہزاراں وچ اک بادشاہ نوں نصیب نہ ہوئی ہونگی۔ اس نے چند روز وچ ساری سلطنت نوں انگوٹھی دے نگینے وچ دھر لیا۔ دیکھنے والے دیکھدے رہ گئے۔ تے دیکھدا کون ؟ جو لوک خان خانان دی بربادی اُتے چھریاں تیز کيتے پھردے سن ۔ برس دن دے اندر باہر اس طر ح نابود ہوئے گئے۔ گویا قضا نے جھاڑو دے کے کوڑا سُٹ دتا۔ (خان خاناں دا معاملہ 967ھ وچ فیصلہ)
کہنا ایہ چاہیدا کہ 968ھ توں اکبر بادشاہ ہويا۔ کیونجے ہن اس نے خود اختیاری دے نال ملک دے کاروبار سنبھالے ۔ ایہ وقت اکبر دے لئی نہایت نازک موقع سی تے مشکلاں اس دی چند ر چند سن۔ (1)وہ اک بے علم تے بے تجربہ نوجوان سی جس دی عمر 17 برس توں زیادہ نہ سی۔ بچپن انہاں چچاواں دے پاس بسر ہويا جو اس دے باپ دے ناں دے دشمن سن ۔ لڑکپن دی حد وچ آیا تاں باز اڑاندا رہیا گئے دوڑاندا رہیا۔ پڑھنے توں دل نوں ساں بھاگتا سی (2)لڑکپن دی حد توں نہ ودھیا سی کہ بادشاہ ہوئے گیا۔ شکار کھیلدا سی ۔ شیر ماردا سی۔ مست ہاتھیاں نوں لڑاندا سی۔ جنگلی دیوزاداں نوں سد ھاندا سی سلطنت دے کاروبار سب خان بابا کردے سن ایہ مفت دے بادشاہ سن ۔ (3)حالے سارا ہندوستان فتح وی نہ ہويا سی۔ پورب دا ملک شیرش اہی سر کشاں توں افغانستان ہوئے رہیا سی۔ تے اک اک راجہ بکر ماجیت تے راجہ بھوج بنیا ہویا سی۔ سلطنت دا پہاڑ اس دے سر اُتے آپڑ ااور اس نے ہتھوں اُتے لیا۔(4)بیرم خان ایسا منتظم تے رعب داب والا امیر سی کہ ايسے دی لیاقت سی جس نے ہمایوں دا بگڑا ہويا کم بنایا تے صلاحیت دے رستے اُتے لیایا۔ اس کادفعتہ دربار توں نکل جانا کچھ آسان گل نہ سی خصوصاً اوہ حالت کہ تمام ملک باغیاں توں بھڑاں دا چھتہ ہوئے رہیا سی (5)سب توں زیادہ ایہ کہ انہاں امیراں اُتے حکم کرنا تے انہاں توں کم لینا پيا جنہاں دی بے وفائی نے ہمایوں نوں چھوٹے بھائیاں توں برباد نوں واویلہ اوہ دوغلے تے دورخے لوک سن ۔ کدی ادھر کدی ادھر مشکل تر ایہ کہ بیرم خاں نوں کڈ کے ہر اک دا دماغ فرعون دا دارالخلافہ ہوئے گیا سی ۔ نوجوان شہزادہ کسی دی نگاہ وچ جچکيا نہ سی۔ ہر شخص اپنے تیئں خود مختار سمجھدا سی۔ مگر آفرین اے اس دی ہمت تے حوصلے نوں کہ اک مشکل نوں مشکل نہ سمجھیا سخاوت دے ہتھ توں ہر گرہ نوں کھولیا۔ جو نہ کھلی اسنوں تیغ شجاعت توں کٹیا۔ نور نیک نیندی نے ہرا رادے نوں پورا اتارا۔ اقبال دا ایہ عالم سی کہ فتح تے ظفر حکم دی منتظر رہندی سی۔ جتھے جتھے لشکر جاندے سن ۔ فتح یاب ہُندے سن اکثر مہماں وچ خود اس کڑک دمک توں یلغار کر کے گیا تے کہ کہنہ عمل سپاہی تے پرانے پرانے سپہ سالار حیران سن ۔
ملک مالوہ وچ شیر شاہ دی طرف توں شجاعت خاں عزف شجادل خاں حکمرانی کردا سی۔ اوہ 12برس اک مہینے دی میعاد بسر کر کے دنیا توں رخصت ہويا۔ باپ دی ہمسند اُتے بازید خاں عرف باز بہادر نے جلوس کيتا دو برس دو مہینے عیش تے عشرت دے شکار کردا رہیا کہ دفعتہ اقبال اکبری دا شہباز ہويا ے ملک گیری وچ بلند پرواز ہويا۔ بیرم خاں نے اس مہم اُتے بہادر خاں ۔ خان زماں دے بھائی نوں بھیجیا۔ انہاں نوں دناں وچ اس دے اقبال نے رخ بدلا۔ بہادر خاں مہم کونا تمام چھڈ کے طلب ہويا۔ بیرم خاں دی مہم دا فیصلہ کر کے اکبر نے ادھر دا قصد کيتا۔ آؤ اسيں خان تے ناصر الملک پیر محمد خاں دے لوہے تیز ہوئے رہے سن انہاں ہی نوں فوجاں دے کے روانہ کيتا۔ بادشاہی لشکر فتح یاب ہويا۔ باز بہادر اس طرح اڑگیا جداں آندھی دا کوا اس دے گھر وچ پرانی سلطنت سی تے دولت بے قیاس۔ دفینے ۔ خزینے ۔ توشہ خانے ، جواہر خانے تمام عجائب تے نفائس توں مالا مال ہوئے رہے سن ۔ کئی ہزار ہاتھی سن ۔ عربی تے ایرانی گھوڑےآں توں اصطبل بھرے ہوئے وغیرہ وغیرہ اوہ عیش دا بندہ سی۔ عشرت تے نشاط ۔ ناچ گانا ۔ رات دن رنگ رلیاں وچ گزاردا سی۔ سیکوڑاں کنچنیاں ۔ کلا نوت ۔ گائک ۔ ناٹک نوکر سن ۔ کئی سوگائناں ڈومنیاں پاتراں حرم سرا وچ داخل سن ۔ بے قیاس نعمتاں جو ہتھ آئیاں تاں ادہم خاں مست ہوئے گئے۔ کچھ ہاتھی اک عرضداشت دے نال بادشاہ نوں بھیج دتے۔ تے آپ اوتھے بیٹھ گئے ۔ ملک وچوں علاقے وی آپ ہی امرا نوں تقسیم کر دتے۔ پیر محمد خاں نے وی بہت سمجھایا ۔ مگر ہوش نہ آیا۔
آدم خاں دے ماتھے اُتے اک پاتر (کنچنی) نے جو کالک دا ٹیکہ دتا۔ ماں دے دود توں منہ دھوئینگے تاں وی نہ مٹیگا باز بہادر پشتاں توں فرما نروائی کردا سی۔ مدتاں توں سلطنت جمی ہوئی سی ۔ عیش دا بندہ سی ۔ تے آرام تے بے فکری وچ زندگی بسر کردا سی۔ اس دا دربار تے حرم سرادن رات راجہ اندر دا اکھاڑا سی۔ انہاں نوں وچ اک پاترایسی پریزاد سی۔ جس دے حسن دا باز بہادر دیوان بلکہ عالم وچ افسانہ سی رو پ متی اس دا ناں سی۔ اس حسن تے جمال اُتے لطف ایہ کہ لطیفہ گوئی۔ حاضر جوابی ۔ شاعری ۔ گانے بجانے وچ بینظیر نئيں ۔ بدر منیر سی۔ انہاں خوبیاں تے محبوبیاں دی دھوم سن کر ادہم خاں وی لٹو ہوئے گئے ۔اور پیام بھیجیا۔ اس نے وڈے سوگ تے بروگ دے نال جواب دتا۔ ’’ جاؤ خانہ برباداں نوں نہ ستاؤ باز بہادر گیا۔ سب گلاں گئياں۔ ہن اس کم توں جی بیزار ہوئے گیا۔ ‘‘ انہاں نے فیر کسی نوں بھیجیا۔ ادھر وی اس دی سہیلیاں نے سمجھایا کہ دلاور۔ بہادر ۔ سجیلا جوان اے۔ سردار اے۔ سردار زادہ اے۔ تے انا دا بیٹا اے تاں اکبر دا اے کِسے اکور کاتو نئيں۔ تواڈے حسن دا چاند چمکتا رہے۔ باز گیا تاں گیا۔ اسنوں چکور بناؤ۔ عورت نے اچھے اچھے مرداں دیاں اکھاں دیکھی سن۔ ورگی صورت دی وضع دار سی ویسی ہی طبیعت کيتی وی وضع دار سی۔ دل نے گوارا نہکیا مگر سمجھ گئی کہ اس توں اس طرح چھٹکارا نہ ہوئے گا۔ قبول کيتا۔ تے دو تن دن وچکار ڈال کر وصل دا وعدہ کيتا ۔ جدوں اوہ رات آئی تاں سویرے سویرے ہنسی خوشی بن سنور۔ پھُل پہن عطر لگا۔ چھپر کھٹ وچ گئی۔ تے پیر پھیلیا کے لیٹ رہی۔ اوہ ٹپا تان لیا۔ محل اولیاں نے جانا کہ رانی جی سوندی نيں۔ ادہم خان ادھر گھڑیاں گن رہے سن ۔ وعدے دا وقت نہ پہنچیا سی کہ جاپہنچے ۔ ايسے وقت خلوت ہوئے گئی۔ لونڈیاں چیریاں ایہ کہہ کہ سب باہر چلی آئیاں کہ رانی جی سکھ کردیاں نيں۔ ایہ خوشی خوشی چھپر کھٹ وچ داخل ہوئے کہ اسنوں جگاواں۔ جاگے کون ؟ اوہ تاں زہر کھا کر سوئی سی ۔ تے گل دے پِچھے جان کھوئی سی۔
اکبر نوں وی خبر پہنچی۔ سمجھیا کہ ایہ انداز اچھے نئيں ۔ چند جاں نثاراں نوں نال لےکے گھوڑے اٹھائے رستے وچ دا کرون دا قلعہ ملیا کے ادہم خاں وی اس اُتے فوج کشی کر کے آیا چاہندا سی۔ قلعہ دار ادھر ادھر دی خبر داری وچ سی۔ یکاک دیکھیا کہ ادھر توں بجلی آن گری ۔ کنجیاں لے کے حاضر ہويا۔ اکبر قلعے وچ گیلہ جو کچھ حاضر سی نوش فرمایا تے قلعہ دار نوں خلعت دے کے منصب ودھایا۔
فیر جور کاب وچ قدم رکھیا تاں اس سناٹے توں گیا کہ ماہم وی قاصد دوڑائے سن مگر سب رستے ہی وچ رہے۔ ایہ دن رات ماریا مار گئے۔ تے صبح دا وقت سی کہ ادہم دے سر اُتے جا دھمکے اسنوں خبر وی نہ سی فوج لے کے دا کرون اُتے چلا سی۔ چند عزیز مصاحب ہنستے بولدے اگے اگے جاندے سن انہاں نے جو یکا یک اکبر نوں سامنے توں آندے دیکھیا۔ بے اختیار ہوئے کے گھوڑےآں توں زمین اُتے گر پئے۔ تے آداب بجا لیائے آدہم خاں نوں بادشاہ دے آنے دا سان گمان وی نہ سی۔ اس نے دور توں دیکھیا حیران ہويا کہ کون آندا اے جسنوں دیکھ کے میرے نوکر آداب بجا لائے۔ گھوڑے نوں ٹھکرا کے آپ اگے ودھیا ۔ دیکھیا حیران ہويا کہ کون آندا اے جسنوں دیکھ کے میرے نوکر آداب بجا لائے۔گھوڑے نوں ٹھکرا کے آپ اگے ودھیا ۔ دیکھ تاں آفتاب سامنے اے۔ ہوش جاندے رہے ۔ اتر کر رکاب اُتے سر رکھدتا۔ قدم چومے ۔ بادشاہ ٹھہر گئے۔ امرا تے خوانین قدیمی نمک خوار جو ادہم دے نال آندے سن ۔ سب دے سلام لئے۔ اک اک نوں پوچھ کر سب دا دل خوش کيتا اگرچ ادہم ہی دے گھر وچ جا کے اترے۔ مگر شگفتہ ہوئے کے گل نہ دی ۔ گرد سفر توں آلودہ سن ۔ توشہ خانے دا صندوق پِچھے سی۔ کپڑے نہ بدلے۔ اداساں لباس دے بقچے حاضر کيتے۔ منظور نہ فرمائے۔ اک اک امیر دے اگے روندا جھینکتا پھرا۔ خود وی بہت ناک گھسنی دی ۔ بارے دن بھر دے بعد عرض قبول تے خطامعاف ہوئی۔
حرم سرا دی پشت اُتے جو مکان سی ۔ رات نوں اس دے کوٹھے اُتے آرام کيتا۔ اکھڑ جوان(دہم خاں)کی سر شت وچ بدی داخل سی۔ بد گمانی نے اس دے کان وچ پھونکا کہ بادشاہ جو ایتھے اترے نيں۔ اس توں میرے ننگ تے ناموس اُتے نظر منظور اے۔ سر شوری نے صلاح دتی کہ جس وقت موقع پائے ۔ ماں دے دُدھ وچ نمک گھولے اوحق نمک نوں اگ وچ ڈال کر بادشاہ دا کم تمام کر دے۔ نیک نیت بادشاہ دا ادھر خیال وی نہ سی۔ خیر جس دا خدا نگہبان ہوئے اسنوں کون مار سکے۔ اس بے ہمت دی وی ہمت نہ پئی۔
دوسرے ہی دن ماہم جا پہنچی۔ بیٹے نوں بہت لعنت ملامت کيتی ۔ بادشاہ دے سامنے وی گلاں بناواں ۔ تمام ضبطی دے نفائس تحائف حضور وچ حاضر کيتے۔ تے بگڑی ہوئی گل فیر بنا لی۔
بادشاہ نے ایتھے چار دن مقام کیہ۔ ملک دا بندوبست کردے رہے۔ پنجويں دن روانہ ہوئے۔ شہر توں نکل کے باہر ڈیراں وچ اترے۔ باز بہادر دی عورتاں وچوں کچھ عورتاں پسند آئی سن۔ اوہ نال لے لیاں سن۔ انہاں وچوں دو اُتے ادہم خان دی نیت بگڑ ی ہوئی سی۔ ماں دی لونڈیاں ۔ ماماواں بادشاہ دی حرم سرا وچ وی خدمت کردیاں سن۔ انہاں دی معرفت دونے پریاں کواڑا لیا۔ جانا سی کہ ہر شخص کوچ دے کاروبار تے اپنے اپنے حال وچ گرفتار اے۔ کون پُچھے گا۔ کون پِچھا کريں گا۔ اکبر نوں جدوں خبر ہوئی تاں سمجھ گیا۔ دل ہی دل وچ دق ہويا۔ ايسے وقت کوچ ملتوی کر دتا تے چاراں طرف آدمی دوڑائے ۔ اوہ وی ادھر ادھر توں جستجو کر کے پھڑ ہی لائے۔ ماہم سنیا ۔ سمجھی کہ جدوں دونے عورتاں سامنے آئیاں ۔ بھانڈا پھوٹ جائیگا۔ اوربیٹے دے نال میرا وی منہ کالا ہوئے گا۔ افسوس دونے بے گناہاں نوں اُتے ہی اُتے مرواڈالیا۔ کٹے ہوئے گلے کيتا بولدے۔ اکبر اُتے وی راز کھل گیا سی ۔ مگر لہو دا گھونٹ پی کر رہ گیا۔ تے آ گرے نوں روانہ ہويا۔ اللہ اکبر ۔ پہلے ایسا حوصلہ پیدا کر لے جدوں کوئی اکبر سا بادشاہ اکھوائے۔آگرے وچ آئے تے چند روز دے بعد اوہم خاں نوں بلا لیا۔ پیر محمدخاں نوں علاقہ سپرد کيتا۔ ایہ اکبر دی پہلی یلغار سی۔ کہ جس رستے نوں شاہان سلف پورے اک مہینے وچ طے کردے سن ۔ اس نے ہفتے بھر وچ طے کيتا۔
دوسری یلغار خان زمان اُتے
[سودھو]خان زماں علی قلی خان نے جو نپور وغیرہ ضلعے شرقی وچ فتوحات عظیم حاصل کر کے بوہت سارے خزانے تے سلطنت دے سامان سمیٹے سن ۔ تے حضور وچ نہ بھیجے سن ۔ شاہم بیگ دے مقدمے وچ حالے اس دی خطا معاف ہوئے چکی سی۔ اولو اعزم بادشاہاوہم خاں توں دل جمعی کر کے آگرے وچ آیا۔ آندے ہی تاں سن ہمت اُتے زین رکھیا تے سورج مغرب توں مشرق نوں چلا ؎
یک جاقرار ہمت عالی نمے کند
گردش ضرورت اسد سپہر بلند را
بڈھے بڈھے امرا نوں رکاب وچ لیا۔ اوہ خان زمان نوں جاندا سی۔ کہ من چلا بہادر اے۔ تے غیرت والا اے اہل دربار نے اسنوں ناحق ناراض کر دتا اے۔ شاید بگڑ بیٹھیا۔ تاں بہتر اے۔ کہ تلوار درمیان نہ آئے۔ کہن سال نمک احلال وچکار آکے گلاں وچ کم کڈ لاں گے۔ چنانچہ کالپی دے رستے الہ آباد دا رخ کيتا تے اس کڑک دمک توں کڑہ مانک پور جاکھڑا ہويا ۔
1 ؎ مفصل حال دیکھو تتمہ وچ ۔
کہ خان زماں تے بہادر خاں دونے ہتھ بنھ کر پیر وچ آن پئے اوتھے توں وی کامیابی تے کامرانی دے نال پھرے۔ بہکانے والےآں نے اس دی طرف توں بہت کان بھرے سن ۔ مگر نیک نیت بادشاہ دا قول سی کہ آدمی اک نسخہ معجون دواخانہ الہٰی دا اے مستی وہوشیاری توں مرکب اے۔ اسنوں بہت سوچ سمجھ کر استعمال کرنا چاہیے۔ ایہ وی کہیا کردا سی ۔ کہ امرا ہرے بھر ے درخت نيں۔ ساڈے لگائے ہوئے نيں۔ انہاں نوں سر سبز کرنا چاہیے ۔ نہ کٹنا انسان وچ برگزیدہ صفت معافی گناہ اے۔ جو حضور وچ چلا آئے تے ناکام فیر جائے۔ تاں اس اُتے حیف نئيں اسيں اُتے حیف اے۔ (دیکھو اکبر نامہ نوں ايسے مقام اُتے شیخ ابوالفضل نے کيتا لکھدا اے )۔
تیر آسمانی تے غیب دی نگہبانی
[سودھو]اکبر دی نیت تے علوہمت دیاں گلاں حد تحریر توں باہر نيں 970ھ وچ ولی پہنچے ۔ شکار گاہ توں پھردے ہوئے سلطان نظام الدین اولیا دی زیارت نوں گئے ۔ اوتھے توں رخصت ہوئے۔ ماہم دے مدرسے دے پاس سن ۔ جو معلوم ہويا کہ کچھ شانے وچ لگیا ۔ دیکھیا تاں تیرا کہ پوست مال سی ۔ مگر 2/3پار نکل گیا سی۔ دریافت کيتا۔ معلوم ہويا کہ کسی نے مدرسے دے کوٹھے اُتے توں ماریا اے۔ حالے تیر نہ نکلیا سی۔ کہ مجرم نوں پھڑ لائے۔ دیکھیا کہ فولاد حبشی مرزا اشرف الدین حسین دا غلام اے۔ آقا چند روز پہلے بغاوت کر کے بھجیا سی ۔ جدوں شاہ ابوالمعالی توں سازش ہوئی تاں تن سو آدمی جنہاں نوں اپنی جاں نثاری دا بھروسہ سی اس دے نال گئے سن ۔ آپ مکہ دا بہانہ کر کے بھجیا پھردا سی۔ اس وچوں ایہ شب سیاہ اس کم دا بیڑا اٹھا کے آیا سی۔ لوکاں نے چاہیا فولاد سنگ دل توں پوچھاں کہ ایہ حرکت کس دے اشارے نال کيتی اے ؟ اکبر نے کہیا نہ پُچھو۔ غلام روسیاہ خدا جانے کيتا کہے۔ تے کن کن جاں نثاراں دی طرف توں شبہے ڈال دے۔ گل نہ کرن دو کم تمام کردو۔ دریا دل بادشاہ دے چہرے اُتے کچھ اضطراب نہ ہويا ايسے طرح گھوڑے اُتے سوار چلا آیا ۔ تے قلعہ دین پناہ وچ داخل ہويا۔ چند روز وچ زخم چنگا ہوئے گیا۔ تے ايسے ہفتے وچ سنگھا سن اُتے بیٹھ کر آگرے نوں روانہ ہوئے۔
عجیب اتفاق
[سودھو]اکبر دے کتاں وچ اک زرد رنگ دا کتا سی۔ نہایت خوبصورت ۔ ايسے واسطے مہوہ اس دا ناں رکھیا سی ۔ اوہ آگرے وچ سی۔ جس دن ایتھے تیر لگا۔ ايسے دن توں مہوے نے راتب کھانا چھڈ دتا سی۔ جدوں بادشاہ اوتھے پہنچے ۔ تاں میر شکار نے حال عرض کيتا۔ اکبر نے اسنوں حضور وچ منگا یا۔ آندے ہی پیر وچ پرت گیا۔ تے نہایت خوشی دی حالتاں رکھاواں ۔ اپنے سامنے راتبہ منگا کر دتا جدوں اس نے کھایا۔
یہ یلغاراں بابری بلکہ تیموری تے چنگیزی خون دے جوش سن کہ اکبر اُتے ختم ہوئے گئے۔ اس دے بعد ہا کسی بادشاہ دے دماغ وچ انہاں گلاں نوں بوجھی نہ رہی۔ بنويں سن کہ گدی اُتے بیٹھے سن ۔ انہاں دی قسماں لڑدتیاں سن۔ تے امرا فوجاں لے کے مردے پھردے سن ۔ اس دا کیہ سبب سمجھنا چاہیدا ؟ ہندوستان دی آرام طلب خاک ۔ تے باوجود گرمی دے سرو مہر بٹوا تے بزدل پانی۔ روپے دی بہتات ۔ ساماناں دی کثرت۔ ایتھے جوان دی اولاد ہوئی۔ اک نويں مخلوق ہوئی انہاں نوں گویا خبر نہ سی۔ کہ ساڈے باپ دادا کون تھ۔ تے انہاں نے کیوں کہ ایہ قلعے ۔ ایہ ایوان ایہ تخت ۔ ایہ درجے تیار کيتے سن ۔ جنہاں اُتے اسيں چڑھے۔ بیٹھے نيں۔ میرے دوستو ! تواڈے ملک دے اہل خاندان جدوں اپنے تئاں شکوہ وشان دے ساماناں وچ پاندے نيں۔ تویہ سمجھدے نيں۔ کہ اسيں خدا دے گھر توں ایداں دے ہی آئے نيں۔ تے ایداں دے ہی رہن گے۔ جس طرح اسيں اکھ ناک ہتھ پیر لے کے پیدا ہوئے نيں۔ ايسے طرح ایہ سب چیزاں ساڈے نال پیدا ہوئیاں نيں۔ ہائے غافل بد نصیبو! توانوں خبر نئيں۔ کہ تواڈے بزرگاں نے پسینے دی جگہ خون بہار کر اس ڈھلدی پھردی چھاواں نوں قابو کيتا سی تے جے تے کچھ تے نئيں کر سکدے تاں جو قبضے وچ اے۔ اسنوں تاں ہتھ توں جانے نہ دو۔
تیسری یلغار گجرات اُتے
[سودھو]اکبر نے یلغاراں تاں بہت کيتياں مگر عجیب یلغار اوہ سی ۔ جدوں کہ احمد آباد گجرات وچ خان اعظماس دا نوں کہ گھر گیا۔ تے شتر سوار فوج نوں اڑا کر پہنچیا ۔ خدا جانے رفیقاں دے دلاں وچ ریل دا زور بھر دتا سی کہ تار برقی دی پھردی۔ اس سمے دا تماشہ ۔ اک عالم ہوئے گا دیکھنے دے قابل آزاد اس حالت دا فوٹو گراف لفظاں تے عبارت دے رنگ تے روغن توں کیوں کر کھچ کر دکھائے۔
اکبر اک دن فتح پور وچ دربار کر رہیا سی۔ تے اکبری نورتن توں سلطنت دا بازو آرستہ سی۔ دفعتہ اُتے چہ لگیا کر حسین مرزا چغتائی شہزادہ ملک مالوہ وچ باغی ہوئے گیا۔ اختیار الملک دکنی کواپنے نال شریک کيتا اے۔ ملکی باغیاں دی بے شمار جمعیت ۔ اورحشری فوج جمع دی اے۔ دور دور تک ملک مار لیا اے۔ تے مرزا عزیز نوں اس طرح قلعہ بند کيتا اے کہ نہ اوہ اندر توں نکل سکے۔ نہ باہر توں کوئی جا سکے۔ مرزا عزیز نے وی گھبرا کر ادھر اکبر نوں عرضیاں ۔ ادھر ماں نوں خط لکھنے شروع کيتے۔ اکبر ايسے فکر وچ داخل محل سرا ہويا۔ اوتھے جی جی نے رونا شروع کر دتا ۔ کہ جس طرح ہوئے۔ میرے بچے نوں صحیح سلامت دکھاؤ ۔ بادشاہ نے سمجھیا ۔ کہ سارا لشکر بھیرو بنگاہ سمیت ایسا جلدی کیوں کر جا سکے گا۔ ايسے وقت محل توں باہر آیا۔ تے اقبال اپنے کم وچ مصروف
1 ؎ جس دا دُدھ پیندے نيں اسنوں ترکاں دے بچے جی جی کہیا کردے نيں ۔
ہويا۔ کئی ہزار کار آزمودہ تے من چلے بہار روانہ کيتے۔ تے کہہ دتا۔ کہ ہر چند اسيں تسيں توں پہلے پہنچیاں گے۔ مگر جتھے تک ہوئے سکے تسيں وی اڑے ہی جاؤ۔ نال رستے دے حاکماں نوں لکھیا۔ کہ جِنّی نوں تل سواریاں موجود ہون۔ تیار کر لین۔ تے اپنی اپنی انتخابی فوج توں سرارہ حاضر ہون۔ خود تن سو جاں نثاراں توں (خافی خاں نے چار پان سو لکھیا اے ) کہ تمام نامی سردار تے درباری مصنب وار سن ۔ سانڈنیاں اُتے بیٹھ۔ کوتل گھوڑے۔ تے گھڑبہلاں لگا۔ نہ دن دیکھیا نہ رات۔ جنگل تے پہاڑ کٹتا چلا۔
غنیم دے تن سو سپاہی سر گنج توں پھرے ہوئے گجرات نوں جاندے سن ۔ اکبر نے راجہ سالباہن ۔ قادر قلی ۔ رنجیت وغیرہ وغیرہ سداراں نوں کہ بال باندھے نشانے اڑاندے سن ۔ آوا ز دتی کہ لینا۔ تے نہ جانے دینا۔ ایہ ہويا دی طرح گئے۔ تے اس صدمے توں حملہ کيتا کہ طرح اڑا دتا۔
شگون مبارک
[سودھو]اسی عالم وچ شکار وی ہُندے جاندے سن ۔ اک جگہ ناشتے نوں اترے کسی دے منہ توں نکلیا۔ اوہو ! کيتا ہرن دی ڈار درختاں دی چھاواں وچ بیٹھی اے۔ بادشاہ نے کہیا ۔ آؤ شکار کھیلاں ۔ اک کالا ہرن سامنے نکلیا۔ اس اُتے سمندر ٹانگ چیندا چھڈیا۔ او ر کہیا کہ جے اس نے ایہ کالا مار لیا۔ تاں جانو نوں غنیم نوں مار لیا۔ اقبال دا تماشا دیکھو۔ کہ ماہی لیا ۔بس پل ٹھہرے تے روانہ ۔
غرض ستائیس منزلاں نوں لپیٹ (خافی خان نے لکھیا اے کہ 40 منزلاں شاہان سلف نے مہینےآں وچ طے کيتا) نويں دن گجرات دے سامنے دریائے نرپتی دے کنارے اُتے جا کھڑا ہويا۔ جنہاں امرا نوں پہلے روانہ کيتا سی۔ رستے وچ ملدے جاندے سن ۔ شرمندہ ہُندے سن ۔ سلام کردے سن تے نال ہوئے لیندے سن ۔ فیر وی اکثر نبھ نہ سکے۔ پِچھے پِچھے دوڑے آندے سن ۔
جب گجرات سامنے آیا تاں موجودات لئی۔ تن ہزار نامو ر نشان شاہی دے تھلے مرنے مارنے نوں کمربستہ سن ۔ اس وقت کسی نے تاں کہیا کہ جو جاں نثار پِچھے رہے نيں۔ آیا چاہندے نيں۔ انہاں دا انتظار کرنا چاہیئے کسی نے کہیا۔ شنجون مارنا چاہیدا۔ بادشاہ نے کہیا ۔ کہ انتظار بزدلی تے شنجون چوری اے۔ سلاح خانے توں ہتیار ونڈ دتے۔ سجے کھبے اگے پِچھے فوج دی تقسیم دی ۔ مرزا عبدالرحیم یعنی خان خاناں دا بیٹا سولہ برس دا نوجوان سی۔ اسنوں سپہ سالاراں دی طرح قلب وچ قرار دتا۔ خود سو سوار توں وکھ رہے کہ جدھر مدد کيتی ضرورت ہوئے ادھر ہی پہنچاں۔
اقبال دی مبارک فال
[سودھو]بادشاہ جدوں خود مر اُتے رکھنے لگے۔ کہ دبلغہ نئيں رہندے نيں دبلغہ اتار کر راجہ دیپ چند نوں دتا سی۔
1 ؎ دبلغۃ خود دے اگے دی طرف اُتے چھجا لگاندے سن کہ دُھپ تے چھوٹے موٹے صدماں توں بچائو رہے۔
کہ لئے آؤ ۔ اوہ رستے وچ اتردے چڑھدے کدرے رکھ دے بھُل گیا۔ اس وقت جو منگیا تاں اوہ گھبرایا تے شرمندہ ہويا۔ فرمایا ۔ اوہو ! کيتا خوب شگون ہويا اے۔ اس دے مضحایہ کہ سامنا صاف اے ۔بڑھو اگے ۔
خاصے دے گھوڑےآں وچ اک باد رفتار سی۔ سر توں پیر تک سفید براق ۔ جداں نور دی تصویر اکبر نے اس دا ناں نور بیضا رکھیا سی۔ جس وقت اس اُتے سوار ہويا۔ گھوڑا بیٹھ گیا۔ سب اک دوسرے دا منہ دیکھنے لگے کہ شگون چنگا نہ ہويا۔ راجہ بھگوان داس (مان سنگھ دے باپ نے اگے ودھ کے کہیا۔ حضور فتح مبارک ۔ اکبر نے کہیا۔ سلامت باشید ۔ کیوں کرنا اس نے کہیا۔ اس رستے وچ تن شگون برابر دیکھدا چلا آیا ہون۔
(1)ساڈے شائستہ وچ لکھیا اے کہ جدوں فوج مقابلے نوں تیار ہوئے۔ تے سینا پتی دا گھوڑا سواری دے وقت بیٹھ جائے۔ تاں فتح ايسے دی ہوئے گی۔
(2)ہويا دا رخ حضور ملیا حظہ فرماواں۔ کہ کس طرح بدل گیا۔ بزرگاں نے لکھ دتا اے۔ کہ جدوں ایسی صورت ہوئے۔ سمجھ لیجئے کہ مہم اپنی اے۔
(3)رستے وچ دیکھدا آیا ہاں کہ گد چیلاں۔ کوے برابر لشکر کے نال چلے آندے نيں۔ اسنوں وی بزرگاں نے فتح دی نشانی لکھیا اے۔
محبت دے نازونیاز
[سودھو]اکبر بادشاہ قوم دا ترگ۔ مذہب دا مسلمان سی۔ راجہ ایتھے دے ہندی وطن تے ہندو مذہب سن ۔ اتفاق تے اختلاف دے مقدمے تاں ہزاراں سن ۔ مگر وچ انہاں وچوں اک نکتہ لکھدا ہاں ۔ ذرا آپس دے برتاؤ دیکھاں تے انہاں توں دلاں دے حال دا پتہ لگائو۔ ايسے ہنگامے وچ راجہ جے مل (۴اجہ روپسی دا بیٹا سی) اکبر دے برابر نکلیا۔ اس دا بکتر بہت بھاری سی ۔اکبر نے سبب پُچھیا۔ اس نے کہیا کہ اس وقت ایہی اے۔ زرہ اوتھے رہ گئی۔ درو خواہ بادشاہ نے ايسے وقت بکتر اتروایا۔ تے اپنے خاصے دی زرہ پہنوا دی۔ اوہ سلام کر کے خوش ہُندا ہويا اپنے رفیقاں وچ گیا۔ اِنّے وچ راجہ کرن (مالدیو راجہ جووھپورکے پوتے) نوں دیکھیا۔ کہ اس دے پاس زرہ بکتر کچھ نہ سی۔ بادشاہ نے اوہی بکتر اسنوں دیدتا۔
جے مل اپنے باپ (روپسی) دے سامنے گیا۔ اس نے پُچھیا۔ بکتر کتھے اے ؟ جے مل نے سارا ماجرا سنایا۔ روپسی دی جودھپوریاں توں خاندانی عداوت چلی آندی سی۔ ايسے وقت بادشاہ دے پاس آدمی بھیجیا کہ حضور میرا بکتر مرحمت ہوئے۔ اوہ میرے بزرگاں توں چلا آندا اے۔ اوروڈا مبارک تے فتح نصیب اے۔ اس وقت یا کہ خیر اساں ايسے واسطے خاصے دی زرہ توانوں دے دتی اے۔ کہ فتح دا تعویذ تے اقبال دا گٹکا اے۔ اسنوں اپنے پاس رکھو۔ روپسی دے دل نے نہ منیا۔ تے تاں کچھ نہ ہوئے سکا۔ اسلحہ جنگ اتار کر سُٹ دتے۔ تے کہیا خیر وچ میدان جنگ وچ یونہی جاواں گا۔ اس نازک موقع اُتے اکبر نوں وی تے کچھ نہ بن آیا۔ کہیا۔خیر ساڈے جاں نثار ننگے لڑاں تاں اسيں توں وی نئيں ہوئے سکدا۔ کہ زرہ بکتر وچ چھپ کر میدان وچ لڑاں۔ اسيں وی برہنہ تیر وتلوار دے منہ اُتے جائینگے۔ راجہ بھگوان داس ايسے وقت گھوڑا اڑا کر جے مل دے پاس گئے۔ اسنوں سمجھایا بہت لعنت ملامت کيتی تے سمجھیا بجھا کر دنیا دے رستے دا نشیب تے فراز دکھایا۔ ایہ بڈھا خاندان دا ستون سی۔ اس دا سب لحاظ کردے سن ۔ اس نے شرمندہ ہوئے کے فیر ہتیار سجے۔ راجہ بھگوان داس نے آکے عرض کيتی کہ حضور ! روپسی نے بھنگ پی سی۔ اس دی لہراں نے ترنگ دکھادی سی۔ تے کچھ گل نہ سی۔ اکبر سن کر ہنسنے لگا۔ تے ایسا نازک جھگڑا لطیفہ ہوئے کے اڑا گیا۔
ایداں دے ایداں دے منتراں نے محبت دا طلسم بنھیا سی جو ہر دل اُتے نقش ہوئے گیا سی ،خاندان دی ریت رسوم ۔ مبارک نا مبارک بلکہ دین آئین ۔ سب برطرف ۔ ہن جو اکبر کہے اوہی ریت رسوم ۔ جو اکبر خوشی اوہی مبارک جو اکبر کہہ دے اوہی دین آئین۔اور اس توں وڈے مطلب نکلدے ھدے۔ کیونجے جے مذہب دے دلائل توں انہاں نوں سمجھیا کر کسی گل اُتے لیانا چاہندے تاں سر کٹواندے ۔ تے راجپوت دی ذات قیامت تک اپنی گل توں نہ ٹلدی ۔ اکبری آئین دا ناں لیندے تاں جان دینے نوں وی فخر سمجھدے سن ۔ غرض حکم ہويا کہ باگاں اٹھاؤ خان اعظم دے پاس آصف خاں نوں بھیجیا کہ اسيں آپہنچے ۔ تسيں اندر توں زور دے کے نکلو۔ اس اُتے ایسا ڈر چھایا سی کہ قاصد وی پہنچے سن ۔ ماں نے وی خط لکھے سن ۔ اسنوں بادشاہ دے آنے دا یقین ہی نہ آندا سی۔ ایہی کہندا سی کہ دشمن غالب اے۔ کیوں کر نکلاں ۔ ایہ امرائے اطراف میرا دل ودھانے تے لڑانے نوں ہوائیاں اڑاندے نيں۔
احمد آباد تن نوں س سی۔ حکم ہويا کہ چند قراول اگے ودھ کے ادھر ادھر بندوقاں سر کرن۔ نال ہی نقارہ اکبری اُتے چوٹ پئی۔ تے گورکھے دی گرج توں گجرات گونج اٹھا۔ اس وقت تک وی غنیم نوں اس یلغار دی خبر نہ سی۔ بندوقاں دی کڑک تے ڈنکے دی آواز توں اس دی لشکر وچ کھلبلی پئی۔ کسی نے جانا کہ دکن توں ساڈی مدد آئی اے۔ کسی نے کہیا۔ کہ کوئی بادشاہی سردار ہوئے گا۔ دورنزدیک توں خان اعظم دی کمک نوں پہنچیا اے۔ حسین مرزا گھبرایا۔ خود گھوڑا مار دے نکلیا۔ تے قراولی کردا ہويا آیا ۔ کہ دیکھاں کون آندا اے۔ دریا دے کنارے اُتے آکھڑا ہويا۔ حالے نور دا تڑکا سی۔ سبحان قلی ترکمان (بیرم خانی جوان سی) ایہ وی پار اتر کر میدان دیکھدا پھردا سی۔ حسین مرزا نے اسنوں آواز دی۔ بہادر۱؎ دریا دے پار ایہ کس دا لشکر اے۔
۱؎۔ اہل دکن دا محاورہ سی۔ اک دوسرے نوں بہادر کہہ کے گل کردے سن ۔
تے سر لشکر کون اے ؟ تے اس نے کہیا ۔ ’’ لشکر بادشاہی تے شہنشاہ آپ سر لشکر ۔ ’’ پُچھیا کون شہنشاہ ؟ اوہ بولا اکبر شہنشاہ غازی ۔ جلدی جا ۔ انہاں ادبار زدہ گمراہاں نوں راہ بتا کہ کسی طرف نوں بھج جاواں۔ تے جاناں بچاواں۔ مرزا نے کہیا ۔ بہادر ! ڈراندے ہوئے۔ چودہواں دن اے ۔ میرے جاسوساں نے بادشاہ نوں آگرے وچ چھڈیا اے۔ سبحان قلی نے قہقہہ ماریا ۔ مرزا نے کہیا۔ مگر بادشاہ نيں۔ تاں اوہ جنگی ہاتھیاں دا حلقہ کہیا اے جو رکاب توں جدا نئيں ہُندا ؟ تے بادشاہی لشکر کتھے اے ؟ سردار مذکور نے کہیا۔ اج نواں دن اے رکاب وچ قدم رکھیا اے۔ رستے وچ سانس نئيں لیا۔ ہاتھی کيتا ہتھ وچ اٹھا لاندے ؟ شیر جنگ ۔ فیل شکار ۔ بہادر جوان جو ست نيں۔ ایہ ہاتھیاں توں کچھ کم نيں ؟ کس نیند سوندے ہوئے۔ اٹھو سر اُتے آفتاب آگیا۔
یہ سندے ہی مرزا موج دی طرح کنار دریا توں الٹا پھرا۔ اختیار الملک نوں محاصرے اُتے چھڈیا۔ تے خودست ہزار فوج لے کے چلا کہ طوفان نوں روکے ۔ ادھر بادشاہ نوں انتظار سی کہ خان اعظم ادھر قلعے توں ہمت کر کے نکلے۔ تاں اسيں ادھر توں دھاوا کرن۔ مگر جدوں اوہ دروازے توں سر وی نہ کڈ سکا۔ تاں اکبر توں رہانہ گیا۔ کشتی دا وی انتظار نہ کيتا۔ تاں کل بخدا گھوڑے دریا وچ ڈال دتے۔ اقبال دی یاوری دیکھو کہ دریا پایاب سی۔ لشکر اس پھردی توں پار اتر گیا ۔ کہ جاسوس خبر لائے۔ غنیم دا لشکر حالے کمر بندی وچ اے۔
میدان وچ جا کے پرے جمائے۔ اکبر اک بلندی اُتے کھڑا میدان جنگ دا انداز دیکھ رہیا سی۔ اِنّے وچ آصف خاں مرزا نوں کہ دے پاس فیر کر آیا تے کہیا کہ اسنوں حضور دے آنے دی خبر وی نہ سی۔ ميں نے قسماں کھا کھا کر کہیا اے۔ جدوں یقین آیا اے۔ ہن لشکر تیار کر کے کھڑا ہويا اے اوہ حالے پوری گل نہ کہہ چکيا سی۔ کہ درختاں وچوں غنیم نمودار ہويا۔ حسین مرزا جمعیت قلیل دیکھ کے خود پندرہ سو فدائی مغلاں نوں لے کے سامنے آیا۔ تے بھائی اس دا کھبے اُتے گرا۔ نال ہی گجراتی تے حبشی فوج بازؤاں اُتے آئی۔ ادھر توں وی ترک بہ ترکی کلہ بہ کلہ جواب ہونے لگے۔
اکبر وکھ کھڑا سی ۔ اورقدرت الہٰی دا تماشہ دیکھ رہیا سی۔ کہ پروہ غیب توں کيتا ظاہر ہُندا اے۔ اس نے دیکھیا کہ ہر اول اُتے زو ر پيا۔ تے طور بے طور ہويا اے۔ راجہ بھگوان داس پہلو وچ سی۔ اس توں کہیا کہ اپنی قوج تھوڑی اے تے غنیم دا ہجوم بہت اے۔ مگر تائید الہٰی اُتے اس توں بہت بھروسا اے۔ چلو اسيں تسيں مل کے جاپڑاں کہ پنجہ توں مشت دا صدمہ زبردست پڑدا اے۔ اس فوج دی طرف چلو ۔ جدھر سر خ جھنڈیاں نظر آندیاں نيں حسین مرزا نئيں وچ اے۔ اسنوں مارلیا تاں میدان مار لیا۔ ایہ کہہ کے گھوڑےآں نوں جگہ توں جنبش دتی ۔ حسین خاں ٹکریہ نے کہیا کہ ہاں ’’ دھاوے دا وقت اے ‘ ‘ بادشاہ نے آواز دی۔ حالے پلہ دور اے۔ تھوڑے ہوئے۔ جِنّا پاس پہنچ کے دھاوا کرو گے۔ تازہ دم پہنچو گے۔ تے خوب زور توں عریف اُتے گرو گے۔ مرزا وی اپنے لشکر توں کٹ کر اک دستے دے نال ادھر آیا۔ اوہ زور وچ بھراآیا سی۔ مگر اکبر اطمینان تے دلاسنوں دے نال فوج نوں لئے جاندا سی۔ تے گن گن کر قدم رکھدا سی ۔ کہ پاس جا پہنچے ۔ راجہ ہاپا چارن نے کہیا ہاں دھاوے دا وقت اے۔ نال ہی اکبر دی بولی توں نعرہ نکلیا۔ ۔ اللہ اکبر۔
ان دناں وچ خواجہ معین الدین چشتی توں بہت اعتقاد سی۔ تے یا ہادی یا معین دا وظیفہ ہر وقت بولی اُتے سی۔ للکار کر آواز دی۔ کہ ہاں (مر ن) سورن بیند ازید ۔ آپ تے سب سوار یا ہاوی معین دے نعرے ماردے جا پئے۔ مرزا نے جدوں سنیا کہ اکبر ايسے غول وچ اے۔ ناں سندے ہی ہوش اڑ گئے فوج بکھر گئی تے خود بے سروپا بھجیا۔ رخسارے اُتے اک زخم وی آیا۔ گھوڑا مار توں چلا جاندا سی۔ جو تھور دی باڑ سامنے آئی۔ گھوڑا جھجکا ۔ اس نے چاہیا کہ اڑا جائے۔ مگر نہ ہوئے سکا۔ تے نہ وچکار پھنس گیا۔ گھوڑا وی ہمت کردا سی۔ اوہ خود وی حوصلہ کردا سی۔ مگر نکل نہ سکدا سی۔ کہ اِنّے وچ گدا علی ترکمان خاصے دے سواراں وچوں پہنچیا۔ تے کہیا ۔ آۂ وچ توانوں نکالاں ۔ اوہ وی عاجز ہوئے رہیا سی۔ جان حوالے کے دتی ۔ گدا علی اسنوں اپنے اگے سوار کر رہیا سی۔ خان کلاں (مرزا نوں کہ دے چچا) دا اک نوکر وی جا پہنچیا۔ ایہ لالچی بہادر وی گدا علی دے نال ہوئے گئے۔ فوج پھیلی ہوئی سی۔ فتح یاب سپاہی بھگوڑاں نوں ماردے باندھدے پھردے سن ۔ سپہ سالار بادشاہ ۔ چند سرداراں تے جان نثاراں دے وچکار کھڑا سی۔ ہر شخص اپنی خدمتاں عرض کر رہیا سی۔ اوہ سن سن کر خوش ہُندا سی کہ کم بخ تحسین مرزا نوں مشکین بندھا سامنے حاضر کيتا۔ بادشاہ دے اگے آکے دونے وچ جھگڑا ہونے لگا۔ ایہ کہندا سی ميں نے پھڑیا اے۔ اوہ کہندا سی ميں نے فوج لطائف دے سپہ سالار ملک تمسخر دے مہاراجہ اُتے برسور ما سپاہی بیٹھے ہوئے۔ کدی اکبر دے اگے۔ کدی پِچھے۔ خواہ مخواہ گھوڑا دوڑائے پھردے سن ۔ انہاں نے کہیا۔ مرزا ! تسيں آپ بتا دو۔ توانوں کس نے پھڑیا اے۔ کم بخت مرزا نے کہیا کہ مینوں کون پکڑسکدا سی۔ حضور دے نمک نے پھڑیا اے۔ لوکاں دے دلاں توں تصدیق دے سانس نکلے۔ اکبر نے آسمان نوں دیکھیا۔ تے سر نوں جھکا لیا فیر کہیا مشکاں کھول دو۔ اگے ہتھ باندھو!
سزا تاں دلکيتی سی قابل بہت ساریاں مار کھانے کے
تری زلفاں نے مشکین بنھ کر ماریا تاں کيتا ماریا
مرزا نے پانی پینے نوں منگیا۔ اک شخص پانی لینے نوں چلا۔فرحت خاں چیلے نے دوڑ کر مرزا بد نصیب دے سر اُتے اک دو تہر ماری تے کہیا۔ کہ ایداں دے تمک حرام نوں پانی ؟ رحم دل بادشاہ نوں ترس آیا۔ اپنی چھاگل توں پانی پلوایا۔ اورفرحت خاں توں کہیا۔ ہن ایہ کیہ ضرور اے۔
نوجوان بادشاہ نے اس میدان وچ وڈا سا کھا کيتا۔ اوہ کیہ کہ پرانے سپہ سالاراں توں وی کدرے کدرے بن پڑدا اے۔ بے شک اس دے نال کہن سال ترک تے اُتے اتم راجپوت سائے دی طرح لگے سن ۔ مگر اس دی ہمت تے حوصلے دی تعریف نہ کرنی بے انصافی وچ داخل اے۔ اوہ سفید براق گھوڑے اُتے سوار سی۔ تے عام سپاہیاں دی طرح تلواراں ماردا پھردا سی۔ اک موقعہ اُتے کسی دشمن نے اس دے گھوڑے دے سرپر ایسی تلوار ماری۔ کہ چراغ پا ہوگ یا۔ اکبر کھبے ہتھ توں اس دے بال پھڑ کر سنبھلا۔ تے حریف نوں برچھا ماریا ۔ کہ زور کوتوڑ کر پار ہوئے گیا۔ چاہندا سی کہ کھچ کر فیر مارے۔ مگر پھل ٹُٹ کے زخم وچ رہیا۔ تے بھگوڑا بھج گیا۔ اک نے آکے نیزہ ماریا۔ چیتہ بڈگو جرنے بر چھا پھینگ کراس دا کم تمام گیا۔
اکبر چاراں طرف لڑدا پھردا سی۔ سرخ بد خشی لہو وچ لال زخمی ہوئے کے گھبرایا ہويا قلب وچ آیا تے اکبر دی شمشیر زنی تے اپنے زخمی ہونے دے احوال اس اضطراب دے نال بیان کيتے کہ لوکاں نے جانا بادشاہ ماریا گیا۔ لشکر وچ ميں تلا طم پے گیا۔ اکبر نوں وی خبر ہوئی۔ فورا فوج قلب دے برابر وچ آیا۔ تے للکارنا شروع کيتا کہ ہاں باگاں لئے ہوئے۔ ہاں قدم اٹھائے ہوئے۔ غنیم دے قدم اکھڑ گئے نيں اک حملے وچ فیصلہ اے۔ اس دی آواز سن کر سب دی جان وچ جان آئی تے دل قوی ہوئے گئے۔
اک اک دی جاں بازی تے جاں فشانی دے حال عرض ہوئے رہے سن ۔ سپاہی جو گردوپیش حاضر سن ۔ دو سو دے نیڑے ہوئے نگے کہ اک پہاڑ ی دے تھلے توں غبار دی آندھی اٹھی۔ کسی نے کہیا خان اعظم نکلیا اے۔ کسی نے کہیا تے غنیم آیا۔ اک سوار حکم شاہی دے نال دوڑا تے آواز دی طرح پہاڑ توں پھرا۔ معلوم ہويا کہ محاصرے دے چھڈ کے اختیار الملک ادھر پلٹا اے۔ لشکر وچ کھلبلی پئی۔ بادشاہ نے فیر بہادراں نوں للکارا۔ نقارچی دے ایداں دے اوسان گئے کہنقارے اُتے چوٹ لگانے توں جی رہ گیا۔ ایتھے تک کہ اکبر نے خود برچھی دی نوک توں ہشیار کيتا۔ غرض سب نوں سمیٹا تے فیر فوج نوں لے کے دل بڑھاندا ہويا دشمن دی طرف متوجہ ہويا۔ چند سرداراں نے گھوڑے جھپٹائے۔ تے تیر اندادزی شروع کيتی۔ اکبر نے فیر آواز دتی کہ نہ گھبراؤ۔ کیوں کھنڈے جاندے ہوئے۔ دلاور بادشاہ شیر مست دی طرح خراماں خراماں جاندا سی۔ تے سب نوں دلا سا دیندا جاندا سی۔ غنیم طوفان دی طرح چڑھا چلا آندا سی۔ مگر جداں جداں پاس آندا سی۔ جمعیت کھنڈی جاندیاں سن۔ دور توں ایسا معلوم ہويا ۔ کہ اختیار الملک چند رفیقاں دے نال جمعیت توں کٹ کر جدا ہويا اے۔ تے جنگل کارخ کيتا اے۔ اوہ فی الحقیقت حملہ کرنے نئيں آیا سی۔ متواتر فتحاں دے سبب توں تمام ہندوستان وچ دھاک بندھ گئی سی۔ کہاکبر نے تسخیر آفتاب کاعمل پڑھیا اے۔ ہن کوئی اس اُتے فت نہ پا سکے گا۔ محمد حسین مرزا دی قید تے تباہی لشکر دی خبر سندے ہی اختیار الملک بے اختیارمحاصرہ چھڈ کے بھا گا سی۔ تمام لشکر اس دا جداں چیونیٹاں دی قطار۔ برابر توں کترا کرنکل گیا۔ اس دا گھوڑا بگٹُٹ چلا جاندا سی ۔ ایہ کمبخت وی تھور وچ اُلجھیا۔ تے خود زمین اُتے گرا۔ سہراب بیگ ترکمان ھی اس دے پِچھے گھوڑا ڈالے چلا جاندا سی۔ دست تے گریبان پہنچیا تے تلوار کھچ کر کودا۔ اختیار الملک نے کہیا ۔ ’’ اے جو انہاں ! تاں ترکمان مے نمائی ۔ تے ترکماناں غلام مرتصے علی دو دستداران اومے باشند۔ من سید بخاریم ۔ مرا بگزار ‘‘ سہراب بیگ نے کہیا ’’ اے دیوانہ ! چاں بگزار م ؟ تاں اختیار الملک ہستی۔ تاں اشناختہ تے نبالت سر گرداں آمدہ ام ‘‘۔ ایہ کہیا تے جھٹ سر کٹ لیا۔ فیر کر دیکھے تاں کوئی اپنا گھوڑا لے بھجیا۔ لہو ٹپکتے سر نوں دامن وچ لے کے دوڑا۔ خوشی خوشی آیا۔ تے حضور وچ نذر گزران کر انعام پایا۔ واہ آغا سہراب ! ايسے منہ توں کہو گے۔ فدایت شوم یا مولیٰ۔ بابی انت تے امی یا مولیٰ۔ میرے دوستو ایداں دے وقت اُتے خدا تے خدا دے پیاراں دا پاس رہے۔ تاں گل اے ۔ نئيں تاں ایہ گلاں ہی گلاں نيں۔
حسین خان دا حال ميں نے وکھ لکھیا اے۔ اس بہار جاں نثار نے اس حملے وچ اپنی جان نوں جان نئيں سمجھیا۔ تے ایسا کچھ کيتا ۔ کہ بادشاہ دیکھ کے خوش ہوئے گیا۔ تحسین تے آفرین دے طرے اسکے سر اُتے لٹکائے۔ خاصے دی تلواراں وچ اک تلوار سی کہ اکبر نے اس دے گھاٹ تے کٹ دے نال مبارکی تے دشمن کشی دیکھ کے ہلا دی خطاب دتا سی۔ اس وقت اوہی ہتھ وچ علم سی۔ اوہی انعام فرما کر جان نثار دا دل ودھایا۔ تھوڑا دن باقی رہ گیا سی۔ اوربادشاہ اختیار الملک دی طرف توں خاطر جمع کر کے اگے ودھیا چاہندے سن ۔ کہ اک ہور فوج نمودار ہوئی۔ فتح یاب پساہ فیر سنبھلی تے نیڑے سی باگاں اٹھا کے جا پڑاں کہ شیخ محمدؐ غزناں (مرزا عزیز نوں کہ دے وڈے چچا) فوج مذکور وچوں گھوڑا مار دے اگے آئے تے عرض کيتی کہ مرزا نوں کہ حاضر ہُندا اے۔ سب دی خاطر جمع ہوئی۔ بادشاہ خوش ہوئے۔ اِنّے وچ اوہ وی صحیح تے سلامت آن پہنچے۔ اکبر نے گلے لگایا۔ ساتھیاں دے سلام لئے۔ قلعے وچ گئے۔ میدان جنگ وچ کلہ منار بنوانے دا حکم دتا۔ تے دو دن دے بعد دارا لخلافہ نوں روانہ ہوئے۔ پاس پہنچے تاں جو لوک رکاب وچ سن ۔ سب نوں دیکھنی دردی توں سجایا۔ اوہی چھوٹی چھوٹی برچھیاں ہتھوں وچ دتیاں تے خود وی ايسے وردی دے نال انہاں دے کمان افسر ہوئے کے شہر وچ داخل ہوئے۔ امرا وشر فادبزرگان شہر نکل کے استقبال نوں آئے۔ فیضی نے غزل سنائی ؎
نسیم خوش دلی از فتخ پور مے آید
کہ بادشاہ نمن ازراہ دور مے آید
یہ مبارک مہم اول توں آخر تک خوشی دے نال ختم ہوئی۔ البتہ اک غم نے اکبر نوں رنج دتا۔ تے سخت رنج دتا۔ اوہ ایہ کہ سیف خاں اس دا جاں نثار تے وفا دار نوں کہ پہلے ہی حملے وچ منہ اُتے دو زخم کھا کر سرخ رودنیا توں گیا۔ سر نال دا میدان جتھے توں فساد اٹھا سی۔ اس وچ اوہ نہ پہنچ سکیا سی۔ اس ندامت وچ اپنی موت دی دعا منگیا کردا سی۔ جدوں ایہ دھاوا ہويا تاں ايسے نشے دے جوش وچ خاص حسین مرزا تے اس دے ساتھیاں اُتے اکیلا جا پيا۔ تے جاں نثاری دا حق ادا کر دتا۔ اوہ کہیا کردا تھااور سچ کہندا سی کہ مینوں حضور نے جان دتی اے۔
عجیب اتفاق
[سودھو]اس دی ماں دے ہاں کئی دفعہ برابر بیٹیاں ہی ہوئیاں۔ کابل دے مقام وچ فیر حاملہ ہوئی۔ باپ نے اس دی ماں نوں بہت دھمکایا۔ تے کہیا۔ ہن دے بیٹی ہوئی۔ تاں تینوں چھڈ داں گا جدوں ولادت دے دن نزدیک ہوئے۔ تاں بے بس بی بی مریم مکانی دے پاس آئی۔ حال بیان کيتا۔ تے کہیا کہ کیہ کراں۔ اسقاط حمل کے دونگی۔ سبلا توں گھر توں بے گھر تاں نہ ہون۔ جدوں اوہ رخصت ہوئے کے چلی تاں اکبر رستے وچ کھیلدا ہويا ملا۔ اگرچہ بچہ سی۔ مگر اس نے وی پُچھیا۔ کہ جی جی کیہ اے ؟ افسر دہ معلوم ہُندی ہوئے۔ اس بچاری دا سینہ درد توں بھریا ہويا سی۔ اس توں وی کہہ دتا۔ اکبر نے کہیا ۔ میری خاطر عزیز اے۔ تاں ایسا ہرگز نہ کرنا ۔ تے دیکھنا ! بیٹا ہی ہوئے گا۔ خدا دی قدرت سیف خاں پیدا ہويا۔ اس دے بعد زین خاں پیدا ہويا۔ مردے وقت ۔ اجمیری اجمیری اس دی بولی توں نکلیا۔ شاید خواجہ اجمیر دا ناں درد بولی سی۔ یا اکبر نوں پکاردا سی۔ کہ کمال عقیدت دے سبب توں اس درگاہ دے ست اسنوں نسبت خاص ہوئے گئی سی ۔ حسین خان نے عرض کيتی ۔ کہ وچ اس دے گرنے دی خبر سندے ہی گھوڑا مار دے پہنچیا سی۔ اس وقت تک حواس قائم سن ۔ ميں نے فتح دی مبارک باد دے کے کہیا کہ تسيں تاں سر خرو چلدے ہوئے دیکھو اسيں وی تواڈے نال ہی آندے نيں یا پِچھے رہنا پئے۔
عجیب
[سودھو]تر ایہ کہ لڑائی توں اک دن پہلے اکبر چلدے اتر پيا تے سب نوں لے کے دستر خوان اُتے بیٹھیا۔ اک ہزارہ وی اس سواری وچ نال سی۔ معلوم ہويا کہ شانہ بینی دے فن وچ باہر اے۔ (قوم مذکور وچ شانہ بینی دی فال توں حال معلوم کرنا ورثہ قدیم اے کہ ہن تک چلا آندا اے ) اکبر نے پُچھیا ۔ ملیا فتح ازکیست ؟ کہیا قربانت شوم ۔ ازماست ۔ مگرامیرے ازاں لشکر بلا گردان حضور مے شور۔ پِچھے معلوم ہويا کہ سیف خاں ہی سی۔ دیکھو تاں زک جہانگیری صفحہ 20
لوک کدرے گے۔ کہ آزاد نے دربار اکبری لکھنے دا وعدہ کيتا۔ تے شاہنامہ لکھنے لگا۔ تاں ہن ایسی گلاں لکھدا ہاں کہ جنہاں توں شہنشاہ موصوف دے مذہب ۔ اخلاق ۔عادت تے سلطنت دے دستور تے آداب ۔ تے اس دے عہد دے رسم تے رواج تے کاروبار دے آئین آئینہ ہون۔ خدا کرے کہ دوستاں نوں پسند آئیاں ۔
اس طرح دی فتوحات توں کہ جنہاں اُتے کدی سکندر دا اقبال تے کدی رستم دی دلاور ی قربان ہوئے۔ ہندوستان دے دل اُتے ملک گیری دا سکہ بٹھا دتا۔ اٹھارہ ویہہ برت تک اس دا ایہ حال سی کہ جس طرح سِدھے سادھے مسلمان خوش اعتقاد ہُندے نيں ۔ ايسے طرح احکام شرع نوں ادب دے کاناں توں سندا سی۔ تے صدق دل توں بجا لاندا سی۔ جماعت توں نماز پڑھدا سی۔ آپ اذان کہندا سی۔ مسجد وچ اپنے ہتھ توں جھاڑو دیندا سی۔ علما وفضلا دی نہایت تعظیم کردا سی۔ انہاں دے گھر جاندا سی۔ بعض دے سامنے کدی کدی جوتیاں سیدھی کر کے رکھ دیندا سی۔ مقدمات سلطنت شریعت دے فتوے توں فیصلہ ہُندے سن ۔ جابجا قاضی تے مفتی مقرر سن ۔ فقرا ومشائخ دے نال کمال اعتقاد توں پیش آندا سی۔ تے انہاں دے برکت انفاس توں اپنے کاروبار وچ فیض حاصل کردا سی۔
اجمیر وچ جتھے خواجہ معین الدین چشتی دی درگاہ اے۔ سال بہ سال جاندا سی۔ کوئی مہم یا مراد ہوئے۔ یا اتفاقاً کولوں گزر ہوئے۔ تاں برس دے وچکار وی زیارت کردا سی۔ اک منزل توں پیادہ ہُندا سی۔ بعض منتاں ایسی وی ہوئیاں کہ فتح پور یا آگرے توں اجمیر تک پیادہ گیا۔ اوتھے جا کے درگاہ وچ طواف کردا سی۔ ہزاراں لکھاں روپے دے چڑھا دے تے نذرماں چڑھاندا سی۔ پہراں صدق دل توں مراقبے وچ بیٹھدا سی۔ تے دل دی مراداں منگدا سی ۔ فقرا تے اہل طریقت دے حلقے وچ شامل ہُندا سی۔ انہاں دی وعظ تے نصیحت کيتی تقریراں گوش یقین توں سندا سی۔ قال اللہ تے قال الرسول وچ وقت گزاردا سی۔ معرفت دیاں گلاں ۔ علمی تذکرے۔ حکمی تے الہٰی مسئلے تے دینی تحقیقاتاں ہودیاں سن۔ مشائخ وعلماء فقراو غربا نوں نقد ۔ جنس ۔ زمناں ، جاگیرین دیندا سی۔ جس وقت قوال معرفت دے نغمے گاندے سن ۔ تاں رویپ تے اشرافیاں مینہ دی طرح برستے سن ۔ تے اک عالم ہُندا سی۔ کہ دردویوار اُتے حیرت چھا جاندی سی۔ یا ہادی یا معین دے اسم اوتھے توں عنایت ہُندے سن ۔ ایہ وظیفہ ہر وقت بولی اُتے سی۔ تے ہر شخص نوں ایہی ہدایت سی۔ اسنوں سمرن کہندا سی۔ لڑائیاں وچ جدوں دھاوا ہُندا ۔ اک نعرہ مار دے کہندا۔ ہاں سمر ن بیند ازید ۔ آپ وی تے ساری فوج ہندو مسلمان یا ہادی یا معین للکاردے ہوئے دوڑپڑدے۔ ادھر اٹھاواں۔ ادھر غنیم بھجیا۔ تے میدان صاف ۔ لڑائی فتح۔
علما تے مشائخ دا طلوع اقبال تے قدرتی زوال
[سودھو]اس 20برس دے عرصے وچ جو برابر فتوحات خدا داد ہوئیاں۔ تے عجیب عجیب طور نال ہوئیاں تدبیراں تمام تقدیر دے مطابق پڑاں۔ تے جدھر ارادہ کيتا۔ اقبال استقبال نوں دوڑا کہ دیکھنے والے جیران رہ گئے۔ چھہ برس وچ دور دور تک دے ملک زیر قلم ہوئے گئے۔ جس طرح سلطنت دا دائرہ پھیلا ۔ ایسا ہی اعتقاد وی روز بروز زیادہ ہُندا گیا۔ پروردگار دی عظمت دل اُتے چھا گئی۔ انہاں نعمتاں دے شکرانے وچ تے آئندہ فضل تے کرم دی دعاواں وچ نیک نیت بادشاہ ہر وقت تاں جہ تے حضور قلب توں درگاہ الہی وچ رجوع رکھدا سی۔ شیخ سلیم چشتی دے سبب توں اکثر فتح پور وچ رہندا سی۔ محلےآں دے پہلو وچ سب توں وکھ پرانا سا حجرہ سی۔ پاس اک پتھر دی سل پئی سی ۔ تاراں دی چھاواں اکیلا اوتھے جا بیٹھدا ۔ نور اں دے تڑکے ۔ صبحاں دے سویرے ۔ رحمت دے وقت مراقباں وچ خرچ ہُندے سن ۔ عاجزی تے نیاز مندی دے نال وظیفے پڑھدا ۔ اپنے خدا توں دعاواں منگدا۔ تے نور سحر دے فیض دل اُتے لیندا۔ عام صحبت وچ وی اکثر خدا شناسی معرفت شریعت تے طریقت ہی دیاں گلاں ہودیاں سن۔ رات نوں علما تے فضلا دے مجمع ہُندے سن ۔ اس وچ وی ایہی گلاں ۔ تے حدیث تفسیر ۔ اس وچ علمی مسائل دی تحقیقاں ۔ ايسے وچ مباحثے وی ہوئے جاندے سن ۔
اس ذوق شوق نے ایتھے تک جوش ماریا کہ 982ھ وچ شیخ سلیم چشتی دی نويں خانقاہ دے پاس اک عظیم الشان عمارت تعمیر ہوئی۔ تے اس دا ناں عبادت خانہ رکھیا۔ ایہ اصل وچ اوہی حجرہ سی۔ جتھے شیخ عبداللہ نیازی سر ہندی کسی زمانے وچ خلوت نشین سن ۔ اس دے چاراں طرف چار وڈے ایوان بنا کے بہت ودھایا۔ ہر جمعہ دی نماز دے بعد نويں خانقاہ یعنی شیخ الاسلام (شیخ سلیم چشتی) دی خانقاہ توں آکے ایتھے دربار خاص ہُندا سی۔ مشائخ وقت ۔ علماوفضلا تے فقط چند مصاحب تے مقرب درگاہ ہُندے ۔ درباریاں وچ تے کسی نوں اجازت نہ سی۔ خدا شناسی تے حق پرستی دی ہدائتاں تے حکائتاں ہودیاں سن۔ رات نوں وی جلسے ہُندے سن ۔ دل نہایت گداز تے سردا پا فقر دی خاک راہ ہوئے گیا سی ۔ مگر علما دی جماعت اک عجیب الخلقت فرقہ اے۔ مباحثاں دے جھگڑے تاں پِچھے ہونگے۔ پہلے نشست ہی اُتے معرکے ہونے لگے۔ کہ اوہ میرے توں اُتے کیوں بیٹھے۔ تے وچ اس توں تھلے کیوں بیٹھاں۔ اس لئی اس دا ایہ آئیاں بنھیا کہ امرا جانب شرقی وچ سادات جانب غربی نيں۔ علما تے حکما جنوبی وچ ۔ اہل طریقت شمالی وچ بیٹھاں۔ دنیا دے لوک طرفہ معجون نيں ۔ عمارت مذکور دے پاس ہی انوپ تلاؤ دولت توں لبریز سی۔ لوک آندے سن ۔ تے اس طرح روپے اشرفیاں لے جاندے سن ۔ جداں گھاٹ توں پانی ۔ ملیا شیری شاعر اس اُتے وی خوش نہ ہوئے ۔
1 ؎ شیخ عبداللہ نیازی وی پہلے شیخ سلیم چشتی دے مرید سن ۔ انہاں دا حال دیکھو تتمہ وچ 2 ؎ انوپ تلاؤ ۔ دیکھو تتمہ۔
چنانچہ اس ہیئت مجموعی اُتے اک نہایت غمگین قطعہ نظم کيتا جس دا اک شعر یاد اے۔
دراں ایام دیدم جمع با اموال قار ونی
عبادتہاے فرعونی عمارتہائے شدادی
ہر ایوان وچ شب جمعہ نوں بادشاہ آپ آندا سی۔ اوتھے دے اہل جلسہ توں گلاں کردا سی۔ تے تحقیقات مطالبہ توں معلوم دے ذخیرے بھردا سی۔ آرائش وزیبائش انہاں ایواناں نوں اپنے ہتھ توں سجاندی سی۔ گلدستے رکھدیاں سن۔ عطر چھڑکتی سی ۔ پھُل برساتی سی۔ خوشبوئیاں جلاندی سی۔ سخاوت روپاں تے اشرفیاں دی سیلیاں لئے حاضر سی۔ کہ دو تے حساب نہ پُچھو۔ کیونجے انہاں نوں لوکاں دی اوٹ وچ اہل حاجت وی آن پہنچے سن ۔ گجرات دی پرت وچ عمدہ عمدہ کتاباں اعتماد خاں گجراتی دے کتب خانے دی آئی سن۔ تے خزانہ عامرہ وچ جمع سن۔ انہاں دے نسخے وی علما نوں بٹتے سن ۔ جمال خاں تاں رچی نے اک دن عرض کيتی کہ فدوی آگرے وچ اک دن شیخ ضیاء الدین ولد شیخ محمد ؐ غوث گوالیاری دی خدمت وچ گیا سی۔ ایسی مفلسی غالب ہوئی اے۔ کہ میرے لئے کئی سیرچنے بھنائے سن ۔ کچھ آپ کھائے۔ کچھ مینوں دتے۔ باقی خاتقاہ وچ فقرا تے مریداں دے لئی بھیج دتے۔ ایہ سن کر بادشاہ دے دل اُتے درد اُتے اثر ہويا۔ انہاں نوں بلا بھیجیا۔ تے ايسے عبادت خانے وچ رہنے نوں جگہ دتی۔ انہاں دے اوصاف وی ملیا صاحب توں سن لو۔ (دیکھو تتمہ)
افسوس ایہ کہ مسجدےآں دے بھُکھیاں نوں جدوں تر نوالے ملے۔ تے حوصلے توں زیادہ عزتاں ہوئیاں ۔ تاں گردناں دی رگاں سخت تن گئياں۔ آپس وچ جھگڑنے لگے۔ تے غل ہوئے کے شور توں شر اٹھے۔ ہر شخص ایہ چاہندا سی کہ وچ اپنی فضیلت دے نال دوسرے دی جہالت دکھاؤں۔ دغا بازیاں ۔ انہاں دے دھوکے بازیاں تے جھگڑے بادشاہ نوں ناگوار ہوئے۔ ناچار حکم دتا۔ کہ جو نامعقول بے محل گل کرے اسنوں اٹھا دو۔ ملیا صاحب توں کہیا۔ اج توں جس شخص نوں دیکھو کہ نامعلوم گل کہندا اے۔ اسيں توں کہدو اسيں مجلس توں اٹھا دینگے۔ آصف خاں برابر حاضر سن ۔ ملیا صاحب نے چپکے چپکے انہاں توں کہیا کہ جے ایہی گل اے تاں بہتاں نوں اٹھنا پڑیگا۔ پُچھیا ایہ کیہ کہندا اے ؟ جو انہاں نے کہیا سی۔ اس نے کہدتا۔ سن کروڈے خوش ہوئے۔ بلکہ تے مصاحباں توں بیان کيتا ملانے اپنی جنگ تے جدل وچ جو خود نمائی دی بیرقاں ہلاندے سن ۔ اک نمونہ اس دا ایہ اے۔
لطیفہ
[سودھو]حاجی ابراہیم سر ہندی مباحثاں وچ وڈے جھگڑا تے مغالطاں وچ چھلا دے دا تماشا سن ۔ اک دن چار ایوان دے جلتوں ميں مرزا مفلس توں کہیا۔ کہ موسیٰ کيتا صیغہ اے ۔ تے اس دا ماخذ استقاق کيتا ؟ مرزا علوم عقلی دے سرمائے وچ بہت مال دار سن ۔ مگر اس جواب وچ مفلس ہی نکلے۔ شہر وچ چرچا ہوئے گیا ۔ کہ حاجی نے مرزا نوں لا جواب کر دتا۔ تے حاجی ہی وڈے فاضل نيں۔ جاننے والے جاندے سن ۔ کہ ایہ وی تاثیر زمانہ دا اک شعبدہ اے۔ ایہ رباعی ملیا صاحب نے فرمائی :
ازبہر فساد تے جنگ بعضے مردم
کروند بکوے گمرہی خود راکم
درمدر سہ ہر علم کہ آموختہ آند
فی القبر یضرہم ولا ینفعھم
تحصیل فائدے اُتے نظر کر کے بادشاہ خوش اعتقاد دل توں چاہندا سی کہ ایہ جلسے گرم رہیاں ۔ چنانچہ انہاں ہی دناں وچ قاضی زادہ لشکر توں کہیا۔ کہ تسيں رات نوں بحث وچ نئيں آندے ؟ عرض کيتی حضور آواں تاں سہی لکین حاجی اوتھے میرے توں پوچھاں۔ عیسیٰ کيتا صیغہ اے۔ تاں کيتا جواب داں۔ لطیفہ اس دا بہت پسند آیا۔ غرض اختلاف رائے تے خود نمائی دی برکت توں عجب عجب مخالفتاں ظاہر ہونے لگياں۔ تے ہر عالم دا ایہ عالم سی ۔ کہ جو وچ کہاں دہی آیت وحدیث مانو۔ جو ذرا چون تے چرا کرے اس دے نويں کفر توں ادھر کوئی ٹھکانا ہی نئيں۔ دلیلاں سب دے پاس آیتاں تے روایتاں توں موجود بلکہ علمائے سلف دے جو فتوے اپنے مفیصد مطلب ہون۔ اوہ وی آیت تے حدیث توں کم درجے وچ نہ سن ۔
983ھ وچ مرزا سلیمان والی بد خشاں شاہ رخ اپنے پوتے دے ہتھ توں بھج کر ادھر آئے۔ صاحب حال شخص سن ۔ مرید وی کردے سن ۔ تے معرفت وچ خیالات بلند رکھدے سن ۔ ایہی وی عبادت خانے وچ آندے سن ۔ مشائخ تے علماء توں گفتگوئاں ہودیاں سن۔ تے ذکر قال اللہ وقالیٰ الرسول توں برکت حاصل کردے سن ۔
ملا صاحب دو برس پہلے داخل دربار ہوئے سن ۔ انہاں نے اوہ کتاباں ساری پڑھیاں سن۔ جنہاں نوں لوک ودھ کے عالم تے فاضل ہوئے جاندے نيں۔ تے جو کچھ استاداں نے بتا دتا سی۔ اوہ حرف بہ حرف یاد سی۔ لیکن اس وچ وی کچھ شک نئيں کہ اجتہاد کچھ تے شے اے۔ اوہ مرتبہ نہ حاصل سی۔ مجتمہد دا ایہی کم نئيں کہ آیت یا حدیث یا کسی فقہ دی کتاب دے معنے تبادے۔ کم اس دا ایہ اے۔ کہ جتھے صراحتہ آیت یا حدیث موجود نئيں یا کسی طرح دا احتمال اے۔ یا آیتاں یا حدیثاں بظاہر معنےآں وچ مختلف نيں۔ ایہ اوتھے ذہن سلیم دی ہدایت توں استنباط کر کے فتونے دے ۔ جتھے دشواری پیش آئے۔ اوتھے مصالح وقت نوں مد نظر رکھ دے حکم لگائے۔ آیت تے حدیث عین مصالح خلق اللہ وچ ۔ انہاں دے کماں نوں بند کرنے والی یان انہاں نوں حد توں زیادہ تکلیف وچ ڈالنے والی نئيں نيں۔
واہ رے اکبر تیری قیافہ شناسی ۔ ملیا صاحب نوں دیکھدے ہی کہہ دتا۔ کہ حاجی ابراہیم کسی نوں سانس نئيں لینے دیندا۔ ایہ اس دا کلہ توڑ یگا۔ چنانچہ علم دا زور۔ طبیعت بے باک ۔ جوانی دی امنگ ۔ بادشاہ ود مدد نوں پشت اُتے ۔ تے بڈھاں دا اقبال بڈھا ہوئے چکيا سی۔ ایہ حاجی توں ودھ کے شیخ صدر نوں ٹکرن مارنے لگے۔
ان ہی دناں وچ شیخ ابو الفضل وی انہاں پہنچے۔ اس فضیلت دی جھولی وچ دلائل دتی کیہ کمی سی۔ تے اس طبع خدا داد دے سامنے کسی دی حقیقت کیہ سی ۔ جس دلیل نوں چاہیا۔ چٹدی ميں اڑا دتا۔ وڈی گل ایہ سی کہ شیخ تے شیخ دے باپ نے مخدوم تے صدر وغیرہ دے ہتھ توں برساں تک زخم اٹھائے سن ۔ جو عمراں وچ بھرنے والے نہ سن ۔ علما وچ خلاف تے اختلاف دے رستے تاں کھل ہی گئے سن ۔ چند روز وچ ایہ نوبت ہوئے گئی ۔ کہ فرد عی مسائل تاں درکنار رہے۔ اصول عقاید وچ وی کلام ہونے لگے۔ تے ہر گل اُتے طرۂ ایہ کہ دلیل لاؤ۔۔۔ تے اس دی وجہ کيتا۔ رفتہ رفتہ غیر مذہب دے عالم وی جلساں وچ شامل ہونے لگے۔ تے خیالات ایہ ہوئے۔ کہ مذہب وچ تقلید کچھ نئيں ۔ ہر گل نوں تحقیق کر کے اختیار کرنا چاہیدا۔
حق ایہ اے کہ نیک نیت بادشاہ توں جو کچھ ظہور وچ آیا۔ مجبوری توں سی۔ 986ھ تک وی ملیا صاحب لکھدے نيں۔ کہ رات نوں اکثر اوقات عبادت خانے وچ علماو مشائخ دی صحبت وچ گزردے سن ۔ خصوصاً جمعہ دی راتاں ۔ کہ رات بھر جاگتے سن ۔ تے مسائل دین دے اصول تے فروع دی تحقیقاں کردے سن ۔ تے علما دا ایہ عالم سی۔ کہ زباناں دی تلواراں کھچ کر پل پڑدے سن کٹے مردے سن ۔ تے آپس وچ تکفیر تے تضلیل کر کے اک دوسرے نوں فناہ کيتے ڈالدے سن ۔ (ملا صاحب کہندے نيں) شیخ صدر تے مخدوم الملک دا ایہ حال سی۔ کہ اک دا ہتھ تے اک دا گریبان ۔ دونے طرف دے روٹی توڑیا تے سردے چٹ ملاناں نے دو طرفہ دھڑے بنھ رکھے سن ۔ گویا فرعونی دوہ سی۔ سبطی وقبطی دونے گروہ حاضر سن ۔ اک عالم اک کم نوں حلال کہندا سی۔ دوسرا ايسے نوں حرام ثابت کر دیندا سی۔ بادشاہ انہاں نوں اپنے عہد دا امام غزالی تے امام رازی سمجھے ہوئے سی۔ جدوں انکا ایہ حال دیکھیا تاں حیران رہ گئے۔ ابوالفضل تے فیضی وی آگئے سن ۔ تے انہاں دے وی طرفدار دربار وچ پیدا ہوئے گئے سن ۔ ایہ ومبدم اکساندے سن ۔ تے گل بات وچ انہاں دے بے اعتباری دکھاندے سن ۔
آخر علمائے اسلام ہی دے ہتھوں ایہ خواری ہوئی۔ کہ اسلام اوہر عام مذہب یکساں ہوگئے۔ اس وچ علماو مشائخ سب توں ودھ کے بد ناں ہوئے ئے۔ فیر وی بادشاہ اپنے دل توں حق مطلق دا طالب سی۔ بلکہ ہر نقطے دی تحقیق تے ہرامر دی دریافت دا شوق رکھدا سی۔ اس لئی ہر اک مذہب دے عالماں نوں جمع کردا سی۔ تے حالات دریافت کردا سی۔ بے علم انسان سی۔ مگر سمجھ والا سی۔ کسی مذہب دا دعویدار اسنوں اپنی طرف کھچ وی نہ سکدا سی۔ وہبھی انہاں سب دی سندا سی۔ تے اپنی من سمجھوندی کرلیندا سی۔ اس دے پاک اعتقاد تے نیک نیت وچ فرق نہ آیا سی۔ جدوں 984ھ وچ داؤد افغان دا سرکٹ کر بنگالہ توں فساد دی جڑا کھڑگئی۔ تووہ شکرانے دے لئی اجمیر وچ گیا ۔ عین عرس دے دن پہنچیا۔ موجب اپنے معمول دے طواف کيتا۔ زیارات دی ۔ فاتحہ پڑھی۔ دعاواں منگیاں۔ دیر تک حضور قلب توں مراقبے وچ بیٹھیا رہیا۔ حج دے لئی فاقلہ جانے والا سی۔ خرچ راہ وچ ہزار ہا آدمیاں نوں روپے تے سامان سفر دتا۔ تے حکم عام دتا کہ جو چاہے حج نوں جائے۔ خرچ راہ خزانے توں دو ۔ سلطان خواجہ خاندان خواجگانہاں وچوں اک خواجہ باعظمت نوں میر واج مقرر کيتا۔ چھ لکھ روپے نقد ۔ 12 ہزار خلعت تے ہزاراں روپے دے تحفے تحائف ۔ جو اہرشرفائے مکہ دے لئی دتے۔ کہ اوتھے دے مستحق لوکاں نوں دینا۔ ایہ وی حکم دتا۔ کہ مدے ميں عظیم الشان مکان بنوا دینا ۔ تاکہ حاجی مسافراں نوں تکلیف نہ ہويا کرے جس وقت میرحاج قافلے نوں لے کے روانہ ہوئے۔ تاں اس تمنا وچ کہ وچ خانہ خدا وچ حاضر نئيں ہوئے سکدا۔ بادشاہ نے خود اوہی وضح بنائی جو حالت حج وچ ہُندی اے۔ بال قصر کيتے۔ اک چادر ادھی دا لنگ ۔ ادھی دا جھرمٹ ۔ ننگے سر ننگے پیر نہایت رجوع قلب تے عجز دے نال حاضر ہويا۔ کچھ دور تک پیادہ پا نال چلا۔ تے بولی توں ايسے طرح کہندا جاندا سی۔
لبیک لبیک لاشریک لک لبیک
[سودھو](حاضر ہويا۔ وچ حاضر ہويا اے واحدہ لاشریک وچ حاضر ہويا) جس وقت بادشاہ نے ایہ لفظاں اس حالت دے نال کہے۔ عجب عالم ہويا خلق خدا دے دلاں دے آہ تے نالے بلند ہوئے۔ نیڑے سی کہ درختاں تے پتھراں توں وی آواز آنے لگے۔ اس عالم وچ سلطان خواجہ دا ہتھ پھڑ کر شرعی لفظاں کہے جنہاں دے معنے ایہ سن کہ حج تے زیارت دے لئی اساں اپنی طرف توں توانوں وکیل کيتا۔ شعبان 984ھ نوں قافلہ روانہ ہويا۔ میر حاج چھ سال متواتر انہاں ہی ساسنوں جاندے رہے۔ البتہ ایہ گل فیر نہ ہوئی۔ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں۔ کہ بعض بھولے بھالے عالماں دے نال اکثر غرض پرستاں نے ساجھا کر کے بادشاہ نوں سمجھایا۔ کہ حضور نوں بذات خود ثواب حج حاصل کرنا چاہیے تے حضور وی تیار ہوئے گئے ۔ لیکن جدوں حقیقت پرست دانشمنداں نے حج دی حقیقت تے اس دا راز اصلی بیان کيتا تاں اس ارادے توں باز رہے۔ تے بموجب بیان مذکورہ بالا دے میر حاج دے نال قافلہ روانہ کيتا۔ سلطان خواجہ مع تحائف شاہی تے اہل حج دے جہاز الہٰی وچ بیٹھے کہ اکبر شاہی جہاز سی۔ تے بیگمات جہاز سلیمی وچ بیٹھاں کہ رومی سوداگراں دا سی۔
1 ؎ 24شعبان 984ھ نوں ایہ قافلہ روانہ ہويا۔ قطب الدین خان نوں کلتاش تے راجہ بھگوندی داس۔ رانا دی مہم اُتے گئے ہوئے سن ۔ انہاں نوں حکم ہويا کہ ہمراہ ہوئے کے کنارۂ دریائے شور تک پہنچیا دو۔ دیکھو عالمگیر نامہ۔
جلوۂ قدرت
[سودھو]علماو مشائخ دی بد اقبالی دے اصلی اسباب
[سودھو]ایداں دے عالی حوصلہ شہنشاہ دے لئی ایہ حرکدیاں علما دی ایسی نہ سن۔ جنہاں اُتے اوہ اس قدر بیزار ہوئے جاندا ۔ اصل معاملہ اک تفصیل اُتے منحصر اے۔ جسنوں ميں مختصر بیان کردا ہون۔ اوہ ایہ اے کہ جدوں سلطنت دا پھیلا ؤ اک طرف افغانستان توں لے کے گجرات دکن بلکہ سمندر دے کنارے تک پھیلیا۔ دوسری طرف مشرق وچ بنگالے توں اگے نکل گیا۔ ادھر بھکر تے حد قند ھار تک جا پہنچیا۔ تے اٹھارہ ویہہ برس دی ملک گیری لاں اس دی دلاوری نے دلاں اُتے سکہ بٹھا دتا۔ آمد دے رستے وی خرچ توں بہت زیادہ کھل گئے۔ تے خزانےآں دے ٹھکانے نہ رہے۔ ایداں دے آئین بند بادشاہ نوں اس دی قانون بندی وی واجب سی۔ اس لئی ادھر متوجہ ہويا۔ سلطنت دا انتظام ہن تک اس طرح سی ۔ کہ دیوانی فوجداری کل قاضیاں تے مفتیاں دے ہتھ وچ سی۔ تے ایہ اختیار انہاں نوں شریعت اسلام نے دتے ہوئے سن ۔ جنہاں دی گل اُتے کوئی دم نہ مار سکدا سی۔ امرا اُتے ملک تقسیم سی۔ اوہ باشی بیستی توں لے کے ہزار ی تے پنجہزاری تک جو امیر منصب دار ہُندا سی۔ اس دی فوج تے اخراجات دے لئی ملک ملدا سی۔ باقی خالصہ بادشاہی کہلاندا سی۔
اکبر دے اقبال نوں اس موقع اُتے دو کم درپیش سن ۔ پہلے چند با اختیاراں توں جگہ خالی کرنی دوسرے دا رواں صاحب ایجاد لوک دا پیدا کرنا ۔ پہلاکم کہ ظاہر وچ فقط اپنے نوکراں دا موقوف کر دينا اے۔ اج آسان معلوم ہُندا اے۔ لیکن اس وقت اک کٹھن منزل سی۔ کیونجے قدامت نے انہاں دے قدم گاڑ دتے سن ۔ جس دا اگلے وقتاں وچ ہلیانا وی محال سی۔ اگرچہ لیاقت انہاں دے لئی بالکل سفارش نہ کردی سی۔ لیکن رحم تے حق شناسی جو ہر وقت اکبر دے ناصح مخفی سن ۔ انہاں دے ہونٹ برابر ہلے جاندے سن ۔ مضمون سفارش ایہی کہ انہاں دے باپ دادا تواڈے باپ دادا کيتی خدمت وچ رہے۔ انہاں نے تواڈی خدمت کيتی اے۔ ایہ ہن کسی کم دے نئيں رہے۔ تے اس گھر دے سوا انہاں دا کدرے ٹھکانا نئيں۔ افسوس ایہ اے کہ اس زمانے وچ خاص تے عام اپنے خیالات اُتے ایداں دے جمے ہوئے سن ۔ کہ انہاں دے نزدیک کسی پہلے دستور دا بد لنا (اگرچہ قلم دی تراش ہی کیوں نہ ہو) ایسا سی۔ جداں نماز روزہ نوں بدل دتا۔ اوہ لوک اعتقاد کيتے بیٹھے سن ۔ کہ جو کچھ بزرگاں توں چلاآندا اے۔ عین آیت تے حدیث اے۔ اس وچ ایہ وی کہنے دی حاجت نہ سی ۔ کہ جس نے ایہ قاعدہ بنھیا اوہ کیہڑی۔ ایہ وی پوچھنا ضرور نئيں ۔ کہ مذہبی طور اُتے ہويا سی۔ یا عام دا روبار دے طور اُتے ۔ انہاں دے دل اُتے نقش سی۔ کہ جو کچھ ساڈے بزرگاں توں چلا آندا اے۔ اس دی برکت ہزاراں منافع دا چشمہ تے بے شمار برائیاں دے لئی مبارک سپر اے۔ جس وچ ساڈی عقل کم نئيں کر سکدی ۔ ایداں دے لوکاں توں ایہ کدوں ممکن سی کہ اوہ موجودہ گلاں اُتے غور کرن۔ تے اگے عقل دوڑاواں۔ کہ کیہ صورت ہوئے۔ جو حالت موجودہ توں زیادہ فائدہ مند تے باعث آسانی ہوئے۔ ایہ لوک یا علما سن ۔ کہ شریعت دے سلسلے وچ کارروائی کر رہے سن ۔ یا عام اہلکار تے اہل عمل سن ۔ اکبر دے اقبال نے انہاں دونو مشکل نوں آسان کر دتا۔ علما دی مشکل تاں اس طرح آسان ہوئی کہ تسيں سن چکے ۔ یعنی خدا پرستی تے حق جوئی دے جوش نے اسنوں علمائے دیندار دی طرف دیاوہ متاوہ کیہ۔ تے ایہ توجہ اس درجے نوں پہنچی۔ کہ انہاں عام تے اکرام تے قدر دانی انہاں دی حد توں گزر گئی ۔ حسد اس فرقے دا جوہر ذاتی اے۔ انہاں وچ جھگڑے تے فساد شروع ہوئے۔ لڑائی وچ انہاں دی چلدی تلوار کیہ اے ؟ تکفیر تے لعنت۔ اس دی بوچھاڑ ہونے لگی۔ آخر لڑدے لڑدے آپ ہی گر پئے۔ آپ ہی بے اعتبار ہوئے گئے۔ صاحب تدبیر نوں فکرو تر دد دی ضرورت ہی نہ ہوء۔ی آزاد ۔ وقت دی حالت دیکھ کے معلوم ہُندا اے کہ انہاں لوکاں دے ادبار دا موسم آگیا سی۔ ثواب دی نظر توں اک معاملہ پیش ہُندا سی۔ عذاب نکل آندا سی۔ مہم بنگالہ جو کئی برس جا ری رہی۔ تاں معلوم ہويا کہ اکثر علما تے مشائخ دے عیال فقرو فاقے توں تباہ نيں۔ خدا ترس بادشاہ نوں رحم آیا۔ حکم دتا کہ سب جمعہ نوں جمع ہاں بعد نماز اسيں آپ روپے بانٹاں گے اک لکھ مرد عورت دا انبرہ سی۔ میدان چوگان بازی وچ جمع ہوئے۔ فقرا دا ہجوم ۔ دلاں دی بے صبری ۔ احتیاج دی مجبوری ۔ کارواراں دی بے دردی یا بے پروائی۔ ايسے بندے خدا دے پامال ہوئے کے جان توں گئے۔ تے خدا جانے کِنے پس کر نیم جاں ہوئے۔ مگر کمرےآں توں اشرفیاں دی ہمیانیاں نکلاں۔ بادشاہ رحم دا پتلا سی۔ جلد ترس آجاندا سی۔ نہایت افسوس کيتا۔ مگر اشرفیاں نوں کيتا کرے۔ بد گمان تے بے قدر وی ہوئے گیا۔
شیخ صدر دی مسند وی الٹ چکی سی۔ تے بہت کچھ پردے کھل گئے سن ۔ کئی دن دے بعد 987ھ وچ نويں صدر نوں حکم دتا۔ کہ مسجدےآں دے اماماں تے شہراں دے مشائخ وغیرہ دے لئی جو صدر سابق نے جاگیراں دتیاں سن۔ ہزاری توں پانصدی تک نوں پرتال کرو۔ تحقیقات وچ بوہت سارے جاگیر خوار تحقیف وچ آئے۔ تے اس قربانی وچ کِسے نوں یاد تاں گویا گائے وچوں غدود ۔ باقی ہضم۔ مسجداں ویران۔ مدد توں کھنڈر ۔ بزرگان واکابر تے روشناس مشاہیر شہراں وچ ذلیل ہوئے گئے۔ جلا وطن وچ ہوگئے۔ تباہ ہوئے گئے۔ جو رہے۔ بد ناں کرنے والے۔ آرام دے بندے ۔ باپ دادا کيتی ہڈیاں بیچنے والے۔ جدوں محتاج ہوئے۔ تاں دھنیاں جلا ہاں توں بدتر ہوئے گئے۔ تے انہاں وچ مل گئے۔ بلکہ ہندوستان وچ کِسے فرقے دی اولاد ایسی ذلیل نہ سی۔ جداں شرفائے مشائخ دی ۔ خدمتگاری وسائیسی وی نہ ملدی سی۔ کیونجے اوہ وی نہ ہوئے سکدی سی۔
1 ؎ ملیا صاحب لکھدے نيں کہ ایہ قاضی علمی بغدادی ۔ ملیا حسین واعظم دے پوتے سن ۔ انہاں نوں کار گزار دیکھ کے شیخ صدر دی چوٹ اُتے صدر نشین کيتا سی۔ ایہ وی دربار الہی ے اپنے حق نوں پہنچ گئے سن ۔ 1000ھ وچ کشمیر دے دیوان سن ۔ اوتھے لمبے چوڑے حساب تے ہزاراں وقتاں پھیلا رکھی سن سپاہ تے رعیت دا ناک وچ دم سی ۔ خنجر زمانہ نے کان کٹے۔ تے کٹے ہوئے کان اُتے قلم رکھیا۔ گدھے اُتے چڑھا کہ تشہیر کيتا ۔ کہ عدم سفر وچ وی پیادہ نبھاواں ملیا صاحب سفر عنایت کيتا ؎ چونکہ قاضی علی بغدادی حسردے یادگار باخود برو خامہ منشی قضا بنوشت سال تریخ تے کہ موذی مرد
ان لوکاں توں بد اعتقادی تے بیزاری دا سبب اک نہ سی۔ وڈے وڈے پیچ سن ۔ انہاں وچوں کھلی گل بنگالے دی بغاوت سی۔ کہ بزرگان مذکور دی برکت توں اس طرح پھیل پئی۔ جداں بن وچ اگ لگی۔ سبب اس دا ایہ ہويا۔ کہ بعض مشائخ معافی دار تے مسجدےآں دے امام اپنی جاگیراں دے باب وچ ناراض ہوئے۔ انہاں دے دماغ پشتاں توں بلند چلے آندے سن ۔ تے اسلام دی سند توں سلطنت نوں اپنی جاگیر سمجھے بیٹھے سن ۔ مشائخ عظام تے ایمہ مسیتاں نے (انہاں نوں اج تسيں ایسی کنگال حالت وچ دیکھدے ہوئے۔ انہاں دناں وچ ایہ لوک بادشاہ دی حقیقت کيتا سمجھدے سن ) وعظ دی مجلساں وچ ہدایت شروع کر دتی کہ بادشاہ وقت دے ایمان وچ فرق آگیا۔ تے اس دے عقائد درست نئيں نيں اتفاق ایہ کہ کئی امرہے فرمانروا دربار دے بعض احکام توں ۔ تے اپنی تنخواہ لشکر ۔ تے ملک دے حساب کتاب وغیرہ وچ ناراض سن ۔ انہاں نوں بہانہ ہتھ آیا۔ دینی تے دنیاوی فرقے متفق ہوئے گئے۔ علما تے قاضیہ تے مفتیاں وچوں وی جو ہوئے سکا۔ اسنوں ملیا لیا۔ چنانچہ ملیا خمد یزدی قاضی القضاۃ جو نپور سن ۔ انہاں نے فتوے دتا کہ بادشاہ وقت بد مذہب ہوئے گیا۔ اس اُتے جتھے واجب اے۔ جدوں ایہ سنداں ہتھ وچ آئیاں تاں کئی جلیل القدر ۔ عمراں دے جاں نثار ۔ صاحب لشکر امیر ۔ بنگالہ تے شرق رویہ ملکاں وچ باغی ہوگئے۔ تے جتھے جتھے سن تلواراں کھچ کر نکل پڑ۔ وفا دار امیر اپنی اپنی جگہ توں اٹھیا کر اس اگ دے بجھانے نوں دوڑے۔ بادشاہ نے آگرے توں خزانے اورفوجاں کمک اُتے بھیجاں مگر فساد روز بروز بڑھدا جاندا سی۔ المہ مسیتاں تے خانقاہاں دے مشائخ کہندے سن ۔ کہ بادشاہ نے ساڈی معاش وچ ہتھ ڈالیا۔ خدا نے اس دے ملک وچ ہتھ ڈالیا۔ اس اُتے آیتاں تے حدیثاں پڑھدے سن ۔ تے خوش ہُندے سن ۔
وہ اکبر بادشاہ سی۔ اسنوں اک اک گل کيتی خبر پہنچکی سی۔ تے ہر گل دا تدارک کرنا واجب سی۔ ملیا محمد یزدی تے معزالملک وغیرہ نوں اک بہانے توں بلا بھیجیا۔ جدوں وزیر آباد (آگرے توں دس کوس) پہنچے ۔ تاں حکم بھیجیا۔ کہ انہاں دوناں نوں وکھ کر کے دریائے جمن دے رستے گوالیار پہنچیا دو (مجرمان سلطنت نوں جیلخانہ سی) پِچھے حکم پہنچیا۔ کہ فیصلہ کر دو پہلے داراں نے دوناں نوں اک ٹوٹی کشتی وچ ڈالیا۔ تے تھوڑی دور اگے جا کے چادر آب دا کفن دتا۔ تے گرداب نوں گور وچ دفن کر دتا۔ تے مشائخ ملاواں نوں وی جنہاں جن اُتے شبہ سی۔ اک اک کر کے عدم دے تہ خانے وچ بھیج دتا۔ بہتیراں نوں نقل مکان دے نال پورب توں پچھم ۔ تے دکھن توں اتر وچ سُٹ دتا۔ اوہ جاندا سی۔ کہ انہاں دا اثر بہت تیز تے تند تے سخت پرزور اے۔ چنانچہ اس بد اعتقادی دا چرچا مکے مدینے تے روم تے بخارا تے سمر قند تک پہنچیا۔ عبداللہ خاں اذبک نے رسم کتابت بند کر دتی ۔ مدت دے بعد جو مراسلہ لکھیا۔ تاں اس وچ صاف لکھ دتا۔ کہ تسيں نے اسلام چھڈیا۔ اساں توانوں چھڈیا۔ تے ادھر دا اکبر نوں وڈا بچاؤ رہندا سی۔ کیونجے اذبک دی بلانے دادا نوں اوتھے توں کڈیا سی۔ تے ہن وی اس دا کنارہ قندھار ۔ کابل تے بد خشاں توں لگیا ہويا سی۔ باوجود انہاں تدبیراں دے بغاوت مذکور کئی برس وچ دبی۔ کروڑاں روپے دا نقصان ہويا۔ لکھاں جاناں گئياں۔ ملک تباہ ہوئے۔
بوہت سارے قاضی ۔ مفتی علما تے مشائخ عہدہ دار سن ۔ انہاں دی رشوت خواریاں تے فتنہ کاریاں نے ننگ کر دتا۔ ایہ وی خیال سی کہ شائد انہاں وچ صاحب معرفت تے اہل دل بلکہ کشف تے کرامات والے لوک ہون۔ ملک دی مصلحت نے حکم دتا کہ جو صاحب سلسلہ مشائخ نيں۔ سب حاضر ہون۔ ہن دل وچ انہاں لوکاں نوں اوہ عظمت نہ رہی ۔ جو ابتدا وچ سی۔ چنانچہ ملازمت دے وقت نويں آئیناں دے بموجب انہاں نوں وی تسلیم تے کورنش وغیرہ بجا لانی پئی۔ فیر وی ہر اک دی جاگیرو وظیفہ نوں خود دیکھدا سی۔ خلوت تے جلوت وچ گلاں وی کردا۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ شائد اس گروہ وچ کوئی سوار نکلے تے اس توں کچھ خدا دا رستہ معلوم ہوئے۔ مگر افسوس کہ اوہ گل دے قابل وی نہ سن ۔ انہاں توں کيتا معلوم ہُندا۔ خیر جو مناسب دیکھے جاگیر وظیفے دتے۔ جسنوں سندا کہ مرید کردا اے۔ حال تے قال دا جلسہ جماندا اے۔ اسنوں کدرے دا کدرے سُٹ دیندا۔ انہاں لوکاں دا ناں دکاں دار رکھیا سی۔ تے سچ رکھیا سی ع
بد ناں کنندہ نکونامے چند
[سودھو]روز انئيں کيتی جاگیراں دے مقدمے پیش رہندے سن ۔ کیونجے ایہی لوک معافی دار وی سن ۔
انقلاب زمانہ دیکھو ! جِنّے بڈھے سن رسیدہ مشائخ سن (واجب الرحم تے قابل ادب نظر آندے سن ) انہاں نوں اُتے فتنہ تے فساد دا خیال زیادہ ہُندا سی۔ کیونجے اوہی زیادہ انہاں صفتاں توں موصوف ہُندے سن ۔ تے انہاں اُتے لوک گرویدہ ہُندے سن ۔ آخر حکم ہويا کہ صوفیہ تے مشائخ دے فرماناں دی پرتال ہندو دیوان کرن۔ کہ رعایت منہ کرن گے۔ پرانے پرانے خاندانی مشائخ جلا وطن کيتے گئے۔ گھراں وچ چھپ رہے۔ گمنامہ ہوئے بیٹھے ۔ بدحالی نے حال تے قال سب بھلا دتے۔ ؎
چناں قحط سالے شد اندر دمشق
کہ یاراں فراموش کردند عشق
اے خدا تیری شان ۔ چاں آیم برسرقہر ۔ نہ خویش گزارم نہ بیگانہ ۔ سوکھاں دے نال گیلے براں دے نال اچھے سب جل گئے۔
علمائے با اختیار وچ کہ اراکین دربار سن ۔ بعض لوک فی الحقیقت صاحب دل تے کریم النفس سن ۔ مثلا میر سید محمد میر عدل نوں خالص اسلام دے باخبر عالم سن ۔ تے عالم وی باعمل سن ۔ علوم دینیہ دی سب کتاباں پڑھے سن ۔ مگر جِنّے لفظاں کتاب وچ لکھے سن ۔ انہاں توں بال بھر سرکنا کفر سمجھدے سن ۔ خاص توں لے کے عام تک سب انہاں دا ادب کردے سن ۔ تے اکبر خود وی لحاظ کردا سی۔ سلطنت دی مصلحتاں اُتے نظر کر کے انہاں نوں دربار توں ٹالا۔ تے بھکر دا حاکم کر کے بھیج دتا۔ تے شیخ صدر دے حال ميں نے علیحدہ لکھے نيں۔ تسيں پڑھاں گے تاں معلوم کرو گے۔ مخدوم نے کئی بادشاہاں دے دور اس طرح بسر کيتے سن ۔ کہ شریعت دے پردے وچ دربار دے ایوان ۔ امیراں دے دیوان بلکہ رعایا دے گھر گھر اُتے دھوآں دھار چھائے ہوئے سن ۔ شاہان بااقبال انہاں دا منہ دیکھدے رہندے سن ۔ تے انہاں نوں اپنے نال موافق رکھنا مصالح ملکی دا جز سمجھدے سن ۔ انہاں دے اگے ایہ لڑکا بادشاہ کيتا مال سی۔ اللہ اللہ لڑکےآں دے ہتھوں بڑھاپے دی مٹی خراب ہوئی (ابو الفضل تے فیضی کون سن ۔ انہاں دے اگے دے لڑکے ہی سن )
شیخ صدر دے اختیار اگرچہ بادشاہ نے خود بڑھائے سن ۔ مگر انہاں دی کہن سالی تے جلالت خاندانی نے (کہ امام صاحب دی اولاد وچ سن ) لوکاں وچ دلاں وچ وڈا اثر دوڑایا سی۔ تے ابتدا وچ انہاں اوصاف دی سفارشاں نے دربار اکبری وچ لیا کے اس رتبہ عالی تک پہنچایا سی۔ کہ ہندوستان وچ انہاں توں پہلے یا پِچھے کسی نوں نصیب نہ ہويا۔ علمائے عصران دے بچے عچے سن ۔ کہ قاضی تے مفتی بن دے ملک ملک وچ امیر تے غریب دی گردن اُتے سوار سن ۔ شاید باتدبیر نے انہاں دوناں نوں مکے بھیج کر داخل ثواب کيتا۔ تے بہتیرے علما سن ۔ انہاں نوں ادھر ادھر ٹال دتا۔
جو کچھ کيتا مصلحت دی مجبوری توں کيتا
[سودھو]عہد قدیم وچ ہر سلطنت نوں شریعت دے نال ذاتی پیوند رہیا اے۔ اول اول سلطنت شریعت دے زور توں کھڑی ہوئی ۔ فیر شریعت اس دے سائے وچ ودھدتی گئی۔ مگر اس دربار دا رنگ کچھ تے ہونے لگیا اول تاں سلطنت دی جڑ مضبوط ہوئے کے دور تک پہنچ گئی سی۔ دوسرے بادشاہ سمجھ گیا سی۔ کہ ہندوستان وچ ۔ تے توران تے ایران دی حالت وچ مشرق مغرب دا فرق اے۔ اوتھے بادشاہ تے رعایا دا اک مذہب اے۔ اس لئی جو کچھ علمائے دین حکم دتیاں ايسے اُتے سب نوں ایمان لیانا واجب ہُندا اے۔ خواہ کسی دی ذات خاص یا ملکی امورات دے مواقف ہوئے۔ خواہ خالف ۔ برخلاف اس دے ہندوستان ہندوواں دا گھر اے۔ انہاں دا مذہب ۔ تے رسم تے رواج اورمعاملات دا جداطور اے۔ ملک گیری دے وقت جو گلاں ہوجاواں۔ اوہ ہوئے جاواں۔ جدوں ملک داری منظور ہوئے۔ تے اس ملک وچ رہنا ہوئے تاں چاہیدا۔ کہ جو کچھ کرن نہایت سوچ سمجھ کر تے اہل ملک دے مقاصد تے اغراض نوں مد نظر رکھ دے کرن۔
تم جاندے ہوئے کہ صاحب عزم بادشاہ دے لئی جس طرح ملک گیری دی تلوار میدان صاف کردی اے۔ ايسے طرح ملک داری دا قلم تلوار دے کھیت نوں سبز کردا اے۔ ہن اوہ وقت سی کہ تلوار بہت سا کم کرچکی سی۔ اورقلم دی عرق ریزی دا وقت آیا سی۔ علما نے شریعت دے اسناد توں خدائی زور پھیلا رکھے سن ۔ کہ نہ انہاں نوں کوئی دل برداشت کر سکدا سی۔ نہ ملک دی مصلحت اس بنیاد اُتے بلند ہوئے سکدی سی۔ بعض امر ا وی اکبر دی رائے توں متفق سن ۔ کیونجے جاناں لڑیا کر ملک لینا انہاں نوں دا کم سی۔ تے فیر ملک داری کر کے حکومت جمنیا وی انہاں نوں دا ذمہ سی۔ اوہ اپنے کم دی مصلحتاں نوں خوب سمجھدے سن ۔ قاضی تے مفتی انہاں دے سر اُتے حاکم شرع سن ۔ بعض مقدماں وچ لالچ توں بعض جگہ حماقت توں ۔ کدرے بے خبری۔ کدرے بے پروائی توں کدرے اپنے فتو ے دا زور دکھانے نوں امرا کینال اختلاف کردے سن ۔ تے انئيں کيتی پیش جاندی سی۔ اس صورت وچ امرا نوں انہاں توں تنگ ہونا واجب سی۔ دربار وچ ہن ایداں دے عالم وی آگئے سن ۔ کہ قرابادین قدرت دے عجائب نسخے سن ۔ خوشامد تے حصول انعام دے لالچ نے انہاں نوں ایداں دے ایداں دے مسائل بتا دتے سن ۔ کہ بادشاہاں دے شوق مصلحت توں وی بہت اگے نکل گئے سن ۔ تے نويں اصلاح تے انتظام دے لئی رستہ کھلا۔
ابو الفضل وفیضی دا ناحق ناں بد ناں اے کر گئے۔ داڑھی والے پکڑے گئے مونچھاں والے۔ غازی خان بد خشی نے کہیا ۔ کہ بادشاہ نوں سجدہ جائز اے۔ علما نے کان کھڑے کیتے۔ غل مچایا۔ گفتگو دے سلسلے پھیل کر الجھے۔ معترض ملاناں دے جوش نہ دم لیندے سن ۔ نہ لینے دیندے سن ۔ جواز دے طرف دار وڈی ملائمت توں نئيں رکدے تے اپنی بنیاد جمائے جاندے سن ۔ کہندے سن کہ عہد سلف اُتے نظر کرو۔ امت ہائے قدیمہ نوں دیکھو۔ اوہ عموماً اپنے بزرگاں دے سامنے تحفہ عجز تے نیاز سمجھ کر ادب توں پیشانی زمین اُتے رکھدے سن ۔ ملائک دا سجدہ حضرت آدم نوں کیواں دا سی ؟ ج ظاہر کہ تعظیمی ۔ باپ تے بھائیاں دا سجدہ حضرت یوسف نوں کیوں سی۔ ج تحفہ ادب پیش کيتا سی۔ نہ کہ اُتے سقش بندگی ۔ بس اوہی سجدہ ایہ اے۔ فیر انکار کیوں ؟ تے تکرار کيتا ؟
لطیفہ
طرہ اس اُتے ایہ اے۔ کہ ملیا عالم دا بلی ہمیشہ افسوس کيتا کردے سن ۔ کہ ہائے مینوں ایہ نکتہ نہ سوجھا۔ حریف بازی لے گیا۔
لطیفہ
حاجی ابراہیم سرہندی دے زعفرانی تے لال کپڑےآں اُتے جو دھبہ لگا۔ دیکھو میر سید محمد میر عدل دے حال وچ ۔
لطیفہ
بادشاہ نے کہیا کہ مہر دا سجمع اللہ اکبر کدرے تاں کیواں دا ہوئے۔ باوجود اوصاف مذکورہ دے حاجی صاحب بولے۔ اس وچ شبہ پڑدا اے۔ اس لئی دلذکر اللہ اکبر ہوئے تاں بہتر اے۔ بادشاہ نے کہیا کہ ایہ شبہ نئيں وہم تے وسوسہ اے۔ بندہ ضعیف ۔ محتاج ۔ عاجز ۔ خدائی دا دعوے کِداں کر سکدا اے۔ اک شاعرانہ مناسبت اے۔ اس مطلب نوں ادھر لے جانا کيتا ضرور سی۔ سب طرف توں اس دی تائید ہوئی۔ تے ایہی لکھیا گیا۔
غرض نوبت ایہ ہوئی۔ کہ شریعت دے اکثر فتوے تجویزت ملکی توں ٹکرانے لگے۔ علما تاں ہمیشہ توں زوراں اُتے چڑھے چلے آندے سن ۔ اوہ اڑنے لگے۔ اورب ادشاہ بلکہ امرا وی تنگ ہوئے۔ شیخ مبارک نے دربار وچ کوئی منصب نہ لیا سی۔ مگر برس وچ اک دو دفعہ کسی مبارک باد یا کچھ تے تقریب توں اکبر دے پاس آیا کردے سن ۔ انہاں دی تعریف وچ اول تاں اِنّا ہی کہنا کافی اے۔ کہ ابوالفضل تے فیضی کیب اپ سن ۔ تے جو فضل تے کمال بیٹےآں نوں بہم پہنچیا۔ ايسے مبارک باپ دی کرامات سی۔ اوہ جداں علم تے فضل وچ ہمہ داں عالم سی۔ ویسا ہی عقل تے دانش کاپتلا سی۔ اس نے کئی سلطنتاں دیکھی سن۔ تے سوبرس دی عمرپ ائی۔ مگر دربار یا اہل دربار نال تعلق ہی نہ پیدا کيتا۔ علمائے عہد درباراں تے سرکاراں وچ دوڑدے پھردے سن ۔ اوہ اپنے گھر دے گوشہ وچ علم دی دوربین لگائے بیٹھیا سی۔ تے انہاں شطرنج بازاں دی چالاں نوں دور توں دیکھ رہیا سی ۔ کہ کتھے بڑھدے نيں۔ تے کہیا چکدے نيں۔ تے بے غرض دیکھنے والا سی۔ اس لئی چالاں اسنوں خوب سوجھدیاں سن۔ اس نے انہاں لوکاں نوں تیر ستم وی اِنّے کھائے سن کہ دل چھلنی ہوئے رہیا سی۔ شیخ مبارک دی تجویز توں ایہ صلاح ٹھیری ۔ کہ چند عالماں نوں شامل کے دے آیتاں تے روایتاں دی اسناد توں اک تحریر لکھی جائے۔ خلاصہ جس دا ایہ کہ امام عادل نوں جائز اے۔ کہ اختلافی مسئلے وچ اپنی رائے دے موجب اوہ جانب اختیار کرے۔ جو اس دے نزدیک مناسب وقت ہوئے ۔ تے اس دی تجویز نوں علماء تے مجتمہدین دی رائے اُتے ترجیح ہوئے سکدی اے۔ مسودہ شیخ مبارک نے کيتا۔ قاضی جلال الدین ملتانی ۔ صدر جتھے مفتی کل ملکاں ہندوستان خود شیخ موصوف ۔ غازی خاں بد خشی نے اول دستخط کيتے۔ فیر اگرچہ مطلب تاں جنہاں توں سی۔ انہاں نوں توں سی۔ مگر علما ۔ فضلا ۔ قضی ۔ ومفتی تے وڈے وڈے عمامہ بند جنہاں دے فتوواں نوں لوکاں دے دلاں وچ گہری تاثیراں سن۔ سب بلائے گئے تے مہراں ہوگئياں۔ تے 997ھ وچ علما دی مہم عظیم فتح ہوئی۔
اس محضر دے بندے ہی علمائے دولت اُتے ست دے گھراں وچ ماتم پے گئے۔ مسجدےآں وچ بیٹھے سن ۔ تسبیحاں ہتھ وچ منہ توں نکلدا سی۔ کہ بادشاہ کافر ہوئے گیااور حق بجانب سی۔ کہ سلطنت ہتھ توں نکل گئياں۔ اگلے وقتاں وچ اک حکمت عملی سی کہ جنہاں لوکاں دا کچھ لحاظ ہُندا سی۔ تے ملک وچ رکھنا مصلحت نہ ہُندا سی۔ انہاں نوں مکہ نوں بھیج دیندے سن ۔ چنانچہ شیخ تے مخدوم نوں وی ہدایت ہوئی۔ انہاں نے کہیا کہ اسيں اُتے حج تے اجب نئيں ۔ ساڈے پاس پیسہ کتھے ؟ غرض ریل دھکیل کر دونو نوں روانہ کر ہی دتا۔ دیکھو دونو صاحباں دے حال ۔
امام عادل دے لفظ اُتے بادشاہ دا خیال ہويا کہ خلفائے راشدین تے اکثر سلاطین بلکہ امیر تیمور تے مرزا الغ بیگ گورگاں وی برسر منبر جمعہ تے جماعت وچ خطبہ پڑھیا کردے سن ۔ سانوں وی پڑھنا چاہیے ۔ چنانچہ مسجد فتح پور وچ جو جمعہ دے دن جذماعت ہوئی۔ تاں بادشاہ منبر اُتے گئے۔ لیکن عجب اتفاق ہويا کہ تھر تھر دا نپنے لگے۔ تے بولی توں کچھ نہ نکلیا۔ آخر شیخ فیضی دے 3 شعر پڑھ کر اتر آئے۔ سوبھی تے کوئی برابر توں دسدا گیا : ۔
خداوندے کہ ماریا خسروی داد
دل دانا ؤ باز وے قوی داد
بعدل تے داد ماریا رہنماں کرد
بجز عدل از خیال مابراں کرد
بودو صفش زحر فہم برتر
دوسرا کم
[سودھو]اہل عمل وچ وی دیوان تے منشی وڈے وڈے کار گزار امیر سن ۔ انہاں پرانے پاپیاں نے بادشاہی دفتر نوں اختیار دے بستاں وچ بنھ رکھیا سی۔ ا ن دی دفتر ی لیاقت ۔ پرانی تے اقفیت تے حساب کتاب دی مہارت کسی نوں خاطر وچ نہ لاندی سی۔ تے بادشاہ سمجھدا سی کہ وچ بے علم ہون۔ اس مسانوں وی اسکے اقبال نے وڈے اسلوب توں سر انجام کيتا۔ کوئی مرگ یا۔ کسی نوں گرد ش ایام نے پیچ وچ ڈال کر ماریا۔ انہاں دی جگہ با لیاقت ۔ باکمال صاحب ایجاد لوکاں نوں گھر دے گوشےآں توں کڈ کے ۔ دور دور دے تنکےآں توں کھچ کر دربار وچ حاضر کر دتا۔ ٹوڈر مل ۔ فیضی ۔ حکیم ابو الفتح ۔ حکیم ہمام ۔ میر فتح اللہ شیرازی نظا الدین بخشی تے غیرہ لوک سن ۔ انہاں وچ اک اک شخص ہر فنی سی۔ تے جس فن وچ دیکھو بجائے خود ایسی دستگار رکھدا سی۔ کہ گویا یک فنی سی۔ ایہ لوک اس وقت دے ارسطو تے افلاطاں سن ۔ جے اظہار فن دے موقع پاندے تاں خا جانے کیہ کيتا کچھ لکھ جاندے۔ مگر وقت نہ پایا۔ دفتر دی ترتیب تے حساب کتاب دا انتظام انہاں دے رتبہ کمال دے لئی کمینہ کم سی۔ دفتر مال تے اسکے حساب کتاب وچ وی ایداں دے سن ۔ کہ اک اک شخص دا ناں گوشہ دا غذ وچ موندی ہوئے کے ٹکے۔ مگر ٹوڈر مل ايسے کم وچ سی۔ اس لئی پہلے اس دا ناں لینا واجب اے۔
1 ؎ دیکھو خواجہ شاہ منصور ۔ خواجہ امنا مظفر خاں وغیرہ دے حال تتمہ وچ ۔
اس وقت تک دفتر شاہی کدرے ہندی وچ سی۔ کدرے فارسی وچ ۔ کدرے مہاجنی بہی کھاتہ ۔ کدرے ایرانی ترتیب۔ اس وچ وی پرزے پرزے کاغذ دے بے حساب سن ۔ سر رشتہ تے انتظام نہ سی۔ ایہ مجسم عقلاں مل کے بیٹھاں ۔ کمیٹیاں کيتياں۔ گفتگو ئاں ہوئیاں۔ مال دیوانی ۔ فوجداری وغیرہ وغیرہ دے وکھ وکھ سرشتے باندھے تے ہر اک نوں اصول تے ضوابط دے رشتاں توں کس دتا کہ کل قلمر تے اکبری وچ اک آئین اکبری جاری ہوئے۔ ہر گل وچ جزوی جزوی نکتاں اُتے نظر کيتی گئی ۔ جس دا پہلا نقطہ ایہ سی ۔ کہ کل دفتراں وچ اک سنہ اُتے حساب دی بنیاد ہوئے۔ اوراسی دا ناں سنہ فصلی ہوئے۔ ملیا صاحب نے اس گل اُتے وڈی دادوبے داد دی اے تے اسنوں وی انہاں فریاد اں وچ داخل کيتا اے جنہاں توں اکبر دے دل وچ تنفر یا عداوت اسلام ثابت کردے نيں۔ لیکن معاملے دی اصلیت اس فرمان دے مطالعے توں کھلدی اے جو اس باب وچ جاری ہويا۔ فرمان مذکور توں ایہ وی آئینہ ہُندا اے کہ معاملات سلطنت وچ کیہ کيتا مشکلاں سد راہ سن۔ جس دے لئی بادشاہ ملک پرور نوں ایہ قانون باندھنا واجب ہويا سی۔ وچ وی فضول فقراں نوں چھڈ کے ترجمہ لکھدا ہون۔ مگر احتیاط رکھی اے کہ جو مطلب دے فقرے نيں انہاں دا مضمون نہ رہ جائے فرمان مذکور ابوالفضل دا لکھیا ہويا سی۔ دیکھو تتمہ ۔
بندوبست مالگزاری
[سودھو]مالگزاری تے مالیات دا انتظام حقیقت وچ حالے تک تخمین اُتے سی۔ جنہاں دیہات دا جو رقبہ سی۔ تے جواس دتی جمع سی۔ اوہی صد ہا سال توں بنھی چلی آدیاں سن ۔ بہتری گلاں منشیان دفتر دی بولی اُتے ہی سن۔ سلطنتاں دے انقلاباں نے انتظام دا موقع نہ آنے دتا سی۔ دفتر مال وچ وڈی خرابی ایہ سی کہ اک امیر نوں ملک دیندے سن ۔ اہل دفتر اسنوں 10 ہزار دا کہندے سن ۔ اوہ حقیقت وچ پندرہ ہزار دا ہُندا سی۔ فیر وی جسنوں دیندے سن ۔ اوہ روندا سی کہ 5 ہزار دا وی نئيں۔ تجویز ہوئی کہ کل ملکاں محروسہ دی پیمائش ہوئے جائے تے جمع تحقیقی قرار دتی جائے۔ جریب رسی دی ہُندی سی۔ اس توں تروخشک وچ فرق ہوئے جاندا سی۔ اس لئی بانس دے ٹوٹاں وچ لوہے دے حلقے ڈال کر جریباں تیار ہوئیاں۔ رعایا دے فائدے نوں مد نظر رکھ دے 50گز دی جگہ 60 گز دا طول قرار دتا۔ تمام اراضی خشک تے ترمع قسماں زمین ریت دے میدان کوہستان بیابان جنگل شہر دریا نہر جھیل تلاو کواں وغیرہ وغیرہ سب نوں ناپ ڈالیا۔ تے کوئی چیز باقی نہ چھڈی۔ ذرہ ذرا دفتر وچ قلمبند کر ليا۔ ایہ سمجھ لو کہ کاغذات مالگزاری وچ جو جو تفصیلاں تسيں اج دیکھدے ہوئے۔ ایہ اکبری عہد دی تحقیقاں نيں کہ ہن تک ايسے طرح چلی آندیاں نيں ۔ البتہ بعض اصلاحاں وی ہوئیاں نيں۔ تے ایسا ہمیشہ توں ہُندا آیا اے۔
بعد پیمائش دے جس قدر زمین دا محصول اک کروڑ تنگہ ہوئے۔ اوہ اک معتبر آدمی نوں دتی گئی۔ اس دا ناں کروری ہويا۔ اس اُتے کارکن فوطہ دار مقرر ہوئے ئے۔ وغیرہ وغیرہ۔ اقرار نامہ لکھیا گیا کہ تن برس وچ نامرزوعہ نوں وی مرزوعہ کردواں گا۔ تے روپیہ خزانے وچ داخل کردواں گا۔وغیرہ وغیرہ ۔ بوہت سارے جزئیات س تحریر وچ داخل سن ۔
سیکری پنڈ نوں فتح پور شہر بنا کے مبارک سمجھیا سی۔ تے اس دی رونق تے آبادی وزیبائی تے اعزاز دا وڈا خیال سی بلکہ چاہیا تھام کہ ایہ دارالخلافہ ہوئے جائے۔ ايسے مرکز توں چاراں طرف پیمائش شروع ہوئی۔ پہلے موضع دا ناں آوم پور۔ فیر شیث پور۔ ایوب پور وغیرہ وغیرہ ہوئے کے ایہ ٹھیری کہ تمام موضع پیغمبراں دے ناں اُتے ہوئے جاواں بنگ بہار ۔ گجرات دکن ۔ بدستور وکھ رکھے گئے۔ تے اس وقت تک دا بول قندھار غزناں ۔ کشمیر ۔ ٹھٹہ ۔ سواد بنیر ۔ بجور ۔ تیراہ ۔ بنگش ۔ سورٹھ ۔ اڑیسہ فتح نہ ہوئے سن ۔ باوجود اس دے 182عامل (کروری) مقرر ہوئے۔
جس طرح چاہیا سی اس طرح ایہ کم نہ چلا کیونجے لوک اس وچ اپنا نقصا ن سمجھدے سن ۔ معافی دار جاندے سن کہ ساڈے پاس زمین زیادہ اے۔ تے اس دی آمدنی وی زیادہ اے۔ پیمائش دے بعد جس قدر زیادتی ہوئے گی کترلینگے۔ جاگیر دار یعنی امرا نوں وی ایہی خیال سی۔ انسان دی طبیعت نوں خدا نے ایسا بنایا اے کہ اوہ کسی پابندی دے تھلے آنا گوارا نئيں کردا۔ اس لئی زمیندار وی کچھ خوش سن کچھ ناخوش ۔ تے ظاہر اے کہ کوئی کم نئيں چل سکدا۔ جدوں تک کہ کل لوک جنہاں جنہاں دا قدم اسماں اے سب خوش تے یک دل ہوئے کے کوشش نہ کرن ۔ چہ جائیکہ نقصان سمجھ کر خارج ہاں افسوس ایہ اے کہ کروریاں نے آبادی اُتے اِنّی کوشش نہ دی جِنّی تحصیل اُتے ۔ کاشتکار انہاں دے ظلم توں برباد ہوئے گئے۔ بال بچےآں نوں بیچ ڈالیا۔ خانہ ویران ہوئے گئے۔ بھج گئے۔ کروری بدنیت تے بدعمل کتھے بچ سکدے سن ۔ 3 برس جو کھایا سو کھایا۔ فیر جو کھایا سی۔ راجہ ٹوڈرمل دے شکنجے وچ آکے اگلنا پيا۔ غرض اوہ فائدہ مند تے عمدہ بندوبست خلط ملط ہوئے کے سرمایہ نقصان ہوئے گیا تے جو مطلب سی اوہ حاصل نہ ہويا۔ شکریئے دی جگہ تھاں تھاں شکائتاں تے گھر گھر وچ ايسے دا رونا پيا۔ عاملاں دی ہجواں ۔ قواعد آئین دے مضحکے ہوئے۔ انہاں وچوں جریب دے حق وچ کِسے مثنوی دا اک شعر اے ؎
در نظر عبرت مرد لبیب
مار دو سر بہ کہ طناب جریب
ملازمت تے نوکری
[سودھو]شرفا دے گزارے دے لئی انہاں دناں وچ دورستے سن اک مد تے معاش دوسرے نوکری۔ مدومعاش جاگیر سی کہ علما تے مشائخ تے ائمہ مسیتاں دے لئی ہودیاں سن اس وچ خدمت معاف سی۔ نوکری وچ خدمت وی ہُندی سی۔ ایہ اوہ باشی توں لیکرپنجہزاری تک جو ملاز م ہُندے سن سب اہل سیف ہُندے سن ۔ اوہ باشی نوں 10 بیستی نوں 20 وغیرہ وغیرہ سپاہی رکھنے ہُندے سن ۔ ايسے طرح دو بیستی ۔ پنجہ باشی ۔ سہ بیستی چار بیستی ۔ یوز باشی وغیرہ وغیرہ پنجہزار ی تک تنخواہ دی صورت ایہ کہ حساب دے بموجب اِنّی زمین دا قطعہ یاد یہیہ یادیہات یا علاقہ یا ملک مل جاندا سی۔ اس دے محاصل توں اپنے ذمہ واجب دی فوج رکھن۔ تے اپنی حیثیت تے عزت امارت نوں درست رکھن۔ اک گل اورس ن لو کہ ایتھے اس زمانے وچ تے ایشیائی ملکاں وچ ہن وی ایہی دستور اے کہ جِنّا کسی دا سامان تے خرچ تے افر ۔ خصوصاً دستر خوان دا پھیلاؤ تے رفیقاں تے نوکراں دی جمعیت زیادہ ہُندی اے۔ اِنّا ہی اوہ شخص با لیاقت عالی ہمت تے صاحب خانوادہ سمجھیا جاندا اے ۔ تے اِنّا زیادہ تے جلد اس دا منصب بڑھاندے نيں۔
ملازمان مذکور وچوں جس نوں ورگی لیاقت دیکھدے سن ۔ ویسا کم اہل قلم وچ وی دیندے سن ۔ لڑائی دا موقع آندا تاں جنہاں جن دے ناں تجویز وچ آندے۔ کيتا اہل سیف کيتا اہل قلم انہاں دے ناں حکم پہنچدے۔ اوہ باشی توں لےکے صدی دو صدی تک وغیرہ وغیرہ ۔ کل منصب دار اپنے اپنے ذمے دی فوج ۔ پوشاک ہتیار تے سامان توں درست کردے تے حاضر ہُندے۔ حکم ہُندا تاں آپ وی نال ہُندے۔ نئيں تاں اپنے آدمی لشکر وچ شامل کے دیندے۔
بد نیت منصب داراں نے ایہ طریقہ اختیار کيتا کہ سپاہی تیار کر کے مہم اُتے جاندے۔ جدوں فیر کر آندے تاں چند آدمی اپنی ضرورت دے بموجب رکھ لیندے۔ باقی موقوف ۔ انہاں دی تنخواہاں آپ ہضم ۔ روپے توں بہاراں اڑاندے یا گھر بھردے۔ ب فیر مہم پیش آندی تے ایہ اس بھروسے اُتے بلائے جاندے کہ آراستہ فوجاں جنگی سپاہی لے کے حاضر ہونگے۔ اوہ کچھ اپنے دستر خواناں دے پلاؤ۔ کچھ کنجڑے ۔ بھٹھیارے ۔ دھنويں جلا اے۔ کچھ جنگلی مغل ۔ پٹھان ۔ ترک ۔ کہ ہزاراں بازاراں وچ پھردے سن ۔ تے سراواں وچ پئے رہندے سن ۔ انہاں ہی نوں پھڑ لاندے سن ۔ کچ اپنے خدمتگار ۔ کچھ سائیس ۔ شاگرد پیشہ وغیرہ لیندے۔ گھسیارےآں نوں گھوڑے تے بھٹیاراں نوں ٹٹوواں اُتے بٹھاندے ۔ کرائے دے ہتیار ۔ منگے تانگے دے کپڑےآں توں لفافہ چڑھاندے تے حاضر ہُندے۔ لیکن توپ تلوار دے منہ اُتے انہاں لوکاں توں کيتا ہُندا سی۔ عین لڑائی کیوقت وڈی خرابی ہُندی سی۔
ایشیا دے فرما نر واواں دا عہد قدیم توں ایہی آئین سی۔ کيتا ہندوستان دے راجہ مہاراجہ ۔ کيتا ایران تاں رازن دے بادشاہ ۔ ميں نے خود دیکھیا افغانستان ۔ بد خشان ۔ سمرقند ۔ بخارا وغیرہ وغیرہ ملکوںماں ہن تک وی ایہی آئین چلا آندا سی۔ ادھر دے ملکاں وچ سب توں پہلے کابل وچ ایہ قانون بدلا۔ تے وجہاس دتی ایہ ہوئی کہ جدوں امیر دوست محمد خاں نے احمد ؐ شاہ دورانی دے خاندان نوں کڈ کے بے مزا حم حکم حاصل کيتا تاں افواج انگلشیہ شاہ شجاع نوں اس دا حق دلوانے گئياں۔ ادھر توں امیر وی لشکر لےکے نکلیا۔ تمام سردار صاحب فوج اسکے نال ۔ محمد شاہ خاں غلزئی ۔ امین اللہ خان لوگری۔ عبداللہ خاں اچک زئی۔ خاں شیريں خاں قزلباش ۔ وغیرہ اوہ خوانین سن کہ اک پہاڑی اُتے کھڑے ہوئے کے نقارہ بجاواں تاں تیس تیس چالیس چالیس ہزار آدمی فوراً جمع ہوئے جاواں۔ امیر سب نوں لےکے میدان جنگ وچ آیا اوہ نو لشکراں دے سپہ سالار منتظر کہ کدھر توں لڑائی شروع ہوئے۔ دفعتہ اک افغان سردار امیر دی طرف توں گھوڑا اڑا کر چلا اس دی فوج اس دے پِچھے پِچھے ۔ جداں چیونٹیاں دی قطار ۔ دیکھنے والے جاندے نيں کہ ایہ حملہ کردا اے۔ اس نے آندے ہی شاہ نوں سلام کيتا تے قبضہ شمشیر نذر گزرانا ۔ دوسرا آیا ۔ تیسرا آیا۔ امیر صاحب دیکھدے نيں تاں گرد میدان صاف ہُندا جاندا اے۔ اک مصاحب تے رفت بہ لشکر فرنگی ۔ امیر حیران ۔ اِنّے وچ اک وفا دار گھوڑا مار دے آیا۔ اے امیر صاحب کر امے اُتے سید ۔ ہمہ لشکر نمک حرام شد۔ برابر توں اک نے امیر دے گھوڑے دی باگ پھڑ کر کھینچی تے کہیا۔ ہاں ۔ امیر صاحب چہ مے بینید تے رق برگشت بیک کنار کشیدہ خودرا ایہ سن کر امیر صاحب نے وی باگ پھیری۔ اوہ اگے اگے ۔ باقی پِچھے پِچھے ۔ گھر چھڈ کے نکل گئے۔ جدوں دولت انگلشیہ نے فیر تاج بخشی کر کے انہاں نوں ملک عنایت کيتا تاں سمجھیا یا کہ ہن امرا تے خوانین اُتے فوج نوں نہ چھڈنا ہن فوج نوکر رکھنا۔ آپ تنخواہ دینا تے اپنے حکم وچ فوج نوں رکھنا۔ چونکہ نصیحت پا چکے سن ۔ جھٹ سمجھ گئے۔ جدوں کابل وچ پہنچے تاں وڈی حکمت عملی توں بندوبست کيتا تے آہستہ آہستہ تمام خوانین تے سرکردگان افغانستان نوں نیست تے نابود کر دتا۔ جو رہے انہاں دے بازو اس طرح توڑے دے ہلنے دے قابل نہ رہے۔ دربار وچ حاضر رہوئے۔ تنخواہ نقد لو ۔ گھراں وچ بیٹھے تسبیحاں ہلایا کر تے ۔ ع کجا بودا شہب کجاندا ختم۔
آئین داغ
[سودھو]ہندوستان دے سلاطین سلف وچ سب توں پہلے علاء الدین خلجی دے عہد وچ داغ دا ضابطہ نکلیا سی۔ اوہ اس نکتے نوں سمجھ گیا سی۔ تے کہیا سی کہ امرا نوں اس طرح رکھنے وچ خود سری دا زور پیدا ہُندا اے۔ جدوں ناراض ہونگے۔ مل کے بغاوت اُتے کھڑے ہوجائینگے۔ تے جسنوں چاہینگے۔ بادشاہ بنالینگے۔ چنانچہ فوج نوکر رکھی تے داغ دا قانون قائم کيتا۔ فیروز شاہ تغلق دے عہد وچ جاگیراں ہوئے گئياں۔ شیر شاہ دے عہد وچ فیر داغ دا آئین تازہ ہويا۔ مگر اوہ مر گیا۔ داغ وی مٹ گیا۔ اکبر جدوں 981ھ وچ پٹنے دی مہم اُتے گیا۔ تاں امرا دی فوجاں توں بہت تنگ ہويا کہ سپاہی بد حال تے سپاہ بے سامان سی۔ شکائتاں پہلے توں وی ہورہیاں سن۔ جدوں فیر کر آئے تاں شہباز خاں کنبو نے تحریک دی تے آئین مذکور اُتے عمل درآمد شروع ہويا۔
شاہ باتدبیر سمجھیا کہ جے اس حکم دی تعمیل دفعتہ عام کرینگے تاں تمام امرا گھبرا اٹھینگے کیونجے پوری فوجاں کس دے پاس نيں۔ انہاں دی آزردگی توں شاید کچھ قباحت رنگ کڈے۔ اس دے علاوہ تمام ملک وچ یکبار گی نگہداشت شروع ہوئے جائیگی۔ اس وچ تے خرابی ہوئے گیے جلا اے۔ سائیس ۔ گھسیارے ۔ بھٹھیارے تے انہاں دے ٹٹو جو ہتھ آئینگے۔ سب سمیٹ لینگے۔ اس لئی قرار پایا کہ اوہ باشی تے بیستی منصف واراں توں موجودات شروع ہوئے۔ اپنے اپنے سواراں نوں لےکے چھاؤنی وچ حاضر ہاں تے لسٹ دے نال پیش کرن۔ ہر اک دا ناں ۔ وطن ۔ عمر ۔ قدوقامت ۔ خط تے خال ۔ غرض تمام حلیہ لکھیا جائے۔ موجودات دے وقت ہر نکتہ مطابق کردے سن تے لسٹ اُتے نشان کردے جاندے سن ۔ اسنوں وی داغ کہندے سن ۔ نال اس دے گھوڑے اُتے لوہا گرم دے داغ لگاندے سن اس عمل درآمد دا ناں آئین داغ سی ۔ استاد مرحوم نے ايسے اصطلاح دا اشارہ کيتا تے کیہ خوب کہیا اے ؎
کہندی اے ماہی بریاں کہ دبیران قضا
داغ دیندے نيں اسنوں جس نوں درم دیندے نيں
جب درجہ مذکور دے ملازم تھاں تھاں داغ ہوئے گئے۔ تاں صدی دو صدی وغیرہ دی نوبت آئی بلکہ آدمی توں ودھ کے منصبداراں دے اونٹھ ہاتھی خچر ۔ گدھے ۔ بیل وغیرہ جو انہاں دے کاروبار توں متعلق سن سب داغ دے تھلے آگئے۔ ایہ وی ہوئے گئے تاں ہزاری پنجہزار تک نوبت پہنچی کہ معرج مراتب امرا دی سی۔ حکم سی کہ جو امیر داغ دی کسوٹی اُتے پورا نہ اترے اس دا منصب گر جائے۔ اصل اوہی سی کہ کم اصل اے جدوں ہی کم حوصلہ اے۔ اس قابل نئيں کہ اس دے مصارف نوں اِنّا خرچ تے اسنوں ایہ منصب دتا جائے انکار داغ دی سزا وچ بوہت سارے نامی امیر بنگالہ بھیجے گئے۔ تے منعم خاں خان خاناں نوں لکھیا گیا کہ انہاں دی جاگیراں اوتھے کر دو۔ باوجود اس نرمی وآہستگی دے منصبدار بہت گھبرائے۔ مظفر خاں عتاب وچ آئے۔ مرزا عزیز نوں کلتاش انہاں دا لاڈلا امیر تے ضدڈی سپہ سالار اِنّا جھگڑا کہ دربار توں بند ہوئے گیا تے حکم ہوئے گیا کہ اپنے گھر وچ بیٹھے نہ ایہ کسی دے پاس جانے پائے نہ کوئی اس دے پاس آنے پائے۔
1 ؎ سلاطین چغتائیہ وچ ایہ آئین سی کہ جس امیر اُتے خفا ہُندے سن اسنوں بنگالہ وچ سُٹ دیندے سن ۔ کچھ اس سبب توں کہ گرم ملک سی اس اُتے ہويا مرطوب ۔ بیمار ہوئے جاندے سن ۔ تے کچھ اس سبب توں کہ ولادیندی لوک اپنے ملک توں دوری تے بعد مسافت توں بہت گھبراندے سن ۔ تے ناجنسی محض دے سبب توں اس ملک وچ تنگ رہندے سن ۔
داغ دی صورت
[سودھو](ابوالفضل آئین اکبری وچ لکھدے نيں )ابتدا وچ گھوڑے دی گردن اُتے سیدھی طرف سین دا سرا (3)لوہے توں داغ دیندے سن ۔ فیر ووالف متقاطع بہ قائمہ ہوئے گئے مگر چاراں سرے ذرا موٹے۔ ایہ نشان سیدھی ران اُتے ہُندا سی۔ فیر مدت تک چلہ اتری کمان ()کی شکل رہی ۔ فیر ایہ وی بدلا گیا۔ لوہے دے ہند توں بن گئے۔ ایہ گھوڑے دے سِدھے پٹھے اُتے ہُندے سن ۔ پہلی دفعہ 1/3دوسری دفعہ 2/3وغیرہ ۔ فیر خاص طور اُتے دے ہندسے سرکار توں مل گئے۔ شہزادے ۔ سلاطین سپہ سالار وغیرہ سب انہاں توں نشان لگاندے سن ۔ اس وچ ایہ فائدہ ہويا کہ جے کسی دا گھوڑا مرجاندا تے اوہ کورا گھوڑا داغ دے وقت حاضر کردا تاں بخشی فوج کہندا سی کہ اج دی تریخ توں حساب وچ آئیگا۔ سوار کہندا سی۔ ميں نے ايسے دن خریدلیا سی۔ جس دن پہلا گھوڑا مرا سی۔ کدی ایہ وی ہُندا سی کہ سوار کرا ایہ دا گھوڑا لیا کے دکھا دیندے سن ۔ کدی پہلے گھوڑے نوں بیچ کھاندے سن ۔ داغ دے وقت اس چہرے دا گھوڑا لیا کے دکھا دیندے سن ۔ وغیرہ وغیرہ ۔ اس داغ توں دغا دے رستے بند ہوئے گئے۔ داغ مکرر وچ ایہی داغ دوبارہ تیسری دفعہ تبارہ ۔
ملا صاحب اس مقدمے نوں وی غصے دی وردی پہنا کر اپنی کتاب وچ لیائے نيں چنانچہ فرماندے نيں اگرچہ سب امرا ناراض ہوئے تے سزائںی وی اٹھاواں لیکن آخری ایہی آئین سب نوں مننا پيا۔ تے غریب سپاہی دے طبق وچ فیر وی خاک ہی پئی۔ ادھر امرا نے اپنا آئین ایہ بنھیا کہ داغ دے وقت کچھ اصلی کچھ نقلی ۔ اوہی لفافلے دی فوج لیا کے دکھا دتی تے منصب پورا کر وا لیا۔ جاگیر اُتے جا کے سب رخصت ۔ اوہ فرضی گھوڑے کیتاں۔ او کرائے دے ہتیار کتھے ؟ فیر کم دا وقت ہوئے گا تاں دیکھیا جائیگا۔ مہم آن پئی۔ تاں فضیمت ورسوائی ۔ جو اصلی سپاہی اے ايسے دی تباہی اے۔ دلاور ۔ بہادر معرکے مارنے والے مارے مارے پھردے نيں۔ تلواراں مارنے والے بھوکجاں مردے نيں۔ گھوڑا اِنّی امید اُتے کون باندھے۔ کہ بادشاہ نوں کدی مہم پیش آئیگی تاں کسی امیر دے نوکر ہوئے جائینگے۔ اج رکھن تاں کھلاواں کتھے توں بیچدے پھردے نيں۔ کوئی نئيں لیندا۔ تلوار گرو رکھدے نيں بنیا آٹا نئيں دیندا۔ اس بربادی دا نتیجہ ایہ اے کہ وقت اُتے ڈھونڈاں تاں جسنوں سپاہی کہندے نيں اوہ انسا ن پیدا نئيں۔ ايسے سلسلے وچ ملیا صاحب عبارت آئندہ تمسخر دے رنگ وچ لکھدے نيں ۔ مگر میرے توں پُچھو تاں اوہ غصہ وی ناحق سی تے ایہ تمسخر وی بے جااے۔ حق ایہ اے کہ اکبر نے اس کم نوں دلی شوق اورب ڑی کوشش توں جاری کيتا سی۔ کیونجے اوہ حقیقی تے تحقیقی بادشاہ مہمات تے فتوحات دا عاشق سی۔ آپ تلوار پھڑ کر لڑدا سی۔ تے سپاہیانہ یلغاراں کردا سی۔ اس لئی بہادر سپاہی تے دیدار تے جوان اسنوں بہت پیارا سی۔ چنانچہ جدوں آئین مذکور جاری کيتا۔ تاں بعض وقت خود وی دیوان خاص وچ انہاں بیٹھدا سی تے اس خیال توں کہ میرا سپاہی فیر بدلا نہ جائے اس دا چہر ہ لکھواندا سی۔ فیر کپڑےآں تے ہتھیاراں سمیت ترازو وچ تلواتاسی۔ حکم سی کہ لکھ لو۔ ایہ اڑھائی من توں کچھ زیادہ دا نکلیا۔ اوہ ساڈھے تن من توں کچھ کم اے۔ فیر معلوم ہُندا سی کہ ہتیار کرائے دے لئی سن تے کپڑے منگے دے سن ۔ ہنسکر کہہ دیندا سی کہ اسيں وی جاندے نيں مگر انہاں نوں کچھ دینا چاہیئے۔ سب دا گزار ہ ہُندا رہے۔ سوار دو اسپہ ویک اسپہ تاں تو عام گل سی مگر پرورش دی نظر نے نیم اسپہ دا آئین کڈیا مثلا چنگا سپاہی اے مگر گھوڑے دی طاقت نئيں رکھدا۔ حکم دیندا سی۔ کہ خیر دو مل کے اک گھوڑا رکھن ۔ باری باری توں کم داں 6 روپے مہینہ گھوڑے دا ۔ اس وچ وی دو نو شریک ایہ سب کچھ صحیح مگر اسنوں اقبال سمجھو خواہ نیک نیندی دا پھل۔ کہ جتھے جتھے غنیم سن خود بخود نیست تے نابود ہوئے گئے۔ نہ فوج کشی دی نوبت آدیاں سن۔ نہ سپاہی دی ضرورت ہُندی سی۔ چنگا ہويا منصب دار وی داغ دے دکھ توں بچ گئے۔ ملیا صاحب اپنے جوش جذبہ وچ خواہ مخواہ ہر گل نوں بدی تے تعدی دا لباس پہناتے نيں ۔ اس وچ کچھ شبہ وچ نئيں کہ وہنیک نیت سی تے رعایا کہ دل نال پیار کردا سی ۔ سب دی آسائش دے لئی خالص نیت توں ایہ تے صدہا ایداں دے ایداں دے آئین باندھے سن ۔ البتہ اس توں لاچار سی کہ بد نیت اہل کار عمل درآمد وچ خرابی کر کے بھلائی کوبرائی بنا دیندے سن ۔ داغ توں وی دغا باز نہ باز آئئاں تاں اوہ کیہ کرے۔ ابو الفضل نے آئین اکبری 1006ھ وچ ختم دی اے اس وچ لکھدے نيں کہ سپاہ بادشاہی فرمان روایان زمین خیز (راجگان وغیرہ )کی سپاہ مل کے 44 لکھ توں زیادہ اے۔ بہتاں دے لئی داغ تے چہر ہ نویسی نے ماتھے روشن کیتے نيں۔ اکثر بہادراں نے شرافت اطوار ۔ تے اعتبار دے جوہر توں منتخب ہوئے کہ حضوری رکاب وچ عزت پائی اے۔ ایہ لوک پہلے یکے کہلاندے سن ۔ ہن احدی دا خطاب ملیا (ملا صاحب کہندے نيں کہ اس وچ توحید الہٰی اکبر شاہی دا اشارہ وی سی) بعض نوں داغ توں معاف وی رکھدے نيں۔
تنخواہ
[سودھو]ایرانی ۔ تورانی دی 25روپے ۔ ہندی20۔ خالصہ 15۔ اسنوں برآوردی کہندے سن ۔ منصب دار خود سوار تے گھوڑے بہم نہ پہنچیا سکدے انہاں نوں برآوردی سوار دتے جاندے سن ۔ اوہ ہزاری ہشت ہزاری ۔ ہفت ہزاری منصب تِناں شہزادےآں دے لئی خاص سن ۔ امرا وچ انتہائے ترقی پنجہزاری سی۔ تے کم توں کم اوہ باشی ۔ منصب داراں دی تعداد 66تھی کہ اللہ دے عدد نيں۔ بعض متفرقات دے طور اُتے سن کہ یاوری یا کمکی کہلاندے سن جو داغ دار ہُندے سن انہاں دی عزت زیادہ ہُندی۔ اکبر اس گل توں بہت خوش ہُندا سی کہ دیدار تے سپاہی ہوئے خود اسپہ ہوئے۔ منصبداراں کاسلسلہ اس تفصیل توں چلدا سی۔ اوہ باشی ۔ بیستی ۔ دوبیستی ۔ پنجاہی ۔ سہ بیستی ۔ چار بیستی ۔ صدی وغیرہ وغیرہ انہاں نوں
حسب تفصیل ذیل سامان رکھنے ہُندے سن : ۔
سوارا گر طاقت رکھدا ہوئے تاں اک گھوڑے توں زیادہ وی رکھ سکدا سی۔ انتہا 25 گھوڑے تک تے چار پائے دا نصف خرچ خزانے توں ملدا سی۔ فیر تن گھوڑے توں زیادہ دی اجازت نہ رہی۔ یک اسپہ توں زیادہ نوں اک اونٹھ یا بیل وی بار برداری دے لئی رکھنا ہُندا سی۔ گھوڑے دے لحاظ توں وی سوار دی تنخواہ وچ فرق ہُندا سی۔ چنانچہ
عراقی والے نوں : پیادے دی تنخواہ توں عہ ۔ مے۔ ے تک ہوتھی سی انہاں وچ
مجلس والے نوں : 12 ہزار بندوقچی سن کہ حاضر رکاب رہندے سن ۔ بندوقچی کی
ترکی : تنخواہ معہ 12 ۔ معہ ۔ ے 12 تک ہُندی سی۔
یابو :
تازی:
جنگلہ :
آئین صراف
[سودھو]صرافاں تے جہاجناں دی سیہ کاری ہن وی عالم وچ روشن اے۔ اس وقت وی شاہان سلف دے سکےآں اُتے جو چاہندے سن بٹا لگاندے سن ۔ تے غریباں دی ہڈیاں توڑدے سن ۔ حکم ہويا کہ پرانے روپے جمع کر کے سب گلا ڈالو ۔ ساڈی قلمرو وچ یک قلم ساڈا سکہ چلے۔ تے نواں پرانا ہر سنہ دا یکساں سمجھیا جائے۔ جو گھس پس کر بوہت گھٹ ہوئے جائے اس دے لئی آئین تے قواعد قائم ہوئے۔ شہر شہر وچ فرماں جاری ہوئے گئے۔ قلیچ خاں نوں انتظام سپرد ہويا کہ سب توں مچلکے لکھوالو۔ مگر ایہ تاں دلاں دے کھوٹے سن ۔ لکھ کے وی باز نہ آئے ۔ پکڑے آندے سن ۔ باندھے جاندے سن ۔ ماراں کھاندے سن ۔ مارے وی جاندے سن ۔ تے اپنی کرتوتاں توں باز نہ آندے سن ۔
احکام عام بنام کارکنان ملکاں محروسہ
[سودھو]جداں جداں اکبری سلطنت دا سکہ بیٹھدا گیا۔ تے سلطنت دی روشنی پھیلدتی گئی۔ انتظام تے احکام وی پھیلدے گئے۔ چنانچہ انہاں وچوں اک دستور العمل دا خلاصہ تے اکثر تاریخاں توں نکتہ نکتہ چن نوں یکجا کردا ہاں کہ شہزادےآں امیراں حاکماں ۔ عاملاں دے ناں فرماں دا خلعت پہن کر جاری ہوئے سن ۔ سب توں پہل ایہ کہ رعایا دے حال توں با خبر رہوئے۔ خلوت پسند نہ ہوئے کہ کہ اس وچ اکثر امور دی خبر نہ ہوئے گی جنہاں دی توانوں اطلاع واجب سی۔ بزگران قوم توں بہ عزت پیش آؤ۔ شب بیداری کرو۔ صبح ۔ شام ۔ دوپہر ۔ ادھی رات نوں خدا دی طرف متوجہ ہوئے۔ کتاباں اطلاق ۔ نصاٹح ۔ تریخ نوں زیر نظر رکھو۔ مسکین تے گوشہ نشین لوک جو آمدورفت دا دروازہ بند کر بیٹھدے نيں۔ انہاں دے نال سلوک کردے رہوئے۔ کہ ضروریات توں تنگ نہ ہونے پاواں۔ اہل اللہ نیک نیت صاحبدلاں دی خدمت وچ حاضر ہويا کرو۔ تے دعا دے طلب گار رہوئے۔ مجرماں دے گنیاہاں اُتے بی غور کيتا کرو کہ کس اُتے سزاواجب اے کس توں چشم پوشی کیوں کہ بعض لوک ایداں دے وی نيں جنہاں توں کدی ایسی خطاواں ہوئے جاندیاں نيں کہ بولی اُتے لیانا وی مصلحت نئيں ہُندا۔
مخبراں دا وڈا خیال رکھو۔ جو کچھ کر تے خود دریافت کر کے کرو۔ داد خواہاں دی عرض خودسنو۔ ماتحت حاکماں دے بھروسے اُتے سب کم نہ چھڈ دو۔ رعایا نوں دلداری توں رکھو۔ زراعت دی فراوانی تے تقادی تے دیہات دی آبادی وچ وڈی کوشش رہے ۔ ریزہ رعایا دے حال دی فردا فردا وڈی غورو پرداخت کرو۔ نذرانہ وغیرہ کچھ نہ لو۔ لوکاں دے گھراں وچ سپاہی زبردستی نہ جا اتراں۔ ملک دے کاروبار ہمیشہ مشورت توں کيتا کرو۔ لوکاں دے دین تے آئین توں کدی معترض نہ ہوئے۔ دیکھو دنیا چند روزہ اے۔ اس وچ نسان نقصان گوارا نئيں کردا۔ دین دے معاملے وچ کدوں گوارا کريں گا۔ کچھ تاں سمجھیا ہی ہوئے گا۔ جے اوہ حق اُتے اے۔
… تاں تسيں حق توں مخالفت کردے ہوئے ؟ تے جے تسيں حق اُتے ہوت تے اوہ بچارا بیمار نادانانی اے۔ رحم کرو تے دستگیری نہ کر ترض تے انکار ۔ ہر مذہب دے نکو کاراں تے خیر اندیشاں نوں عزیز رکھو۔
ترویج دانش تے کسب کمال وچ وڈی کوشش کرو۔ اہل کمال دی قدردانی کردے رہو کہ استعداداں ضائع نہ ہوئے جاواں۔ قدیمی خانداناں دی پرورش دا خیال رکھو۔ سپاہی دی ضروریات تے لوازمات توں غافل نہ رہوئے۔ خود تیر اندازی تفنگ ۔ اندازی وغیرہ سپاہ ہیانہ ورزشاں کردے رہوئے۔ ہمیشہ شکار ہی وچ نہ رہوئے۔ ہاں تفریح مشق سپاہ گری دی رعایت توں ہوئے۔
نیر نور بخش عالم دے طلوع اُتے تے ادھی رات نوں کہ حقیقت وچ طلوع اوتھے توں شروع ہُندا اے۔ نوبت بجا کرے جدوں نیر اعظم برج توں برج وچ جاوے تاں توپاں تے بندوقاں سرہاں کہ سب باخبر ہون۔ تے شکراؤ الہٰی بجا لاواں۔ نوں توال نہ ہوئے تاں اس دے کماں نوں خود دیکھو تے سرانجام کرو۔ اس خدمت نوں دیکھ کے شرماؤ نئيں عبادت الہٰی سمجھ کر بجا لاؤ کہ اس دے بندےآں دی خدمت اے۔
کو توال نوں چاہیدا کہ ہر شہر قصبہ پنڈ کل محلے ۔ گھر گھر والے سب لکھ لے۔ ہر شخص آپس دی ضمانت تے حفاظت وچ رہے۔ ہر محلہ اُتے میر محلہ ہوئے۔ جاسوس وی لگے رکھو کہ ہر جگہ دا حال رات دن پہنچاندے رہیاں شادی ۔ عمی ۔ نکاح ۔ پیدائش ہر قسم دے واقعتا دی خبر رکھو ۔ کوچہ ۔ بازر ۔ پلاں تے گھاٹاں اُتے وی آدمی رہیاں ۔ رستاں دا ایسا بندوبست رہے کہ کوئی بھجے تاں بے خبر نہ نکل جائے۔
چور آئے اگ لگ جائے۔ کوئی مصیبت پئے تاں ہمسایہ فورا مدد کرے۔ میر محلہ تے خبر دار وی فوراً اٹھیا دوڑاں۔ جان چھپا بیٹھاں تاں مجرم ۔ ہمسایہ ۔ میر محلہ تے خبر دار دی اطلاع بغیر کوئی سفر وچ نہ جاء۔ تے کوئی آکے اترنے وی نہ پائے۔ سوداگر ۔ سپاہی ۔ مسافر ہر قسم دے آدمی نوں یکھدے رہیاں۔ جنہاں دا کوئی ضامن نہ ہوئے انہاں نوں وکھ سر ا وچ بساؤ۔ اوہی با اعتبار لوک سزا وی تجویز کرن۔ رتسا تے شرفائے محلہ وی انہاں گلاں دے ذمہ دار نيں۔ ہر شخص دی آمد تے خرچ اُتے نظر رکھو۔ جس دا خرچ آمد توں زیادہ اے ضرور دال وچ کالا اے۔ انہاں گلاں نوں انتظام تے بہبودی خلائق سمجھیا کرو ۔ روپیہ ۔ کھینچے دی نیت توں نہ کرو۔
بازاراں وچ دلال مقرر کر دو۔ جو خرید تے فروخت ہوئے۔ میر محلہ دی تے خبر دار محلہ دی بے اطلاع نہ ہوئے۔ خریدنے تے بیچنے والے دا ناں روزنامچہ وچ درج ہوئے۔ جو چپ چپاندے لین دین کرے۔ اس اُتے جرمانہ ۔ محلہ محلہ تے نواح شہر وچ وی رات دے لئی چوکیدار رکھو۔ اجنبی آدمی نوں ہر وقت تاڑدے رہوئے۔ چور ۔ جیب کترے اچکے۔ اٹھائی گیرے دا ناں وی نہ رہنے پائے۔ مجرم نوں مال سمیت پیدا کرنا اس دا ذمہ اے۔ جو لاوارث مر جائے یا کدرے چلا جائے۔ اس دے مال توں سرکاری قرضہ ہوئے تاں پہلے وصول کرو۔ فیر وارثاں نوں دو۔ وارث موجود نہ ہوئے تاں امین دے سپرد کر دو تے دربار وچ اطلاع لکھو۔ حق دار آجائے تاں اوہ پائے۔ اس وچ وی نیک نیندی توں کم کرو۔ روم دا دستور ایتھے نہ ہوئے جائے کہ جو آیا ضبط ۔ ملیا صاحب اس اُتے طرہ لگاندے نيں ۔ کہ جدوں تک واروغہ بیت المال دا خطہ نئيں ہُندا تب تک اس دا مردہ وی دفن نئيں ہُندا۔ تے قبرستان نوں شہر دے باہر نواں اے۔ اوہ وی روبہ مشرق ۔ کہ عظمت آفتاب نہ جانے پائے۔
شراب دے باب وچ وڈی تاکید رہے۔ بوجھی نہ آنے پائے ۔ پینے والا ۔ بیچنے والا ۔ کھینچنے والا سب مجرم ۔ ایسی سزا دو کہ سب دیاں اکھاں کھل جاواں۔ ہاں کوئی حکمت تے ہوش افزائی دے لئی کم وچ لیائے تاں نہ بولو ۔ نرخاں دی ازرانی وچ وڈی کوشش رکھو۔ مالدار ذخیراں توں گھر نہ بھرنے پاواں۔
عیداں دے جشناں دا لحاظ رہے۔ سب توں وڈی عید نو روز اے۔ نیر نور بخش عالم برج حمل وچ آندا اے۔ ایہ فروز دین دی پہلی تریخ اے۔ دوسری عید 19 ايسے مہینے دی ۔ کہ شرف دا دن اے۔ تیسری 3۔ اردی بہشت دی وغیرہ وغیرہ ۔ شب نوروز تے شب شرف کوشب برات دی طرح چراغاں ہون۔ اول شب نقارے بحباں۔ معمولی عیداں وی بدستور ہويا کرن۔ تے ہر شہر وچ شادیانے بجا کرن۔
عورت بے ضرورت گھوڑے اُتے نہ چڑھے۔ دریاواں تے نہراں اُتے مرداں تے عورتاں دے غسل نوں تے پنہاریاں دے پانی بھرنے نوں وکھ وکھ گھاٹ تیار ہون۔ سودا گر بے حکم ملک توں گھوڑا نہ کڈ لے جائے۔ ہندوستان دا بردہ کدرے تے نہ جانے پائے۔ نرخ ایشیا بادشاہی قیمت اُتے رہے۔
بے اطلاع کوئی شادی نہ ہويا کرے۔ عوام الناس دی شادی ہوئے تاں دولہا دلہن دی کوکوتوالی وچ دکھا دو عورت 12 برس مرد توں وڈی ہوئے تاں مرداس نال تعلق نہ کرے کہ باعث ضعف تے ناتوانائی اے۔ لڑکا 16برس تے لڑکی 14برس توں پہلے نہ بیاہی جائے چچا تے ماماں وغیرہ دی بیٹی نال شادی نہ ہوئے کہ رغبت کم ہُندی اے۔ اولاد ضعیف ہوئے گی۔ جو عورت بازاراں وچ کھلم کھلا بے برقع ۔ بے گھونگٹ پھردی نظر آیا کرے یا ہمیشہ خاوندے توں دنگہ فساد رکھے اسنوں شیطان پورہ وچ داخل کرو۔ ضرورت مجبور کرے تاں اولاد نوں گرد رکھ سکدے نيں جدوں روپیہ ہتھ آئے چھڑا لاں۔ ہندو دا لڑکا بچپن وچ جبراً مسلمان ہوئے گیا ہوئے تاں وڈا ہوئے کے جو مذہب چاہے اختیار کرے ۔ جو شخص جس دین وچ چاہے چلا جائے کوئی روکنے نہ پایء۔ ہندنی عورت مسلمان دے گھر وچ بیٹھ جائے تاں وارثاں دے گھر پہنچیا ۔ دو مندر ۔ شوالہ ۔ آتش خانہ ۔ گرجا جو چاہے بنائے روک ٹوک نہ ہوئے۔
1 ؎ صاحب اس حکم اُتے وڈے خفا ہُندے نيں تے کہندے نيں۔ اہلکاراں تے ملازماں دی بن آئی۔ لوکاں دے کم بند کر دتے۔ جدوں تک اپنی منہ بھرائی نہ ملے لیندے۔ شادی نئيں ہونے دیندے۔ آزاد ملیا صاحب دا فرمنیا ۔ سر اکھاں اُتے مگر ایہ ھی تاں دیکھو کہ عوا م وچ شادی دے دخوے اج تک وی کِداں الجھے ہوئے پیش آندے نيں۔ باوجودیکہ ایسا چست تے درت انگریزی قانون اے۔ فیر وی اس ملک پنجاب وچ اک عورت دا مقدمہ پیش ہُندا اے۔ چار خاوند حاضر نيں۔ ہر شخص دے نال اک ملیا صاحب منڈا ہويا سر ۔ ناف تک داڑھی ۔ پاؤ تسک کرتہ ۔ نیلا لنگ ۔ ہلاس دانفی ہتھ وچ ۔ بحلف شرعی فرماندے نيں کہ ميں نے بہ بولی خود نکاح پڑھیا تاں 5-4مسلمان با ایمان گواہ کہ مجلس عام وچ پڑھیا گیا ، تے ماں باپ نے پڑھوایا۔ سرکار نوں وی سوار رجسٹری دے کچھ نہ بن آئی۔
اس دے علاوہ سینکڑاں ہزاراں احکام ملکی ۔ مالی ۔ داغ محلی ۔ ٹکسال ۔ فرد فرد رعایا۔ واقعہ نویسی چوکی نویسی ۔ بادشاہ دی تقسیم اوقات ۔ کھانا ۔ پینا ۔ سونا ۔ جاگنا ۔ اٹھنا ۔ بیٹھدا ۔ وغیرہ وغیرہ سن ۔ کہ آئین اکبری دا مجلد ضخیم اس توں آراستہ اے کوئی گل آئین تے قواعد تے قانون توں بچی نہ سی۔ ملیا صاحب انہاں دا وی خاکا اڑاندے نيں۔ تے ایہ ظاہر اے کہ نئیایجاد سن ۔ جو گل نويں معلوم ہُندی اے اس اُتے لوکاں دی نظر اٹکتی اے۔ اس وقت وی اہل دربار مل کے بیٹھے ہونگے تاں ضرور انہاں گلاں دے چرچے کردے ہون گے۔ اورچونکہ صاحب علم تے صاحب کمال سن اس لئی اک اک گل لطائف تے ظرائف دے نال نقل مجلس ہُندی ہوئے گی۔
لطیفہ
اک موقع اُتے حکم ہويا کہ قلعہ لاہور وچ دیوان عام دے سامنے چبوترہ اے اس اُتے مختصر مسجد بنوا دو کہ بعض لوک بہ حالت حضوری دا ر ضروری وچ مصروف ہُندے نيں۔ نماز کاوقت ہوئے تاں انہاں نوں دور جانا نہ پئے۔ ساڈے سامنے نماز پڑھیاں تے فیر حاضر ہوئے جاواں ۔ حکیم مصری دے دہن ظرافت وچ پانی بھر آیا تے فرمایا ۔
شاہ ماکرد مسجد ے بنیاد
ایہا المومناں مبارک باد
وندراں ہور مصلحت دارد
تانماز انہاں گزار بشما رد
حکیم صاحب دیاں گلاں مصری دی ڈلیاں سن۔ جس قدر حال انہاں دا معلوم ہويا ۔ علیحدہ لکھیا اے تتمے کوپڑھ کر منہ مٹھا کر و۔
ہندوآں دے نال اپنایت
[سودھو]اکبر اگرچہ ترک ماوراء النہری سی۔ مگر اس نے ہندوستان وچ آکے جس طرح ہندواں تے ہندو ستائیاں توں اپنابت پیدا دی ۔ تے اک صنعت کیمیائی اے کہ کتاباں وچ لکھنے دے قابل اے ۔ تے ایہ وی اک تمہید اُتے منحصر اے۔ واضح ہوئے کے جدوں ہمایوں ایران وچ گیا تے شاہ طہما سپ نال ملاقات ہوئی تاں اک دن دونو بادشاہ شکار نوں نکلے۔ کسی مقام اُتے تھک کے اترے پئے۔ شاہی فراش نے اٹھیا تہ غالیچہ ڈال دتا۔ شاہ بیٹھ گئے۔ ہمایوں دے اک زانو دے تھلے فرش نہ سی۔ اس عرصے وچ کہ شاہ اٹھاں تے غالیچہ کھو ل کر بچھاواں۔ ہمایوں دے اک جاں نثار نے جھٹ اپنے تیر دان دا کار چوبی غلاف چھری توں چاک کيتا تے اپنے بادشاہ دے تھلے بچھا دتا۔ شاہ طہما سپ نوں ایہ پھردی تے ہويا خواہی اس دی پسند آئی۔ تے کہیا کہ برادر ہمایوں ! تواڈے نال ایداں دے ایداں دے جاں نثار نمک حلال سن ۔ تے فیر ملک ہتھ توں اس طرح نکل گیا۔ اس دا کیہ سبب اے ؟ بادشاہ نے کہیا کہ بھائیاں دے حسد تے عداوت نے کم خراب کر دیانمک خوار نوکر اک آقا دے بیٹے سمجھ کر کدی ادھر ہوئے جاندے سن کدی ادھر ۔ شاہ نے کہیا کہ ملک دے لوکاں نے رفاقت نہ دی ؟ ہمایوں نے کہیا کہ کل رعایا غیر قوم غیر مذہب نيں۔ تے خود ملک دے اصلی مالک نيں۔ انہاں توں رفاقت ممکن نئيں ۔ شاہ نے کہیا کہ ہندوستان وچ دو فرقے دے لوک بہت نيں اک افغان ۔ دوسرے راجپوت ۔ خدا دی مدد شامل حال ہوئے ہن دی دفعہ اوتھے پہنچو تاں افغاناں نوں تجارت وچ ڈال دو۔ تے راجپوتاں نوں دلا سا تے محبت دے نال شریک حال کر تے (دیکھو مآثر الامرا)
ہمایوں جدوں ہندوستان وچ آیا تاں اسنوں اجل نے اماں نہ دی۔ تے اس تدبیر نوں عمل وچ نہ لا سکیا البتہ اکبر نے کيتا۔ تے خوب طور توں کيتا۔ اوہ اس نکتے نوں سمجھ گیا سی کہ ہندوستان ہندواں دا گھر اے۔ مینوں اس ملک وچ خدا نے بادشاہ کر کے بھیجیا اے ۔ ملک گیری تے تسخیر دی حالت وچ ممکن اے کہ ملک کوتلوار دے زور توں دیر کيتا تے اہل ملک نوں ویران کر دتا ۔ ملک والےآں نوں دبا لیا۔ لیکن جدوں کہ وچ ايسے گھر وچ رہنا اختیار کراں تاں ایہ ممکن نئيں کہ انہاں دے ملک دے کل فائدے تے آرام ، وچ تے میرے امرا اٹھاواں اورملک والے ویران تے پریشان رہیاں۔ تے فیر وچ آرام توں وی بیٹھ سکےآں۔ تے ایہ اس توں وی زیادہ مشکل اے کہ انہاں نوں بالکل فنا کر کے نیست تے نابود کر دواں۔ اوہ ایہ وی جاندا سی کہ میرے باپ صر چچااں دے ہتھ توں کيتا گزری۔ چچاواں دی اولاد تے انہاں دے نمک خوار موجود نيں۔ تے جو اسيں قوم ترک اس وقت میرے نال نيں۔ ایہ ہمیشہ دود ھاری تلوار نيں۔ جدھر فائدہ دیکھیا ادھر فیر گئے۔ غرض جدوں اس نے ملک نوں آپ سنبھالیا تاں ایسا ڈھنگ ڈالیا جس وچ حاض تے عام اہل ہندیہ نہ سمجھاں کہ غیر قوم ترک ۔ غیر مذہب مسلمان ۔ کدرے توں آکے اسيں اُتے حاکم ہوئے گیا اے۔ اس لئی ملک دے فائدے تے منافع اُتے کوئی بند نہ رکھیا۔ اس دی سلطنت اک دریا سی کہ جس دا کنارہ ہر جگہ توں گھاٹ سی۔ آؤ۔ تے سیراب ہوئے جائے۔ دنیا وچ کون اے کہ جان رکھدا ہوئے تے دریا دے کنارے اُتے نہ آئے۔
جب ملک گیری نے بوہت سارے معرکے طے کر دتے۔ تے رونق دزیبائی نوں اس دے دربار سجانے دا موقع ملا۔ ہزاراں راجہ ۔ مہاراجہ ۔ ٹھاکر ۔ سردار حاضر ہونے لگے۔ دربار انہاں جو امر دی پتلیاں توں جگمگا اٹھا۔ عالی ہمت بادشاہ نے انہاں دے اعزاز تے مدارج دا وڈا لحاظ رکھیا۔ اخلاق دا پتلا سی۔ ملنساری اس دی طبیعت وچ داخل سی۔ انہاں توں اس طرح پیش آیا کہ سب نوں آئندہ دے لئی وڈی وڈی امیداں ہوناں بلکہ جو انہاں دا متوسل ہوئے کے آیا۔ اس توں اس طرح پیش آیا کہ اک عالم ادھر نوں جھک پيا پنڈت کبیشر ۔ گنی گنوان ہندوستان دے جو آئے اس طرح خوش نکلے کہ شائد اپنے راجاواں دے دربار توں وی ايسے طرح نکلدے ہون گے۔ نال ایہ وی سب نوں معلوم ہوئے گیا ۔ کہ ایہ برتاؤ اس دا ساڈے پھسلانے دے لئی نئيں اے۔ اس دا مطلب ایہی اے کہ سانوں اپنا کر ے تے ساڈا ہوئے رہے تے اس دی سخاوتاں تے دن رات دے کاروبار اوراپنایت دے برتاؤ اس خیال دی ہر دم تصدیق کردے سن ۔
نوبت ایتھے تک پہنچی نوں ہمقوم تے غیر قوم کاف رق اصلانہ رہیا۔ سپہ داری تے ملک داری دے جلیل القدر عہدے ترکاں دے برابر ہندواں نوں ملنے لگے۔ دربار دی صف وچ اک ہندو اک مسلمان دو مسلمان اک ہندو برابر نظر آنے لگے۔ راجپوتاں دی محبت انہاں دی ہر گل نوں بلکہ ریت رسوم تے لباسنوں وی اس دی اکھاں وچ خو شنما دکھانے لگی۔ چغے تے عمامہ نوں اتار کر جامہ تے کھڑکی دار پگڑی اختیار کر لئی داڑھی نوں رخصت کر دتا تخت تے دیہیم نوں چھڈ کے سنگھا سن اُتے بیٹھنے تے ہاتھی اُتے چڑھنے لگا۔ فرش فروش سواریاں تے دربار دے سامان آرائش سب ہندوانے ہونے لگے۔ ہند تے او ہندوستانی لوک ہر وقت خدمت گز اری وچ حاضر ۔ جدوں بادشاہ دا ایہ رنگ ہويا تاں اراکین تے امرا ایرانی تاں رانی سب دا اوہی لباس ۔ دربار ۔ تے پان دی گلوری اس دا لازمی سنگار ہوئے گیا۔ ترکاں دا دربار اندر سبھا دا تماشا سی۔
نوروز دا جشن ایران تے توران دی رسم قدیم اے۔ مگر اس نے ہندوانی ریت رسوم دا رنگ دے کے اسنوں وی ہند تے بنایا۔ ہر سالگرہ اُتے جشن ہُندا سی۔ شمسی وی قمری وی ۔ انہاں وچ تلا دان کردے سن ۔ 7اناج 7دھات وغیرہ وچ تلدے سن ۔ برہمن بیٹھ کر ہون کردے سن ۔ تے سب دی گٹھریاں بنھ اسیساں دیندے گھر نوں چلے جاندے۔ دسہرہ نوں آندے۔ اشیر باداں دیندے۔ پوجا کرواندے ۔ ماتھے اُتے ٹیکہ لگاندے ۔ جواہر تے مروارید توں مرصع راکھی ہتھ وچ باندھدے ۔ بادشاہ ہتھ اُتے باز بٹھاندے قلعے دے برجاں اُتے شراب رکھی جاندی۔ بادشاہ دے نال اہل دربار وی ايسے رنگ وچ رنگے گئے۔ تے پان دے بیڑاں نے سب دے منہ لال کر دتے ۔ گائے دا گوشت ۔ لسن پیاز بہت ساریاں چیزاں حرام تے بہت ساریاں حلال ہوئے گئياں۔ صبح نوں روز جمنا دے کنارے شرق رویہ کھڑکیوں وچ بیٹھدے سن کہ پہلے آفتاب دے درشن ہون۔ ہندوستان دے لوک صبح نوں بادشاہ دے دیدار نوں بہت مبارک سمجھنے نيں۔ جو لوک دریا اُتے آشنا ن نوں آندے سن ۔ مرد عورتاں بچے ہزار در ہزار سامنے آندے سن ۔ ڈنڈوتاں کردے۔ مہابلی بادشاہ سلامت کہندے تے خوش ہُندے۔ اوہ اپنے بچےآں توں زیادہ انہاں نوں دیکھ کے خوش ہُندا ۔ تے خوشی وی بجا سی جس دے دادا (بابر) نوں اپنی قوم( ترک) اس تباہی دے نال اس دے موروثی ملک توں کڈے۔ تے پنج چھ پشت دی بندگی اُتے خاک ڈالدے ایہ غیر قوم غیر جنس ہوئے کے اس محبت توں پیش آئیاں انہاں توں زیادہ عزیز کون ہوئے گا۔
1 ؎ ڈریا راجہ ٹورڈرمل دے حال وچ دیکھو کہ جدوں راجہ موصوف نوں کلی ملکاں ہند دی وزارت اعظم دے اختیارات ملے تاں لوکاں نے کيتا شکایت کیتی تے نیک نیت بادشاہ نے کيتا جواب دتا 2 ؎ دیکھو محلی قلی خاں دا سال اس دا سربریدہ کِداں پہچانا گیا۔ 3 ؎ دیکھو تتمہ شاہزاہ گان تیموری دا حال
اور اوہ انہاں دے دیکھنے توں خوش نہ ہوئے گا تاں کس توں ہوئے گا۔
اکبر نے سب کچھ کيتا مگر راجپوتاں نے وی جاں نثاری نوں حد توں گزار دتا۔ سیکڑدنوچوں اک گل اے کہ جہانگیر نے وی تزک وچ لکھی اے۔ اکبر نے رسوم ہند نوں ابتدا وچ فقط اس طرح اختیار کيتا گویا غیر ملک دا تازہ میوہ اے۔ یا نويں ملک دا نواں سنگار اے۔ یا ایہ کہ اپنے پیاراں تے پیار کرنیوالےآں دی ہر گل پیاری لگتی اے۔ مگر انہاں گلاں نے اسنوں مذہب دے عالم وچ بد ناں کر دتا تے بد مذہبی دا دغ اس طرح دامن اُتے لگایا کہ اج تک بے خبر تے بے درد ملیا اس دی بد نامی دا سبق ویسا ہی پڑھے جاندے نيں۔ اس مقام اُتے سبب اصلی دا نہ لکھنا تے داد گو بادشاہ اُتے ظلم دا جاری رکھنا میرے توں نئيں دیکھیا جاندا میرے دوستو ! تسيں نے کچھ سمجھ لیا۔ تے آئندہ سمجھو گے کہ انہاں علمائے زر پرست دی سینہ سیاہی تے بد نفی نے کس قدر جلد انہاں نوں تے انہاں دے ہتھوں اسلام نوں ذلیل تے خوار کر دکھایا۔
ان نااہلاں دے کاروبار دیکھ کے نیک نیت بادشاہ نوں ضرور خیال ہويا ہوئے گا کہ حسد تے کینہ وری علمائے کتابی کاخاصہ اے۔ چنگا انہاں نوں سلام کراں اورجو بزرگ اہل باطن تے صاحبدل کہلاندے نيں انہاں وچ ٹٹولاں شاید اندر توں کچھ نکلے ۔ چنانچہ اطراف ملک توں مشائخ نامداد بلائے۔ ہر اک توں وکھ وکھ خلوت رہی تے بہت گلاں تے حکایاتاں ہوئیاں لیکن جس نوں دیکھیا خاکستری جامہ دے اندر خاک نہ نہ سی۔ مگر خوشامد ، تے اوہ خود دو چار بیگھ مٹی دا سائل سی۔ افسوس اوہ آرزو مند اس گل دا کہ کوئی گل یا فقیرانہ کرامات یاراہ خدا دا رستہ انہاں توں ملے۔ انہاں نوں دیکھیا تاں خود اس توں مانگنے آندے سن ۔ معجزہ کتھے ۔ کرامات یاراہ خدا دا رستہ انہاں توں ملے۔ انہاں نوں دیکھیا تاں خود اس توں مانگنے آندے سن ۔ معجزہ کہیا۔ کرامات کجا ۔ باقی رہے اخلاق ۔ توکل ۔ خوف الہی ۔ درد مندی ، سخاوت ۔ ہمت۔ ظاہری گلاں۔ اس توں وی پاک صاف پایا۔ انجام ایہ ہويا کہ بد گمانی خدا جانے کتھے کتھے دوڑ گئی۔
ملا صاحب اک بزرگ دا ناں لکھ کے کہندے نيں۔ فلاں نامی صاحبدل تے مشہور مشائخ تشریف لائے۔ وڈی تعظیم توں بعاد تخانہ وچ اتارا انہاں نوں نے نماز معکوس دکھادی تے سکھائی ۔ تے بادشاہ دے ہتھ بیچ وی پائی ۔ محلماں کوئی حرم حاملہ سی ۔ کہاکہ بیٹا ہوئے گا۔ اوتھے بیٹی ہوئی۔ تے بہت ساریاں خشک تے بے نمک تے بد مزہ حرکدیاں کيتياں ۔ کہ سوا افسوس دے کچھ بولی قلم اُتے نئيں آندا۔
آں نہ صوفی گری تے آزاد یست
بلکہ کیدی گری تے قلا بیست
دزدی ور اہ زنی بہتر ازاں
کفن از مردہ کنی بہتر ازاں
اک شخص حسب الطلب حاضرہوئے۔ مگر اس طرح کہ تعمیل دی نظر توں حکم سندے ہی خانقاہ سے
1 ؎ خلیفہ شیخ عبدالعزیز دہلوی دے سن ۔ تے سر ہند دے رہنے والے سن ۔ 2 ؎ شیخ متھی افغان پنجاب توں تشریف لے گئے ؟
اٹھیا کھڑے ہوئے۔ سواری (ڈولا) پِچھے آئی۔ خود فرمان دے ادب توں پچیس تیس منزل بادشاہی پیاداں دے نال پیادہ آئے۔ قنچور وچ پہنچے ۔ تاں اک بزرگ دے گھر اترے تے کہلا بھیجیا کہ حکم دی تعمیل دی اے مگر میری ملاقات کسی بادشاہ نوں مبارک نئيں ہوئی۔ بادشاہ نے فورا انعام تے اکرام دے نال حکم بھیجیا کہ آپ نوں تکلیف کرنی کيتا ضرور سی۔ بہت لوک دور ہی دور توں کنارہ کش ہوئے گئے خدا جانے کچھ اندر سی وی یا نئيں۔
اک صاحبدل آئے۔ نہایت نامی تے عالی خاندان سن ۔ بادشاہ نے انہاں دی کھڑے ہوئے کے تعظیم وی کيتی۔ نہایت اعزاز تے اکرام توں پیش آیا۔ مگر جو کچھ پُچھیا۔ انہوںنے کاناں دی طرف اشارہ کيتا تے جواب دتا کہ اُچا سندا ہون۔ علم ۔ معرفت ۔ طریقت ۔ شریعت جس معاملہ وچ پوچھدا سی۔ انجان تے بھولی بھالی صورت بنا کے کہندے سن ۔ اُچا سندا ہاں ، غرض اوہ وی رخصت ہوئے۔ جس نوں دیکھیا ایہی معلوم ہويا۔ کہ خانقاہ یا مسجد وچ بیٹھے نيں۔ دوکان داری کر رہے نيں۔ اندر لامکان ؎
کرے کعبہ وچ کیہ جو سر بت خانہ توں آگہ اے
اوتھے تاں کوئی صورت وچ وی ۔ ایتھے اللہ ہی اللہ اے
بعضے شیطان طینتاں نے کہیا۔ کتاباں وچ لکھیا اے ۔ کہ اختلاف مذاہب جو سلف توں چلا آندا اے۔ انہاں دا دفع کرنے والا آئیگا۔ تے سب نوں اک کر دے گا۔ اوہ ہن آپ پیدا ہوئے نيں۔ بعض نے کتاباں قدیم دے اشاراں توں ثابت کر دتا کہ 990ھ وچ اس دا ثوبت نکلدا اے۔
اک عالم کعبتہ اللہ توں شریف مکہ کارسالہ لےکے تشریف لائے۔ اس وچ اِنّی گل نوں پھیلا یا سی کہ دنیا دی 7ہزار برس دی عمر اے۔ اوہ ہوئے چکی۔ ہن حضرت امام مہدی دے ظہور دا وقت اے۔ سو آپ نيں۔ قاضی عبدالسمیع میا کڈی قاضی القضاہ سن ۔ انہاں دا خاندان تمام ماوراء النہر وچ عظمت تے برکت توں نامور سی۔ مگر ایتھے ایہ عالم سی ۔ کہ بازی لگیا کر شطرنج کھیلنا وظیفہ سی۔ جلسہ میخواری اک عالم سی۔ جس دے آفرید گار اوہ سن ۔ رشوت نذرانہ سی جس دا لینا مثل ادائے نماز فرض عین سی۔ تمسکےآں وچ سود اُتے حسب الحکم لکھدے سن ۔ تے صول کر لیندے سن ۔ (حیلہ شرعی وی ضرور چاہیدا) قاسم خاں فوجی نے کچھ اشعار لکھ کے انہاں دے احوال تے افعال دی تصویر کھینچی سی ۔ اک شعر اس کای اد اے ؎
پیرے ز قبیلہ ، معزز
ریشے چوگل سفید یک گز
نیک نیت بے علم بادشاہ طالب خیر اورجو یائے حق سی۔ ایسی ایسی گلاں نے اس دے عقل تے ہوش اُتے یشان کر دتے ؎
1 ؎ شیخ جمال بختیاری
پوشیدہ مرفع اندراں خامے چند
بگر فتہ بہ طامات الف لامے چند
(لاالہ الااللہ)
نارفتہ رہ صدق تے صفا گامے چند
بد ناں کنندۂ نکونامے چند
آتش پرست
[سودھو]پارسی نوساری علاقہ گجرات دکن توں آئے۔ اوہ دین زر دشت دیاں کتاباں وی لائے۔ ملک دل دا بادشاہ انہاں توں بہت خوش ہوئے کرملا۔ شاہان کيتانی دی رسم تے رواج ۔ اگ دی عظمت دے آئین۔ تے اس دی اصطلاحاں معلوم کيتياں۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ آتشکدہ محل دے پاس بنوایا حکم سی۔ اک دم اگ بجھنے نہ پائے دی آیات عظیمۂ الہٰی تے اس دے نوراں وچوں اک نور اے۔25جلوس وچ بے تکلف اگ نوں سجدہ کيتی۔ جدوں پراغ یا شمع روشن ہُندی۔ صاحبان مقربین تعظیم نوں اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔ اہتمام اس دا شیخ ابوالفضل دے سپرد ہويا۔
آزاد
[سودھو]پارسیان مذکور نوں نوساری وچ چار سو بیگھ زمین جاگیر دی۔ ہن تک انہاں دے قبضے وچ چلی آندی اے۔ اکبری تے جہانگیر وچ سنداں انہاں دے پاس موجود نيں۔ ميں نے سیاحت بمبئی وچ اوہ کاغذات بچشم خود دیکھے نيں۔
اہل فرنگ دا آنا تے انہاں دی خاطرداری
[سودھو]اکبر اگرچہ علوم تے فنون دیاں کتاباں نہ پڑھیا سی۔ مگر اہل علم توں زیادہ علوم وفنون تے شائستگی تے رہتل دا عاشق سی۔ تے ہمیشہ ایجاد تے ااختراع دے رستے ڈھونڈھدا سی۔ اس دی دلی آرزو ایہ سی کہ جس طرح فتوحات ملکی تے شجاعت تے سخاوت وچ نامور ہون۔ تے امیر ملک قدرتی پیداوار تے زرخیزی وچ باغ زر ریز اے۔ ايسے طرح علوم تے فنون وچ نامور ہوئے۔ اوہ ایہ وی جان گیا سی کہ علم تے کمال دے آفتاب نے یورپ وچ صبح دی اے۔ اس لئی اس ملک دے باکمالاں دی تلاش رکھدا سی۔ ایہ امر قانون قدرت وچ داخل اے۔ کہ جو ڈھونڈھیگا سو پائیگا۔ سامان اس دے خود بخود پیدا ہوئے جاندے نيں۔ انہاں وچوں چند اتفاق لکھدا ہون۔
979ھ وچ ابراہیم حسین مرزا نے بغاوت کر کے قلعہ بندر سورت اُتے قبضہ کر ليا۔ بادشاہ لشکر نے جاکے گھیرا۔ اورخود اکبر وی یلغار کر کے پہنچیا۔ سودا گران فرنگ دے جہاز انہاں دناں وچ آندے رہندے سن ۔ مرزا نے انہاں نوں لکھیا کہ جے تسيں آؤ۔ تے اس وقت وچ میری مدد کرو تاں قلعہ توانوں دیدواں گا۔ اوہ لوک آئے۔ مگر وڈی حکمت توں آئے۔ یعنی بوہت سارے عجائب تے غرائب تحفے مختلف ملکاں دے نال لیندے آئے۔ جدوں لڑائی دے پلے اُتے پہنچے۔ تاں دیکھیا۔ کہ سامنے دا وزن بھاری اے۔ مقابلہ وچ کامیاب نہ ہوئے سکیںگے ۔ جھٹ رنگ بدل کے ایلچی بن گئے۔ تے کہیا کہ اسيں تاں اپنی سلطنت دی سفارت اُتے آئے نيں۔ دربار وچ پہنچ کے تحفے تحائف گزرانے ۔ تے خلعت تے انعام دے نال مراسلہ دا جواب لےکے رخصت ہوئے۔
اکبر دی باد پسند طبیعت اپنے کم توں کدی نچلی نہ رہندی سی۔ جس طرح ہن بمبئی تے کلکتہ اے۔ انہاں دناں اکثر یورپ تے ایشیا دے جہازاں دے لئی گودا تے سورت بندرگاہ سن ۔ معرکہ مذکور دے کئی برس بعد اس نے حاجی حبیب اللہ دا شی نوں زرکثیر دے کے روانہ کيتا۔ صنعتاں دے ماہر تے ہر فن دے مبصر نال کيتے کہ بندرگاہ گووا وچ جا کے مقام کرو تے اوتھے توں عجائب تے نفائس دیار فرنگ دے لاؤ۔ تے جو صنعت گر تے دستکار ملکاں مذکورہ دے اوتھے توں آسکن۔ انہاں نوں وی نال لائے۔ جس وقت شہر وچ داخل ہوئے تاں عجائگل کيتی برات بن گئی۔ انبوہ کثیر جوان تے پیر دا نال سی۔ بینچ وچ بوہت سارے اہل فرنگ اپنا ملکی لباس پہنے۔ تے اپنے قانون موسیقی دے بموجب فرنگی باجے بجاندے شہر وچ داخل تے دربار وچ حاضر ہوئے۔ انہاں دے نوادر تے غرائب وچ اول ارغناں (آرگن) ہندوستان وچ آیا۔ وقت دے مورخ لکھدے نيں۔ مگر معلوم ہُندا اے کہ اس باجے نوں دیکھ کے عقل حیران تے ہوش سر گردان اے۔
دانا یان مذکور نے دربار ۔ اکبری وچ جو اعزاز پائے ہون گے۔ بادباناں نے اڑا کر یورپ دے ملک ملک وچ پہنچائے ہون گے۔ تے جابجا امیداں دے دریا لہرائے ہون گے ۔کسی موج نے بندر ہگلی دے کنارے اُتے وی ٹکر کھادی ہوئے گی۔ امرا دی کارگزاری جدھر بادشاہ دا شوق دیکھدی اے۔ ادھر پسینہ ٹپکاندی اے۔ چنانچہ 23 جلوس وچ شیخ ابوالفضل اکبر نامہ وچ 986ھ لکھدے نيں۔ کہ خان جہان حسین قلی خان نے کوچ بہار دے راجہ توں اطاعت نامہ تے تحائف تے نفائس اس ملک دے لےکے دربار وچ بھیجے تاب بار سو تاجر فرنگ وی حاضر دربار ہويا۔ تے باسوبارن تاں بادشاہ دے حسن اخلاق تے اوصاف طبع دیکھ کے حیران رہ گیا۔ تے اکبر نے وی انہاں اُتے درستی عقل تے شائستگی حال دا صاد کيتا۔
35 جلوس وچ لکھدے نيں۔ پادری فریبتون بندر گووا اسنوں اتر کر حاضر دربار ہوئے۔ بوہت سارے عقلی تے نقلی مطالب توں آگاہ سن ۔ شہزاد گان تیز ہوش نوں انہاں دا شاگرد کيتا کہ یونانی کتاباں دے ترجمہ دا سامان فر اہم تے ہر رنگ دیاں گلاں توں آگاہی حاصل ہوئے۔ پادری موصوف دے علاوہ اک گروہ انبوہ فرنگی۔ ارمنی ۔ حبشی وغیرہ دا سی۔ کہ ملکاں مذکور دی عمدہ اجناس لیایا سی۔ بادشاہ دیر تک سیر دیکھدے رہے۔
40ج وچ فیر اک قافلہ بندر مذکور توں آیا۔ اشیائے عجیب تے اجناس غریب لیایا۔ انہاں وچ چند دانشور صاحب ریاضت مذہب نصاری دے سن ۔ کہ پادری کہلاندے نيں۔ نوازش بادشاہی توں کامیاب ہوئے۔ دیکھو اقبال نامہ 1003ھ۔
ملا صاحب فرماندے نيں کہ پاپا یعنی پادری آئے۔ ملک افرنجہ دے دانایان مرتاض نوں پادھری کہندے نيں تے مجتہد کامل نوں پاپا۔ اوہ مصلحت وقت دی رعایت توں احکام نوں تبدیل کر سکدا اے۔ تے بادشاہ وی اس دے حکم توں عدول نئيں کر سکدا۔ اوہ انجیل لیائے تے ثالث ثلثہ اُتے دلائل پیش کر کے نصرانیت دا اثبات کيتا تے ملت عیسوی نوں رواج دتا۔ انہاں دی وڈی خاطراں ہوئیاں۔ بادشاہ اکثر دربار وچ بلاندا سی۔ تے دینی حالات تے دنیاوی معاملات وچ گفتگو وچ سندا سی۔ انہاں توں توریت تے انجیل دے ترجمے کرنے چااے۔ تے کم وی شروع ہويا مگر ناتمام رہیا تے شاہزادہ مراد نوں انہاں دا شاگرد وی کيتا (اک ہور جگہ کہندے نيں) جدوں تک ایہ لوک رہے۔ انہاں دے حال اُتے بہت توجہ رہی۔ اوہ اپنی عبادت دے وقت ناقوس بجاندے سن ۔ تے باجاں توں نغمہ سرائی کردے سن ۔ تے بادشاہ سندا سی۔ آزاد ۔ معلوم نئيں۔ کہ جو بولی شاہزادے سیکھدے سن ۔ اوہ رومی سی یا عبرانی سی۔ ملیا صاحب اگرچہ سنہ نئيں لکھدے مگر قرینے توں معلوم ہُندا اے کہ مراد دی شاگردی دا تعلق وی پادری فریبتون توں سی۔ شاید اوہ اپنی یونانی بولی سکھاندے ہونگے۔ جس دا ابوالفضل دے بیان توں اشارہ پایا جاندا اے۔ ایہ سب کچھ اے۔ مگر ساڈی کتاباں توں نئيں معلوم ہُندا کہ اس وقت کون کیہڑی کتاباں انہاں لوکاں دی معرفت ترجمہ ہوئیاں۔ البتہ اک کتاب ميں نے خلیفہ سید محمدحسن صاحب دے کتب خانہ وچ دیکھی۔ کہ بولی لاطینی (رومی) توں ايسے عہد وچ ترجمہ ہوئی سی۔
ملا صاحب لکھدے نيں۔ اک موقع اُتے شیخ قطب الدین جالیسری نوں کہ مجذوب خراباندی سن ۔ لوکاں نے پادریاں دے مقابلے وچ مباحثے دے لئی پیش کيتا۔ ۔ فقیر مذکور میدان مباحثہ وچ جوش خروش توں صف آرا ہوئے۔ کہیا کہ اک بڑاڈھیر اگ دا دہکاؤ ۔ جس نوں دعوی ہوئے میرے نال اگ وچ کود پئے۔ جو صحیح سلامت نکل آئے اوہ حق اُتے اے۔ اگ دہکا کر تیار کيتی۔ انہاں نے اک پاپا دی کمر وچ ہتھ ڈال کر کہیا۔ ہاں بسم اللہ ۔ پاپیر نے کہیا کہ ایہ گل خلاف عقل اے۔ تے اکبر نوں وی ایہ حرکت ناگوار گزری آزاد ۔ بے شک ایسی گل کہنی گویا اقرار اے اس گل دا کہ ساڈے پاس دلیل عقلی نئيں ۔ تے مہماناں دا دل آزردہ کرنا نہ شریعت وچ درست اے نہ طریقت وچ ۔
تبت تے خطا دے لوکاں توں اوتھے دے حالات سندا سی۔ جین مت دے لوکاں توں بودھ دھرم دیاں کتاباں سنیا کردا سی۔ ہندواں وچ وی صدہا فرقہ نيں تے سیکٹراں وچ ہی کتاباں نيں۔ اوہ سب نوں سندا سی۔ تے انہاں اُتے گفتگو ئاں کردا سی۔
لطیفہ
چند مسلماناں بلکہ شیطاناں نے اک فرقہ پیدا کيتا کہ نماز روزہ وغیرہ عبادات تے طاعات سب چھڈ دتے ۔ ناچ رنگ شراب کباب نوں مشغل لازمی اختیار کيتا۔ علما نے بلیا کے ہدایت دی ۔ کہ اعمال ناشائستہ توں تاں بہ کرو۔ جواب دتا کہ پہلے تاں بہ کر لئی اے۔ جدوں ایہ اختیار کيتا اے۔
انہاں نوں دناں وچ اکثر سلسلےآں دے مشائخ وی حکومت توں اخراج دے لئی انتخاب ہوئے سن ۔ چنانچہ انہاں بے سلسلہ تے انہاں باسلسلہ لوک نوں اک قندھاری دا روان دے سلسلے وچ رواں کر دتا۔ کارواں باشی نوں کہیا کہ انہاں نوں اوتھے چھڈ آؤ۔ کاروان مذکور قندھار توں ولادیندی گھوڑے لے آیا کہ کار آمد سن ۔ انہاں نوں چھڈ آیا کہ نکمے سن ۔ بلکہ کم بگاڑنے وال۔ جدوں زمانہ بدلدا اے۔ تاں ایداں دے ہی مبادلے کيتا کردا اے۔ تن سوبرس بعد استاد مرحوم نے اس انگوٹھی اُتے نگینہ جڑا اے ؎
عجب نہ سی کہ زمانے دے انقلاب توں ہم
تمیم آب توں تے خاک توں وضو کردے
خلاصہ مطالب مذکورہ بالا دا ایہ اے۔ کہ مختلف تے متفرق معلومات دا ذخیرہ اک ایداں دے بے تعلیم دماغ وچ بھریا ۔ جنہاں اُتے ابتدا توں ہن تک کدی اصول تے قواعد دا عکس وی نہ پيا سی۔ سمجھ لو کہ اس دے خیالات دا کیہ حال ہوئے گا۔ اِنّا رضور اے کہ اس دی نیت بدی تے بد خواہی اُتے نہ سی۔ اسنوں ایہ وی خیال سی۔ کہ کل مذہباں دے بانی نیک نیندی توں لوکاں نوں حق پرستی تے نیک راہ اُتے لیایا چاہندے سن ۔ تے انہاں نے اپنے اصول عقاید تے احکام تے مسائل اپنے فہم تے اپنے عہد دے بموجب نیکی تے اخلاق تے رہتل تے شائستگی دی بنیاد اُتے رکھے سن ۔ اسنوں ایہ وی یقین سی۔ کہ ہر مذہب وچ حق پرست اورص احب معرفت لوک ہوئے نيں۔ نیک نیت بادشاہ جو سب توں اعلیٰ رتبے دی گل سمجھدا سی۔ اوہ ایہ سی کہ پروردگار سب العالمین اے۔ تے قادر مطلق اے۔ جے سارا حق اک ہی مذہب دے حجرے وچ بند ہُندا۔ تے اوہی خدا نوں پسند ہُندا تاں ايسے نوں دنیا وچ رکھدا۔ باقی سب نوں نیست تے نابود کر دیندا۔ لیکن جدوں ایسا نہ کيتا تاں معلوم ہويا کہ اس دا اک مذہب نئيں۔ سب ايسے دے مذہب نيں۔ بادشاہ سایہ خدا اے۔ اسنوں وی ہی سمجھنا چاہیدا۔ کہ سب مذہب میرے نيں۔ استاد مرحوم نے کيتا خوب کہیا اے ؎
سانوں کيتا یاں راہ اُتے اے کوئی یا گمرا ہ اے ،
اپنی سب توں راہ اے تے سب توں یاد اللہ اے
اسی واسطے اسنوں اس گل دا شوق نہ سی کہ سارا جہان مسلمان ہوئے جائے۔ تے مسلمان دے سوا دوسرا آدمی نظر نہ آئے۔ چنانچہ اس دے دربار وچ بوہت سارے مقدمے اس جھگڑے دے دائر ہوئے ۔ بلکہ اک مقدمے نے ایسا طول کھِچیا۔ کہ شیخ صدر دی بنیاد اکھڑ گئی اے ؎
درحیر تسيں کہ دشمنی کفر تے داں چراست
ازیک چراغ کعبہ تے بتخانہ روشن است
ہندو ہر وقت پہلو توں لگے سن ۔ انہاں توں ہر اک گل پُچھنے دا موقع سی۔ اوہ وی مدتاں توں دعاواں کر رہے سن ۔ کہ کوئی پُچھنے والا پیدا ہوئے۔ شوق تحقیق نوں انہاں دی طرف جھکنے دا زیادہ موقع ملا۔ طالب تحقیق بادشاہ اُتے گھوتم برہمن نوں (ابتدا وچ سنگھا سن بتیسی دا ترجمہ لکھوایا کردا سی) بلیا کے تحقیقاتاں کردا سی۔ ملیا صاحب فرماندے نيں ۔ اک بالا خانہ خوابگاہ کہلا توں سی۔ آپ اس دی کھڑدی ميں بیٹھدے سن ۔ خلوت وچ دیوی برہمن نوں (جو مہا بھارت دا ترجمہ کرواندا سی) چارپائی اُتے بٹھاندے سن ۔ تے رسیاں ڈال کر اُتے کھچ لیندے سن ۔ اوہ بیچ ہويا وچ ہُندا سی۔ کہ نہ زمین اُتے ہوئے نہ زمین اُتے ہوئے نہ آسمان پر۔ اس توں اگ دے سورج دے ۔ تے ہر اک ستارہ دے ۔ تے ہر اک دیوی ۔ دیوتا ۔ ودھیا ۔ مہادیو ۔ بشن ۔ کرشن ۔ رام ۔ مہامائی وغیرہ دی پوجا دے طریقے تے انہاں دے منتر سیکھدے سن ۔ تے انہاں دے مسائل تے افسانےآں نوں وڈے شوق توں سندے سن ۔ تے چاہندے سن کہ انہاں دی ساری کتاباں ترجمہ ہوئے جاواں۔
ملا صاحب فرماندے نيں ۔ 30 جلوس دے بعد زمانہ دا رنگ بالکل بدل گیا۔ کیونجے بعض داں فروش ملیا وی شامل ہوئے کے انہاں دے نال ہمداستان تے گئے۔ نبوت وچ کلام۔ وحی وچ سکوت ہونے لگے۔ معجزے کرامت ۔ جنہاں ۔ پری ۔ ملائک جو اکھ توں غائب اس دا انکار۔ قرآن دا تواتر۔ اس دا کلام الہٰی ہونا۔ سب گلاں دے لئی ثبوت طلب ۔
تناسخ اُتے رسالے لکھے گئے۔ تے قرار ایہ پایا کہ جے مرنے دے بعد ثواب یا عذاب اے تاں تناسخ ہی توں ہوئے سکدا اے اس دے سوا کوئی صورت ممکن نئيں۔ اک فقرہ کتاباں وچ لکھیا چلا آندا اے۔
مامن مذہب الاوفیہ قدم راسخ للتناسخ
اِنّی گل نوں ودھ کے بوہت سارے پھیلا وے پھیلائے ارباب زمانہ اس قسم دے اشعار پڑھدے سن تے خوش ہُندے سن ؎
درحقیقت بد ست کورے چند
مصحفے ماند تے کہنہ گورے چند
گور باکس سخن نمے گوید ،
سر قراں کسے نمے جوید
لطیفہ
خان اعظم جدوں کعبتہ اللہ توں پھرے تاں جہان نوں دیکھ کے ذرا عقل آگئی سی۔ ڈاڑھی ودھائی تے درگاہ اکبری وچ چڑھائی ؎
جے ابکے پھرے جتے اوہ کعبہ دے سفر سے
تو جانو پھرے شیخ جی اللہ دے گھر سے
سبحان اللہ ۔ اوہی خان اعظم ۔ جنہاں توں ڈاڑھی دے طول اُتے کیہ کيتا طول کلام ہوئے۔ دیکھو خان موصوف دا حال 990ھ وچ اک مہم اُتے توں فتحیات آئے۔ بادشاہ خوشی خوشی گلاں کر رہے سن ۔ ايسے دے سلسلے وچ فرمایا کہ اساں تناسخ دے لئی دلائل قطعی پیدا کيتے نيں ۔ شیخ ابوالفضل توانوں سمجھیا ئینگے ۔ تسيں قبول کرو گے۔ تسلیم دے سوا جواب کيتا سی !
اک وڈے خاندانی مشائخ سن ۔ دیوی برہمن نوں خوابگاہ اُتے جاندے ہوئے دیکھ کے انہاں نوں وی شوق
1 ؎ ملیا صاحب فرماندے نيں شیخ تاج الدین ولد ذکریا اجودھنی دہلوی سن ۔ (اجودھن ہن پاک پٹن کہلاندا اے ) تے اکثر لوک شیخ ذکریا موصوف نوں تاج العارفین کہندے نيں۔ ایہ حضرت شیخ مان پانی پتی دے شاگرد سن ۔ شیخ مان پانی پتی اوہ شخص سن ۔ کہ لوائح اُتے شرح لکھی سی۔ تے نزہت الارواح اُتے وی موٹی شرح فخر فرمائی سی۔ تے صوف وچ ایسی ايسے یادگاراں چھڈی سن کہ علم توحید دے دوسرے محی الدین عربی سن ۔
پیدا ہويا تے مکروحیلہ دی کمند سُٹ کر خوابگاہ اُتے پہنچنے لگے۔ بہت مقاصد قرآن دے تے مطالب پران دے ملیا کے اک کر دتے ۔ وحدت وجود دی بنیاد رکھ دے ہمہ اوست دا منارہ بلند کيتا۔ تے فرعون نوں وی مومن ثابت کر کے کسی نوں وی ایمان توں محروم نہ رکھیا۔ بلکہ منقوش خاطر کر دتا کہ مغفرت دی امید ہمیشہ خوف عذاب اُتے غالب اے۔ کم توں کم اس دا اُتے تاں ضرور اے۔ پس قبلہ مرادات تے کعبہ حاجات اوہی اے۔ سجدہ اس دے لئی جائز اے۔ کہ فلاں فلاں پیراں نوں انہاں دے مرید کيتا کردے سن ۔ شیخ یعقوب کشمیری نے (کہ اپنی مشہور تصنیفاں توں مرشد تے مقتدائے وقت مشہور سن ) اس معاملہ وچ بعض تمہیداں عین القضات ہمدانی توں نقل کيتياں تے ایسی ایسی بہت ساریاں گمراہیاں پھیلاواں۔
ملا صاحب خفا ہوئے کے کہندے نيں۔ بیربر نے ایہ روشنی پائی ۔ کہ آفتاب ذات الہٰی دا مظہر کامل اے۔ سبزہ دا اگانا ۔ غلاں دا لیانا۔ پھُلاں دا کھلیانا۔ عالم دا اجالا۔ اہل عالم دی زندگی اس توں وابستہ اے۔ اس لئی تعظیم تے عبادت دے لائق اے۔ اس دے طلوع دی طرف رخ کرنا چاہیدا نہ کہ غروب دی طرف۔ ايسے طرح اگ ۔ پانی ۔ پتھر تے پیپل دے نال سب درخت مظاہر الہٰی ہوگئے۔ ایتھے تک کہ گائے تے گوبر وی مظاہر الہٰی ہوئے۔ نال اس دے تلک تے جنیؤ نوں وی جلوہ دتا۔ مزا ایہ کہ علما تے فضلا مصاحبان خاص نے اس دی تقویت کيتی۔ تے کہیا کہ فی الحقیقت آفتاب نیر اعظم ۔ تے عطیہ بخش تمام عالم ۔ تے مربی بادشاہاں دا اے۔ تے جوبااقبال بادشاہ ہوئے نيں۔ اوہ اس دی عظمت نوں رواج دیندے رہے نيں۔ اس قسم دی رسماں ہمایوں دے عہد وچ وی جاری سن۔ کیونجے چنگیزی ترکاں دا تورہ سی۔ اوہ قدیم توں نوروز نوں عید مناندے سن ۔ تے خوان یغما لگیا کر لوٹتے لٹاندے سن ۔ اسلام وچ وی ہر بادشاہ نے کدرے کم کدرے زیادہ اسنوں عید دا دن سمجھیا اے۔ تے فی الحقیقت جس دن توں اکبر تخت اُتے بیٹھیا سی۔ اس مبارک دن نوں عالم دی عید سمجھ کر جشن کردا سی۔ اس دے رنگ دے موافق سارا دربار رنگین ہُندا سی۔ ہاں ہن اوہ ہندوستان وچ سی۔ اس لئی ہندوستان دی ریت رسماں وی برت لیندا سی۔
برہمناں توں تسخیر آفتاب دا منتر سکھیا۔ کہ نکلدے وقت تے اور ادھی رات نوں اسنوں جپا کردا سی۔ ویپ چند راجہ مجہولہ نے اک جلسہ وچ کہیا۔ کہ حضور جے گائے خدا دے نزدیک واجب التعظیم نہ ہُندی تاں قرآن وچ سب توں پہلے اس کاسورہ کیوں ہُندا ۔ اس دے گوشت نوں حرام کر دتا۔ تے تاکید توں کہ دتا کہ جو ماریگا ۔ ماریا جائے گا۔ حکما طب دیاں کتاباں لے کے تائید نوں حاضر ہوئے کہ اس دے گوشت توں رنگ دے مرض پید ہُندے نيں۔ ردی تے دیر ہضم اے۔ آزاد ملیا صاحب اس دی گلاں نوں جس طرح چاہن۔ بدرنگ کر کے دکھاواں۔ اوہ حقیقت وچ اسلام دا منکر وی نہ سی۔ چنانچہ میرا بو تراب میر حاج ہوئے کے مکہ نوں گئے سن ۔ اوہ 987ھ وچ فیر کر آئے۔ تے اک ایسا بھاری پتھر لائے۔ کہ ہاتھی توں وی نہ اٹھے جدوں نیڑے پہنچے ۔ تاں لکھیا کہ فیروز شاہ دے عہد وچ قدم شریف آیا سی۔ حضور دے عہد مقدس وچ فدوی ایہ پتھر لیایا اے۔ اکبر سمجھ گیا سی۔ کہ سید سادہ لوح نے سودا گری دی اے۔ مگر اس لئی کہ خاص تے عام وچ اس بیچارے دی ہنسی نہ ہوئے۔ تے جو لوک مینوں انکار نبوت دی تمہتاں لگاندے نيں۔ انہاں دے دانت ٹُٹ جاواں۔ اس لئی حکم دتا کہ آداب الہی دے نال دربار آراستہ ہوئے۔ سید موصوف نوں فرمان پہنچیا کہ چار کوس اُتے توقف کر و۔ شہزادےآں تے تمام امیراں نوں لے کے پیشوائی نوں گئے۔ دور توں پیادہ ہوئے۔ نہایت ادب تے عجز تے نیاز توں خود اسنوں کندھا دتا۔ تے چند قدم چل کے فرمایا ۔ کہ امرائے خوش اعتقاد ايسے طرح دربار تک لاواں۔ تے پتھر میرہی دے گھر اُتے رکھیا جائے۔
ملا صاحب کہندے نيں ۔ کہ 987ھ وچ قیامت آگئی۔ تے ایہ موقع اوہ سی کہ سب طرف توں خاصر جمع ہوئے گئی سی۔ تجویز ہوئی کہ لا الٰہ الا اللہ دے نال اکبر خلیفۃ اللہ کہیا کرن۔ فیر وی لوکاں دے شور شرابے دا خیال سی۔ اس لئی کہندے سن ۔ کہ باہر نئيں۔ محل وچ کہیا کرو۔ عوام دا لا نعام دی زباناں اُتے اللہ اکبر دے سوا وظیفہ نہ سی۔ اکثر لوک سلام علیک دی جگہ اللہ اکبر۔ جواب وچ جل جلالہ کہندے سن ۔ ہزاراں روپے ہن تک موجود نيں۔ جنہاں دے دونے طرف ایہی سکہ منقوش اے۔ گوکہ جاں نثار تے باوفا۔ با اعتبار گنے جاندے سن ۔ مگر صالح ہوئی کہ پہلے انہاں وچوں کوئی ابتدا کرے۔ چنانچہ قطب الدین خان نوں کہ نوں مذہب تقلیدی چھڈنے دے لئی اشارہ ہويا۔ اوہ سیدھا سپاہی سی۔ اس نے خیر اندیشی تے دلسوزی دے رنگ وچ ظاہر کيتا۔ کہ ولایتاں دے بادشاہ یعنی سلطان روم وغیرہ سن کر کيتا کدرے گے۔ سب دا ایہی دین اے۔ خواہ تقلیدی اے خواہ نئيں اے۔ بادشاہ نے بگڑ کے کہیا۔ ہاں ! تاں سلطا روم دی طرف توں غائبانہ لڑتااے۔ اپنے لئے جگہ پیدا کردا اے۔ کہ ایتھے توں جائے تاں اوتھے عزت پائے۔ جاو نيں چلاجا۔ شہباز خان کمبو نے وی تیز تے تند سوال جواب کيتے بیربر موقع تاک کر کچھ بولے۔ انہاں نوں تاں اس نے اس سختی توں دھکایا کہ صحبت بدمزہ ہوئے گئی۔ تے امرا آپس وچ کھسر پھسر کرنے لگے۔ بادشاہ نے شہباز خان نوں خصوصا تے اوراں نوں مگھم وچ کہیا کيتا بکتے ہوئے۔ تواڈے منہ اُتے گو وچ جوتیاں بھر کر لگواواں گا۔ ملیا شیری نے اس عالم وچ اک قصیدہ کہیا کہ اس دے چند اشعار انہاں دے حال وچ لکھے نيں۔
انہاں دناں وچ قرار پایا کہ جوشخص دین الہی اکبر شاہی وچ داخل ہوئے۔ چاہیدا کہ اخلاص چار گانہ رکھدا ہوئے۔ ترک مال ۔ ترک جان ۔ ترک ناموس ۔ ترک دین ۔ انہاں وچوں جو چاراں رکھدا اے۔ اوہ پورا اے ۔ ورنہ پون ۔ ادھا ۔ چوتھائی۔ جداں ہوئے گا ویسا اس دا اخلاص ہوئے گا۔ سب مخلص مرید درگاہ ہوئے گئے کہ انہاں دا دین دین الہٰی اکبر شاہی سی۔ ہدایت تے ترویج مذہب تے تعلیم مسائل دے لئی خلیفہ وی سن ا ن وچوں خلیفہ اول شیخ ابوالفضل سن ۔ جو شخص دین الہٰی وچ آندا سی۔ اوہ اقرار نامہ لکھ کے دیندا سی۔ اس دا انداز ایہ سی۔ منکہ فلاں ابن فلاں باشم ۔ بطوع تے رغبت تے شوق قلبی از دین اسلام مجازی تے نقلیدی کہ ازپدراں دیدہ تے شنیدہ بودم ۔ ابراو تبراہ نمودم ۔ ودر ۔ دین الہٰی اکبر شاہی درآمدم ۔ تے مراتب چہارگانہ اخلاص کہ ترک مال تے جان تے ناموس تے دین باشد قبول نمودم ۔ اس دین وچ وڈے وڈے عالیشان امیر تے صاحب ملک فرمانروا داخل ہُندے سن ۔ چنانچہ مرزا جانی حاکم ٹھٹہ وی خلقہ ارادت وچ آیا خطوط مذکورہ ابو الفضل دے سپرد ہُندے سن ۔ کہ جس جس دا جداں اعتقاد ہوئے نمبر وار ترتیب دے رکھو۔ شیخ موصف مجتہد تے خلیفہ دین الہٰی دے سن اس طریقے دا ناں توحید الہی اکبر شاہی سی۔
امر ا وچوں جو لوک دین الہی اکبر شاہی وچ داخل ہوئے انہاں دی تفصیل کتاباں دے انتخاب توں حسب ذیل معلوم ہُندی اے۔
1 ۔ ابوالفضل خلیفہ
10۔ صدر جتھے مفتی کل ملکاں ہندوستان اور
2 ۔ فیضی ملک الشعرہے دربار
11۔
3 ۔ شیخ مبارک ناگوری
12۔ انہاں دے دونو صاجزادے
4 ۔ جعفر بیگ آصف خاں مورخ تے شاعر
13۔ میر شریف املی
5 ۔قاسم کابلی شاعر
14 ۔ سلطان خواجہ صدر
6۔ عبدالصمد مصور دربار تے شاعر
15 ۔ مرزا جانی حاکم ٹھٹہ
7 ۔ اعظم خاں نوں کہ مکہ توں آکے
16۔ نقی شوستری شاعر تے دو صدی منصبدار
8 ۔ ملیا شاہ محمد شاہ آبادی
17 ۔ شیخ زادہ گو سالہ بنارسی
9۔ صوفی احمد
18 ۔ بیربر
اسی سلسلہ وچ ملیا صاحب کہندے نيں اک دن جلسہ مصاجت وچ کہیا کہ اج دے زمانہ وچ وڈا عقلمند کون اے ۔ بادشاہاں نوں مسثتثنیٰ کروا تے تباؤ حکیم ہمام نے کہیا ۔ وچ تاں ایہ کہندا ہاں ۔ کہ سب توں زیادہ وچ عقلمند ہون۔ ابو الفضل نے کہیا۔ میرا باپ وڈا عقلمند اے۔ اس قسم دے کلمات توں ہر شخص نے اپنے عقلمندی ظاہر کیتی۔
اکبر دی ساری تریخ وچ ایہ آئین آب زرے لکھنے دے قابل اے۔ کہ باوجود انہاں سب اتاں دے اس سال وچ اس نے صاف حکم دے دتا کہ ہندوواں دا جزیہ معاف کيتا جائے۔ تے ایہ کئی کروڑ روپیہ سالانہ دی آمدنی سی۔
معافی جزیہ
[سودھو]پہلے وی بعض بعض بادشاہ ہندواں توں جزیہ لیندے رہے سن ۔ سلطنت دے انقلاباں وچ کدی موقوف ہُندا سی۔ کدی مقرر ہوئے جاندا سی۔ جدوں اکبر دی سلطنت نے استقلال پھڑیا تاں ملااں نے فیر یاد دلایا چنانچہ ملیا صاحب سناں دے خلط ملط وچ لکھدے نيں ’’ انہاں دناں وچ شیخ عبدالنبی تے مخدوم الملک نوں فرمایا کہ تحقیق کر کے ہندواں اُتے جزیہ لگاؤ۔ مگر پانی اُتے تحریر ہويا سی۔ جھٹ ہٹ گیا۔ ‘‘ فیر 987ھ وچ چوٹ کردے نيں۔ ’’ تمغا یعنی محصول تے جزیہ کہ کوئی کروڑ دی آمدنی سی۔ اس سال وچ موقوف کر دتا۔ تے تاکید دے نال فرمان جاری ہوئے۔ اوہ اس تحریر توں لوکاں دے دلاں اُتے ایہ اُتے تاں ڈالدے نيں کہ دین دی بے پروائی بلکہ اسلام دی دشمنی نے اس دے دل وچ حرارت دینی نوں ٹھنڈا کر دتا سی ۔ ہن حقیقت حال سنو کہ اول سنہ یکم جلوس وچ اکبر نوں معافی جزیہ دا خیال آیا سی۔ نوجوانی دا عالم سی۔ کچھ بے پروائی کچھ بے اختیاری حکم جاری نہ ہويا۔ 09جلوس وچ فیر اس مقدمہ اُتے بحث ہوئی۔ علمائے دیندار دا زور پورا پورا سی۔ اس لئی قیل تے قال ہوئی۔ انہاں نے کہیا کہ شریعت اسلام دا حکم اے۔ ضرور لینا چاہیے چنانچہ کدرے اس اُتے عمل ہويا۔ کدرے نہ ہويا 988ھ 25جلوس وچ بادشاہ صلاح اندیش فیر اس عزم اُتے مستقل ہويا۔ تے کہیا کہ عہد سلف وچ جو ایہ امر تجویز کيتا گیا سی۔ سبب ایہ سی کہ انہاں لوکاں نے اپنے مخالفاں دے قتل تے غارت نوں مصلحت سمجھیا سی۔ چنانچہ اس نظر توں کہ ظاہری انتظام قائم رہے۔ یعنی جو ہتھ آئے کچھ روپیہ قرار دتا تے اس دا ناں جزیہ رکھیا۔ ہن کہ ساڈی خیر اندیشی تے کرم بخشی تے مرحمت عام توں غیر مذہب لوک یک جہتان اسيں دین دی طرح کمر بنھ کر رفاقت اُتے جان دیندے نيں۔ تے خیر خواہی تے جانفشانی وچ جاں نثاری دی حد توں گزر گئے نيں۔ کِداں ہوئے سکدا اے اہل خلاف سمجھ کر انہاں نوں بے عزت تے قتل تے غارت کيتا جائے۔
1 ؎ غالباً 983ھ ہون۔
تے انہاں جاں نثاراں نوں مخالف قیاس کيتا جائے۔ انہاں لوکاں اُتے کہ جنہاں دی پہلی نسلاں وچ تے ساڈی اصلاں وچ عداوت جانی سی ۔ دبے ہوئے خون جو خدا جانے کس طرح خاک اُتے گرے سن ۔ مگر ہن ٹھنڈے ہوئے گئے نيں۔ انہاں نوں تے مبدم جگانا تے گرمنیا کيتا ضرور اے اصل گل تاں ایہ اے کہ وڈا سبب جزیہ لینے دے لئی ایہ سی کہ سلطنتاں دے منتظم تے معاون سامان تے اسباب دنیوی دے محتاج سن ۔ اس ذریعے توں معاش وچ وسعت پیدا کردے سن ۔ ہن ہزاراں ہزار زرنقد خزانہ وچ موجود اے۔ بلکہ آستانہ اقبال دے اک اک ملازم نوں بے ضرورتی توں ودھ کے فارغ البالی حاصل اے۔ فیر منصف دانا کوڑی کوڑی چننے دے لئی کیوں نیت بگاڑے تے نئيں چاہیدا کہ موہوم فائدہ دے لئی نقد نقصان اُتے تیار ہوئے بیٹھے۔ آزاد ۔ اگرچہ دینے والےآں نوں پیسے آنے ۔ یا کچھ روپے دینے پڑدے سن ۔ مگر فرمان جاری ہُندے ہی گھر گھر خبرپ ہنچ گئی۔ تے بولی زبان اُتے شکرانے جاری ہوئے گئے۔ ذرا سی گل نے دلاں تے جاناں کومول لے لیا۔ ایہ گل ہزاراں خون بہانے تے لکھاں لونڈی یا غلام بنانے توں نہ حاصل ہُندی۔ ہاں مسجد نشین ملیا نے جنہاں نے مسجدےآں وچ بیٹھ کر پیٹ پالے تے کتاباں دے لفظ یاد کر لئے سن ۔ انہاں دے کان وچ آواز گئی کہ آندا ہوئے ا روپیہ بند ہويا۔ جان تڑپ گئی ایمان پرت گئے۔
لطیفہ
اک جلسہ وچ کوئی ملیا نے صاحب وی آگئے ۔ گفتگو ایہ سی۔ کہ مولویاں نوں (سیاق) حساب وچ لیاقت کم ہُندی اے ملانے صاحب الجھ پئے۔ ایکشخص نے کہیا۔ چنگا دسو۔ دوا تے دو دے ملیا گھبرا دے بولے چار روٹیاں ۔ پناہ بخدا ۔ ایہ مسجدےآں دے فرما نروا۔ دن دا کھانا دوپہر ڈھلے۔ تے رات دا کھانا ادھی بجے کھاندے نيں کہ شائد کوئی اچھی چیز آجائے۔ تے اور اچھی چیز آجائے۔ تے اس توں وی اچھی چیز آجائے۔ شائد کوئی بلانے ہی آجائے۔ ادھی بجے رات دے گھڑیاں گندے نيں تے بیٹھے رہندے نيں۔ ہويا توں کنڈی ہلی تے دروازہ کودیکھنے لگے۔ کہ کوئی کچھ لیایا۔ مسجد مںی بلی دی آہٹ ہوئی تے چوکنے ہوئے کہ دیکھو کيتا آیا ۔
اللھمہ احفظنا من کل بلاء الدنیا تے عذاب الا خوۃ
ایداں دے لوک مصالح سلطنت نوں کيتا سمجھاں۔ انہاں نوں کيتا خبر کہ ایہ معاملہ کيتا اے تے اس دا ثمرہ کيتا اے۔ اک ایداں دے ہی مقام اُتے ابوالفضل نے کيتا خوب لکھیا اے ؎
تو خود مے نشنوی بانگ دہل را
رموز سر سلطان راچہ دانی
ترا از کاف کفرت اسيں خبر نیست
حقایقہاے ایمان راچہ دانی
فیر ملیا صاحب فرماندے نيں۔ حالے 990ھ ہوئے سن جو لوکاں نے ذمن نشین کيتا 1000ھ ہوئے چکے مذہب اسلام دا دور ہوئے چکيا۔ ہن دین نواں ہوئے گا۔ چنانچہ دین الہٰی اکبر شاہی نوں کہ احکام حکمت اُتے مشتمل سی۔ جلوہ دینا شروع کيتا۔ ايسے سنہ وچ حکم دتا کہ سکےآں وچ سنہ الف معقوش ہوئے۔ تے تریخ الفی تصنیف ہوئی۔ زمین بوسی دے ناں توں سجدہ قائم ہويا کہ بادشاہاں دے لئی لازم اے۔ شراب دا بند کھل گیا مگر اس وچ وی اک آئین سی کہ بقدر فائدہ ہويا ۔ بیماری وچ حکیم دسے تاں پیو اِنّی نہ پیو کہ بد مستیاں کردے پھرو تے ایسا ہوئے تاں سزا وی سخت سی۔ دربار دے پاس ہی آبکاری دی دوکان سی نرخ سرکار توں مقرر سی۔ جسنوں درکار ہوئی اوتھے گیا۔ رجسٹر وچ اپنا ۔ باپ دا دادا دا ناں ۔ قومیت وغیرہ وغیرہ لکھوائی ۔ تے لے آیا۔ مگر یار لوک کسی گم ناں نوں بھیج دیندے سن ۔ فرضی ناں لکھوا کر منگاندے سن ۔ تے شیر مادر دی طرح پیندے سن ۔ خواجہ خاتون دربان اس دا داروغہ سی۔ ایہ بھڑوا وی اصل وچ کلال ہی دی نسل سی۔ اس احتیاط اُتے وی شور شرابے ہُندے سن ۔ سر پھوٹتے سن ۔ دارالقضا توں سخت سزاواں۔ ملدیاں سن۔ مگر خاطر وچ کون لاندا سی۔
لطیفہ
لشکر خان میر بخشی اک دن شراب پی کر دربا وچ آیا تے بد مستی کرنے لگا۔ اکبر بہت خفا ہويا۔ گھوڑے دی دم توں بند ھوایا۔ تے لشکر خاں نوں لشکر وچ تشہیر کيتا۔ سب نشے ہرن ہوئے گئے۔ انہاں ہی لشکر خاں نوں عسکر خاں خطاب ہويا۔ لوکاں نے استر خاں بنا دتا۔(واہ خچرخاں)
لطیفہ ۔ ملیا صاحب دے رونے دا مقام تاں ایہ اے کہ 998ھ دے جشن وچ دربار خاص سی شراب دا دور چل رہیا سی۔ کہ میر عبدالحی صدر جتھے مفتی کل ملکاں ہندوستان نے اپنے ولی شوق تے ذوق توں جام طلب کر کے نوش جان فرمایا ۔ اکبر نے مسکرا کے خواجہ حافظ دا شعر پڑھیا ؎
در عہد بادشاہ خطا بخش جرم پوش
قاضی پیالہ کش شدو مفتی قرابہ نوش
حضرت صدر جتھے دا حال دیکھو تتمے وچ ۔ ایہی بزرگوار ۔ حکیم ہمام دے نال عبداللہ خاں ازبک دے دربار وچ برسم سفارت بھیجے گئے۔ تے مراسلت وچ جو فقرے انہاں دی شان وچ نازل ہوئے سن ایہ نيں۔ سیادت مآب ۔ نقابت نصاب میر صدر جتھے از جملہ اعاظم سادات کبار داجلہ /تقیاے ااں دیار ۔ زمانہ دی تاثیر نوں دیکھو کہ اہل عالم دا کیہ حال کر دتا سی۔ تے اکبر دی اس وچ کیہ خطا سی۔ سبحان اللہ کسی استاد نے کہیا اے تے کیہ خواب کہاہے ؎
عشقت جزز عالم بیہوشی آورد
اہل صلاح رابہ قدح نوشی آورد
یاد تاں اے نگار چہ معجون حکمت است
کز ہر چہ خواندہ ایم فراموشی آورد
بازاراں دے برآمداں وچ رنڈیاں اِنّی نظر آنے لگياں کہ آسمان اُتے اِنّے تارے وی نہ ہونگے۔ خصوصا دارالخلافہ وچ ۔ انہاں سب نوں شہر دے باہر اک جگہ آباد کيتا ۔ تے شیطان پورہ ناں رکھیا۔ اس دے لئی وی آئین سن ۔ داروغہ ۔ منشی ۔ چوکیدار موجود ۔ جو کسی رنڈی دے پاس آکے رہندا۔ یا گھر لے جاندا ناں کتاب وچ لکھوا جاندا۔ بے اس دے کچھ نہ ہوئے سکدا سی۔ رنڈیاں نويں نوچی نوں نہ بٹھا سکدیاں سن ہاں کوئی امیر چاہے ۔ تاں حضور وچ اطلاع ہوئے فیر لے جائے۔ فیر وی اندر ہی اندر کم ہوئے جاندے سن ۔ پتہ لگ جاندا تاں اس رنڈی نوں خود وکھ بلاندے تے پُچھدے کہ ایہ کم کس دا رگزار دا سی۔ اوہ بتا وی دیدیاں سن معلوم ہُندا سی تاں اس امیر نوں خلوت وچ بلیا کے خوب لعنت ملامت کردے۔ بلکہ بعضاں کوقید وی کر دتا آپس وچ وی وڈے شور تے شر ہُندے سن ۔ سر پھوٹتے سن ۔ ہتھ پیر ٹوٹتے سن ۔ مگر مندا کیہڑی۔ اک دفعہ ایتھے بیربرجی دی وی چوری پکڑی گئی۔ جاگیر اُتے بھج گئے۔
داڑھی جو مسلماناں وچ نور الہٰی کہلاندی اے۔ وڈی خوار ہوئی۔ سبزہ رخسار دی جڑپتال توں لبھ کر کڈی۔ جتھے توں اسنوں پانی پہنچکيا اے۔
لطیفہ ۔ علما وچ اک مشائخ سن ۔ تے خاص حضرت شیخ مان پانی پتی دے بھتیجے سن ۔ اپنے عم بزرگوار کیکتب خانہ وچوں اک کرم خور دہ کتاب لے کے تشریف لائے۔ اس وچوں حدیث دکھادی کہ آنحضرت دی خدمت وچ اک صحابی تشریف لائے۔بیٹا نال سی اس دی ڈاڑھی منڈی ہوئی سی۔ آنحضرت نے دیکھ کے فرمایا کہ اہل بہشت دی ایسی ہی صورت ہوئے گی۔ بعض جعلساز فقیہاں نے کتاباں فقہ وچوں ۔ ایہ فقرہ جواز دی سند وچ کڈیا کما یفعلہ بعض القضات عصات نوں ظالماں نے قضات پڑھ دکھایا۔ غرض تمام دربار منڈ کر صفاچٹ ہوئے گیا۔ اہل ایران تے توران جنہاں دی ڈاڑھیاں دی خوبصورتی تصویر دا عالم دکھاندی سی۔ انہاں دے رخسارے میدان لق ودق نظر آنے لگے۔
ملا صاحب فیر چوٹ فرماندے نيں۔ ہندواں دے مذہب دا اک مشہور مسئلہ اے کہ 10جانور نيں جنہاں دی صورت وچ خدانے ظہور کيتا اے۔ اک انہاں وچوں شور اے۔ بادشاہ نے وی اس دا خیال کيتا تے زیر جھرو کہ تے بعض تھاںواں وچ جدھر ایہ لوک اشنان نوں آندے سن ۔ سور پلوائے۔ کتے دے فضائل وچ ایہ دلیل پیش ہوئی کہ اس وچ 10 خصلتاں ایسی نيں کہ اک وی انسان وچ ہوئے تاں دلی ہوئے جائے۔ بعض مقربان درگاہ نے کہ خوش طبعی تے ہمہ دانی تے ملک الشعرائی توں ضرب المثل نيں۔ چند کتے پالے۔ گوددنماں بٹھاندے سن ۔ دستر خوان اُتے نال کھلاندے سن ۔ منہ چمدے سن تے بعض مردود شاعر ہندی تے عراقی فخر توں انہاں دیاں بولیاں منہ وچ لیندے سن ۔ سند دے لئی اک صوفی شاعر دا ایہ قول سی ؎
بسکہ درچشم ودلم ہر لخط اے یارم توئی
ہر کہ آید در نظر از دور پند ارم توئی
شیخ فیضی دے کتاں اُتے ملیا صاحب ہمیشہ تاک باندھے بیٹھے نيں ۔ جتھے موقع پاندے نيں اک پتھر کھچ ماردے نيں۔ دیکھو ایتھے وی منہ ماریا لیکن حقیقت ایہ اے کہ شکار دے ذوق شوق وچ اکثر شاہان تے امرا کتاں دا وی شوق رکھدے سن تے رکھدے نيں۔۔ ترکستان تے خراسان وچ رسم عام اے۔ اکبر نے وی کتے رکھے سن تے رکھدے نيں ۔ ترکستان تے خراسان وچ رسم عام اے اکبر نے وی کتے رکھے سن ۔ قاعدہ اے کہ جس گل دا بادشاہ نوں شوق ہوتااے۔ امرائے قربت پسند نوں اس دا شوق واجب ہُندا اے۔ اس لئی فیضی نے وی رکھے ہونگے۔ ملیا صاحب چاہندے نيں ثابت کرن کہ اوہ فرض مذہبی سمجھ کر کتے پالدا سی۔
لطیفہ ۔ مطلع مذکورہ بالا لکھ کے مینوں یاد آیا کہ شاعر نے جدوں ایہ مطلع جلسہ احباب وچ پڑھیا ۔ اورکہیا ع ہر کہ آید در نظر از دور پندارم توئی۔
تو اک شوخ طبع شخص نے کہیا ۔ آنجا ۔ جے سگ نبطر آید ؟ اس نے کہیا۔ پندارم توئی۔
جب زباناں کھل جاندیاں نيں تے خیالات دے میدان وسیع ہوئے اندے نيں تاں اک عقلی گل وچ ہزار بے عقلی دیاں گلاں نکلنے لگتی نيں ۔ چنانچہ ملیا صاحب فرماندے نيں تے بجا فرماندے نيں۔ دربار وچ تقریراں ہوئیاں سن کہ غسل جنابت دتی کیہ ضرورت اے۔ اس توں تاں انسان اشرف المخلوقات دی بنیاد قائم ہُندی اے۔ جس توں اہل علم صاحب فضل ۔ پاک خیال نیک بنیاد لوک پیدا ہُندے نيں اس توں آدمی ناپاک ہوئے جائے ؟ اس دے کیہ معنی بلکہ حق پُچھو تاں غسل کر کے اس دی بنیاد رکھنی چاہیدا۔ تے ایہ کیہ گل اے کہ اِنّی سی چیز دے نکلنے وچ غسل واجب ہوئے جائے۔ اس توں دس ویہہ حصہ زیادہ کثافتاں دن بھر وچ کئی کئی دفعہ نکل جاواں۔ اس اُتے کچھ وی نہ ہوئے۔
کوئی کہندا سی کہ شیر تے سور دا گوشت کھانا چاہیدا کہ بہادر جانور نيں۔ کھانے والے دی طبیعت وچ ضرور بہادری پیدا کردا ہوئے گا۔
کوئی کہندا سی کہ چچا تے ماماں دی اولاد دے نال قرابت نہ کرنی چاہیدا کہ رغبت کم ہُندی اے اس واسطے اولاد ضعیف ہوئے گی۔ آزاد ۔ دانایان فرنگ نے وی لکھیا اے۔ انسان دی طبیعت وچ داخل اے کہ جس خون توں خود پیدا ہويا اے ايسے خون دی نسل پردہ شوق دا جوش تے رغبت دا دلولہ نئيں ہُندا جو غیر خون ہُندا اے ۔ دیکھو خچر وچ گھوڑی توں زیادہ زور ہُندا اے۔ کوئی کہندا سی کہ جدوں تک بیٹا 16 برس دا تے بیٹی 14 برس دی نہ ہوئے جائے۔ تب تک نکاح جائز نئيں ۔ اولاد کمزور ہوئے گی۔
شادی
[سودھو]ابوالفضل آئین اکبری اکبری وچ جو لکھدے نيں اس دا خلاصہ ایہ اے ۔ کتخدائی وچ نسل انسان دی بقا تے بزم دنیا دی زیبانش تے ڈانو اڈول دلاں دی بہرہ داری تے گھر دی آبادی اے۔ تے بادشاہ نیک روز گار چھوٹے وڈھیاں دا پاسبان اے اس لئی شادی دے معاملے وچ نسبت معنوی تے ذات دی ہمسری نوں نئيں چھوڑدا۔ چھوٹی عمر دولہا دلہن اسنوں پسند نئيں۔ عمدہ فائدہ نئيں۔ نقصان وڈا اے۔ اکثر مزاج مختلف ہُندے نيں ۔ گھر نئيں بستے ۔ ہندوستان شرمستان اے۔ بیاہی ہوئی عورت دوسرا خاوند کر نئيں سکدی تاں کم مشکل ہُندا اے۔ دولہا دلہن تے دونے دے ماں باپ دی خوشی لازم سمجھدا اے نیڑے دے رشتہ داراں وچ مناسب سمجھدا اے۔ تے جدوں دلیل وچ ابتدائے عالم دا حال بیان کردا اے کہ دیکھو جڑواں لڑکی اس دے نال دے لڑکے توں نہ بیاہی جاندی سی تاں معترض لوکاں دیاں بولیاں بند ہوئے جاندیاں نيں مہر دی زیادتی نوں پسند نئيں کردا۔ کہ جھوٹھ اقرار کرنا پڑدا اے۔ دتیا کون اے۔ کہندا اے کہ مہر دا بھانا پیوند دا توڑنا اے۔ اک جورو توں زیادہ پسند نئيں کردا کہ طبیعت کيتی پریشانی تے گھر دی دیرانی ہُندی ہ۔ بڈھے نوں جوان نہ کرنی چاہیدا کہ بے حیائی توں دو آدمی بادیانت کم لالچ مقرر کيتے سن ۔ اک مرداں دی تحقیقات کردا سی۔ دوسرا عورتاں کيتی۔ توے بیگی کہلاندے سن تے اکثر دونو خدمتاں اک ہی دے سپرد ہُندی سی۔ شکرانہ وچ طرفین نوں نذرانہ وی دینا ہُندا سی۔
پنجہزاری توں ہزاری تک
10اشرفی
ترکش بند توں دہ باشی تک اور
ہزاری توں پانصدی تک
4-4اشرفی
اور منصبدار ……
پانصدی توں دو صدی تک
2 اشرفی
متوسط لوک ……یک روپیہ
دو مصدی توں دو بیستی تک
1اشرفی
عام ……… یک دام
اب ایہ عالم ہوئے گیا کہ امرہے دربار تاں بالائے طاق رہے۔ اوہی صدر جتھے مفتی الملکاں سن ۔ جنہاں نے جشن نور وزی وچ بادہ گلرنگ دا جام لےکے پیا۔ حریر اطلس دے پکڑے پہننے لگے۔ ملیا صاحب نے اک دن انہاں دا لباس دیکھ کے پُچھیا کہ کوئی روایت نظر توں گزری ہوئے گی ؟ فرمایا ہاں جس شہر وچ رواج ہوئے جائے۔ جائز اے ميں نے کہیا شائد اس روایت اُتے بنیاد ہوئے گی کہ حکم سلطان توں عدول مکر اوہ اے ۔ فرمایا اسکے علاوہ وی ملیا مبارک اک عالم سن ۔ انہاں دا بیٹا شیخ ابوالفضل دا شاگرد سی۔ اس نے وڈے تمسخر دے نال اک رسالہ لکھ کے پیش کيتا کہ نماز روزہ حج وغیرہ عبادتاں سب بے حاصل ۔ ذرا انصاف کرو۔ جدوں عالماں دا ایہ حال ہوئے تاں بے علم بادشاہ کيتا کردے۔
مریم مکانی بادشاہ دی والدہ مر گئياں۔ امرہے دربار وغیرہ 15 ہزار آدمیاں نے بادشاہ دے نال بھدرہ کيتا۔ انا یعنی خان اعظم مرزا عزیز نوں کلتاش خاں دی ماں مر گئی۔ اس دا وڈا ادب سی تے نہایت خاطر کردے سن ۔ خود تے خان اعظم نے بھدرہ کيتا۔ خبر پہنچی کہ لوک وی بھدرہ کروا رہے نيں۔ کہلا بھیجیا کہ اوراں نوں کيتا ضرور اے۔ اِنّی دیر وچ وی 4 سو سر تے منہ صفاچٹ ہوئے گئے۔ اصل یہہے کہ لوکاں نوں ایہ گلاں اک کھیل سن۔ تے ہزاراں مسخراپن نيں۔ ایہ وی اک دل لگی سہی۔ اس وچ دین تے مذہب دا کیہ علاقہ ۔ ملیا صاحب خواجہ مخواہ خفا ہُندے نيں۔ آپ نے جدوں بین بجانی سکھی سی تاں نماز دی طرح واجب سمجھ کر سکھی سی ؟ ہر گز نئيں اک دل دا بہلا وا سی۔ انہاں لوکاں نے ایسی گلاں نوں دربار دا مشغلہ سمجھ لیا سی۔
ابکر نوں اس دا لحاظ وی ضرور سی کہ ایہ ملک ہندوستان اے۔ ہندواں نوں ایہ خیال نہ ہوئے کہ اسيں اُتے اک متعصب مسلمان حکومت کر رہیا اے۔ اس لئی سلطنت دے آئین تے مقدمات دے احکام وچ بلکہ روز مرہ کاروبار وچ اس مصلحت دی رعایت ضرور ہُندی ہوئے گی۔ تے ایسا ہی چاہیدا سی۔ خوشامدیاں توں کوئی زمانہ خالی نئيں۔ اسنوں وی خوشامداں کر کے بڑھاندے چڑھاندے ہونگے۔ اپنی بڑائی یاد انانی دی تعریف یا اس دا لحاظ کسے بھلا معلوم نئيں ہُندا۔ اوہ وی انہاں گلاں توں خوش ہُندا سی۔ تے اعتدال توں ودھ وی جاندا سی۔ تے اوہ تاں بے علم بادشاہ سی علما تے مشائخ دے حالات سن چکے ۔
ملا صاحب لکھدے نيں ۔ تحریراں اں سنہ ہجری موقوف ہوگیا۔ سنہ الہٰی اکبر شاہی تحریر ہونے لگا۔ آفتاب دے حساب توں برس وچ 14 عیداں ہونے لگياں۔ نوروز دی دھوم دھام عید رمضان تے عید قربان توں وی زیادہ ہونے لگی اس دی تفصیل مکمل تاں ضیح سن چکے مگر لطیفہ ایہ اے ملیا صاحب لکھدے نيں کہ بادشاہ حروف مختصہ عربی مثلا ث ح ع ص ض ط وغیرہ جنہاں وچ امتیاز ضرور ہُندا اے انہاں توں وی گھبراندے سن ۔ آزاد ۔ بزرگان عالم نما نوں اکثر دیکھیا ہوئے گا کہ گلاں وچ وی ع تے ح نوں خواہ مخواہ حلق بلکہ پیٹ دے اندر توں کڈدے سن ۔ خصوصاً جو اک دفعہ حج وی کرآئے نيں۔ دربار وچ ایساں دی گفتگو اُتے اشارہ ضرور ہُندے ہونگے۔ ملیا صاحب اس اُتے خفا ہوئے کے فرماندے نيں جے عبداللہ نوں ابداللہ تے احدی نوں اہدی کہندے سن تاں بادشاہ خوش ہُندے سن تے منشیان دفتر الہ آباد نوں وی الہٰ باس لکھدے سن ۔
آغاز اسلام وچ جدوں کہ چاراں طرف فتوحات دین دی روشنی پھیلدی چلی جاندی سی۔ ایران اُتے وی فوج اسلام آئی ہوئی سی۔ فارس دا ملک تسخیر ہُندا جاندا سی۔ ہزاراں برس دی پرانی سلطنت تباہ ہوئے رہی سی۔ فردوسی نے اس حالت نوں نہایت خوبصورتی توں ادا کيتا اے۔ چنانچہ خسرو دی ماں دی زبانی جو اشعار لکھے نيں ۔ انہاں وچوں دو شعر نيں ؎
زشیہ شتر خوردن دسوسمار
عرب رابجائے رسیداست کار
کہ تخت کيتاں راکند آرزو
تفوبر تاں اے چرغ گرداں تفو
ملا صاحب فرماندے نيں انہاں شعراں نوں پڑھو اکر خوش ہُندے نيں۔ تے جو مسائل کہ اسلام وچ عقاید قرار اپا چکے نيں ۔ انہاں دی تحقیقاتاں تے اس اُتے ردو قدح ہُندی اے۔ عقلی دلائل توں گفتگو ہُندی اے۔ علمی مجلس ہُندی اے۔ تے مصاحباں وچوں 40 آدمی منتخب ہُندے نيں۔ حکم اے۔ کہ جو شخص چااے۔ سوال کرے تے ہر علم وچ گفتگو ہوئے۔ جے کسی مسئلے اُتے مذہب دی رو توں سوال ہوئے ۔ تاں کہندے کہ اسنوں ملاواں توں پُچھو۔ اسيں توں اوہ پُچھو ۔ جو عقل تے حکمت توں متعلق ہوئے۔ جے کسی بزرگ دے کلام توں سند دتیاں تاں صاف نا مقبول کہ اوہ کون سی ؟ اوہ تاں فلاں فلاں موقع اُتے خود ایسا سی۔ تے ایسا سی۔ اس نے خود فلاں مقام اُتے ایويں کہیا۔ تے ایسا کيتا ۔ ویسا کيتا ۔ انہاں گلاں دے تھاں تھاں مدرسےآں تے مسجدےآں وچ چرچے نيں۔
999ھ دے جشن وچ عجب عجب آئین ایجاد ہوئے۔ خود ماہ آبان وچ اتوار نوں پیدا ہوئے سن ۔ حکم ہويا کہ اتوار نوں تمام قلمرو ںماں جانور ذبح نہ ہونے پائے۔ آبان دے تمام مہینے وچ تے جشن نو روز دے 18 دن تک ذبح بند ۔ جو کرے۔ سزا پائے۔ جرمانہ بھرے گھر لٹ جائے۔ آپ خاص خاص دناں وچ گوشت کھانا چھڈ دتا۔ ایتھے تک کہ کھانے دے دن برس وچ 6 مہینے بلکہ اس توں وی کم رہ گئے۔ تے ارادہ ہويا کہ گوشت کھانا ہی چھڈ دتیاں
آفتاب دی عبادت دے وقت دن رات وچ 4 سن ۔ صبح تے شام ۔ دوپہر ۔ ادھی رات ۔ دوپہر نوں اس دی طرف منہ کردے سن ۔ تے نہایت رجوع قلب دے نال اک ہزار اک ناں دا وظیفہ پڑھدے سن ۔ دونو کان پھڑ کر چک پھیری لیندے سن ۔ کاناں اُتے مکمے ماردے جاندے سن ۔ تے کچھ حرکدیاں تے وی ایسی ہی کردے سن ۔ تلک وی لگاندے سن ۔ حکم ہويا کہ طلوع تے ادھی رات نوں نقارہ بجا کرے۔ چند روزبعد حکم ہويا۔ کہ اک عورت توں زیادہ نکاح نہ کرو۔ ہاں ۔ جو رو بانج ہوئے تاں مضائقہ نئيں۔ جو عورت مایوس ہوئے جائے ۔ نکاح نہ کرے۔ بیوہ نکاح چاہے تاں کوئی نہ روکے ۔ ہندو عورتاں لڑکپن وچ بیوہ جاندیاں نيں۔ اوہ تے جس عورت نے مرد توں کچھ کامیابی نہ پائی۔ تے بیوہ ہوئے گئی ہوئے۔ تے بیوہ ہوئے گئی ہوئے ۔ اوہ ستی نہ ہوئے۔ ہندو اس اُتے اس نے چنانچہ گفتگوئاں ہوئیاں۔ انہاں توں کہیا کہ بہت خوب جے ایہ اے تاں رنڈوے مرد وی ستی ہون۔ ضدی لوک سوچ وچ گئے۔ آخر انہاں توں کہیا کہ خیر جے ایسی ہی ضد اُتے قائم ہوئے تاں ستی نہ ہوئے۔ مگر اِنّا ضرور ہوئے کہ رنڈو اجورو نہ کرے اس دے اقرار نامے لکھ دو ۔ ہندواں دے تہواراں دے لئی وی حکم ہويا تے فرمان جاری ہوے شروع سال بکر ما جیت وچ وی تبدیلی چا ہی سی۔ مگر نہ چلی۔ پواج داراذل نوں علم نہ پڑھاواں۔ کہ سخت خرابیاں کردے نيں۔ ہندواں دے مقدمے فیصل کرنے دے لئی برہمن مقرر ہون۔ انہاں دے معاملے قاضی مفتیاں دے ہتھ وچ نہ پڑاں۔ قسم نوں دیکھیا۔ کہ گاجر مولی دی طرح لوک کھائے جاندے نيں۔ اس لئی حکم دتا کہ لوہا گرم کر کے رکھو۔ کھو لدے تیل وچ ہتھ ڈلواؤ۔ جل جائے تاں جھوٹھا ۔ یا اوہ فوطہ مارے دوسرا آدمی تیر پھینکے۔ اس عرصے وچ سر کڈ دے تاں جھوٹھا ۔ مگر اک دو برس بعد ستی دا آئین نہایت شدت توں جاری ہويا۔ تے حکم ہويا ۔ کہ جے عورت خود ستی نہ ہوئے۔ تاں پھڑ کر نہ جلا دتیاں مسلماناں نوں تاکید ہوئی ۔ کہ بارہ برس تک ختنہ نہ کرو ۔ فیر لڑکے نوں اختیار اے۔ چاہے کرے۔ چاہے نہ کرے۔ جو قسائی دے نال کھانا کھائے اس دا ہتھ کٹ ڈالو ۔ اس دے گھر والےآں وچ کوئی کھائے تاں انگلی کترلو۔
اس سال وچ شہر دے باہر دو عالیشان محل بنوائے۔ خیر پورہ ۔ دھرم پورہ۔ اک وچ فقرائے اسلام دے لئی کھانا پکتا سی۔ اک وچ ہنود دے لئی شیخ ابوالفضل دے آدمیاں دا اہتمام سی مگر جوگی غول دے غول آنے لگے۔ انہاں دے لئی اک ہور سر ابنی۔ اس دا ناں جوی پورہ رکھیا۔ رات نوں چند خدمتگاراں دے نال جاندے۔ خلوت وچ گلاں کردے سن ۔ تے انہاں دے عقائد مذہب ۔ جوگ دے اسرار تے حقائق ۔ تے عبادت تے اشتغال دے طریقے ۔ حرکات ۔ سکنات ۔ بیٹھنا ۔ اٹھنا ۔ سونا ۔ جاگنا ۔ کایاپلٹ وغیرہ دے کرتب انہاں توں حاصل کيتے بلکہ کیمیا گری وی سکھی۔ تے سونا لوکاں نوں دکھایا۔ شوراتری دی رات نوں (جو گیاں دا وڈا میلہ ہُندا اے ) انہاں دے گرو تے مہنتاں دے نال پرشاد کھائے۔ انہاں نے کہیا۔ کہ ہن آپ دی عمر معمولی عمر توں سہ چند چہار چند ہوئے گئی اے۔ تماشایہ کہ حکمتیاں دربار نے وی اس دی تائید کيتی تے کہیا کہ دور قمر ہوئے چکيا اس دے احکام وی ہوئے چکے۔ ہن دور زحل شروع ہويا۔ اس دا عمل تے اسکے احکام جاری ہونگے۔ عمراں وی ودھ جاواں گی۔ اِنّی گل تاں کتاباں توں وی ثابت اے کہ اگلے وقتاں وچ سیکڑاں توں لے کے ہزار ہزار برس توں زیادہ جتے سن ۔ تے ہندواں دیاں کتاباں وچ تاں آدمیاں دی عمر 10 ۔ 10 ہزار برس دی لکھی اے۔ ہن بیھ نتبت دے پہاڑاں وچ خطائیاں دے عابد لامہ نيں۔ انہاں دی دو دو سو برس بلکہ اس توں وی زیادہ عمر اے۔ انہاں دے خیال توں کھانے پینے دے باب وچ اصلاحاں تے گوشت دے کھانے وچ کمی کر دتی۔ عورت دے پاس جانا چھڈ دتا ۔ بلکہ جو کچھ ہويا اس اُتے وی تاسف سی ۔ تالوپر توں بال منڈوا ڈالے۔ ادھر ادھر رہنے دتے۔ خیال ایہ سی کہ اہل صفا دی روح کھوپری دے رستے نکلدی اے ایہی وہم تے خیال دی آمد دا رستہ اے۔ اس وقت ایسی آواز آندی اے۔ جداں بجلی کڑکی تے ایہ ہوئے تاں جانو کہ مرنے والا وڈا نیک سی۔ تے نیک انجام ہويا۔ تے ہن اس دی روح کسی بادشاہ عالمگیر جتھے تسخیر دے قالب وچ جائیگی۔ (جسنوں سنسکرت وچ چکروندی راجہ کہندے نيں) اپنے طریق دا ناں توحید الہی رکھیا۔ مریدان خاص جوگیاں دی اصطلاح دے بموجب چیلے کہلاندے سن ۔ پواج ۔ اراذل ۔ مکار ۔ رکابی مذہب جو قلعہ معلے وچ قدم رکھنے دے قابل نہ سن ۔ روز صبح نوں آفتاب پرستی دے وقت زیر جھرو کہ جمع ہُندے سن ۔ جدوں تک درشن نہ کر لین۔ مسواک ۔ کھانا ۔ پینا انہاں اُتے حرام سی۔ رات نوں ہر محتاج ۔ مسکین ۔ ہندو ۔ مسلمان ۔ رنگ رنگ دے آدمی ۔ ہر مرد عورت ۔ اچھے ۔اپاہج سب نوں اجازت سی۔ عجب ہنگامہ ہُندا سی۔ جدوں سورج دے ناں جپ چکتے سن ۔ پروہ توں نکل آندے سن ۔ ایہ لوک دیکھدے ہی سجدہ وچ جھک جاندے سن ۔
اس وچ بارہ بارہ آدمی دی اک اک ٹولی بنھی سی۔ (دیکھو اس وچ وی آئین تے قانون قائم اے ) کہ جماعت جماعت مرید ہُندی سی۔ شجرہ دی جگہ اپنی تصویردے دیندے سن ۔ کہ اس کاپ اس رکھنا تے زیر زیارت رکھنا باعث برکت تے ترقی اقبال اے۔ اک زريں تے مرصع غلاف وچ رکھدے سن ۔ تے اس توں سر کوندا جدار کردے سن ۔ سلطان خواجہ امین میر حاج مریدان خاص الخاص وچوں سی۔ ملیا احمد ٹٹوی نے سلطان 991الخوارج اس دے مرنے دی تریخ کہی سی۔ مگر اک دی کسر رہی۔ خواجہ دی قبر وی نويں ایجاد توں تصنیف ہوئی۔ چہرے دے سامنے اک جالی رکھی سی۔ کہآفتاب گناہاں توں پاک کرنے والا اے۔ روز صبح نوں اس دی شعاع منہ اُتے پئے۔ ہونٹاں نوں اگ وی دکھادی سی۔ حکم سی کہ قبر وچ مریداں دے سر مشرق نوں پیر مغرب نوں رہیاں۔ خود وی سونے وچ اس دی پابندی کردے سن ۔
برہمناں نے حضور دے لئی وی 101نام تراشے سن ۔ کہندے سن کہ مایا دی لیلا اے۔ بش ۔ کشن ۔ رامچند رجی وغیرہ اوتار گزرے نيں۔ ہن اس روپ وچ پرکاش کيتا اے۔ اشلوک بنا بنا کے پڑھدے سن ۔ پرانے پرانے کاغذاں اُتے لکھے دکھاندے سن ۔ کہ پراتم پنڈت لکھ کے رکھ گئے نيں۔ ’’اک چکروندی راجہ اس دیس وچ ہوئے گا۔ براہمناں دا آور مان ۔ گو دی رکھیا کریگا۔ دنیا نوں دنیاؤ توں بسائیگا۔
1 ؎ ملیا صاحب نے چیلاں دے آئین نوں ایہ لباس پہنایا اے۔ ابوالفضل نے 991ھ دی تجویزاں وچ لکھیا اے ۔ کہ اس سنہ وچ لونڈی علاماں نوں آزادی دا حکم ہويا۔ کیونجے خدا دے بندےآں اُتے انسان دی بندگی دا داغ سخت بے ادبی اے۔ ہاں بادشاہی غلام جو حضور ی منظور کرن۔ اوہ چیلے کہلاواں 985ھ تک 12 ہزار یکہ جوان سن ۔ (باڈی گارڈ) چند روز دے بعد ادری انکا خطاب ہويا۔ فیر ایہ لوک چیلے ہوئے گئے۔ آزاد ۔ ایداں دے آقا دی غلامی جان دے کے وی ہتھ آئے۔ تاں سستی اے۔ جاندا کیہڑی۔ آزاد ہوئے کے وی چیلے کہلاندے سن ۔ عیش کردے سن ۔ تے بہاراں اڑاندے سن ۔ جاناں دے کے خدمتاں بچا لاندے سن ۔۔ دلی وچ جو چیلاں دا کوچہ مشہو ر اے۔ اوتھے دی زمانہ وچ سلاحین چغتائیہ دے ايسے نسل دے خانہ زاد رہندے سن ۔
مکندبرہم چاری
[سودھو]اکبر دے سامنے اک پراچین پترا پیش ہويا کہ الہٰ آباس وچ مکندر برہم چاری دے پاس سی۔ جس نے اپنا سارا بدن کٹ کٹ کر ہون کر دتا سی۔ اوہ اپنے چیلاں دے لئی اشلوک لکھیا کر رکھ گیا سی۔ اس نے خلاصہ ایہ سی۔ کہ اسيں عنقریب اک بادشاہ بااقبال ہوئے کے آئینگے۔ اس وقت تسيں وی حاضر ہونا ۔ بوہت سارے برہمن وی اس پترے دے نال حاضر ہوئے۔ تے عرض کيتی کہ جدوں توں اج تک مہاراج اُتے گیان دھیان جمائے بیٹھے نيں۔ حساب کيتا تاں معلوم ہويا کہ اس دے مرنے تے اکبر دے پیدا ہونے وچ صرف تن چار مہینے دا فرق سی۔ بعض لوگوںنے ایہ وی کہیا۔ کہ برہمن دا ملکش مسلمان دے گھر وچ جنم لینا عقل وچ نئيں آندا۔ عرض کيتی۔ کہ کرنے والے نے تدبیر وچ کوتاہی نئيں کيتی۔ مگر تقدیر نوں کيتا کرے کہ اسنوں خبر نہ سی۔ ہون دی جگہ کچھ ہڈیاں تے لوہا گڑا تھا۔جو کچھ پیش آیا اس دا اثر اے۔
مسلماناں نے کہیا۔ کہ ایسا نہ ہوئے۔ اسيں ہندوواں توں پِچھے رہ جاواں۔ حاجی ابراہیم نے اک گمنام۔ غیر مشہور ۔ کرم خودہ کتاب کدی دی گڑی دبی کڈی۔ اس وچ شیخ ابن عربی دے ناں توں اک عبارت منقول سی۔ جس دا خلاصہ ایہ اے۔ کہ امام مہدی دی بہت ساری بیبیاں ہاں گی۔ تے ڈاڑھی منڈی ہوئے گی۔ اورچند ایسی ایسی گلاں تے سن۔ مطلب ایہ کہ اوہ آپ ہی نيں۔
یکہ سپاہی سن ۔ انہاں دا ناں احدی رکھیا سی۔ ہن مریداں دا خطاب ہويا۔ اس امت دے باب وچ خیال سی۔ کہ ایہ اصل احد ہی لوک نيں۔ کیونجے عالم توحید وچ پورا اخلاص رکھدے نيں۔ کوئی وقت آن پڑیگا۔ تاں دریا توں آب تے طوفان آتش توں وی منہ نہ پھیرینگے۔
ملا صاحب جو چاہن سو کدرے۔ میرے نزیک نیک نیت بادشاہ دا کچھ قصور نئيں۔ جدوں اہل دین خود اپنے دین تے ایمان نوں لیا کے سامنے نثار کر اں تاں فرمایئے اوہ کیہ کرے ؟ چنانچہ ملیا شیری پنجاب وچ صدالصدور سن ۔ اوہی ملیا شیری جنہاں نے وڈے جوش ایمان خروش یقین دے نال بے دینی دی شکایت وچ قطعہ کہیا سی۔ ہن انہوچں نے آفتاب دی تعریف وچ اک ہزار اک قطعہ کہہ کے ہزار شعاع ناں رکھیا۔ اس توں ودھ کے سنويں۔ لطیفہ حضرت میر صدر جتھے دی پیاس بادہ گلرنگ توں نہ بجھی۔ چنانچہ 1004ھ وچ مع دو فرزند اُتے خوردار مریدان خاص وچ داخل ہوئے۔ ہتھ چومے ۔ قدم لئے کرامات دی نعمت لئی۔ تے خاتمہ تقریر اُتے عرض کيتی۔ ریش مراچہ حکم مے شوو۔ فرمودند ۔ باشد (رہے۔ ہرج کیہ اے ؟ ) پھرب ھی آفرین اے ۔ اس حق شناس بادشاہ نوں گہ جدوں سجدہ زماں بوس آئین دربار وچ داخل ہوئے ا تاں انہاں بزرگوار نوں اس توں مستثنے کيتا۔ اوہ خود اپنے دل وچ شرماندا ہوئے گا۔کہ مفتی شریعت وچ ۔ مسند پیغمبر اُتے بیٹھے نيں۔ انہاں دی مہر توں چار دانگ ہندوستان وچ فتولے اری ہُندا اے۔ تخت دے سامنے انہاں دا سر جھکوانا مناسب نئيں۔ اس اُتے انہاں دی ایہ کراماتاں۔ واہ ویلا۔ واہ مصیبتا۔ کوئی مینوں دسو کہ اوہ امر کيتا سی۔ جو اکبر نوں کرنا چاہیدا سی۔ تے اس نے نہ کيتا۔ بے دین خود اپنے ونیاں نوں دنیا اُتے قربان کيتے دیندے سن ۔ اس بے چارے دا کیہ گناہ۔
اک فاضل اجل نوں حکم دتا۔ کہ شاہنامے نوں نثر وچ لکھو۔ انہاں نے لکھنا شروع کيتا۔ جتھے ناں آجاندا ۔ آفتاب نوں غرشانہ ، تے جلتہ عزمتہ لکھدے سن ۔ جداں خدا دے لئی۔
حضرت شیخ کمال بیابانی
[سودھو]اکبر نوں اس گل دا وڈا خیال رہیا کہ کوئی شخص صاحب کرامات نظر آئے۔ مگر اک وی نہ ملا۔ 997ھ وچ چند شیطان ايسے شہر لاہور وچ اک بڈھے شیطانکو لیائے کہ حضرت شیخ کمال بیابانی نيں۔ انہاں نوں دریاے راوی اُتے بٹھا دتا۔ کرامات ایہ کہ کنارہ اُتے کھڑے ہوئے کے گلاں کردے نيں۔ تے پل دی پل وچ ہويا کہ طرح پانی اُتے توں گزر کر پار جا کھڑے ہُندے نيں۔ دیکھنے والےآں نے تصدیق دی کہ اساں آپ دیکھ لیا اے۔ تے سن لیا۔ انہاں نے پار کھڑے ہوئے کے صاف آواز دتی اے۔ کہ میاں فلانے بابس ہن تسيں گھر جاؤ۔ بادشاہ خود اسنوں لے کے دریا دے کنارے گئے۔ تے چپکے توں ایہ وی کہیا۔ کہ اسيں ایسی چیزاں دے طلبگار نيں جے کوئی کرشمہ سانوں دکھاؤ۔ تاں مال مملکت جو کچھ اے سب تواڈا بلکہ اسيں وی تواڈے ۔ اوہ چپ دم بخود ۔ جواب کيتا دے؟ کچھ ہوئے تاں کہے۔ تب بادشاہ نے کہیا کہ چنگا اس دے ہتھ پیر بنھ کر قلعہ دے برج اُتے تاں۔ دربا وچ ڈال دو۔ جے کچھ اے تاں صحیح سلامت نکل آئے گا۔ نئيں تاں جائے جہنم نوں ایہ سن کر ڈر گیا تے پیٹ دی طرف اشارہ کے دے کہیا۔ کہ ایہ سب اس دوزخ دے لئی اے۔ رموزتریخ دے تاڑے والے تاڑ گئے ہون گے کہ اس وقت دریائے راوی دی لہراں ثمن برج دے پیر وچ لوٹدیاں سن۔ جواج قلعے توں دو میل اُتے ے ہٹ گیا اے۔
بات ایہ سی کہ اوہ شخص لاہوری ہی سی۔ اس دا یاک بیٹا ڈاڑھی منڈا وی نال سی۔ باپ بیٹےآں دی آواز بہت ملدی سی۔ جس توں باپ کرامات دکھانے دا وعدہ کردا ۔ بیٹا وی ناں سن لیندا۔ تے پل یا کشتی اُتے چڑھ کر پار چلاجاندا۔ جدوں موقع وقت ہُندا تاں باپ ایتھے کنارے اُتے گفتگو کردا۔ ادھر ادھر گلاں کردا پھردا۔ بیٹا سامنے توں دیکھدا رہندا۔ ایہ لوکاں نوں جل دے کے کنارے توں تھلے اتردا کہ وضو کر کے عمل پڑھدا ہون۔ اوتھے ادھر ادھر کڑاڑاں وچ چھپ جاندا۔ بیٹا بدذات چند لمحہ بعد ادھر توں آواز دیندا۔ میاں فلانے جاؤ گھر نوں ۔ ع
آخر ش گرگ زادہ گرگ شود
یہ حال معلوم ہويا۔ تاں بادشا وڈے خفا ہوئے۔ بھکر بھیج دتا۔ اس نے اوتھے وی جال ماریا ۔ کہیا کہ وچ ابدال ہون۔ جمعہ دی رات لوکاں نوں دکھا دتا۔ سر وکھ ہتھ پیر وکھ۔
خان خاناں انہاں دناں مہم بھکر اُتے سن ۔ دولت خاں انہاں دا سپہ سالار (وکیل مطلق۔ اتالیق جو کہو سو بجا) اس دا معتقد ہوئے گیا۔ بھلا اوہ وی افغان وحشی سی۔ خود خان خاناں نے اس دانائی تے فرزانگی زیر دی تے فیلسوفی دے نال غوطہ کھایا۔ اس غول بیابانی نے کہیا۔ حضرت خضر توں آپ دی ملاقات کروا دیندا ہون۔ دریاے اٹک دے کنارے اُتے ڈیرے پئے سن ۔ خان خاناں خود آکے کھڑے ہوئے۔ مصاحب تے رفقا نال۔ اس دغا باز نے غوطہ مار دے سر کڈیا۔ تے کہیا کہ خضر علیہ السلام آپ نوں دعا فرماندے سن ۔ خان خاناں دے ہتھ وچ اک سونے دی گیند سی۔ کہیا کہ ذرا گیند دیکھنے نوں منگدے نيں۔ انہاں نے دے دتی ۔ اس نے اوہ گیند پانی وچ ڈال کر اک ہور غوطہ ماریا ۔ غرض اول بدل کے پیتل دی گیند ہتھ وچ دے دی۔ گلاں گلاں تے ہتھوں ہتھوں وچ سونے دی گیند اڑا لے گیا۔
بادشاہ نیک نیت کواک دن عجب واقعہ پیش آیا ۔ اوہ پاک پٹن توں زیارت کردا ہوئے نند نہ دے علاقہ وچ پہنچااور دامن کوہ دے جانور گھیر کر شکار کھیلنے لگا۔ چار دن دے عرصہ وچ بے حساب شکار مار دے گرا دتے۔ حلقہ سمٹتے سمٹتے ملیا چاہندا سی۔ دفعتہ بادشاہ دا دل ایسا جوش تے خروش وچ آیا۔ کہ بیان وچ نئيں آسکدا ۔ عجب جذبے دا عالم ہويا۔ کسی نوں معلوم نہ ہويا۔ کہ کیہ دکھادی دتا سی۔ ايسے وقت شکار بند کيتا۔ جس درخت دے تھلے ایہ حالت ہوئی سی۔ اوتھے زرکثیر فقیراں تے مسکیناں نوں دتا۔ اس خلوۃ غیبی دی یاد گار وچ اک عمارت عالیشان بنوانے دا تے باغ لگانے دا حکم دتا۔ اوتھے بیٹھ کر سر دے بال منڈوائے تے جو مصاحب بہت مقرب سن ۔ خو شامد دے استرے توں خود بخود منڈ گئے اس حالت نے عجیب تے غریب رنگ توں شہراں وچ شہرت پھیلائی بلکہ زندگی دے باب وچ رنگ برنگ دی ہوائیاں اڑاں۔ بعضے مقاماں وچ بد عملی وی ہوگئی۔ خیال مذکور دا اعتقاد ایسا دل اُتے چھایا ۔ کہ اس دن توں شکار کھیلنا ہی چھڈ دتا۔
جہاز رانی دا شوق
[سودھو]ایشائی بادشاہاں نوں دریائی ملک گیری دا خیال بالکل نئيں ہويا۔ تے راجگان ہند دا تاں ذکر ہی نہ کرو۔ کہ پنڈتاں نے سفر دریا نوں خلاف مذہب لکھ دتا سی۔ اکبر دی طبیعت نوں دیکھو۔ کہ باپ دادا دے ملک نوں کدی دریا نال تعلق نہ ہويا۔ خود ہند وستان ہی وچ آکے اکھاں کھولیاں سن۔ تے خشکی دے فساد دم نہ لینے دیندے سن ۔ باجاں اس دے دریا اُتے نظر لڑی ہوئی سی۔ ایہ شوق اسنوں دو سبب توں پیدا ہويا سی۔ اول ایہ کہ جو فاقلے سودا گراں یا حاجیاں دے جاندے تے آندے سن ۔ انہاں اُتے ڈچ تے پرتگالی جہاز دریا وچ آن گردے سن ۔ لوٹتے سن ماردے سن ۔ آدمیاں نوں پھڑ لے جاندے سن ۔ بالکل صلاحیت توں پیش آندے تاں ایہ سی کہ اندازہ توں بہت زیادہ محصول وصول کردے تے تکلیف وی دیندے سن ۔ بادشاہی لشکر دا ہتھ اوتھے بالکل نہ پہنچ سکدا سی۔ اس لئی اکبر دق ہُندا سی۔
فیضی جدوں دکن دی سفارت اُتے گیا اے تے اوتھے توں رپورٹاں کر رہیا اے۔ انہاں وچ روم تے ایران دی خبراں جہاز ی مسافراں دی زبانی اس خوبصورتی توں لکھدا اے ۔ جس توں معلوم ہُندا اے۔ کہ اکبر انہاں نوں وڈے شوق توں سن رہیا اے۔ انہاں تحریراں وچ بعض جگہ راہ دریا دی بے انتظامی دا وی اثر پایا جاندا اے۔ اس خیال توں اوہ بندرگاہاں اُتے وڈے شوق توں قبضہ کر توں سی۔
اس وقت ادھر کراچی دی جگہ ٹھٹہ تے دکن دی جانب وچ بندرگووہ ۔ کمبائت تے سورت دا ناں بہت کتاباں وچ آندا اے۔ دریا ے راوی وڈے زور شور توں بہہ رہیا سی۔ اکبر نے چاہیا سی کہ جہاز ایتھے توں چھڈے۔ تے ملتان دے تھلے توں کڈ کے سکر توں ٹھٹے وچ پہنچیا دیے۔ چنانچہ ايسے لاہور دے باہر اک جہاز دا بچہ تیار ہويا۔ جس نے مستول دے رنگ وچ 36 گز دا قد کڈیا۔ جدوں بادباناں دے کپڑے پہنا کر روانہ کيتا۔ تاں بعض مقاماں اُتے پانی دی کمی توں رک رک گیا۔ جدوں 1002ھ وچ ایلچی ایرا ن نوں رخصت کر کے خود ایلچی روانہ کيتا۔ تاں حکم دتا۔ کہ لاہور توں براہ دریا لاہری بندر وچ جا اترو تے اوتھے توں سوار ہوئے کے سرحد ایران وچ داخل ہوئے۔
وہ زمانہ تے سی ۔ ہويا تے سی۔ پانی تے سی۔ اس اُتے آئے دن دی لڑائیان تے فساد تے سب امیراں دے سینہ وچ اکبر دا دل وی نہ سی۔ جو اپنے شوق توں اس دا م نوں پورا کردے۔ تے دریا نوں ایسا بڑھاندے کہ جہاز رانی دے قابل ہوئے جاندا۔ اس لئی کم اگے نہ چلا۔
ملک موروثی دی یاد نہ بھولدی سی !
اکبر دے درخت سلطنت نے ہندوستان وچ جڑ پکڑی سی۔ لیکن ملک موروثی یعنی سمر قند تے بخارا دی ہواواں۔ ہمیشہ آدیاں سن۔ تے اس دے دل نوں سبزہ ترکی طرح لہرادیاں سن۔ ایہ داغ اس دے بلکہ اس توں لےکے عالمگیر تک دے دل اُتے ہر وقت تازہ سی۔ کہ بابر ساڈے دادا نوں اذبک نے پنج پشت دی سلطنت توں محروم کر کے کڈیا۔ تے ساڈا گھر دشمن دے قبضہ وچ اے۔ لیکن عبداللہ خاں اذبک وی وڈا بہادر ۔ صاحب عزم ۔ بااقبال بادشاہ سی۔ ہٹانا تاں درکنار اس دے حملہ توں دا بل تے بدخشان دے لالے پئے رہندے سن ۔ دالئی دا شغر دے ناں اک مراسلہ اکبر دا دفتر ابوالفضل وچ اے۔ اسنوں تسيں پڑھو گے تاں کہو گے کہ فی الحقیقت اکبر بادشاہ سلطنت دی شطرنج دا پورا شاطر سی۔ ملک مذکور اُتے وی اس دا خاندانی دعولیٰ سی۔ مگر کجا دا شغر تے کجا ہندوستان فیر وی جدوں کشمیر اُتے تسلط کر ليا توب زرگاں دا وطن یاد آیا۔ تسيں جاندے ہوئے کہ شطرنج باز جدوں حریف دے کسی مہرہ نوں مارنا چاہندا اے۔ یا حریف دے اک مہرے نوں اپنے کسی مہرے اُتے آندا دیکھدا اے تاں ايسے مہرے توں سینہ بسینہ لڑکر نئيں مار سکدا۔ اسنوں واجب اے کہ سجے کھبے ۔ دور نزدیک تک کدرے کدرے دے مہراں توں اپنے مہرے نوں زور تے حریف اُتے ضرب پہنچائے۔ اکبر دیکھدا سی کہ وچ ازبک اُتے کابل دے سوا تے کدرے توں چوٹ نئيں کر سکدا۔ کشمیر دی طرف توں اک رستہ بد خشان دا نکلیا اے۔ تے اس دا ملک ترکستا ن تے تاتار دی طرف دور دور تک پھیل گیا اے۔ تے پھیلا چلا جاندا اے۔ اوہ ایہ وی سمجھیا شمشیر ازبک دی چمک اُتے کاشغر خطا ختن سہمی ہوئی انکھاں توں دیکھ رہیا ہوئے گا۔ تے ازبک ايسے فکر وچ اے کہ کدوں موقع پائے تے اسنوں وی نگل جائے۔
اکبر نے ايسے بنیاد اُتے والئی نے شغر توں قرابت قدیمی دا رشتہ ملیا کے رستہ کڈیا۔ خط مذکور وچ اگرچہ کھول کر نئيں لکھیا۔ مگر پوچھدا اے۔ کہ حکومت خطا دا حال مدت توں معلوم نئيں۔ تسيں لکھو کہ اوتھے دا حاکم کون اے اس دی کس توں محالفت اے۔ کس توں موافقت اے۔ صاحب علم تے فضل تے اہل دانش کون کون لوک نيں۔ مسند ہدایت اُتے کون کون لوک مشہور نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ ہندوستان دے عجائب تے نفائس توں جو کچھ توانوں مرغوب ہوئے ۔ بے تکلیف لکھو۔ وغیرہ وغیرہ ۔ اسيں اپنا معتبر فلاں شخص روانہ کردے نيں۔ اسنوں اگے نوں چلدا کر دو۔ وغیرہ وغیرہ۔
مصالح مملکت
[سودھو]جو قافلہ سال بسال حج نوں جاندا سی۔ تے اکبر اپنی طرف توں میر حاج مقرر کر کے نال کردا سی۔ اس دے ہتھ ہزاراں روپے مکہ معظمہ ۔ مدینہ منورہ تے مختلف روضاں تے درگاہاں دے مجاوراں نوں گھلدا سی۔ کہ ہر جگہ تقسیم ہوئے جاواں۔ تے انہاں وچ وی خاص خاص لوک دے لئی روپے تے تحفے وکھ ہُندے سن ۔ کہ خفیہ دتے جاندے سن ۔ شرفائے مکہ وچوں خاص خاص لوکاں نوں جو خفیہ روپے پہنچدے سن ۔ آخر کس غرض توں ؟ ایہ سلطان روم دے گھر وچ سرنگ لگتی سی۔ افسوس اس وقت دے مورخاں نے خوشامد دے انبار باندھے ۔ مگر انہاں گلاں دی پرواہ وی نہ کيتی۔ نہ اس وقت دے دفتر رہے۔ جنہاں توں ایہ نکتے کھلدے۔ نقد تے جنس تاں لکھاں روپے جاندے سن ۔ اک رقم جس دا شیخ عبدالنبی صدر توں ایتھے آکے مطالبہ ہويا ے ہزار دی سی۔ تے کھلم کھلا جو کچھ جاندا سی۔ اس دا کیہ ٹھکانا اے۔
بااقبال بادشاہ دی اولاد اُتے نظر کردا ہون۔ تاں افسوس آندا اے۔ کہ بڑھاپے وچ انہاں توں دکھ وی پائے۔ تے داغ وی اٹھائے۔ بلکہ اخیر عمر وچ اک بیٹا رہیا اس دی طرف توں وی دل آزردہ تے ناکام ہوئے گیا۔ خدا نے اسنوں تن بیٹے دتے سن ۔ جے صاحب توفیق ہُندے۔ تاں دست تے بازو دولت واقبال دے ہُندے۔ اس دی تمنا سی کہ ایہ نو نہال میری ہی ہمت تے میرے ہی خیالات دی ہويا وچ سر سبزہ سر فراز ہون۔ کوئی ملک مقبوضہ نوں سنبھالے تے مفتوحہ نوں بڑھائے۔ کوئی دکن نوں صاف کرے۔ کوئی افغانستان نوں پاک کر کے اگے ودھے۔ تے اذبک دے ہتھ توں باپ دادا دا ملک چھڑائے ۔ مگر اوہ شرابی کبابی ایسی ہوس رانی اورعیش پرستی دے بندے ہوئے کہ کچھ وی نہ ہوئے دو ہوئے جہازباغ جوانی دے نونہال لہلہاندے گئے۔ تیسرا جہانگیر رہیا۔ سلطنت دے مورخ دولت دے نمک خوار سن ۔ ہزار طرح گلاں بناواں۔ مگر گل ایہی اے۔ کہ اکبر جداں باپ اس توں ناراض تے اس دے افعال توں بیزار ہوئے گیا۔
جہانگیر سب توں پہلے 17 ربیع الاول 977ھ نوں پیدا ہويا۔ تے یہراجہ بھارا مل کچھوا ہہ دا نواسہ سی۔ یعنی راجہ بھگوانداس دا بھانجہ ۔ مان سنگھ دی پھُپھی دا بیٹا۔
مراد 977ھ وچ 10 محرم نوں فتچور دے پہاڑاں وچ پیدا ہويا سی۔ تے ايسے واسطے اکبر پیار توں اسنوں پہاڑی راجہ کہیا کردا سی۔ مہم دکن اُتے سپہ سالار ہوئے کے گیا۔ شراب مدت توں گھلا رہی سی۔ تے ایسی منہ لگی سی۔ کہ چھٹ نہ سکدی سی۔ اوتھے جا کے تے ودھ گئی۔ تے بیماری وی حد توں زیادہ گزر گئی۔ آخر 1007ھ وچ 30 برس دی عمر وچ مرا۔ تے نامراد تے ناشاد جواں مرگ دنیا توں گیا۔ تریخ ہوئی۔ ع
ازگلشن اقبال نہالے گم شد
جہانگیر اپنی توزک وچ لکھدا اے ۔ سبزہ رنگ ۔ باریک اندام ۔ خوش قد ۔ بلند بالا سی۔ تمکین ووقار چہرہ توں نمودار سی۔ تے سخاوت تے مرد انگی اطوار توں آشکار ۔ باپ نے اس دے شکرانہ ولادت سماں وی اجمیر دی درگاہ دے گرد طواف کيتا۔ شہر دے گرد فصیل بنوائی۔ عمارتاں عالی تے شاہانہ محل بلند کر کے قلعہ مرتب کيتا۔ تے امرا نوں وی حکم دتا۔ کہ اپنے اپنے حسب مراتب عمارتاں بنواواں۔ تن برس وچ طلسمات دا شہر ہوئے گیا۔
دانیال ايسے سال اجمیر وچ پیدا ہويا۔ اس دی ماں جدوں حاملہ سی۔ تاں برکت دے لئی اجمیر وچ اک نیک مرو صالح مجاور درگاہ دے گھر وچ اسنوں جگہ دتی سی۔ مجاور مذکور دا ناں شیخ دانیال سی۔ پیدا ہوئے تاں اس دی مناسبت توں اس دا وی ناں دانیال رکھیا۔ ایہ اوہی ہوئے نہار سی۔ جس توں خان خاناں دی بیٹی بیاہی سی۔ مراد دے بعد اس مہم دکن اُتے بھیجیا۔ خان خاناں نوں وی نال کيتا۔ پِچھے پِچھے آپ فوج لے کے گیا۔ کچھ ملک اس نے لیا ۔ کچھ آپ فتح کيتا سب اس دا دتا خاندیس دا ناں دان دیس رکھیا۔ کہ دانیال دا دیس اے۔ تے دارالخلافہ نوں فیر آیا۔ اوہ جان رہیا۔ وی شراب وچ غرق ہويا۔ بد نصیب باپ دا خبراں پہنچاں۔ خان خاناں اُتے فرمان دوڑنے شروع ہوئے ۔ اوہ کیہ کرے۔ سمجھایا ۔ تاکید دی ۔ نوکراں نوں تنبیہ دی ۔ کہ شراب دی بوند اندر نہ جانے پائے۔ اسنوں لت لگ گئی تی۔ نوکراں دی منت خو شامد کيتی۔ کہ خدا دے واسطے جس طرح ہوئے کدرے توں لاؤ ۔ تے کسی طرح پلاؤ ؎
اے ذوق اِنّا دختر رز نوں نہ منہ لگا
چھٹتی نئيں اے منہ توں ایہ کافر لگی ہوئی
بما نہار جوان نوں بندوق دے شکار دا وی بہت شوق سی۔ اک بندوق بہت عمدہ تے نہایت بے خطا سی۔ اسنوں ہمیشہ نال رکھدا سی۔ اس دا ناں رکھیا سی یکہ تے جنازہ ۔ ایہ بیت آپ کہہ کے اس اُتے لکھوائی سی ؎
از شوق شکار تاں شودجاں تروتازہ
برہر کہ خورد تیر تاں یکہ تے جنازہ
جن نوکرو ں تے مصاحباں توں بے نکلف سی۔ انہاں نوں کمال منت تے زاری توں کہیا۔ اک نادان خیر خواہ لالچ دا ماریا ايسے بندوق دی نالی وچ شراب بھر کر لے گیا۔ اس وچ میل تے دھوآں جما ہويا سی۔ کچھ تاں اوہ چھٹا کچھ شراب نے لوہے نوں کٹیا۔ خلاصہ ایہ کہ پیندے ہی پرت پوٹ ہوئے کے موت دا شکار ہوئے گیا۔ ایہ وی خوبصورت تے سجیلا جوان سی۔ اچھے ہاتھی تے اچھے گھوڑے دا عاشق سی۔ ممکن نہ سی ۔ کہ کسی امیر دے پاس سنے تے لے نہ لے۔ گانے دا شوقین سی۔ کدی کدی آپ وی ہندی دوہرے کہندا سی۔ تے اچھے کہندا سی۔ اس جو انمرگ نے 33 برس دی عمر 1013ھ وچ باپ دے جگر اُتے داغ دتا۔ تے سلیم دی جہانگیری دے لئی پاک صاف میدان چھڈیا۔ دیکھو تزک جہانگیری۔
جہانگیر وی بھی شراب خواری وچ کسر نئيں کيتی۔ اپنی سینہ صافی توں آپ تزک دے 10 وچ لکھدے نيں۔ خورم (شاہجہان ) دی 24 برس دی عمر ہوئی اورکئی شادیاں ہوئیاں۔ ہن تک شراب توں لب آلودہ نئيں کيتے سن ۔ ميں نے کہیا۔ کہ بابا شراب تاں اوہ شے اے۔ کہ بادشاہاں تے شاہزاداں نے پی اے۔ تاں بچےآں والا ہوئے گیا۔ تے ہن تک شراب نئيں پی۔ اج تیر بلا دا کا جشن اے۔ اسيں توانوں شراب پلاندے نيں۔ تے جازت دیندے نيں ۔ کہ روزہائے جشن تے ایام نوروز تے وڈی وڈی مجلساں وچ شراب پیتا کرو۔ لیکن اعتدال دی رعایت رکھو۔ کیونجے اس قدر پینی نوں جس وچ عقل جاندی رہے۔ داناواں نے ناروا سمجھی اے ۔ چاہیدا کہ اس دے پینے توں فائدہ مد نظر ہوئے۔ نہ کہ نقصان ۔ بو علی جسنوں تمام فلاسفہ تے اطبا وچ بزرگ دنیا سمجھدے نيں ۔ رباعی کہہ گیا اے ۔ رباعی
مے دشمن مست تے دوست ہشیارا ست
اندک تریاق تے بیش زہر ماراست
ازبسیارش مضر تے اندگ نیست
در اندک تے منفعتے بسیاراست
غرض وڈی تاکید توں پلائی۔
اپنا حال لکھدا اے ۔ ميں نے 15 برس دی عمر تک شراب نئيں پی سی۔ بچپن وچ والدہ تے اناواں نے بچےآں دی دوا دی طرح کدی والد بزرگوار توں عرق منگا لیا۔ تے اوہ وی تولہ بھر گلاب یا پانی ملیایا۔ کھانسی دی دوا کہہ کے کھے پلا دتا۔ اک دفعہ والد بزرگوار دا شکر اٹک دے کنارے اُتے پيا ہويا سی۔ وچ شکار نوں سوار ہويا۔ بہت پھردا رہیا۔ شام نوں آیا تاں ھکن معلوم ہوئی۔ استاشاہ قلی تاں پچی اپنے فن وچ وڈا صاحب کمال سی۔ میرے غم بزرگوار ۔ مرزا حکیم دے نوکراں وچوں سی۔ اس نے کہیا۔ اک پیالی نوش جان فرماواں۔ تاں ساری ماندگی جاندی رہے۔ جوانی دوانی سی۔ ایسی گلاں اُتے دل مائل سی۔ محمود آبدار توں کہیا۔ حکیم علی دے پاس جا ۔ سرور دا شربت لے آ۔ حکیم نے ڈیڑھ پیالہ بھیج دتا۔ زرد بسندی شیريں۔ سفید شیشہ وچ ۔ ميں نے پیا۔ عجب کیفیت معلوم ہوئی۔ اس دن توں شراب شروع کيتی۔ تے روز بروز بڑھاندا رہیا۔ ایتھے تک نوبت پہنچی۔ کہ شراب انگوری کچھ معلوم ہی نہ ہُندی سی۔ عرق شروع کيتا۔ 9برس وچ ایہ عالم ہويا۔ کہ عرق دو آتشہ دے 14 پیالے دن نوں 7رات نوں پیندا سی۔ کل 6 سیرا کبری ہوئی۔ انہاں دناں اک مرغ دے کباب روٹی دے نال تے مولیاں خوراک سی۔ کوئی منع نہ کر سکدا سی۔ نوبت ایہ ہوئی کہ حالت خمار وچ رعشہ دے مارے پیالہ ہتھ وچ نہ لے سکدا سی تے لوک پلاندے سن ۔ حکیم ہمام حکیم ابوالفتح دا بھائی والد دے مقربان خاص وچ سی۔ اسنوں بلیا کے حال کہیا۔ اس نے کمال اخلاص تے نہایت دلسوزی توں بے حجابانہ کہیا۔ صاحب عالم ! جس طرح آپ عرق نوش جاں فرماندے نيں۔ نعوذ باللہ ۔ چھ مہینے وچ ایہ حال ہوئے جائیگا۔ کہ علاج پذیر نہ رہیگا۔ اس نے چونکہ خیر اندیشی توں عرض کيتا سی۔ تے جان وی عزیز اے۔ ميں نے فلو نواں دی عادت پائی۔ شراب گھٹاندا سی۔ فلونیا بڑھاندا جاندا سی۔ حکم دتا۔ کہ عرق شراب انگوری وچ ملیا کے دتا کرو۔ چنانچہ دو حصے شراب انگوری۔ اک حصہ عرق دینے لگے۔ کھٹاندے 7 برس وچ 6 پیالے اُتے آگیا۔ ہن 15برس توں ايسے طرح ہون۔ نہ کم ہُندی اے۔ نہ زیارہ ۔ رات نوں پیاکردا ہون۔ مگر جمعرات دا دن مبارک اے کہ میرا روز جلوس اے ۔ تے شب جمعہ متبرک رات اے۔ تے اس دے اگے وی متبرک دن آندا اے۔ اس لئی نئيں پیندا۔ جمعہ کادن آخر ہُندا اے۔ تاں پیندا ہون۔ جی نئيں چاہندا کہ اوہ رات غفلت وچ گزرے ۔ تے منعم حقیقی دے شکر توں محروم رہاں ۔ جمعرات تے اتوار نوں گوشت نئيں کھاندا۔ اتوار والد بزرگوار دی پیدائش دا دن اے۔ اوہ وی اس دن دا وڈا ادب کردے سن ۔ چند روز توں فلونیا دی جگہ افیون کر دتی اے۔ ہن عمر 46برس 4مہینے شمسی اُتے پہنچی۔ 47 برس 9مہینے قمری ہوئے۔ 8 رتی 5 گھڑ ی دن چڑھے ۔ 6 رتی پہر رات گئے کھاندا ہون۔ آزاد ! دیکھدے ہوئے سادہ لوح مسلمان اج حکومت اسلام تے عمل اسلام کہہ کے فداہوئے جاندے نيں۔ عقل حیران اے کہ اوہ کیہ اسلام سن ۔ تے کیہ آئین اسلام سن ۔ جس نوں دیکھو شیر مادر دی طرح شراب پئے جاندا اے۔ ناواں دی لسٹ لکھ کے ہن کیوں انہاں نوں بدنام کراں ۔ تے اک شراب لوکیارویئے۔ سن چکے تے سن لوگے کہ کایہ کیہ کچھ ہُندا سی ۔ ع غرض وچ کیہ کہون۔ دنیا عجب تماشا اے۔
اب شہزادےآں نوں سعادتمندی دے کارنامے سنو کہ اکبر نوں ملک دکن دی تسخیر دا شوق سی۔ ادھر دے حکام تے امرا نوں پرچاندا سی۔ جو آندے سن ۔ انہاں نوں دلداری تے خاطر داری توں رکھدا سی۔ خود سفارتاں گھلدا سی۔ 1003ھ وچ معلوم ہويا۔ کہ برہان الملک دے مرنے تے اس دے نااہل بیٹےآں دی کشا کشی توں گھر بے چراغ تے ملک وچ اندھیر پے گیا۔ امرائے دکن دی غرضیاں وی دربار اکبری وچ پہنچاں۔ کہ حضور اس طرف دا قصد فرماواں۔ تاں عقیدتمند خدمت کر حاضر نيں۔ اکبر نے جلسہ مشورۃ قائم کر کے ادھر دا عزم مصمم کيتا۔ ملک نوں امرا اُتے تقسیم کيتا۔ انہاں دے عہدے بڑھائے۔ اس وقت تک دربار وچ پنجہزاری منصب معراج مدارج سی۔ ہن شہزادےآں نوں اوہ منصب عطا کيتے جو اج تک نہ سنے سن ۔
وڈے شاہزادے یعنی سلیم (جو بادشاہ ہوئے کے جہانگیر ہويا) کوکہ ولیعہد دولت سی۔ دوازدہ ہزاری (2)مراد نوں دہ ہزاری (3)دانیال نوں ہفت ہزاری۔
مراد نوں سلطان روم دی چوٹ اُتے سلطان مراد بنا کے مہم دکن اُتے روانہ کيتا۔ ناتجربہ کار شہزاد ہ اول سب نوں بلند نظر نوجوان نظر آیا۔ مگر حقیقت وچ پست ہمت اورکوتاہ عقل سی۔ خان خاناں جداں شخص نوں اپنی عالی دماغی توں ایسا تنگ کيتا۔ کہ اوہ اپنی التجا دے نال دربار وچ واپس طلب ہويا۔ تے مراد دنیا توں ناشاد گیا۔
اکبر نے اک ہتھ جگر دے داغ اُتے رکھیا۔ دوسرے ہتھ توں سلطنت نوں سنبھال رہیا سی۔ جو 1005ھ وچ خبر آئی کہ عبداللہ خاں اذبک وائی ترکستان نے بیٹے دے ہتھ توں قضا دا جام پیتا تے ملک وچ چھری کٹاری دا بازار گرم اے۔ اس نے فوراً انتظام دا نقشہ بدلا۔ امرا نوں لے کے بیٹھیا۔ تے مشوۃ دی انجمن جمائی۔ صلاح ایہی ٹھیری کہ پہلے دکن دا فیصلہ کر لینا واجب اے ۔ گھر دے اندر دا معاملہ اے۔ تے کم وی نیڑے الاختتام اے۔ ادھر توں خاطر جمع کر کے ادھر چلنا چاہیے۔ چنانچہ دانیال دے ناں اُتے مہم نامزد کيتی۔ تے مرزا عبدالرحیم خان خاناں نوں نال کر کے خاندیس روانہ کيتا۔
سلیم نوں شہنشاہی خطاب تے بادشاہی لوازمات تے اسباب دے کے ولیعہد قرار دتا۔ اجمیر دا صوبہ متبرک سمجھ کر اس دی جاگیر وچ دتا۔ تے میواڑ (ادیپور) دی مہم اُتے نامزد کيتا۔ راجہ مان سنگھ وغیرہ نامی مرا نوں نال کيتا۔ تمن ۔ توغ ۔ علم ۔ نقارہ ۔ فراش خانہ وغیرہ تمام سامان سلطانی عنایت فرمائے۔ لکھ اشرفی نقد دی۔ عماری دار ہاتھی سواری نوں دتا۔ مان سنگھ نوں بنگالہ دا صوبہ فیر عنایت فرمایا۔ تے حکم دتا کہ شہزادہ دی رکاب وچ جاؤ۔ جگت سنگھ اپنے وڈے بیٹے نوں ۔ یا جسنوں مناسب سمجھو نیابت بنگالہ اُتے بھیج دو۔
دانیال دی شادی خان خاناں دی بیٹی توں کر دتی۔ ابوالفضل وی مہم دکن اُتے گئے ہوئے سن ۔ انہاں نے تے خان خاناں نے اکبر نوں لکھیا کہ حضور خود تشریف لاواں ۔ تاں ایہ مشکل مہم حالے آسان ہوئے جائے ۔ اکبر دا اسپ ہمت قچی دا محتاج نہ سی۔ اک اشارہ وچ برہانپور اُتے جاپہنچیا۔ تے اسیر دا محاصرہ کے لیا۔ خانخاناں دانیال نوں لئے احمد نگر نوں گھیرے پيا سی۔ کہ اکبر نے آسیر دا قلعہ وڈے دور شور توں فتح کيتا۔ ادھر احمد نگر خانخاناں نے توڑیا۔
1601/1009ء ہن ملک دے دروازے خود بخود کھلنے لگے۔ ابراہیم عادل شاہ دا ایلچی بیجا پور توں تحائف گراں بہالے کے حاضر ہويا۔ تحریر تے تقریر وچ اشارہ سی۔ کہ بیگم سلطان اس دی بیٹی نوں حضور شہزادۂ دانیا ل دی ہمنشینی دے لئی قبول فرماواں۔ اکبر ایہ عالم دیکھ کے باغ باغ ہوئے گیا۔ میر جمال الدین ابخو نوں اس دے لین دے لئی بھیجیا۔ بڈھے بادشاہ دا جوان اقبال ادائے خدمت وچ طلسمات دا تماشا دکھا رہیا سی۔ جو خبر پہنچی کہ شاہزادہ ولیعہد رانا دی مسانوں چھڈ کے بنگالہ نوں چلا گیا۔
بات ایہ سی کہ اول تاں اوہ نوجوان عیش دا بندہ سی۔ آپ اجمیر دے علاقہ وچ شکار کھیل رہیا سی۔ امرا نوں رانا اُتے روانہ کيتا سی۔ دوسرے اوہ کوہستان ویران ۔ گرم ملک غنیم جان توں ہتھ دھوئے ہوئے کدی ادھر توں انہاں گرا ۔ کدی ادھر توں شبخون ماریا ۔ بادشاہی فوج وڈے حوصلہ توں حملے کردی سی۔ تے رکدی سی۔ رانا جدوں دہندا سی۔ پہاڑاں وچ بھج جاندا سی۔ شہزادہ دے پاس بد نیت تے بد اعمال مصاحب صحبت وچ سن ۔ اوہ ہر وقت دل نوں اچاٹ تے طبیعت نوں آوارہ کردے سن ۔ انہاں نے کہیا کہ بادشاہ اس وقت مہم دکن وچ نيں۔ تے منصوبہ عظیم پیش نظر اے۔ مدتاں دیاں منزلاں تے مسافت درمیان اے۔ آپ راجہ مان سنگھ نوں اس دے علاقہ اُتے رخصت کر دیؤ تے آگرہ دی طرف نشان دولت ودھیا کر کوئی سیر حاصل تے سر سبز علاقہ زیر قلم کر لین۔ ایہ امر کچھ معیوب نئيں۔ جو ہر ہمت تے غیر سلطنت دی گل اے۔
1 ؎ ابوالفضل دی دوراندیشی نے اکبر نوں ایہ سمجھایا۔ کہ جو کچھ ہويا مان سنگھ دے اغواء توں ہويا۔
مورکھ شہزادہ انہاں دیاں گلاں وچ آگیا۔ تے ارادہ کيتا کہ پنجاب وچ جا کے باغی بن بیٹھے۔ اِنّے وچ خبر آئی کہ بنگالہ وچ بغاوت ہوئے گئی۔ تے راجہ دی فوج نے شکست کھادی اس دی مراد برآئی ۔ راجہ نوں ادھر رخصت کيتا۔ تے آپ مہم چھڈ آگرہ نوں روانہ ہويا۔ ایتھے آکے باہر ڈیرے ڈال دتے قلعہ وچ مریم مکانی (والدہ اکبر) وی موجود سن۔ قلیچ خاں اُتے انا خدمت گزار تے نامی سپہ سالار قلعدار اورتحویلدار سی۔ تے کار سازی تے منصوبہ بازی وچ یکتا مشہور سی۔ اس نے نکل کروڈی خوشی تے شگفتہ روئی توں مبارکباد دی۔ پیشکش تے نذرانہ شاہانہ گزران کر ایسی خیر خواہی دے نال گلاں بناواں۔ تے تدبیراں بتاواں ۔ کہ شاہزادہ دے دل اُتے اپنی ہويا خواہی پتھر دی لکیر کر دتی۔ ہر چند نويں مصاحباں نے کان وچ کہیا۔ کہ پرانا پاپی وڈا متفنی اے۔ اس دا قید کر لینا مصلحت اے۔ ایہ آخر شہزادہ سی۔ نہ منیا ۔ بلکہ رخصت دے وقت اسنوں کہہ دتا کہ ہر طرف توں ہشیار رہنا ۔ تے قلعہ دی خبر داری تے ملک دا بندوبست رکھنا۔
جہانگیر جمنا اتر کر شکار کھیلنے لگا۔ مریم مکانی اُتے ایہ راز کھل گیا سی۔ تے اوہ بیٹے توں زیادہ اسنوں چاہدیاں سن۔ انہاں نے بلا بھیجیا۔ نہ آیا۔ ناچار خود سوار ہوئیاں۔ ایہ آنے دی خبر سن کر شکار دی طرح بھجے۔ تے جھٹ کشتی اُتے بیٹھ کر الہ آباد نوں روانہ ہوئے۔وادی کہن سال افسردہ حال اپنا سامنہ لے کے چلی آئی۔ اس نے آلہ آباد پہنچ کے سب دی جاگیراں ضبط کر لین۔ الہ آباد آصف خاں میر جعفر دے سپرد سی۔ اس توں لے کے اپنی سرکار وچ داخل کر ليا۔ بہار اودھ وغیرہ آس پاس دے صوبےآں اُتے قبضہ کر ليا۔ ہر جگہ اپنے حاکم مقر ر کيتے۔ اوہ اکبری ملازم پرانے قدیم الخدمت ٹھوکر اں کھاندے ادھر آئے۔ بہار دا خزانہ 30 لکھ توں زیادہ سی۔ اس اُتے قبضہ کيتا۔ صوبہ مذکور شیخ جیون اپنے کوکہ نوں عنایت کيتا۔ تے قطب الدین خاں خطاب دتا۔ تمام مصاحباں نوں منصب تے خانی تے سلطانی دے خطاب دتے گئے۔ جاگیراں داں تے آپ بادشاہ بن گیا۔ 1600/ھ1009ء
اکبر دکن دے کنارہ اُتے بیٹھیا پورب پچھم دے خیال بنھ رہیا سی۔ ایہ خبر پہنچی تاں بہت گھیرایا۔ میر جمال الدین حسین دے آنے دا انتظار وی نہ کيتا۔ مسانوں امرا اُتے چھڈیا۔ تے آپ حسرت تے افسوس دے نال آگرہ نوں روانہ ہويا۔ اس وچ کچھ شک نئيں ۔ کہ جے ایہ ہلہلا چند روز تے نہ اٹھدا۔ تاں دکن دے بوہت سارے قلعدار خود کنجیاں لے لے کے حاضر ہوئے جاندے۔ تے دشوار مسانوں آسان طور توں طے ہوئے جاندیاں۔ فیر ملک موروثی یعنی تر کستان اُتے خاطر جمع توں دھاوے ماردے۔ مگر مقدر مقدم اے۔
نااہل تے ناخلف بیٹے نے جو حرکدیاں اوتھے کيتياں۔ باپ نوں حرف حرف خبر پہنچی۔ ہن انال محبت پدری کہو خواہ مصلحت ملکی سمجھو۔ باجود ایسی بے اعتدالیاں دے باپ نے ایسی گل نہ دی جس توں بیٹا وی باپ دی طرف توں ناامید ہوئے کے کھلم کھلا باغی ہوئے جاندا۔ بلکہ کمال محبت توں فرمان لکھیا۔ اس نے جواب وچ ایداں دے زمین آسمان دے افسانے سنائے ۔ گویااس دتی کچھ خطا ہی نئيں۔ بلا بھیجیا ۔ تاں ٹال گیا۔ تے ہر گز نہ آیا۔ اکبر آخر باپ سی۔ تے آخری وقت سی۔ دانیال وی دنیا توں جانے والا سی۔ ایہی اک نظر اک نظر آندا سی۔ تے اسنوں وڈی منتوںمراداں توں پایا سی۔ اک ہور فرمان لکھ کے محمدؐ شریف ولد خواجہ عبدالصمد شیريں قلم دے ہتھ روانہ کيتا۔ کہ اوہ انہاں دا اسيں سبق سی۔ تے بچپن توں نال کھیلا سی۔ زبانی وی بہت کچھ کہلا بھیجیا۔ تے وڈی محبت تے اشتیاق دیدار دے پیام بھیجے۔ بہت بہلایا پھسلیایا۔ خدا جانے اوہ منا یا نہ مناا۔ باپ بچارا آپ ہی کہہ سن کر خوش ہوئے گیا۔ تے حکم بھیجیا کہ ملک بنگال تے اڑیسہ تواڈی جاگیر اے۔ اس دا انتظام کرو۔ مگر اس نے حکم دی تعمیل نہ دی تے آلے بالے دسدا رہیا۔
1011ھ وچ پھراوہی روز سیاہ پیش آیا۔ الہ آباد وچ بگڑ بیٹھے۔ اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا۔ ٹکسال وچ سکہ لگوایا۔ روپے اشرفیاں مہاجناں دے لین دین وچ آگرہ تے دلی پہنچاواں کہ باپ دیکھے تے جلے۔ اس دے پرانے وفا داراں تے قدیمی جاں نثاراں نوں اپنا بدخواہ تے نمک حرام ٹھیرایا۔ کسی نوں سخت قید ۔ کوئی قتل۔ ایتھے تک کہ شیخ ابوالفضل دے خون ناحق توں فارغ ہوئے۔ ہن یا تاں اکبر بلاندا سی۔ ایہ آندے نہ سن ۔ یا مصاحباں توں صلاح مشورہ کے دے تیس چالیس ہزار لشکر جرار دے نال آگرہ نوں چلے۔ رستے وچ بوہت سارے امیراں دی جاگیراں لوٹتے آئے ۔ اٹاوہ وچ آصف خاں دی جاگیر سی۔ اوتھے پہنچ کے مقام کیہ۔ آصف خاں دربار وچ سی۔ اس دے وکیل نے آقا دی طرف توں لعل گراں بہانذر گزرانا۔ تے عرضی پیش کيتی (اکبر دے اشارے توں لکھی گئی سی) اس اُتے وی زر خطیر اس دی جاگیر توں وصول کيتا۔ جنہاں امرا دی جاگیراں صوبہ بہار وچ سن۔ سب نالاں سن ۔ آصف بہت کہندے رہندے سن ۔ مگر سلیمان صلاح اندیش ایداں دے جواب دیندا سی۔ جسنوں سن کر محبت دے سینے توں دُدھ بہنے لگدا سی۔ امرا چپ سن ۔ مگر آپس وچ کہندے سن ۔ کہ بادشاہ دی سمجھ وچ نئيں آندا۔ دیکھئے اس بے حد شفقت دا انجام کيتا ہُندا اے۔
جب نوبت حد توں گزر گئی۔ تے اوہ اٹاوہ توں وی کوچ کر کے اگے ودھیا تاں انتظام سلطنت وچ خلق عظیم نظر آیا۔ ہن اکبر دا وی ایہ حال ہويا۔ کہ یا تاں بیٹے دے ملنے دی آرزو تے ذوق شوق دے خیالات سنیا سنیا کر خوش ہُندا سی۔ یا اپنے تے اس دے معاملے دے انجام نوں سوچنے لگا۔ فرمان لکھیا جس دا خلاصہ ایہ اے۔ خلاصہ فرمان ۔ اگرچہ اشتیاق دیدار فرزند دا مگار دا حد توں زیادہ اے۔ بوڑھا باپ دیدار دا پیاسا اے۔ لیکن پیار ے بیٹے دا ملنے نوں آنا۔ تے اس جاہ تے جلال توں آنا دل محبت منزل اُتے شاق تے ناگوار معلوم ہُندا اے۔ جے تجمل تے خوشنمائی لشکر دی تے موجودات سپاہ دی منظور نظر اے۔ تاں مجرا قبول ہوئے گیا۔ سب نوں جاگیراں اُتے رخصت کر دو۔ تے معمول دے بموجب چھڑے چلے آؤ۔ باپ دی دکھدی اکھاں نوں روشن تے محروم دل نوں خوش کرو۔ جے لوکاں دی یا اوہ گوئی توں کچھ وہم تے وسواس تواڈے دل وچ اے جس دا سانوں سان گمان وی نئيں تاں کچھ مضائقہ نئيں الہ آباد دی طرف مراجعت کرو تے کسی قسم دے وسو توں نوں دل وچ راہ نہ دو۔ جدوں وہم دا نقش تواڈے دل توں دھویا جائیگا۔ اس وقت ملازمت وچ حاضر ہونا۔
اس فرمان نوں دیکھ کے جہانگیر وی بہت شرمایا کیونجے کوئی بیٹا باپ دے سلام نوں اس کروفر توں نئيں گیا۔ تے ایداں دے اختیارات نئيں دکھائے تے کسی بادشاہ نے بیٹے دی بے اعتدالیاں دا اس قدر تجمل وی نئيں کيتا۔ چنانچہ اوتھے ٹھہر گیا۔ تے عرضی لکھی۔ کہ غلام خانہ زاد نوں سوا آرزو ے ملازمت دے تے کچھ خیال نئيں اے۔ وغیرہ وغیرہ ۔ ہن حکم حضور دا اس طرح پہنچیا اے۔ اطاعت فرمان واجب جان کے چند روز اپنے خداوند تے مرشد تے قبلہ دی درگاہ توں جدا رہنا ضرور ہويا۔ وغیرہ وغیرہ ۔ ایہ لکھیا تے الہ آباد نوں فیر گیا۔ اکبر دے حوصلے نوں آفرین اے کہ کل بنگالہ بیٹے دی جاگیر کر دتا۔ تے لکھ بھیجیا کہ اپنے ہی آدمی تعینات کر دو۔ سفید تے سیاہ دا توانوں اختیار اے۔ تے ساڈی ناخوشی دا وسوسہ تے غدغہ دل توں کڈ ڈالو۔ بیٹے نے شکریہ دی عرضداشت لکھی تے خود اختیاری دے نال اپنے ہتھوں دے احکام اوتھے جاری کر دتے۔
صحبت وچ مصاحب اچھے نہ سن ۔ بے اعتدالیاں ودھنے لگياں۔ اکبر پریشان رہندا سی امرائے دربار وچ نہ کسی دی عقل اُتے اعتماد سی نہ دیانت دا اعتبار سی۔ نا چار شیخ ابوالفضل نوں دکن توں بلايا اوہ اس طرح مارے گئے۔ خیال کرنا چاہیدا کہ دل اُتے کيتا صدمہ گزریا ہوئے گا۔ واہ رے اکبر زہر دا گھونٹ پی کر رہ گیا۔ جدوں کچھ بن نہ آئی تاں خدیجۃ الزمانی سلیمہ سلطان بیگم نوں کہ دانائی کاردانی تے سخن سنجی تے حسن تقریر وچ سحر آفرین سن۔ بیٹے دی تسلی تے دلا توں دے لئی روانہ کيتا۔ خاصہ دے ہاتھیاں وچوں فتح لشکر ہاسی۔ خلعت تے تحفے گراں بہا بھیجے لطیف میوے من بھاندے کھانے ۔ مٹھایاں پوشاک تے لباس دی اکثر چیزاں برابر لی جاندیاں سن کہ کسی طرح گل بنی رہے تے ضدی لڑکا ہتھوں توں نہ نکل جائے۔ اوہ اکبر بادشاہ سی۔ سمجھدا سی کہ وچ چراغ سحری ہاں ۔ اس وقت ایہ تکرار بڑھی تاں سلطنت دا عالم تہ تے بالا ہوئے جائیگا۔
کارداں بیگم اوتھے پہنچی۔ اپنی کاردانی توں اوہ منتر پھونکے کہ مرغ تے حشی دام وچ آگیا۔ تے ایسا کچھ سمجھایا۔ کہ ہٹیلا لڑکا نال چلا آیا۔ رستے وچوں فیر مرضی آئی کہ مریم مکانی مینوں لینے آئیاں ۔ اکبر نے جواب وچ لکھیا کہ مینوں تاں ہن انہاں توں کہنے دا منہ نئيں۔ تسيں آپ ہی لکھو۔ خیر اک منزل آگرہ رہیا تاں مریم مکانی وی گئياں۔ اپنے ہی گھر وچ لیا کے اتارا۔ دیدار دا بھُکھا باپ اوتھے آپ چلا گیا۔ بارے اک ہتھ مریم مکانی نے پڑکا۔ اک سلیمہ سلطان بیگم نے سامنے لیائے باپ دے قدماں اُتے انہاں دا سررکھیا۔ باپ نوں اس توں زیادہ تے دنیا وچ سی کيتا ؟ اٹھاکر دیر تک سر چھاتی توں لگائے رہے تے روئے۔ اپنے سر توں دستاور اتار کر بیٹے دے سر اُتے رکھ دتی۔ ولی عہدی دا خطاب تازہ کيتا تے حکم دتا کہ شادیانے بجاں ۔ جشن کيتا۔ مبارکباداں ہوئیاں۔ رانا دی مہم اُتے فیر نامزد کيتا تے امرا فوجاں دے کے نال کيتے۔
یہ ایتھے توں روانہ ہوئے۔ اورفتچور وچ جا کے مقام کیہ۔ بعض ساماناں تے خزانےآں دے پہنچے وچ دیر ہوئی۔ نازک مزاج فیر بگڑ گیا۔ تے لکھیا کہ کفایت اندیش حضور دے سامان بھیجنے وچ تامل کردے نيں۔ ایتھے بیٹھے بیٹھے اوقات ضائع ہُندی اے۔ اس مہم دے لئی لشکر تے افر چاہیدا۔ رانا پہاڑاں وچ گھس گیا اے اوتھے توں نکلدا نئيں۔ اس لئی چاراں طرف توں فوج روانہ کرنی چاہیدا۔ تے ہر جگہ اِنّی فوج ہوئے کہ جتھے مقابلہ ہوئے پئے۔ اس کاجواب دے سکے۔ امیدوار ہاں کہ فی الحال مینوں اجازت ہوئے کہ جتھے مقابلہ ہوئے پئے۔ اس دا جواب دے سکے۔ امیدوار ہاں کہ فی الحال مینوں اجازت ہوئے کہ جاگیر اُتے جاواں اوتھے حسب دلخواہ خود دا فی ووافی سامان سر انجام کر کے حکم نوں تعمیل کر دواں گا۔ اکبر نے دیکھیا کہ لڑکا فیر مچلا۔ سوچ سمجھ کر اپنی بہن کر بھیجیا۔ پھُپھی نے وی جا کے بہتیرا سمجھایا۔ اوہ کیہ سمجھدا سی۔ آخر باپ نوں اجازت ہی دیندے بن آئی۔ ایہ کوچ بہ کوچ شان شاہانہ توں الہٰ آباد نوں روانہ ہوئے۔ کوتہ اندیش امیراں نے اکبر نوں اشارہ کيتا کہ موقع ہتھ توں نہ دینا چاہیے( قید) اس نے ٹال دتا۔ جاڑے دا موسم سی۔ دوسرے ہی دن اک پوستین سمور سفید دا بھیجیا کہ سانوں اس وقت بہت پسند آیا ۔ جی چاہیا کہ نور چشم اسنوں پہنے تے کچھ تحفے کشمیر کابل دے تے وی نال بھیجے۔ مطلب ایہی سی کہ اس دے دل وچ شبہ نہ آئے۔ اس نے الہٰ آباد وچ پہنچ کے فیر اوہی اکھاڑ پچھاڑ شروع کر دتی۔ جنہاں امرا نوں باپ نے پنجاہ برس دی محنت وچ جانباز تے جان نثار دلاور فتحیاب تیار کيتا سی۔ تے اس دے وی محرم راز سن انہاں نوں برباد کرنے لگا۔ اوہ اٹھیا اٹھیا کر دربار وچ آنے لگے۔
خسرو اس دا بیٹا راجہ مان سنگھ دا بھانجا سی۔ مگر بے عقل تے بد نیت سی۔ اوہ اپنے حال اُتے اکبر دی شفقت دیکھ کے سمجھدا سی۔ کہ دادا مینوں ولیعہد کردیگا۔ باپ دے نال بے ادبی تے بے باکی توں پیش آندا سی ۔ تے کدی کدی اکبر دی بولی توں وی نکل گیا سی کہ اس باپ توں تویہ لڑکا ہوئے نہار معلوم ہُندا اے۔ ایسی ایسی گلاں اُتے نظر کر کے اوہ کوتہ اندیش لڑکا تے وی لگاندا بجھا تارہندا سی۔ ایتھے تک کہ اس دی ماں نوں ایہ حالات دیکھ کے تاب نہ رہی۔ کچھ تاں جنون اس دا موروثی مرض سی۔ کچھ انہاں گلاں دا غم تے غصہ ۔ بیٹے نوں سمجھایا۔ اوہ باز نہ آیا۔ آخر راجپوت رانی سی افیم کھا کر مر گئی کہ اس دی انہاں حرکتاں توں میرے دُدھ اُتے حرف آئیگا۔
انہاں دناں وچ بادشاہی واقعہ نویس اک لڑکے نوں لےکے بھج گیا۔ کہ نہایت صاحب جمال سی۔ تے جہانگیر وی اسنوں دربار وچ دیکھ کے خوش ہويا کردا سی۔ حکم دتا کہ پھڑ لاؤ۔ اوہ کئی منزل توں پکڑے آئے۔ اپنے سامنے دونے دی زندہ کھل اتروا پائی۔ اکبر نوں وی دم دم دی خبرپہنچکی سی۔ سن کر تڑپ گیا تے کہیا۔ اللہ اللہ شیخو جی اسيں تاں بکری دی کھل وی اتردے نئيں دیکھ سکے۔ تسيں نے ایہ سنگدلی کتھے توں سکھی ۔ شراب اس قدر پیندا سی کہ نوکر چا کر ڈر دے مارے کونےآں وچ چھپ جاندے سن ۔ پاس جاندے ہوئے ڈردے سن ۔ جو حضوری توں مجبور سن اوہ نقش دیوار کھڑے رہندے سن ۔ اوہ ایسی حرکدیاں کردا سی جنہاں دے سننے توں رونگٹے کھڑے ہون۔
ایسی ایسی گلاں سن کر عاشق باپ توں نہ رہیا گیا۔ ایہ وی معلوم سی کہ زیادہ تر شراب دی خانہ خرابی توں ۔ چاہیا کہ خود جاواں تے آپ سمجھیا کر لے آؤں۔ کشتی اُتے سوار ہويا۔ اک دن کشتی ریت وچ رکی رہی ۔ دوسرے دن تے کشتی آئی۔ دو دن مینہ دا تار لگیا رہیا۔ اِنّے وچ خبر پہنچی کہ مریم مکانی دا براحال اے۔ مختصر ایہ کہ فیر آئے تے ایداں دے وقت پہنچے کہ لباں اُتے دم سی۔ ماں نے بیٹے دا آخری دیدار دیکھ کے 1012ھ وچ دنیا توں سفر کيتا۔ اکبر کوب ڑا رنج ہويا۔ بھدرا کيتا کہ چنگیز خانی تاں رہ تے ہندوستانی ریت دا حکم سی۔ 14سونمک حلالاں نے نال دتا۔ تھوڑی دور سعادت مند بیٹے نے ماں دا تابوت نوں دلی روانہ کيتا کہ شوہر دے پہلو وچ دفن ہوئے۔ الہٰ آباد وچ خبر پہنچی تاں ایہ وی کچھ سمجھے۔ تے روندے بسوردے باپ دی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ عاشق باپ نے گلے لگایا بہت سمجھایا۔ معلوم ہويا۔ کہ کثرت شراب توں دماغ وچ خلل آگیا اے۔ نوبت ایہ ہوئے گئی سی کہ فقط شراب دا نشہ بس نہ سی۔ اس وچ افیون گھول کر پیندے سن جدوں ذرا سرور معلوم ہُندا سی۔ اکبر نے حکم دتا کہمحل توں نکلنے نہ پاواں۔ مگر فیر کدوں تک ۔ ناچار تفریحاں تے ترکیباں توں طبیعت کيتی اصلاح کردا سی۔ تے حکمت عملی دے علاجاں توں دیوانہ نوں قابو وچ لاندا سی۔ غائبانہ حاضر انہ شفتاں کر کے پھسلاتاتھا کہ ہٹیکے لڑکے دی ضداں وچ وڈھیاں دا ناں نہ مٹ جائے تے فی الحقیقت اوہ ملک تے تدبیر دا بادشاہ سچ سمجھیا سی۔
حالے مراد دے آنسوواں توں پلکاں نہ سو کھی سن کہ اکبر نوں پھرجوان بیٹے دے غم وچ رونا پيا یعنی 1013ھ وچ دانیال نے وی ايسے شراب دے پِچھے اپنی جان عزیز نوں ضائع کيتا تے سلیم دے دے لئی میدان خالی چھڈ گیا۔ باپ نوں ہن سوا سلیم دے دین تے دنیا وچ کوئی نہ سی۔ بیٹا تے اکلوندا بیٹا ع
داغ فرزندے کند فرزند ہور راعزیز۔
اسی عرصہ وچ اک دن بعض سلاطین تے شہزادےآں دی فرمائش توں صلاح ٹھہیری دی ہاتھیاں دی گڑائی دیکھو۔ اکبر دا وی قدیمی شوق سی ۔ جوانی دی امنگ آگئی۔ ولیعہد دولت دے پاس اک وڈا بلند تے تناور ہاتھی سی۔ ايسے گئے اس دا ناں گرانبار رکھیا سی۔ اوہ ہزاراں ہاتھیاں وچ نمودار نظر آندا سی۔ تے لڑائی وچ ایسا بلونت سی کہ اک ہاتھی اس دی ٹکر نہ اٹھا سکدا سی۔ خسرو (شاہزادہ ولیعہد دے بیٹے) دے پاس ایسا ہی نامور تے دھاں دھونکڑ ہاتھی تھا۔اس دا ناں آپ روپ سی دونے دی لڑائی ٹھہیری ۔ خاصہ بادشاہی وچ وی اک ایسا ہی جنگی ہاتھی سی۔ اس دا ناں رن تھمن سی۔ تجویز ٹھیہری کہ جوان دونے وچوں دب جائے اس دی مدد اُتے رن تھمن آئے۔ بادشاہ تے اکثر شہزادے جھروکاں وچ بیٹھے۔ جہانگیر تے خسرو اجازت لےکے گھوڑے اڑاندے میدان وچ آئے۔ ہاتھی آمنے سامنے ہوئے تے پہاڑ ٹکرانے لگے۔ اتفاقاً بیٹے (خسرو) دا ہاتھی بھجیا تے باپ دا (جہانگیر) ہاتھی اس دے پِچھے چلا۔ خاصہ دے فیلبان نے بموجب قرار داد دے رن تھمن نوں آپ روپ دی مدد اُتے پہنچیا۔ جہانگیری نمک خواراں نوں خیال ہويا کہ ایسا نہ ہوئے۔ ساڈی جیت ہار ہوئے جائے۔ اس لئی رن تھمن نوں مدد توں روکیا۔ چونکہ پہلے توں ایہ گل ٹھہیری ہوئی سی۔ فیلبان نہ رکا۔ جہانگیر نوکراں نے غل مچایا برچھاں دے کوچے تے پتھر مار نے شروع کيتے۔ یہانتک کہ فیلبان شاہی دی پیشانی اُتے پتھر لگیا تے کچھ لہو وی منہ اُتے بہا۔
1 ؎ خاندان چغتا ایہ دی اصطلاع وچ بادشاہ تے ولیعہد دے سوا جو خاندان دے بھائی بند ہون۔ سلاطین کہلاندے نيں بلکہ مجازاً اک نوں وی سلاطین کہہ دیندے نيں۔ اگرچہ لفظاً جمع دا صیغہ اے۔
خسرو ہمیشہ دادا نوں باپ دی طرف توں اکسایا کردا سی۔ اپنے ہاتھی دے بھاگنے توں گھسیانا ہوئے گیا ۔ تے جدوں مدد وی نہ پہنچ سکی تاں دادا دے پاس آیا۔ بسورتی صورت بنا کے باپ دے نوکراں دی زیادتی اورف یلبان خاصہ دی مجرو ہی دا حال برے رنگ توں دکھایا ۔ جہانگیر دے نوکراں دا شور شرابا تے اپنے فیلبان دے منہ اُتے لہو وگدا ہويا سامنے توں اکبر نے وی دیکھیا سی۔ بہت برہم ہويا۔ خورم (شاہجہان) کہ 14برس دی عمر سی تے دادا کيتی خدمت توں اک دم جدا نہ ہُندا سی۔ اس وقت وی حاضر سی۔ اکبر نے کہیا۔ تسيں جاؤ اپنے شاہ بھائی (جہانگیر) توں کہو کہ شاہ بابا (اکبر) کہندے نيں۔ دونو ہاتھی تواڈے ۔ دونے فیلبان تواڈے ۔ جا نور دی طرفداری وچ ساڈی ادب دا بھُل جانا ایہ کیہ گل اے۔
خورم اس عمر وچ وی دانشمند تے نیک طبع سی۔ ہمیشہ ایسی گلاں کيتا کردا سی۔ جس وچ باپ تے دادا وچ صفائی رہے۔ اوہ گیا تے خوشی خوشی فیر آیا۔ غرض دی ۔ شاہ بھائی کہندے نيں ۔ حضور دے سر مبارک دی قسم اے کہ فدوی نوں اس بیہودہ حرکت دی ہرگز خبر نئيں تے غلام کدی ایسی گستاخی گوارانہاں نوں کر سکدا۔ غرض باپ دی طرف توں اس طرح تقریر دی کہ دادا خوش ہوئے گیا۔ اکبر اگرچہ جہانگیر دی حرکات ناشائستہ توں ناراض سی تے اس عالم وچ کدی خسرو دی تعریف وی کر دتا کردا سی مگر سمجھدا سی کہ ایہ اس توں وی نالائق اے۔ اوہ ایہ وی سمجھ گیا سی کہ خسرو اک دفعہ ہتھ پیر ہلائے بغیر نہ رہیگا کیونجے اس دا پِچھا بھاری اے۔ یعنی مان سنگھ دا بھانجا اے۔ تمام سرداران کچھواہہ نال دین گے۔ خان اعظم دی بیٹی اس توں بیاہی اے۔ اوہ وی سلطنت کارکن اعظم اے۔ انہاں دونو دا ارادہ سی کہ جہانگیر نوں باغی قرار دے کے اَنھّا کر دیؤ تے قید رکھن خسرو دے سر اُتے تاج اکبری رکھ داں مگر دانا بادشاہ برساں دی مدت تے کوساں دی مسافت نوں سامنے دیکھدا سی۔ اوہ ایہ وی سمجھدا سی کہ جدوں اس طرح بگڑے گی تاں گھر ہی بگڑ جائیگا ۔ اس لئی مصلحت ایہی نظر آئی کہ سب کاروابار بدستور رہے تے جہانگیر ہی تخت نشین ہوئے۔ انہاں رناں وچ جو وڈے وڈے امیر سن ۔ اوہ ضلعے دور دست وچ بھیجے ہوئے سن ۔ اس لئی جہانگیر عت ہراساں سی۔ چنانچہ جدوں اکبر دی حالت غیر ہوئی تاں اس دے اشارے مے قلعہ توں نکل کے اک مکان محفوظ وچ جا بیٹھیا۔ اوتھے شیخ فرید بخشی وغیرہ پہنچے تے شیخ اپنے مکان وچ لے گئے۔
1 ؎ خورم۔ سلیم یعنی جہانگیر دا بیٹا سی۔ ایہ راجہ ادے سنگھ دی بیٹی۔ راجہ مالدیو فرمانروائے جودھ پور دی پوتی دے شکم توں 1000ھ ايسے شہر لاہور وچ پیدا ہويا سی۔ اکبر نے اسنوں خود بیٹا کر ليا سی۔ بہت پیار کردا سی۔ تے ہر وقت دادا کيتی خدمت وچ حاضر رہندا سی ۔
2 ؎ اس نے اکثر معرکےآں وچ دلاوری دے کارنامے دکھا کر جہانگیر توں مرتضیٰ خاں خطاب حاصل کيتا۔ سید صحیح النسب سی ۔ کہندا سی کہ وچ رضوی سید ہاں مگر حقیقت وچ نقوی سید سی یعنی حضرت جعفر تاں آب دی اولاد سی ۔ جنہاں نوں اکثر مصنف جعفر کذاب لکھدے نيں اکبر دے عہد وچ وی وڈی جانقشانی تے نمک حلالی توں خدمتاں بجا لاندا رہیا سی ایتھے تک کہ بخشیگری دے منصب تک پہنچیا سی۔
جب بیٹے کوکئی دن نہ دیکھیا تاں اکبر وی سمجھ گیا تے ايسے عالم وچ بلايا گلے توں لگیا کر بہت پیار کيتا تے کہیا کہ امرہے دربار نوں ایتھے بلالو۔ فیر بیٹے توں کہیا۔ اے فرزند ! جی نئيں قبول کر توں کہ تجھ وچ تے میرے انہاں دو لتخواہاں وچ بگاڑ ہوئے جنہاں نے برساں میرے نال یلغاراں تے شماراں وچ محنتاں اٹھاواں تے تیغ تے تفنگ دے منہ اُتے جان جو کھاں وچ رہے۔ تے میرے جاہ تے جلال تے ملک تے دولت دی ترقی وچ جانفشانی کردے رہے۔ اِنّے وچ امرا وی حاضر ہوئے گئے۔ سب دی طرف مخاطب ہوئے کے کہیا کہاے میرے وفا دارو ۔ اے میرے عزیز تے جے بھولے توں وی کوئی خطا تواڈی ميں نے دی ہوئے تاں معاف کر و۔ جہانگیر نے جدوں ایہ گل سنی تاں باپ دے قدماں اُتے گرا تے زار زار رونے لگا۔ باپ نے سرا ٹھا کر سینہ توں لگایا تاں تلوار دی طرف اشارہ کے دے کہیا اسنوں کمر توں باندھو ۔ اورمیرے سامنے بادشاہ بنو۔ تے فیر کہیا کہ خاندان دی عورتاں تے حرم سرا دی بیبیاں دی غورو اُتے داخت توں غافل نہ رہنا۔ اورقدیمی نمک خواراں تے میرے پرانے ہويا خواہاں تے رفیقاں نوں نہ بھولنا۔ سب نوں رخصت کر دتا۔ تے مرض نوں آرام ہويا مگر اوہ طبیعت نے سنبھالیا لیا سی۔ غرض جہانگیر فیر شیخ فرید دے گھر وچ جا بیٹھیا۔
اکبر دی بیماری مں خورم اس دی خدمت وچ حاضر سی۔ انال محبت دلی تے سعاد تمندی کہو یا باپ دی تے اپنی مصلحت وقت سمجھو ۔ اہل تریخ ایہ وی لکھدے نيں کہ باپ (جہانگیر) محبت پدری دے سبب توں بلا بلا گھلدا تے کہندا سی کہ چلے آؤ۔ دشمناں دے نرغے وچ رہنا کيتا ضرور اے۔ اوہ نہ آندا سی تے کہلا گھلدا سی کہ شاہ بابا دا ایہ حال اے۔ اس عالم وچ انہاں نوں چھڈ کے کس طرح چلا آؤں۔ جدوں تک جان وچ جان اے۔ شاہ بابا دی خدمت توں ہتھ نہ اٹھاؤ نگا۔ ایتھے تک کہ ماں بیقرار ہوئے کے آپ اس دے لینے نوں دوڑی گئی۔ تے بہت سمجھایا مگر تے ہرگز اپنے ارادے توں نہ ٹلا۔ دادا دے پاس رہیا تے باپ نوں وی دم دم دی خبراں پہنچاندا رہیا۔
اس وقت اس دا اوتھے رہنا تے باہر نہ آنا ہی مصلحت ہويا۔ خان اعظم تے مان سنگھ دے آدمی ہتیار بند چاراں طرف پھیلے ہوئے سن ۔ جے اوہ نکلدا تاں فوراً پھڑ ا جاندا۔ جہانگیر ہتھ آجاندا تاں اوہ وی گرفتار ہوئے جاندا۔ جہانگیر نے انہاں حالات نوں خود وی توزک وچ لکھیا اے۔ اسنوں وڈا خطر اس واقعہ دے سبب توں سی جو شاہ طہما سپ دے بعد ایران وچ گزریا سی۔ جدوں شاہ دا انتقال ہويا تاں سلطان حیدر اپنے امرا ورفقا دی حمایت توں تخت نشین ہوئے گیا۔ بری جان خانم شاہ طہما سپ دی بہن پہلے توں سلطنت دے کاروبار تے انتظام مہمات وچ دخل رکھدی سی وہاس دتی تخت نشینی دل توں نہ چاہندی سی۔ اس نے شفقت دے پیام بھیج کر بھتیجے نوں قلعہ وچ بلایا۔ بھتیجا نفاق توں بے خبر۔ اوہ بے خبر پھُپھی دے پاس گیا۔ تے جاندے ہی قید ہوئے گیا۔ قلعہ دے دروازے بند ہوئے گئے۔ اس دے رفقا نے جدوں سنیا تاں اپنی اپنی فوجاں لے کے آئے تے قلعہ نوں گھیر گیا۔ اندر والےآں نے سلطان حیدر نوں مار ڈالیا تے اس دا سر کٹ کر فصیل اُتے توں دکھایا تے کہیا کہ جس دے لئی لڑدے ہوئے اس دا تاں ایہ حال اے ہن کس بھروسے اُتے مردے ہوئے تے سر نوں باہر سُٹ دتا۔ جدوں انہاں لوکاں نوں ایہ حال معلوم ہويا تاں دل شکستہ ہوئے کے پریشان ہوئے گئے تے شاہ اسمعیل ثانی تخت نشین ہوئے گیا ۔ غرض مرتضیٰ خاں (شیخ فرید بخشی) جہانگیر دا وی خیر خواہ سی ۔ اس نے آکے بندوبست کيتا۔ اوہ بخشی بادشاہی سی تے امرا تے افواج دی طبیعت وچ اثر عظیم رکھدا سی۔ چنانچہ اس دے سبب توں خان اعظم دے نوکراں وچ وی تفرقہ پے گیا۔ خسرو دا ایہ عالم سی کہ کئی برس توں ہزار روپیہ روز (3 لکھ 60ہزار سالانہ) انہاں لوکاں نوں دے رہیا سی کہ وقت اُتے کم آندا۔ اخیر وقت وچ بعض خیر خواہاں سلطنت نے مشورہ کے دے ایہی مناسب دیکھیا کہ مان سنگھ نوں بنگالہ دے صوبہ اُتے ٹالنا چاہیء۔ چنانچہ ايسے دن اکبر توں اجازت لی تے فوراً خلعت دے روانہ کر دتا۔
اصل حقیقت ایہ اے کہ اندر اندر مدت توں کھچڑی پک رہی سی مصلحت اندیش بادشاہ نے اپنے علوحوصلہ توں گھر دا راز کھلنے نہ دتا سی۔ اخیر وچ جا کے ایہ گلاں کھلاں۔ ملیا صاحب تیرہ چودہ برس پہلے لکھدے نيں (اس وقت دانیال تے مراد وی زندہ سن ) اک دن بادشاہ دے پیٹ وچ درد ہويا اورشدت اس دی اس قدر ہوئی کہ بیقراری ضبط دی طاقت توں گزر گئی۔ اس وقت عالم اضطراب وچ ایسی گلاں کردے سن ۔ جس توں وڈے شہزادے اُتے بد گمانی ہُندی سی کہ شائد ايسے نے زہر دتا اے۔ باریاد کہندے سن ۔ بابا شیخو حی ! ساری سلطنت تواڈی سی۔ ساڈی جان کیوں لئی۔ بلکہ حکیم ہمام جداں معتمد اُتے وی سازش دا شبہ ہويا۔ پِچھے ایہ وی معلوم ہويا کہ اس وقت جہانگیر نے شاہزادہ مراد اُتے خفیہ پہرے بٹھا دتے سن ۔ مگر جلد ہی صحت ہوئے گئی۔ فیر شاہزادہمراد تے بیگمات نے بادشاہ توں سب حال عرض کيتا۔
اواخرعمر وچ اکبر نوں فقرا تے اہل کمال دی تلاش سی تے غرض اس توں ایہ سی کہ کوئی ترکیب ایسی ہوئے جس توں اپنی عمر زیادہ ہوئے جائے۔ اس نے سنیا۔ ملک خطا وچ فقرا ہُندے نيں کہ لامہ کہلاندے نيں ۔ چنانچہ دا شغر تے خطا نوں سفیر روانہ کيتے۔اسنوں ایہ وی معلوم ہويا کہ صاحب ریاضت ہنداں وچ بہت ہُندے نيں۔ تے انہاں دے مختلف فرقےآں وچوں جوگی حبس دم ۔ دا یا پلٹ تے اس قسم دے شغل تے عمل بہت رکھدے نيں اس لئی اس فرقہ دے فقیراں نوں بہت جمع کردا سی۔ تے انہاں دے نال صحبت رکھدا سی لیکن افسوس ایہی اے کہ موت دا علاج کچھ نئيں اک دن ایتھے توں جانا اے۔ دنیا دی ہر گل وچ کلام نوں جگہ اے۔ لا کلام گل اے تاں ایہی اے کہ اک دن جانا اے۔ غرض 11 جمادی الاول نوں طبیعت علیل ہوئی حکیم علی اپنے جملہ اوصاف دے نال فن طبابت وچ ایسا صاحب کمال سی کہ ايسے نوں علاج دے لئی کہیا۔ اس نے 8 دن تک دفع مرض نوں مزاج اُتے چھڈیا کہ شائد اپنے وقت اُتے طبیعت آپ دفع کرے لیکن بیماری ودھدی ہی گئی۔ نويں دن علاج اُتے ہتھ ڈالیا دس دن تک دوا کيتی۔ کچھ اثر نہ ہويا۔ بیماری ودھدی جاندی سی تے طاقت گھٹتی جاندی سی ؎
مرض عشق اُتے رحمت خدا کی
مرض بڑھدا گیا جداں جداں دوا کی
باوجود اس دے اس ہمت والے نے ہمت نہ ہاری۔ دربار وچ آبیٹھدا سی۔ حکیم نے انیہويں دن فیر علاج چھڈ دتا۔ اس وقت تک جہانگیر پاس موجود سی مگر جدوں طور بے طور دیکھیا تاں چپکے توں نکل کے شیخ فرید بخاری دے گھر وچ چلا گیا کہ اسنوں باپ دے نمک حلالاں وچ اپنا وی جان نثار سمجھدا سی ۔ی ہاں وقت دا منتظر سی تے دولت خواہ دم بدم خبر پہنچیا رہے سن کہ حضور ؐ ہن فضل الہٰی ہُندا اے تے ہن اقبال دا ستارہ طلوع ہُندا اے (یعنی باپ مردا اے تے تسيں تخت نشین ہُندے ہو) افسوس افسوس ۔ ع
دنیا ہیچ است تے کار دنیا ہمہ ہیچ
اے غافل ! کيتے دن دے لئی ؟ تے کس امیہ 9 تے اس گل دا ذرا خیال نئيں کہ 22 برس دے بعد مینوں وی ایہی دن آنے والا اے۔ تے ذرا وی شک نئيں کہ آنے والا اے۔ آخر بدھ دے دن 12جمادی الآخر 1014ھ نوں آگرے وچ اکبر نے دنیا توں انتقال کيتا۔ 64برس دی عمر پائی۔
آزاد ۔ ذرا اس دنیا دے رنگ دیکھو ! اوہ کیہ مبارک دن ہوئے گا ! تے دلاں دی شگفتگی دا کیہ عالم ہوئے گا۔ جس وچ کہنے والےآں نے ولادت دی تاریخاں کہی سن۔ انہاں وچوں اک تریخ اے ع
شب یکشبنہ تے پنج رجب است
1 ؎ ایشیائی سلطنتاں وچ اکثر ایسا ہُندا اے کہ بادشاہ دے مردے ہی بغاوت ہوئے جاندی اے۔ سلطنت دے دعویدار مختلف امرا تے ارکان سلطنت نوں ملیا لیندے نيں۔ ہزاراں واقعہ طلب لالچی انہاں دے نال ہوئے جاندے نيں۔ دعویدار سلطنت دے کدی کشت تے خون توں کدی سازش توں اک دوسرے نوں مروا ڈالدے نيں۔
تریخ کيتا اے ! لطیفہ غیبی اے۔ سنہ ۔ مہینا ۔ دن ۔ تریخ ۔ وقت سب موجود ۔ ایداں دے بادشاہ دی تریخ وی ایسی ہی چاہیدا سی تے اس دن دی خوشی دا کیہ کہنا کہ جمعہ 2 ربیع الثانی 963ھ نوں تخت اُتے بیٹھیا۔ کسی نے نصرت اکبر ۔ کسی نے کم بخش ۔ خدا جانے کیہ کيتا تاریخاں کہی ہوئے ں گی اللہ اللہ اوہ گجرات دی یلغاراں اوہ خان زمان دی لڑائیاں ۔ اوہ جشناں دی بہاراں ۔ اقبال دے نشان ۔ خدائی دی شان ؎
گیا حسن خوبان دلخواہ کا
ہمیشہ رہے ناں اللہ کا
کہیا اوہ عالم ! کتھے اج دا عالم ! ذرا اکھاں بند کر کے خیال کرو۔ اس دا مروہ اک وکھ مکان وچ سفید چاردر اوڑھے پيا اے۔ اک ملیا صاح تسبیح ہلا رہے نيں۔ چند حافظ قرآن شریف پڑھے جاندے نيں۔ کچھ خدمت گزار بیٹھے نيں۔ تہلا ئینگے۔ کفنا ئینگے ۔ نناواں دروازے توں چپ چپاندے لے کے چلے جائینگے۔ دفنا کر چلے آئینگے ؎
لائی حیات آئے۔ قضالے چلی ۔ چلے
اپنی خوشی نہ آئے نہ اپنی خوشی چلے
اوہی ارکان دولت جو اس دی بدولت سونے روپے دے بادل اڑاندے سن ۔ موندی رولدے سن ۔ جھولیاں بھر بھرلے جاندے سن ۔ تے گھراں اُتے لٹاندے سن ۔ رزق برق پئے پھردے نيں۔ نواں دربار سجاندے نيں۔ نويں سنگار ۔ نويں نقشے تراشتے نيں۔ نويں بادشاہ تراشتے نيں۔ نويں بادشاہ نوں نويں خدمتاں دکھائینگے ۔ وڈی وڈی ترقیاں پائینگے۔ جس دی جان گئی اس دی پروا وی نئيں۔ آصف خاں نوں آفرین اے۔ ايسے عالم وچ اک تریخ تاں کہہ دتی ؎
فوت اکبر شد از قضاے الہٰی
گشت تریخ فوت اکبرشاہ
اس وچ اک زیادہ اے۔ کسی نے تخرجہ خوب کيتا اے ۔ ع
الف کشیدہ ملائک زفوت اکبر شاہ
یعنی ملائک نے اس دے غم وچ فقیری تے قلندری اختیار کيتی۔ اس لئی ماتھے اُتے الف اللہ دا کھِچیا۔ اوتھے آسمان اُتے انہاں نے اوہ الف کھِچیا۔ ایتھے اعداد وچوں الف دا اک شاعر نے کھچ لئی۔ 1014پورے رہ گئے۔
آزاد ۔ الف کشیدن بمعنی قلندری اختیار کر دن دے لئی فارسی وچ کِسے استاد دے کلام توں سند چاہیدا۔
اور سکندرہ دے باغ وچ کہ اکبر آباد توں کوس بھر اے۔ دفن کيتا۔
اگرچہ علوم نے اس دی اکھاں اُتے عینک نہ لگائی سی۔ تے فنون نے دماغ اُتے دستکاری وی خرچ نہ دی سی۔ لیکن اوہ ایجاد دا عاشق سی۔ تے ایہی فکر سی کہ ر گل وچ نويں گل پیدا کیجئے۔ اہل علم تے اہل کمال گھر بیٹھے تنخواہاں تے جاگیراں کھا رہے سن ۔ بادشاہ دے شوق انہاں دے آئینہ ایجاد نوں اجالدے سن ۔ اوہ نويں توں نويں گل کڈدے سن ۔ ناں بادشاہ دا ہُندا سی۔
شیر شکار اکبر ہاتھیاں دا شوقین سی۔ ابتدا وچ فیل شکاری دا شوق ہويا تے کہیا کہ اسيں خود ہاتھی پکڑینگے۔ اس وچ وی نويں نويں ایجاد نکالینگے۔ چنانچہ 971ھ وچ مالوہ اُتے فوج کشی دی سی۔ گوالیار توں ہُندے ہوئے نرور دے جنگلوںماں گھس گئے۔ لشکر نوں کئی فوجاں وچ تقسیم کيتا۔ اک اک فوج اُتے اک اک امیر کوفوجدار کيتا۔ تے اپنے اپنے رخ نوں چلے۔ بہت سر گردانی دے بعد پہلے اک ہتنی نظر آئی۔ اس دی طرف ہاتھی لگایا اوہ بھاگی ایہ پِچھے پِچھے دوڑے تے اِنّا دوڑے گئے کہ اوہ تھک کے ڈھیلی ہوئے گئی۔ واہنے کھبے جو دو ہاتھی لگے ہوئے سن ۔ اک نے رسا پھینکا دوسرے نے لپک لیا تے دونے طرف توں لٹکا کر اِنّا ڈھیلا چھڈیا کر ہتنی دی سونڈ دے تھلے ہوئے گیا۔ فیر جو تانا تاں گلے توں جا لگا۔ اک فیلبان نے اپنا سرا دوسرے دی طرف سُٹ دتا۔ اس نے لپکر کے دونے سراں وچ گرہ دتی یا بل دتا۔ تے اپنے ہاتھی دے گلے وچ بنھ لیا۔ فیر جو ہاتھی نوں دوڑایا تاں ایسا دبائے چلا گیا کہ ہتنی ہاپن کر بے دم ہوئے گئی۔ اک فیلبان اپنیا ہاتھی برابر لے گیا۔ تے جھٹ اس دی پت اُتے جا بیٹھیا۔ آہستہ آہستہ رستے اُتے لگایا۔ ہری ہری گھانس امنے پائی۔ کچھ چاٹ دتی کچھ کھلیایا۔ اوہ بھوکی پیاسی سی۔ جو کچھ ملیا غنیمت معلوم ہويا۔ پھو جتھے (انا تھالے آئے ملیا ئے کتا بدار دا بیٹا وی نال ہوئے گیا ۔ اس کھِچیا تانی وچ ہاتھیاں دی روندن وچ آگیا سی۔ غنیمت ہويا کہ جان بچ گئی۔ گردا پڑدا بھجیا۔
چلدے چلدے اک کجلی بن وچ جا نکلے۔ ایسا گھن دا بن سی ۔ کہ دن وی شام ہی نظر آندا سی۔ اقبال اکبری خدا جانے کتھے توں گھیر لیایا سی کہ اوتھے 70 ہاتھی دا گلہ چردا نظر آیا۔ بادشاہ نہایت خوش ہويا ۔ ايسے وقت آدمی دوڑائے۔ تمام فوجاں دے ہاتھی جمع کر لئے۔ تے لشکر توں شکاری رستے منگائے۔ اپنے ہاتھی پھیلیا کے رستے روک لئے۔ تے بوہت سارے ہاتھیاں نوں انہاں وچ ملیا دتا۔ فیر گھیر کر آہستہ آہستہ اک کھلے جنگل وچ لائے۔ چر کٹاں تے فیلباناں نوں ہزار آفرین کہ جنگلیاں دے پیر وچ رستے ڈال کر درختاں توں بنھ دتا۔ بادشاہ تے ہمراہی تے نيں اتر پئے۔ جس جنگل وچ کدی آدمی دا قدم نہ پيا ہوئے گا قدرت دا گلزار نظر آنے لگا۔ رات اوتھے کٹی۔ دوسرے دن عید سی۔ اوتھے جشن منائے۔ گلے مل مل کے آپس وچ مبارکباداں دتیاں اورسوار ہوئے۔ اک اک جنگلی نوں دو دو اکبری ہاتھیاں دے وچکار رستاں توں جکڑ کر رواں کيتا۔ حکمت عملی توں آہستہ آہستہ لےکے چلے۔ کئی دن دے بعد جتھے لشکر نوں چھڈ کے گئے سن ۔ آن شامل ہوئے۔ افسوس ایہ اے کہ جاندے ہوئے جدوں کہ ہاتھیاں دا حلقہ دریائے چنبل توں اتردا سی۔ لکنہ ہاتھی دوب گیا۔
971ھ وچ اکبر ملک مالوہ توں خاندیس دی سرحد اُتے دورہ کے دے آگرہ دی طرف پھرا۔ رستے وچ قصبہ سیری اُتے ڈیرے ہوئے تے ہاتھیاں دا شکار ہونے لگا۔ اک دن وڈا گلہ ہاتھیاں دا جنگل وچ ملیا ۔ حکم دتا کہ بہادر سوار جنگل وچ پھیل جاواں۔ گلہ اُتے گھیر ا ڈالیا کر اک طرف دا رستہ کھلا رکھن۔ تے وچکار لے کے نقارے بجانے شروع کرن۔ چند فیلباناں نوں حکم دتا کہ اپنے سدھے سدھائے ہاتھیاں اُتے سوار ہوئے جاؤ۔ تے سیاہ شالاں اوڑھ کر انہاں دے پیٹ توں اس طرح وصل ہوئے جاؤ کہ جنگی ہاتھیاں نوں ذرا نظر نہ آؤ ۔ تے انہاں دے اگے اگے ہوئے کے قلعہ سیری دی طرف لگالے چلو۔ سواراں نوں سمجھیا دتا کہ گرو گھیرے نقارے بجاندے چلے آؤ۔ منصوبہ درست بیٹھیا تے سارے ہاتھی قلعہ مذکور وچ فیل بند ہوئے گئے۔ فیلبان نوں ٹھاں تے دیواراں اُتے چڑھ گئے۔ وڈے وڈے رساں دی کمنداں تے پھانداں ڈال کر سب کوبنھ لیا۔ اک ہاتھی وڈا بلوندا ور مستی وچ بپھرا ہويا سی۔ کسی طرح قابو وچ نہ آیا۔ حکم دتا کہ ساڈے کھنڈے رائے ہاتھی نوں لےکے اس توں لڑاؤ ۔ اوہ وڈا تناور تے جنگلی ہاتھی سی۔ آندے ہی ریل دھکیل ہونے لگی۔ اک پہر دو ناں پہاڑ ٹکرائے آخر جنگلی دے نشے ڈھیلے ہوگئے۔ نیڑے سی کہ کھانڈے رائے اسنوں دبالے۔ حکم ہويا کہ منہ اُتے مشعلاں جلا جلیا کے ماروندا کہ اس دا پِچھا چھڈے وڈی مشکلاں توں دونو جدا ہوئے۔ مگر جنگلی دیوزادجب ادھر توں چھٹا تاں بھجیا تے قلعے دی دیوار ٹکراں تے ٹھوکراں توں توڑ کر جنگل نوں نکل گیا۔ یوسف خاں نوں کلتاش (مرزا عزیز نوں کہ دے وڈے بھائی) نوں کئی ہاتھی تے ہاتھی بان دے کے اس دے پیھے بھیجیا تے کہیا کہ رن بھیراں ہاتھی نوں (کہ حلقہ خاصہ دا ہاتھی تے بد مستی تے زبردستی وچ بد ناں عالم سی) جا کے اُلجھیا دو ۔ تھکا ہويا اے۔ ہتھ آجائیگا اس نے جا کے فیر لڑاء یپائی۔ فیل باناں نے رساں وچ پھانس کر اک درخت توں جکڑ دتا تے دو تن دن وچ چار اُتے لگیا کر لے آئے۔ چند روز تعلیم پا کر فیلہائے خاصہ وچ داخل ہوئے گیا۔ تے گج پتی خطاب پایا۔
گوئے آتشيں
[سودھو]چوگان بازی دا بہت شوق سی۔ اکثر ہُندا سی کہ کھیلدے کھیلدے شام ہوئے گئی۔ بازی حالے تمام نہ ہوئی۔ اندھیرا ہوئے گیا گیند نئيں دکھادی دیندی۔ نا چارہ کھیل بند کرنا پڑدا سی۔ اس لئی 974ھ وچ گوئے آتشاں کڈی کہ اندھیرے وچ شعلے دی طرح جاندی معلوم ہُندی سی۔ اوہ اک قسم دی لکڑی دی تراشی سی۔ اُتے کچھ دواواں مل دیندے سن (فاس فورس ہوئے گا) جدوں اک دفعہ اسنوں اگ دیندے سن ۔ تاں چوگان دی چوٹ تے زمین اُتے چٹخنے وچ یا لڑھکنے توں بجھدی نہ سی۔ واہ ۔ رات دی بہار دن توں وی زیادہ ہوئے گئی۔
چار ایوان یا عبادت خانہ
[سودھو]983ھ وچ دولتخانہ فتچور وچ تیار ہويا۔ ایہ گویا اک کونسل (انجمن) عقلا۔ علماکيتی سی کہ مسائل مذہبی ۔ مہمات سلطنت مقدمات ملکی اس وچ پیش ہُندے سن ۔ تے جو کتابی یا عقلی اختلاف انہاں وچ ہُندے سن اوہ کھل جاندے سن ۔ جس وقت اسنوں قرار دتا سی۔ تاں خالص نیک نیندی دے نال ایہی غرض رکھی سی دوسرا ایجاد قدرتی پیدا ہوگیا کہ آپس دے رشک تے اختلاف باہمی دے سبب توں انہاں وچ پھوٹ پڑ گئی۔ تے اس توں شریعت جو سلطنت نوں دبائے ہوئے سن اس دا زور ٹُٹ گیا۔
تقسیم اوقات
[سودھو]986ھ وچ تقسیم اوقات دی ہدایت فرمائی۔ جدوں سو دے اٹھاں تاں سب کماں توں ہتھ روک کر باطن ہی دی طرح ظاہر نوں وی نیاز طلب کرن۔ (عبادت وچ مصروف ہاں) تے دل نوں جان آفراں دی یاد توں روشنی دتیاں اس ضروری وقت وچ ایہ وی چاہیدا کہ نويں زندگی پائے۔ شروع وقت نوں کسی اچھے کم توں سجاواں کہ سارا دن اچھی طرح گزرے ۔ اس دا م وچ 5 گھڑی توں کم خرچ نہ ہوئے (دو گھینٹے ہوئے) تے اسنوں ابواب مقاصد دی کنجی سمجھے۔
بدن دا وی تھوڑا سا خیال چاہیدا۔ اس دی خبر گیری تے لباس اُتے توجہ کرنی چاہیدا مگر اس وچ 3 گھڑی توں زیادہ نہ لگے۔
فیر دربار عام وچ عدل دے دروازے کھول کر ستم رسیداں دی خبر گیری کرن۔ گواہ تے قسم حبلہ گراں دی دست آویز اے۔ اس اُتے اعتماد نہ کرنا چاہیدا۔ تقریراں دے اختلاف تے قیافاں دے انداز توں تے نويں جستجوواں توں تے وڈی وڈی حکمتاں توں مطلب دا کھوج لگانا چاہیدا۔ ایہ کم ڈیڑھ پہر توں کم نہ ہوئے گا۔
دنیاعالم تعلق اے۔ تھوڑا کھانے پینے وچ وی مصروف ہونا ضرور اے۔ کہ کم اچھی طرح ہوئے سکے اس وچ دو گھڑی توں زیادہ نہ لگیا ئینگے۔
فیر عدالت دی بارگاہ نوں بلندی بخشاں گے۔ جنہاں بے زباناں دے دل دا حال کوئی کہنے والا نئيں۔ انہاں دی خبر لاں۔ ہاتھی ۔ گھوڑے ۔ اونٹھ خچر وغیرہ نوں ملیا حظہ کر لین۔ اس بے تکلف مخلوق دے کھانے کھلانے دی وی خبر لینی واجب اے۔ 4گھڑی اس کیلیء جدا کرنی چاہیدا۔
فیر محلےآں وچ جایا کرن۔ او جو پاکدامن بیبیاں اوتھے حاضر ہاں انہاں دی عرض معروض سناں کہ مرد عورت برابر تے انصاف سب اُتے شامل رہے۔
بد ن ہڈیاں دی عمارت اے۔ نیند اُتے اس دی بنیاد رکھی اے۔ اس نیت توں کہ طاقت تے شکرانہ مل کے کار گزاری کرن اڑھائی پہر نیند نوں دینے چاہئاں۔ انہاں ہدایتاں توں اہل شرف نے سعادت دا سرمایہ سمیٹا ۔ تے سخت بیداری دا آئین ہتھ آیا۔
معافی جزیہ تے محصول
[سودھو]تمام احکام اکبری وچ جو حکم سنہری حرفاں توں لکھنے دے لائق اے اوہ ایہ اے 987ھ دے پس تے پیش وچ جزیہ تے چنگی دا محصول معاف کر دتا ۔ جس دا محاصل کئی کروڑ روپیہ ہُندا سی۔
گنگ محل
[سودھو]گفتگو ہوئی کہ انسان دی طبعی تے مار دتی بولی کیہ اے ؟ خدا دے ہاں توں کيتا مذہب لے کے آئے نيں ؟ تے پہلے پہل کيتا کلمہ تے انہاں دی بولی توں نکلدا اے۔ 988ھ وچ اس دی تحقیق دے لئی شہر توں وکھ اک وسیع عمارت بنوائی۔ تقریباً 20 بچے پیدا ہُندے ہی ماواں توں لے لئے۔ تے اوتھے لے جا کے رکھیا۔ اناواں۔ پالنے والی۔ خدمت گزار کيتا عورتاں کيتا مرد ۔ سب گونگے ہی رکھے کہ گفتگو ے انسانی دی آواز تک کان وچ نہ جائے آرام تے آسائش دے سامان کمال فارغ البالی دے نال موجود سن ۔ مقام دا ناں گنگ محل سی۔ چند سال دے بعد آپ اوتھے گئے۔ خدمت گاراں نے بچےآں نوں لیا کے اگے چھڈیا ۔ چھوٹے چھوٹے سن ۔ چلدے ۔ پھردے ۔ کھیلدے ۔ کودتے ۔ بولدے وی سن مگر گل دا اک لفظ سمجھ وچ نہ آندا سی۔ جانوراں دی طرح غاواں کھبے کردے سن ۔ گنگ محل وچ پلے سن ۔ گومگے نہ ہُندے تاں کيتا ہُندے۔
الاسماء تنزل من السماء
التزام دوازدہ سالہ
اکبر دے کاروبار دے عمل درآمد دیکھنے توں معلوم ہُندا اے کہ بعض ایجاد اسکے رفع قباحت یا باعث آسائش ۔ یافائدہ دی نظر توں ہُندے سن ۔ بعض فقط مضامین شاعرانہ سن ۔ بعض اس خیال توں سن کہ مختلف بادشاہاں توں خاص خاص گلاں یادگار نيں۔ ایہ گل ساڈی وی یادگار رہے۔ چنانچہ 988ھ وچ خیال آیا کہ ساڈے بزرگاں نے 12-12سال دا اک اک مجموعہ کر کے ہر سال دا اک اک ناں رکھیا اے۔ آئین باندھنا چاہیدا کہ اسيں تے ساڈے جاں نثار ہر سال وچ اس دے مناسب حال اک خاص کم التزام رکھن : ۔
سچقائیل
چوہے نوں نہ ستاواں (سچقان ۔ موش)
اودئیل
گائے بیل نوں پرورش تے کساناں نوں دان پن کر کے مدد کرن (اود ۔ گاؤ)
پارسن ئیل
نہ خرگوش کھاواں نہ اس دا شکار کرن (پارس ۔ پلنگ)
تو شقائیل
نہ خرگوش کھاواں نہ اس دا شکار کرن (تو شقان ۔ خرگوش)
لوئی ئیل
مچھلی توں دہی معاملہ رہے (لوئی ۔ مگر مچھ)
ییلا نیل
سپ نوں نہ آزار داں (ییلان ۔ مار)
آیت ئیل
نہ گھوڑےآں نوں ذبح کرن نہ کھادی ۔ خیرات وچ داں (آت ۔ گھوڑا)
قوی ئیل
بکری توں ایہی سلو ک رہے (قوی ۔ بکری)
پچی ئیل
بندر دا شکار نہ کرن ۔ جس دے پاس ہوئے ۔ جنگل وچ چھڈ دے (پچی ۔ بندر)
تخاقوئیل
مرغا نہ ماراں ۔ نہ لڑائںی (تخاقو ۔ مرغا)
ایت ئیل
کتے دے شکار توں دل نہ بہلائی۔ اس تے فا دار نوں آرام داں ۔ خصوصاً بازاری نوں (ایت ۔ کتا)
تنگوزی ئیل
تنگز ۔ سور)
چاند دے مہینےآں وچ امورات مفصلۂ ذیل دا لحاظ ررکھن : ۔
محرم
جاندار نوں نہ ستاؤ
ہم سال دے لئی دستگیری کرو
صفر
بندی آزاد کردو
شعبان
کسی اُتے سختی نہ کرو
ربیع الاول
30نیک محتاج شخصاں نوں بخشش کرو
رمضان
اپاہج نوں کھلاؤ۔ پہناؤ
ربیع الثانی
غسل کر کے خوشحال ہو
شوال
ہزار دفعہ ناں الہٰی ورد کرو
جمادی الاول
لباس فاخرہ تے ابریشمین کپڑے نہ پہنو
ذیقعدہ
اول شب جاگتے رہوئے۔ تے چند غیر مذہب آدمیاں
جمادی الثانی
چمڑا کم وچ نہ لاؤ
کو سلوک کر کے روز خوش کردے رہو
رجب
40 برس دی دستگاہ دے بموجب اپنے
ذالحجہ
آئش خلق دے لئی عمارت بناؤ
مردم شماری
989ھ وچ حکم ہويا کہ تمام جاگیردار ۔ عالم ۔ شقدار وغیرہ وغیرہ سب ملکرو دفتر مردم شماری ۔ ناں بنام ۔ بہ قید پیشہ تے حرفہ وغیرہ وغیرہ مرتب کرن۔
خیر پورہ ۔ دھرم پورہ
شہراں تے منزلاں وچ تھاں تھاں دو دو مقام مقرر ہوئے کہ ہندو مسلمان اوتھے کھانا کھاواں تے سامان آسائش توں آرام پاواں۔ مسلماناں دے لئی خیر پور ہ ۔ ہندواں دے لئی دھرم پورہ۔
شیطان پورہ
990ھ وچ آباد ہويا اس دی سیر دیکھنی اے تاں دیکھو صفحہ 77
زنانہ بازار
جشن سالانہ دے درباراں دا انداز تسيں نے دیکھ لیا اے۔ اس دے بازاراں دا تماشا محلےآں دی بیگمات نوں وی دکھایا ۔ 991ھ وچ ایہ آئین قرار پایا دیکھو صفحہ 153۔
ترقی اجناس
مختلف اشیاء جو مہمات سلطنت وچ اجزائے ضروری بلکہ ہمیشہ کاروبار دے لازمی اوزار ہُندے نيں وقت اُتے تیار نئيں ملدیاں اس لئی 990ھ وچ حکم دتا کہ اک اک دی حفاظت تے ترقی تے عمدہ قسماں دا بہم پہچانیا اک اک امیر دے ذمہ ہوئے۔ اس سپرد گی وچ مناسبت حال بلکہ ظرافت دا گرم مصالح وی چھڑکا ۔۔ نمونہ دے طور اُتے چند ناں تے نامداراں دے کم لکھدا ہاں : ۔
عبدالرحیم خانخاناں گھوڑے دی نگہداشت
راجہ ٹوڈرمل ہاتھی تے غلہ
مرزا یوسف خاں خان اعظم دے وڈے بھائی نوں اونٹھ دی نگہداشت سپردکيتی۔ شائد اس وچ ایہ اشارہ ہوئے کہ اس گھرانے دا ہر شخص عقل دا اونٹھ اے۔
شریف خاں بھیڑ ۔ بکری ۔ اعظم خاں دے چچا سن ۔ بھیڑ بکری کيتا بلکہ دنیا دے جانور اس خاندان دی امت سن ۔
شیخ ابوالفضل پشمینہ
نقیب خاں کتابت
قاسم خاں میر بحرو میر بر پھُل پتی۔ جڑی بوٹی وغیرہ نباتات انہاں دے سپردہوئی۔ مطلب ایہ کہ جنگل تے دریا دے سامان خوب بہم پہنچیاں گے۔ دونو وچ انئيں کيتی بادشاہی اے۔
حکیم ابوالفتح مسکرات ۔ مطلب ۔ ایہ کہ حکیم نيں اس وچ وی حکمتاں نکالاں۔
راجہ بیربر گائے بھینس ۔ اس وچ اشارہ سی کہ گائے دی رکھیا تواڈا دھرم اے
اور بھینس اس دی بہن اے۔ لطف ایہ اے کہ صورت دیکھو تاں خود اک جاموش اکبری اے۔
کشمیر وچ کشتیاں دی عمدہ تراشاں
997ھ وچ لشکر تے امرہے لشکر تے بیگمات سمیت گلگشت کشمیر نوں گئے دریا تے تالاباں وچ ۔ 30ہزار کشتی توں زیادہ چلی جاندی سی۔ مگر بادشاہی نشست دے لائق اک وی نہ سی۔ بنگالے دی کشتیاں تے انہاں دے نشیمن تے مکانات تے بالا خانے تے کھڑکیوں دی عمدہ تراشاں دیکھی سن۔ انہاں دے نمونے اُتے ہزار کشتی چند روز وچ تیار ہوئے گئی تے امرانے وی اس طرح پانی گھر بنائے۔ دریا اُتے اک آباد شہر چلنے لگا۔
جہاز
[سودھو]1002ھ وچ دریائے راوی دے کنارے اُتے جہاز تیا ر ہويا ۔ 35گز الہٰی دا مستول سی۔ 2936بڑھئی تے لوہار وغیرہ اس وچ کم کردے سن ۔ جدوں تیار ہويا تاں جہاز سلطنت دا ناخدا کنارے آکے کھڑا ہويا۔ جر ثقیل دے عجیب تے غریب تے زار لگائے۔ ہزار آدمی نے ہتھ پیر دا زور لگایا۔ 10 دن وچ وڈی مشکل توں پانی وچ ڈال کر لاہری بندر نوں روانہ کيتا۔ جہاز دے بجھ تے دریا دی کم آبی دے سب توں تھاں تھاں رک رک گیا۔ اوروڈی مشکل توں بندر مقصود تک پہنچیا۔ اس زمانہ وچ ایداں دے روشن دماغ تے ایہ سامان کتھے سن جو دریا دا زور ودھیا کر گزر گاہ نوں جہازرانی دے قابل کر لیندے اس لئی آمدورفت جاری نہ ہوء۔ی جے امرائے عہد تے اس دے جانشین وی اوداں ہی ہُندے تاں کم چل نکلدا۔
1004ھ وچ اک اورجہاز تیار ہويا۔ اس وچ پانی دی کمی دا لحاظ رکھ دے جہاز دے بجھ دی رعایت کيتی گئی۔ 15 ہزار من توں زیادہ بجھ اٹھا سکدا سی۔ ایہ لاہور توں لاہری تک آسان جا پہنچیا اس دا مستول 37گز دا سی۔ 16338روپے دی لاگت وچ تیار ہويا سی [۱]
سلاطین تے امرا دے بچےآں دے لئی ایشیائی ملکاں وچ پڑھنے لکھنے دی عمر چھ ست برس توں زیادہ نئيں۔ جتھے گھوڑے اُتے چڑھنے لگے۔ چوگان بازی شروع ہوئی۔ فیر شکار ہونے لگے۔ شکار کھیلدے ہی کھل کھیلے۔ ہن پڑھنا کجا تے لکھنا کجا۔ چند روز وچ ملک تے دولت دے شکار اُتے گھوڑے دوڑنے لگے۔
اکبر جدوں 4 برس 4 مہینے 4 دن دا ہويا تاں ہمایوں نے بیٹے کيتی۔ بسم اللہ کيتی۔ ملیا عصام الدین ابراہیم نوں آخوندی دا اعزاز ملیا چند روز دے بعد سبق سنیا تاں معلوم ہويا کہ اللہ اللہ ۔ ہمایوں نے جانا کہ اس ملانے توجہ نئيں دی۔ لوکاں نے کہیا کہ ملیا نوں کبوترب ازی دا بہت شوق اے۔ شاگرد دا دل وی کبوتراں وچ ہوائی ہوگیا۔ ناچار ملیا بایزید نوں مقرر کيتا ۔ مگر نتیجہ کچھ نہ حاصل ہويا۔ انہاں دونے دے نال مولانا عبدالقادر دا ناں شامل کے دے قرعہ ڈالیا۔ اس وچ مولانا دا ناں نکلیا۔ چند روز اوہ پڑھاندے رہے۔ غرض جدوں تک کابل وچ رہیا اپنے دلی شوق توں شہ سواری۔ شتر ووانی ۔ سگ تازی کبوتر بازی وچ اُلجھیا رہیا۔ ہندوستان وچ آکے وی اوہی شوق رہے۔ ملیا پیر محمد ۔ بیرم خان خان خاناں دے وکیل سن ۔ جس وقت حضور دی طبیعت حاضر ہُندی تے خیال آندا۔ تاں برائے ناں انہاں دے سامنے وی کتاب لے بیٹھدے۔
963ھ وچ میر عبداللطیف قزوینی توں دیوان حافظ وغیرہ پڑھنا شروع کيتا۔ 987ھ وچ علما دے جھگڑے سن سن کر بولی عربی دی وی ہوس ہوئی۔ تے صرف ہوائی شروع دی ۔ شیخ مبارک استاد ہوئے۔ مگر ہن بچپن دا مغز کتھے توں آئے۔ خیر ایہ وی اک ہويا سی چند روزماں بدل گئی اک لطیفہ اکثر لوک دی زبانی سنیا مگر کتاب وچ نئيں دیکھیا۔ چونکہ مشہور اے۔ آمد سخن دے طور اُتے لکھیا جاندا اے۔ اک دن خلوت دا دربار ہويا۔ تے اراکین خاص موجود ۔ ایلچی توران مراسلت گزریا ندا اے۔ اس نے اک کاغذ پیش کر کے اکبر دی طرف ودھایا کہ قبلہ عالم ملیا حظہ فرمایند ۔ فیضی نے اس دے ہتھ توں لے لیا کہ پڑھے۔ اوہ اک انداز توں مسکرایا۔ تے نگاہاں توں طنز بے علمی دے اشارے ٹپکتے سن ۔ فیضی فوراً بولے۔ در حضرت ماسخن مگوئید ۔ مگر نشنید ید کہ پیغمبر ماصلوٰۃ اللہ علیہ اسيں امی بودہ۔
ہندوستان دے مورخ کہ تمام دولت چغتائی دے نمک خوار سن ۔ عجیب عبارتاں سراس دتی بے علمی نوں جلوے دیندے نيں۔ کدی کہندے نيں ۔ حقیقت معنوی اُتے عالم صورت دے علوم دا پردہ نہ ڈالیا سی۔ کدی کہندے نيں پروردگار نوں ثابت کرنا سی۔ کہ ایہ برگزیدہ الہی بے تحصیل علوم ظاہری دے ساڈے فیوضات دا متناہی دا منبع اے۔ کدی کہندے نيں۔ اس وچ حکمت الہی ایہ سی کہ اہل علم اُتے روشن ہوئے جائے کہ اکبر بادشاہ خدا آگاہ دی عقل تے دانش خدا داد اے۔ بندہ توں حاصل کيتی ہوئی نئيں اے۔ وغیرہ وغیرہ ایہ سب کچھ سی مگر علم دا مذاق بلکہ علوم تے فنون کاشوق اورقدر دانی دا جوش جو اسنوں سی ۔ کوئی عالم بادشاہ وی ہوتوشائد اِنّا ہويا۔ ذرا عبادت خانہ چار ایوان دے جلسے یاد کرو۔ راتاں نوں ہمیشہ کتاباں پڑھواندا سی۔ تے سندا سی ۔ علمی تحقیقاں سن۔ علمی باتںی سن۔ تے علمی چچرچے سن ۔ کتب خانہ کئی جگہ تقسیم سی۔ کچھ حرم سرا وچ کچھ باہر ۔ اس وچ دو تقسیماں سن۔ کچھ قدر تے قیمت ۔ کچھ علوم تے فنون نثر نظم ۔ ہندی ۔ فارسی ۔کشمیری ۔ عربی وکھ وکھ سن۔ ايسے انتظام توں سال ایہ سال موجودات لی جاندی سی۔ عربی دا لمبر سب توں اخیر سی۔ اہل دانش وقت معمولی اُتے کتاباں سناتے سن ۔ تے اوہ وی جس کتاب نوں سندا سی ۔ اک صفحہ وی نہ چھوڑدا سی۔ پڑھدے جتھے اُتے ملتوی کردے سن ۔ اوتھے اپنے ہتھ توں نشان کر دیندا سی۔ تے جدوں کتاب ختم ہُندی تاں پڑھنے والے نوں بحساب صفحات جیب خاص توں انعام ملدا سی۔
مشہور کتاباں وچوں شائد ہی کوئی کتاب ہوئے گی جو اس دے سامنے نہ پڑھی گئی ۔ کوئی تاریخی سر گزشت ۔ اکثر فقہی مسائل ۔ علوم دے عمدہ مباحثے ۔ فلسفہ تے حکمت دے نکتے ایداں دے نہ سن جنہاں وچ اوہ خود بحث تے گفتگو نہ کر سکدا ہوئے۔ کتاب دے دوبارہ سننے توں اکتا تانہ سی۔ بلکہ تے وی دل لگیا کر سندا سی۔ تے اس دے مطالب اُتے گفتگو کردا سی۔ اخلاق ناصری ۔ کیمیاے سعادت سینکڑاں مسئلے فقہ دے تے اس وچ اختلاف علمائے دے زبانی یاد سن ۔ تاریخی معلومات وچ اک جامع الاخبار کتاب بلکہ کتب خانہ سی۔ ملیا صاحب منتخب التواریخ وچ لکھدے نيں۔ حکایت سلطنت شمس الدین التمش دے باب وچ مشہور اے کہ اوہ بینر سی۔ تے اصل اس دی ایہ اے کہ اس نے اک دفعہ کسی خوبصورت صاحب جمال لونڈی توں صحبت کرنی چاہی۔ کچھ نہ ہوئے سکا۔ تے چند دفعہ ایسا ہی ارادہ کيتا مگر خالی گیا۔ اک دن اوہی لونڈی اس دے سر وچ تیل مل رہی سی۔ معلوم ہويا کہ کئی بونداں سر اُتے ٹپکيتیاں نيں۔ بادشاہ نے سر اٹھا کے دیکھیا تے رونے دا سبب پُچھیا ۔ وڈے اصرار توں دسیا کہ مینوں یاد اے بچپن وچ میرا اک بھائی سی تے آپ دی طرح اس دے وی سر دے بال اڑے ہوئے سن ۔ اسنوں یاد کر کے میرے ا ٓنسو نکل پئے۔ جدوں تحقیق کيتا کہ ایہ تباہی زدہ کِداں آئی سی تے کتھے توں آئی سی تاں معلوم ہويا کہ بادشاہ دی حقیقی بہن سی۔ خدا نے اس نیک نیت بادشاہ نوں اس طرح گناہ توں بچایا۔ بعداس دے ملیا صاحب لکھدے نيں کہ راقم اوراق نوں خلیفہ افاق اکبر بادشاہ اکثر خلوت گاہ وچ رات نوں بلالیندے سن ۔ تے گفتگوئے زبانی توں اعزاز ودھایا کردے سن اک دفعہ فتچور وچ تے اک دفعہ لاہور وچ فرمایا کہ ایہ نقل سلطان غیاث الدین بلبن دی اے تے کچھ زیادہ نکتے وی بیان فرمائے۔ قابوس نامہ ۔ ملفوظات شیخ شرف الدین منیری ۔ حدیقہ حکیم ثنائی مثنوی معنوی۔ جامع جم۔ شاہنامہ ۔ خمسہ نظامی ۔ کلیات امیر خسرو۔ کلیات جامی۔ دیوان خاقانی انوری وغیرہ وغیرہ تے ہر قوم دی تاریخاں اس دے سامنے بلیانا غہ پڑھی جاندیاں سن۔ تے گلستان بوستان سب توں زیادہ ۔
ترجمہ دا سر شتہ خاص سی۔ مختلف بولی داں نوکر سن ۔ سنسکرت ۔ یونانی ۔ عربی دیاں کتاباں فارسی تے بھاشا وچ ترجمہ کردے سن ۔ جہان ایہ صاحب بولی بیٹھدے سن ۔ اس مقام دا ناں مکتب خانہ سی زیچ جلغ بیگ دا ترجمہ میر فتح اللہ شیرازی دے اہتمام توں ہويا۔ کشن جوتشی۔ گنگا دھر مہیش مہائند وی اس وچ شامل سن ۔ کہ سنسکرت توں مدد کردے سن ۔
تفصیل کتاباں دی جو اکبر دی فرمائش توں یا اس دے عہد وچ لکھی گئياں
کتاباں جو اس دی فرمائش توں تصنیف ہوئیاں۔ ہن تک اہل نظر انہاں وچوں مطالب دے پھُل تے فائدے دے میوے چن چن کروا من بھردے نيں استاد مرحوم نے کيتا خوب فرمایا ؎
روز اس گلشن رخسار توں لے جاندے نيں
اپنے دامان نظر مر دم بینا بھر کر
سنگھاسن بتیسی
کی پتلیاں نوں بادشاہ دی فرمائش توں 982ھ وچ ملیا عبدالقادر بدایونی نے فارس دے کپڑے پہنائے تے نامہ خردا افزا اس دا تاریخی ناں ہويا۔
حیواۃ الحیوان
عربی وچ سی۔ اکبر پڑھو ا کر اس دے معنی سنیا کردا سی۔ 983ماں ابوالفضل توں فرمایا کہ اس دا فارسی وچ ترجمہ ہوئے چنانچہ شیخ مبارک نے لکھ دتا۔ دیکھو اس دا حال۔
اتھر بن بید
983ھ وچ شیخ بہاون اک برہمن دکن توں آکے اپنی خوشی توں مسلمان ہويا۔ تے خواصاں وچ داخل ہويا۔ اسنوں حکم ہويا کہ اس دا ترجمہ کرواؤ ۔ ایہ چوتھا بید اے۔ فاضل بدایونی نوں لکھنے دی خدمت سپرد ہوئی۔ اکثر عبارتاں ایسی مشکل سن کہ معنی بیان نہ کر سکدا سی۔ انہاں نے عرض کيتی اول شیخ فیضی نوں فیر حاجی ابراہیم نوں ایہ خدمت سپرد ہوئی۔ مگر اوہ وی نہ لکھ سکے آخر ملتوی رہیا بلوک مین صاحب آئین اکبری دے ترجمے وچ لکھدے نيں ۔ ترجمہ ہوئے گیا سی۔
کتاب الاحادیث
ملا صاحب نے ثواب جہاد تے ثواب تیر اندازی وچ لکھی۔ تے ناں وی تاریخی رکھیا 986ھ وچ اکبر نوں نذر گزرانی ۔ معلوم ہُندا اے کہ 976ھ وچ ملازمت توں پہلے اپنے شوق توں لکھی سی۔ انہاں دا قلم وی نچلا نہ رہندا سی۔ آزاد دی طرح کچھ نہ کچھ کيتے جاندے سن ۔ لکھدے سن ۔ ڈال رکھدے سن ۔
تریخ الفی
990ھ وچ فرمایا کہ ہزار سال پورے ہوئے گئے۔ کاغذاں وچ سنہ الف لکھے جاندے نيں۔ وقائع عالم کاہزار سالہ حال لکھ کے اس کانام تریخ الفی رکھنا چاہیدا۔ تفصیل دیکھ عبدالقادر دا حال شیخ ابوالفضل لکھدے نيں کہ دیباچہ ميں نے لکھیا۔
راما ئن
993 ھ وچ ملیا عبدالقادر بدایونی نوں حکم دتا کہ اس دا ترجمہ کرو۔ چند پنڈت نال کيتے 997ھ وچ ختم ہوئی۔ ضخامت 120جز ہوئی ۔ کل کتاب دے 25 ہزار اشلوک نيں۔ فی اشلوک 65حرف۔ مہا بھارت نوں وی انہاں پنڈتاں نے ترجمہ کروایا سی۔
جامع رشیدی
993ھ وچ ملیا عبدالقادر نوں حکم ہويا کہ شیخ ابوالفضل دی صلاح توں اس دا خلاصہ کرو۔ اوہ اک مجلد ضخیم اے۔
توزک بابری
کہ عقل عملی دا قانون اے 997ھ وچ عبدالرحیم خان خانان نے حسب الحکم ترکی توں فارسی وچ ترجمہ کر کے نذر گزرانی تے بہت پسند آئی۔
کشمیر دی تریخ
راج ترنگنی دا ذکر آیا۔ اوہ کشمیر دے عہد قدیم دی تریخ بولی سنسکرت وچ اے۔ ملاشاہ محمدؐ شاہ آبادی اک فاضل جامع معقول تے منقول سن ۔ انہاں نوں حکم دتا سی کہ اس دا ترجمہ لے کے کشمیر دی تریخ لکھو۔ تیار ہوئی تاں عبارت پسند نہ آئی ۔ 999ھ وچ ملیا صاحب نوں حکم دتا کہ سلیس اوربرجستہ عبارت وچ لکھو۔ انہاں نے دو مہینے وچ لکھ دی۔
معجم البلدان
999ھ وچ حکیم ہمام نے کتاب مذکور دی بہت تعریف کيتی تے کہیا کہ فائدے عجیب تے حکایات غریب اُتے مشتمل اے ترجمہ ہوئے جائے تاں خوب اے۔ دو سوجز دی کتاب سی دس بارہ شخص ایرانی تے ہندوستانی جمع کيتے۔ تے کتاب دے ٹکرے کرکے ونڈ دی۔ چند روز وچ تیار ہوئے گئی۔
نجات الرشید
999ھ وچ خواجہ نظام الدین بخشی دی فرمائش توں ملیا عبدالقادر نے لکھی ناں تاریخی اے۔
مہا بھارت
سنہ الف وچ ترجمہ شروع ہويا۔ بوہت سارے مصنف تے مترجم مصروف رہے تیار ہوئے کے باتصویر لکھی گئی۔ تے مکرر لکھی گئی۔ رزمنامہ ناں پایا۔ شیخ ابوالفضل نے اس اُتے دیباچہ لکھیا۔ تقریبا دو چز ہوئے گے۔
طبقات اکبر شاہی
سنہ الف تک لکھی گئی اگے نہ چلی۔
1 ؎ ایہ شاہ آباد علاقہ کشمیر وچ اے۔ سری نگر راجگڑھ توں 3 منزل ادھر۔
سواطع الالہام
1002ھ وچ شیخ فیضی نے اک تفسیر بے نقط لکھی 75جز نيں۔ دیکھو فیضی دا حال۔
موارد الکم
یہ وی فیضی نے لکھی ۔ بے نقط اے۔
نلدمن
1003ھ وچ اکبر نے شیخ فیضی نوں حکم دتا کہ پنج گنج نظامی اُتے پنج گنج لکھو۔ انہاں نے 4 مہینے وچ اول نل دمن کہہ کے گزرانی دیکھو فیضی دا حال۔
لیلاوندی
اک حساب دی کتاب اے فیضی نے سنسکرت توں فارسی دے قالب وچ ڈھالی۔ دیکھو فیضی دا حال۔
بحر الاسماء
1004ھ وچ اک ہندی افسانے نوں ملیا عبدالقادر بدایونی توں درست کروایا جس نے بحرالا سماء ناں پایا۔ اصل ترجمہ سلطان زین العابدین بادشاہ کشمیر دے حکم توں ہويا سی۔ وڈی فربہ تے ضخیم کتاب اے۔ تے ہن نئيں ملدی۔
اکبر نامہ
40 برس دا حال اکبر دا اے۔ تے آئین اکبری اس دا حصہ دوم ۔ کل ابوالفضل نے لکھیا۔ دیکھو ابوالفضل دا حال۔
عیاردانش
قصہ کلیلہ تے دمنہ ابوالفضل نے لکھیا۔ دیکھو ابوالفضل دا حال۔
کشکول
شیخ ابوالفضل نے سیاحت نظر دے عالم وچ جو جو کتاباں وچ دیکھیا ۔ تے پسند آیا۔ انتخاب دے طور اُتے لکھیا ۔ ايسے مجموعہ دا ناں کشکول اے۔ اکثر علمائے صاحب نظر دا قاعدہ اے۔ کہ جدوں مختلف کتاباں دی سیر کردے نيں تاں انہاں وچوں یاد داشتاں لکھدے جاندے نيں۔ چنانچہ شیخ حرعا ملی۔ شیخ بہاؤ الدین ۔ سید نعمت اللہ جزیرےی ۔ شیخ بوسف بحرانی وغیرہ اکثر علما دے کشکول نيں تے ایران وچ چھپ گئے نيں۔
ناجک
علم ہیئت وچ اک کتاب سی۔ مکمل خاں گجراتی نے حسب الحکم اس دا فارسی وچ ترجمہ کيتا
ہرس بنس
اس وچ سری کرشن جی دا حال اے۔ ملیا شیری نے حسب الحکم فارسی وچ ترجمہ کيتا۔
جوتش
خان خاناں نے جوتش وچ اک مثنوی لکھی۔ ہر بیت وچ اک مصرع فارسی اک سنسکرت
ثمرۃ الفلاسفہ
عبدالستار ابن قاسم دی تصنیف اے۔ اکبری تریخ وچ شہرت دی سرخی اس دے ناں اُتے نئيں نظر آندی۔ مصنف خود دیباچہ وچ لکھدا اے کہ ميں نے چھ مہینے دے عرصے وچ بولی مذکور پادری جرونمو شوپرسے حاصل کر لئی۔ بول نئيں سکدا۔ مگر مطلب خاصہ کڈ لیندا ہون۔ چنانچہ ادھر بادشاہ نے اس کتاب دے ترجمے دا حکم دتا۔ ادھر کتاب تیار ہوئے گئی۔ مصنف مذکور تے اس دی کتاب ابوالفضل دے اس فقرے دی تصدیق کردے نيں جو اس نے پادری فریتبون وغیرہ اہل فرنگ دے آنے دے ذکر وچ لکھیا اے ’’ یونانی کتاباں دے ترجمے دا سامان بہم پہنچیا۔ ‘‘ کتاب مذکور وچ اول روما دی تریخ قدیم دا مختصر بیان اے فیر مشاہیر اہل کمال دے حالات نيں۔ انداز عبارت ایسا اے کہ جے دیباچہ نہ پڑھو تاں تسيں جانو نوں ابوالفضل یا اس دے شاگرد دا مسودہ اے۔ نظرثانی دی نوبت نہ پہنچی ہوئے گی۔ 48جلوس اکبری وچ لکھی گئی۔ 1011ھ ہوئے۔ ایہ کتاب خلیفہ سید محمد حسن صاحب وزیر پٹیالہ دے کتب خانہ وچ میری نظر توں گزری۔
خیر لبیان
اک کتاب پیر تاریکی نے لکھی۔ ایہ اوہی پیر اے جس نے اپنا ناں پیر روشنائی رکھیا سی ۔ کوہستان پشاور وچ جو وہابی پھیلے ہوئے نيں اوہ ايسے دی امت چلے آندے نيں۔ جو ادھر ادھر نويں پیدا ہوئے نيں۔ انہاں نوں وچ جا ملدے نيں۔
961ھ وچ جب ہمایوں ہندوستان اُتے آیا تاں لاہور وچ پہنچ کے آپ ایتھے ٹھہیرا تے اکبر نوں باتالیقی خان خاناں اگے ودھایا۔ سر ہند دے مقام اُتے سکندر سور پٹھاناں دا ٹڈی دل لئے پيا سی۔ خان خانان نے جا کے میدان وچ صف آرائی دی تے ہمایوں نوں عرضی لکھی۔ اوہ وی جا پہنچیا۔ لڑائی وڈے معرکے توں شروع ہوئی تے کئی دن تک جاری رہی۔ جو پہلو اکبر تے بیرم خان دے سپرد سی۔ ادھر توں خوب خوب کارنامے ہوئے۔ تے جس دن شاہزادے دے دھاوے دا دن سی ايسے دن معرکہ فتح ہويا چنانچہ اس فتح دے تہنیت نامے اس دے ناں توں لکھے گئے۔ خان خاناں نے مقام مذکور دا ناں سر منزل رکھیا کہ شاہزادہ دے ناں دی پہلی فتح سی ۔ تے اک کلہ منار یادگار تعمیر کيتا۔
929ھ وچ خان اعظم شمس الدین محمد خان اتکہ آگرہ وچ شہید ہوئے۔ انہاں دا جنازہ دلی وچ بھجوایا اوراس اُتے مقبرہ بنوایا۔ ايسے تریخ ادہم خاں انہاں دے جرم قتل وچ قتل ہويا۔ اسنوں وی ايسے رستے روانہ کيتا۔ اس دے چالیسواں دے دن ماہم بیگم اس دی ماں کہ اکبر دی انا سی بیٹے دے غم وچ دنیا توں کوچ کر گئی۔ اس دا جنازہ وی اوتھے بھیجیا کہ ماں بیٹے نال رہیاں تے انہاں دی قبر اُتے مقبرہ عالیشان بنوایا۔قطب صاحب دے پاس ہن تک بھُل بھلیاں مشہور اے۔
963ھ سال اول جلوس وچ ہیمول دی مہم فتح ہوئی۔ پانی پت دے میدان وچ جہاز لڑائی ہوئی سی کلہ منار بنایا دیکھو صفحہ 9۔
نگر چین
[سودھو]شہر آگرہ توں 3 کوس دے فاصلے اُتے کرائی اک پنڈ سی۔ اس دلکشا مقام دی سر سبزی تے سیرابی اکبر نوں بہت پسند آئی۔ اکثر سیرو شکار نوں اوتھے آجاندے سن ۔ تے دل نوں شگفت کردے سن ۔ 971ھ وچ خیال آیا کہ ایتھے شہر آباد ہوئے۔ چند روز وچ پھلے پھولے باغ ۔ عالیشان عمارتاں ۔ شاہانہ محل۔ پائین باغ ۔ دلچسپ مکانات چو پڑکے بازار۔ اُچی اُچی دکاناں۔ بلند بالا خانے تیار ہوئے گئے۔ امرائے دربار تے اراکین سلطنت نے وی اپنی اپنی دسترس دے بموجب مکان حرم سراواں۔ خانہ باغ تعمیر کيتے۔ بادشاہ نے ایتھے اک میدان ہموار مرتب کيتا سی کہ اس وچ چوگان کھیلا کردے سن ۔ اوہ میدان چوگان بازی کہلاندا سی۔ شہر مذکور اپنی بینظیر لطافتاں تے عجیب تے غریب ایجاداں دے نال س قدر جلد تیار ہويا کہ دیکھنے والے حیران رہ گئے۔ (ملا صاحب کہندے نيں) تے مٹا وی ایسا جلد کہ دیکھدے دیکھدے نشان تک نہ رہیا۔ ميں نے خود آگرہ جا کے دیکھیا تے لوکاں توں دریافت کيتا۔ مقام مذکور ہن شہر توں پنج کوس سمجھیا جاندا اے۔ اس وقت دیاں کتاباں وچ جو شہر توں تن کوس فاصلہ لکھیا اے۔ اس توں تے اوتھے دے خراباں توں دریافت کر سکدے نيں کہ جدوں شہر آگرہ کتھے تک آباد سی۔ تے ہن کتنا رہ گیا اے۔
مسجد تے خانقاہ شیخ سلیم چشتی
[سودھو]اکبر دی 27-28برس دی عمر ہوئے گئی سی۔ تے اولاد نہ سی ہوئی تاں مر گئی۔ شیخ سلیم چشتی نے خبر دتی کہ وارث تاج تے تخت پیدا ہونے والا اے۔ اتفاق ایہ کہ انہاں دناں محل وچ حمل دے آثار معلوم ہوئے۔ اس خیال توں کہ برکات انفاس نیڑے تر ہوئے جائے۔ حرم مذکور نوں شیخ دی پہلی خانقاہ تے حویلی دے پاس کوہ سیکری اُتے اک شاہانہ عمارت تے نويں خانقاہ تے نہایت عالیشان مسجد دی تعمیر شروع دی کہ کل سنگین اے تے اک پہاڑ اے کہ پہاڑ اُتے دھریا اے۔ مسافران عالم کہندے نيں کہ ایسی عمارتاں عالم وچ کم نيں۔ تخمیناً 5 برس وچ تیار ہوئی۔ اس دا بلند دروازہ کسی بنويں نے بنوایا سی۔
فتح پور سیکری
[سودھو]979ھ وچ حکم ہويا کہ دیوان دولت تے شبستان حشمت دے لئی قصر ہائے عالی تعمیر ہاں تے تمام امرا درجہ اعلیٰ توں لےکے ادنے تک سنلگین تے گچکاری دی عمارتاں توں محل تے مکان آراستہ کرن۔ سنگین تے چوڑے چوپڑ دے بازار۔ اُتے ہويا دار بالا خانے تھلے مدرسے خانقاہاں تے حمام گرم ہون۔ شہر وچ خانہ باغ ۔ باہر باغ لگياں۔ شرفا تے غربا ہر پیشہ دے لوک آباد ہوئے کے دلچسپ مکاناں تے دلکش تے کاناں توں شہر دی آبادی بڑھاواں۔ گرو شہر دے پتھر تے چونے دی فصیل دا دائرہ کھینچاں۔ 4 کوس دے فاصلے اُتے مریم مکانی دے محل تے باغ دلکشا سی۔ بابر نے وی رانا اُتے ایتھے فتح پائی سی۔ اکبر نے مبارک شگون سمجھ کر فتح آباد ناں رکھیا سی۔ فیر فتح پور مشہور ہوئے گیا تے بادشاہ نوں وی ایہی منظور ہوگ یا۔
الاسماہ تنزل من السماء
چاہیا سی کہ ایہی دارالخلافہ ہوئے جائے۔ خدا نے 985ماں حکم دتا کہ ٹکسال وی ایتھے جاری ہوئے۔ چنانچہ 4گوشہ روپے پہلے اوتھے توں نکلے۔
بنگالی محل
اور اک ہور محل ايسے سنہ وچ آگرہ وچ تیار ہويا۔ قاسم ارسلان نے دونے دی تریخ کہی۔
تمام شد دو عمارت بسان خلد براں
بدور دولت صاحب قران ہفت اقلیم
یکے بہ بلدۂ دارالخلافہ آگرہ
دگر بہ خطہ سیکری مقام شیخ سلیم
سپہرازپے تریخ ااں دو عالی قصر
رقمز دہ دو بہشت براں بکلک قدیم
آگرہ نوں زیادہ تر سکندر لودی نے آباد کيتا۔ تے ایسا ودھایا چڑھایا کہ اِٹ پتھر چونے توں قلعہ تیار کر کے دارالسطنت بنادتا۔ اس وقت دونے طرف شہر آباد سی۔ وچکار جمنا بہندی سی۔ قلعہ شہر دے مشرق اُتے سی۔ 973ھ وچ اکبر نے حکم دتا کہ قلعہ نوں سنگین بناواں۔ تے سنگ سرخ دی سلاں تراش تراش کر لگاواں دو طرفہ گچ تے قتر توں مستحکم عمارتاں بنیاں۔ ملیا صاحب فرماندے نيں 3 سیر غلہ سر جریب تمام ولایت اُتے لگیا دتا۔ محصل پہنچے تے امرائے جاگیردار دی معرفت وصول کر لائے۔ 5برس وچ تیار ہوئے گیا ۔عرض دیوار 30 گز ۔ ارتقاع ۔ 60 گز ۔ 4 دروازے خندق عمیق پانی تک کہ 10 گز اُتے نکل آیا سی۔ تن چار ہزار آدمی دی مدد روز لگتی سی۔ ہن وی طول وچ جمنا دے کنارے تک پھیلا ہويا نظر آندا اے۔ دیکھنے والے کہندے نيں کہ ایہ قلعہ وی اپنا نظیر نئيں رکھدا۔ شیخ فیضی نے دروازے دی تریخ کہی بنائے دبہشت فیر ملیا صاحب کہندے نيں نیڑے 30 کروڑ دے لاگت اے تے ہندوستان بھر دے روپے نوں چھاتی اُتے لئے بیٹھیا اے۔
1 ؎ بدایونی وچ مدت تعمیر 5 برس تے اکبر نامہ وچ 8 برس لکھدے نيں تے مقدار عرض تے ارتفاع وچ وی فرق اے کہ خانی خاں لکھدے نيں 973ماں شروع تے 980ھ وچ تمام ہويا۔ 30 لکھ روپیہ خرچ ہويا۔ انہاں نے ایہ وی لکھیا اے کہ عوام وچ ایہ خیال اے کہ اکبر دے عہد توں اس دا ناں اکبر آباد ہويا۔ مگر مرزا امینا شاہجہان نامہ وچ لکھدا اے کہ شاہجہان نے دادا کيتی محبت توں اکبر آباد ناں رکھیا۔ اس توں پہلے آگرہ ہی مشہور سی۔
کاریگر معمار۔ سنگتراش نزاکت کار۔ مصور جادونگار۔ لہار مزدور وغیرہ وغیرہ 4 ہزار آدمی دی مدد روز جاری سی۔ دولت خانہ خاص وچ سنگتراشاں دی منبت تے پچی کاری تے مصوراں دی سحر نگاری نے آئندہ ایجاد دے لئی جگہ نئيں چھڈی۔ اس لئی تریخ ہوئی بنائے۔ قلعہ شد بہرزر ۔ اس دے عالیشان دروازے دے دونو طرف دو ہاتھی پتر دے تراش کر کھڑے کيتے سن کہ آمنے سامنے سونڈاں ملیا کے محراب بناتے سن ۔ تے سب اس دے تھلے توں آندے جاندے سن ۔ اس دا نا ہتیاپول سی (پول بمعنی دروازہ) ايسے اُتے نقارہ خانہ دربار سی۔ ملیا شیری نے تریخ کہی ؎
کلک شیری پے تریخ نوشت
بے مثال آمدہ دروازہ فیل
اب نقارہ نہ رہیا ۔ صاحب نقارہ نہ رہے۔ نقارخانہ بے فائدہ چیز سی۔ سر کار نے اسنوں کرا کے پتھر بیچ ڈالے۔ دروازہ باقی اے۔ ہاتھی وی نہرہے۔ ہتیاپول دا ناں باقی اے۔ تے جامع مسجد اس دے محاذی واقع ہوئی اے۔ فتح پور سیکری دے ہتیا پول وچ ہاتھی موجود نيں سونڈاں ٹُٹ گئياں۔ افسوس محراب دا لطف نہ رہیا۔
977ھ وچ شہر دہلی وچ دریائے جمن دے کنارے اُتے میرک مرزا غیاث دے اہتمام توں اٹھ نو برس دی محنت وچ تیار ہويا۔ تمام سنگین۔ اس دے گلتراشی تے منبت کاری دے لئی پہاڑاں نے اپنے جگر دے ٹکڑے بھیجے۔ تے معماراں نے صنعت کاری دی جگہ جادو گری خرچ کيتی۔ ہن تک دیکھنے والےآں دیاں اکھاں پتھرا چاندی نيں۔ مگر حیرت دی نگاہاں نئيں تھکتاں۔
عمارتاں اجمیر
[سودھو]977ھ وچ پہلے سلیم پیدا ہويا۔ فیر مراد پید ا ہويا۔ بادشاہ شکرانے تے منت ودھانے نوں اجمیر گئے۔ شہر دے گرد قلعہ بنھیا امرا نوں حکم ہويا کہ تسيں وی عالیشان عمارتاں بناؤ۔ سب تعمیل کر کے شکوہ اقبال دی شہ نشیناں وچ بیٹھے تے آفرین بادشاہی طرہ تے ستار ہوئی۔ شرقی جانب وچ بادشاہی دولت خانے سن تن برس وچ سب عمارتاں تیار ہوئے گئياں۔
کوکر تلاؤ
[سودھو]کہ خسرو شیريں کار دی توجہ توں شکر تلاؤ ہوئے گیا۔ اس دا افسانہ سننے دے قابل اے۔ جدوں 977ھ وچ شاہزادہ مراد دی ولادت دے شکرانے ادا کر کے اجمیر توں پھرے تاں ناگور دے رستے آئے تے ايسے مقام اُتے ڈیرے ہوئے ۔ رعایاے شہر نے حاضر ہوئے کے عرض کيتی کہ خشک ملک اے تے خلق خدا دی گزران دو تالاباں اُتے اے۔ گیلانی تلاؤ شمس تلاؤ کہ نوں کر تلاؤ کہلاندا اے۔ تے بند پيا اے۔ بادشاہ نے اس دی پیمائش کروا کے صفائی امرا اُتے تقسیم دی تے اوتھے مقام کر دتا۔ چند روز وچ صاف ہوئے کے کٹورے دی طرح چھلکنے لگا۔ تے شکر تلاؤ ناں پایا۔ نوں کر تلاؤ اس لئی کہندے سن ۔ کہ کسی سودا گر دے پاس اک وفا دار کتا سی۔ اسنوں بہت عزیز رکھدا سی مگر کچھ ضرورت ایسی پئی کہ اک شخص دے پاس گرو رکھ دتا۔ چند روز دے بعد اس اُتے خدا نے کرم کيتا کہدولت تے مال توں آسودہ حال ہوئے گیا۔ تے اپنی وفا دی گٹھری لینے چلا۔ اتفاقاً کتا وی اپنی وفا دے جوش وچ اس دی طرف چلا سی۔ مقام مذکور اُتے ملاقات ہوئی۔ کتے نے دیکھدے ہی پہچان لیا تے دم ہلیا کے اس دے پیر وچ پرت گیا تے ایتھے تک خوش ہويا کہ دم نکل گیا۔ سودا گر جِنّا محبت والا سی۔ اس توں زیادہ ہمت والا سی۔ ایتھے پکا تلاؤ بنایا کہ اج تک اس دی ہمت اورکدے دی محبت اُتے گواہی دیندا اے۔
چاہ تے منارہ
[سودھو]اکبر نے عہد کيتا سی کہ ہر سال اک دفعہ اجمیر وچ زیارت نوں حاضر ہويا کہ دنگا۔ 981ھ وچ آگرہ توں اوتھے تک ہر میل اُتے اک کواں تے اک منارہ تعمیر کيتا۔ اس وقت تک جِنّے ہرن شکار کيتے سن ۔ انہاں دے سنگ جمع سن ۔ ہر منارہ اُتے لگیا کر سراپا شاخ در شاخ کر دتا کہ ایہ وی یادگار رہے۔ ملیا صاحب اس دی تریخ میل شاخ کہہ کے فرماندے نيں۔ کاش کہ انہاں دی جگہ باغ یا سرا بنواندے کہ فائدہ وی ہُندا۔ آزاد کہندا اے۔ کاش ملیا صاحب نوں دے دیندے۔ یونیورسٹی پنجاب ہُندی تاں ڈپوٹیشن لے کے پہنچکی کہ سانوں دے دو ۔
ع غرازیل گوید نصیبے برم۔
عبادتخانہ چار ایوان
981ھ وچ بمقام فتح پور سیکری تعمیر ہويا دیکھو صفحہ 108۔
الہ آباد
[سودھو]پراگ اُتے گنگا جمنا دونے بہناں گلے ملدی نيں۔ اس پانی دے زور دا کیہ کہنا جتھے دو محبت دے دریا ٹکر کھاواں۔ ایہ ہندواں دے تیر تھ دا مقام اے۔ ہمیشہ توں ایتھے منتاں مندے نيں تے نتاسخ دے خیالات وچ جاناں دیندے نيں۔ 981ھ وچ اکبر پٹنے دی مہم اُتے جاندا سی۔ مقام مذکور اُتے حکم دتا کہ اک حصار عظیم الشان قلعہ آگرہ دے نقشے اُتے تعمیر ہوئے ۔ تے ایہ ایجاد زیادہ ہوئے کے چار قلعےآں وچ تقسیم ہوئے۔ ہر قلعے وچ محل ۔ مکانات ۔ بدلا خانے خوشنما طرزاں دے نال مرتب ہون۔ پہلا قلعہ اوتھے ہوئے جتھے ٹھیک دو نو دریاواں دی ٹکر اے۔ اس وچ 12خانہ باغ ہاں ہر باغ وچ کئی کئی مکانات دلکشا۔ ایہ خاص دولت خانہ بادشاہی ۔ (2)ماں بیگمات اورشاہزادے (3)قرباے سلطانی ۔ ملازم تے اہل خدمت ۔ خاص تے عام ۔ مہندسان تیز ہوش نے اس دے نقشیاں دی تراشاں پیدا کرنے وچ ذہن لڑیا کر کار نامے دکھلائے تے نال ہی اک کوس طولانی۔ 40 گز عریض ۔ 40گز بلند بند مستحکم بنھ کر عمارتاں تیار کھڑی کر دتیاں۔ 28 جلوس وچ عمارت دا کم ختم ہويا سی۔ فیر اوہ الہ آبناد توں الہ باس ہوئے گیا۔ ارادہ ہويا کہ اس وچ دارالخلافہ قائم کرن۔ امر ا نے وی عمارتاں عالی تعمیر کيتياں۔ شہر دی آبادانی اورف راوانی زیادہ ہوئی۔ ٹکسال دا سکہ بیٹھیا۔ شریف سرمدی دا شعر مقبول ہوئے کے منقوش ہويا ؎
ہمیشہ چاں زر خورشید تے ماہ روشن باد
بہ شرق تے غرب جتھے سکہ الہ آباد
اسی عہد وچ چوکی نویسی دا آئین مقرر ہويا سی۔ چند معتبر منصبدار سن ۔ کہ باری باری توں حاضر ہُندے سن ۔ روز مرہ ساعت بساعت دے احکام لکھدے رہندے سن ۔ اوہ چوکی نویس کہلاندے سن ۔ امیر منصبدار ۔ احدی جو خدمت اُتے حاضر ہُندے سن ۔ انہاں دی ایہ حاضری لکھدے سن ۔ جو سنداں تے چٹھیاں انہاں دی تنخواہاں دی خزانہ اُتے ہودیاں سن انہاں دی تصدیق توں ہودیاں سن۔ محمد شریف مذکور تے محمدؐ نفیس وی انہاں نوں وچ سن ۔ انہاں دی لیاقت وی بہت خوب سی تے اکبر دی وی نظر عنایت سی۔ اس واسطے حاضر وی زیادہ رہندے سن ۔ محمد شریف شیخ ابوالفضل دے جلسے دے وی یار سن ۔ انشائے ابوالفضل دے دفتر دوم وچ کئی خطہ انہاں دے ناں نيں تے مان سنگھ وغیرہ امرا دے خطوط وچ انہاں دی سفارش وی دی اے۔ پھرتو ملیا صاحب نوں انہاں اُتے خفا ہونا واجب ہويا۔ چنانچہ سلسلہ تریخ وچ اس مقام اُتے فرماندے نيں ۔ انہاں دے باب وچ کِسے نے شعر وی کہیا اے ؎
دوچوکی نویس اندہر دوکثیف
یکے نانفیس تے دگرنا شریف
قلعہ تارا گڑھ
[سودھو]اسی سال وچ زیارت اجمیر نوں گئے تے حضرت سید حسین خنگ سواہ دی عمارتاں مزار اورفصیل دی تعمیر کيتی۔
1 ؎ شیخ ابوالفضل نے اکبر نامہ وچ اسنوں عنبر سر تے ملیا صاحب نے عنبر لکھیا اے۔ فرماندے نيں انبر دے پاس موضع ملتان اُتے خیمے ہوئے معلوم ہويا کہ ایہ شہر قدیم اے۔ خدا جانے کدوں توں ویران پيا اے اس دی آبادی دا سر انجام کر کے اوتھے توں اٹھے۔
منوہر پور
[سودھو]شہر انبر اُتے لشکر اترا۔ معلوم ہويا کہ نیڑے تر ایتھے توں ملتھان ناں اک شہر قدیم دے ویرانے پئے نيں تے خاک دے ٹیلے اس دی تریخ سنیا رہے نيں ۔ اکبر نے جا کے دیکھیا۔ حکم دتا کہ فصیل دروازے باغ وغیرہ تیار ہون۔ کم امرا نوں تقسیم ہوئے گئے تے تعمیر وچ وڈی تاکید دی ۔ انتھا اے کہ 8 دن وچ کچھ توں کچھ ہوئے گیا۔ تے رعایا آباد ہوئے گئی ۔ رائے منوہر ولدرائے لون کرن حاکم سانبھر دے ناں اُتے منوہر پور اس دا ناں رکھیا۔ ملیا صاحب کہندے نيں کنور مذکور اُتے وڈی نظر عنایت سی۔ سلیم دے نال کھیل کر وڈا ہويا سی۔ شعر وی خوب کہندا سی تے اس وچ تاں سنی تخلص کردا سی۔ جوان قابل تے ہر معاملہ وچ منصف مزاج سی۔ رائے مرزا منوہر کہلا توں سی۔
قلعہ اٹک
[سودھو]جب محمد ؐ حکیم مرزا دی اخیر مہم فتح کر کے کابل توں پھرے تاں اٹک دے گھاٹ اُتے مقام ہويا۔ جاندے ہوئے تجویز ہوئے گئی سی کہ ایتھے جنگی قلعہ تعمیر ہوئے ۔ 990ھ 14خورداد دوپہر اُتے دو گھڑی بجے اپنے مبارک ہتھ توں بنیاد دی اِٹ رکھی۔ بنگالہ وچ کٹک بنارس اے اس دا نا م اٹک بنارس رکھیا۔ خواجہ شمس الدین خانی انہاں نوں دناں وچ بنگالہ توں آئے سن ۔ انہاں دے اہتمام توں تعمیر ہويا۔ کنار اٹک اُتے جو دو پتھر جلالاہ ۔ کمالا کہلاندے نيں۔ ايسے صاحب تاثیر بادشاہ نے خطاب دتا اے۔ عجب برکت والے لوک سن ۔ جو موج دل وچ آئی۔ عالم دی بولی اُتے جاری ہوئے گئی۔
حوض حکیم علی
[سودھو]1002ھ وچ حکیم علی نے لاہور وچ اک حوض بنایا کہ پانی توں لبریز سی۔ عرض وطول 20X20۔ گہرام 3 گز ۔ بییچ وچ حجرہ سنگین ۔ اس دی چھت اُتے بلند منارہ حجرہ دے چاراں طرف 4 پل ۔ لطف ایہ سی کہ حجرہ دے دروازے کھلدے سن ۔ تے پانی اندر نہ جاندا سی۔ 7 برس پہلے قتچور وچ اک حکیم نے ايسے کمال دا دعوے کيتا۔ ایہی سب سامان بنوایا مگر بن نہ آیا۔ آخر کدرے غوطہ مار گیا۔ اس با کمال نے کہیا تے کر دکھایا۔ میر حیدر معمائی نے تریخ کہی ۔
حوض حکیم علی
بادشاہ وی سیر نوں آئے۔ سنیا کہ جو اندر جاندا اے۔ رستہ لبھدا اے۔ نئيں ملدا۔ دم گھٹ کر گھبراندا اے۔ تے نکل آندا اے۔ خود کپڑے اتار کر غوطہ ماریا ۔ تے اندر جا کے سارا حال معلوم کيتا۔ ہويا خواہ بہت گھبرائے ۔ جدوں نکلے تاں سب دے دم وچ دم آئے۔ جہانگیر نے 1016ھ وچ لکھیا اے۔ اج آگرہ وچ حکیم علی دے گھر اس حوض دا تماشا دیکھنے گیا۔ جداں والد دے وقت وچ لاہور وچ بنایا سی۔ چند مصاحباں نوں نال لے گیا کہ انہاں نے نہیںدیکھیا سی۔ 6X6اے۔ پہلو وچ اک حجرہ اے نہایت روشن ۔ رستہ ايسے حوض وچوں اے۔ مگر پانی اسنوں راہ توں اندر نئيں آندا۔ 10۔ 12 ۔ آدمی اس وچ جلسہ جما کر بیٹھ سکدے نيں۔
انوپ تلاؤ
[سودھو]986ھ وچ فتچور توں بھیرہ دی طرف شکار نوں چلے۔ حکم دتا کہ ناتمام حوض نوں صاف کر کے ہر قسم دے سکول توں لبریز کر دو کہ اسيں اعلیٰ توں اونیٰ تک خلق اللہ نوں اس دا فیض پہنچائینگے۔(ملا صاحب کہندے نيں پیسےآں توں بھروایا سی) ۔ طول عرض 20X20۔ عمق دو قد آدم ۔ سنگ سرخ دی عمارت سی۔ چند روز دے بعد رستے وچ راجہ ٹوڈرمل نے عرض کيتی کہ 17کروڑ بھر چکے نيں مگر بھریا نئيں اے۔ فرمایا کہ جدوں تک اسيں پہنچاں۔ لبا لب کر دو۔ جس دن تیار ہويا۔ آپ کنارے اُتے آئے ۔ شکر الہٰی بجا لائے۔ پہلے اک اشرفی اک روپیہ ۔ اک پیسا آپ اٹھایا ۔ ايسے طرح امرائے دربار نوں عنایت فرمایا ۔ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں کہ راقم شگر فنامہ نے وی کرم عام توں فیض خاص پایا۔ فیر مٹھیاں بھر بھر کر دیؤ تے دامن بھر بھر کر لوک لے گئے۔ تے ہر شخص نے برکت دا تعویذ بنا کے رکھیا۔ جس گھر وچ رہیا تے اس وچ کدی روپے دا توڑیا نہ ہويا۔
ملا صاحب فرماندے نيں ۔ شیخ منجھو قوال صوفیانہ وضع رکھدا سی۔ شیخ ادہن جونپوری دے مریداں وچوں سی انہاں دنوںماں حوض مذکور دے کنارے اُتے اسنوں بلایا۔ اس دا گانا سن کر بہت خوش ہوئے۔ تان سین تے اچھے اچھے گویاں نوں بلیا کے سنوایا۔ تے فرمایا کہ اس کیفیت نوں تسيں وچوں اک نئيں پہنچکيا۔ فیر اس توں کہیا ۔ منجھو ۔ جاسب نقدی تاں ہی اٹھا لے جا ۔ اس توں کيتا اٹھیا سکدی سی! عرض کيتی ۔ حضور ! ایہ حکم داں کہ جِنّی غلام اٹھا سکے اِنّی لے جائے۔ منظور فرمایا۔ غریب ہزار روپے دی نیڑے ٹکے بنھ لے گیا۔ 3برس وچ ايسے طرح لٹا کر حوض خالی کر دتا۔ ملیا صاحب نوں بہت افسوس ہويا۔ آزاد ميں نے اک پرانی تصور دیکھی۔ اکبر اس تلاؤ دے کنارے اُتے بیٹھے نيں۔ بیربل وغیرہ چند امرا حاضر نيں۔ کچھ مرد ۔ کچھ عورتاں ۔ کچھ لڑکیاں پنہیاریاں دی طرح اس وچوں گھڑے بھر بھر کر لئے جاندے نيں۔ اللہ اللہ جو سخاوت دی بہار دیکھنے والے نيں انہاں نوں ایہ وی اک تماشا اے۔ جہانگیر نے توزک وچ لکھیا اے۔ کہ 36X36طول عرض ساڈھے 4 گز عمق سی۔ 34 کروڑ 48 لکھ 46 ہزار دام = 16لکھ 79 ہزار 4 سو روپے دی نقدی اس وچ آئی سی۔ روپے تے پیسے ملے ہوئے سن ۔ ضرورت تے احتیاج دے پیتا توں مدتوںتک آندے تے دلاں دی پیاس بجھاندے رہے۔ تعجب ایہ اے کہ اس وچ کپور تلاؤ ناں لکھیا اے۔
وہ دربار قدرت توں اپنے نال بہت ساریاں نعمتاں لیایا سی۔ انہاں وچ طبیعت وی موزاں لیایا سی۔ ايسے واسطے کدی کدی اشعار بولی توں نکل جاندے سن ۔ ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اشعار جو اس دے ناں اُتے کتاباں وچ لکھے نيں ايسے دے نيں ۔ کیونجے جے اوہ ملک شاعری وچ شہرت چاہندا تاں شاعر ہزار ول سن ۔ جلداں دی جلداں تیار کر دیندے۔ لیکن جدوں ایہی چند شعر اس دے ناں اُتے لکھے نيں تاں اپنی ہی طبیعت کيتی امنگ اے۔ جو کدی کدی موقع اُتے ٹپک پئی اے۔ شائد لفظ یا لفظاں وچ کِسے نے اصلاح وی کر دتی ہوئے۔ خیر طبیعت دا انداز دیکھ لو۔ مطلع
گریہ کر دم زغمت موجب خوشحالی شد
ریختم خون دل از دیدہ دلم خالی شد
رباعی
مے ناز کہ دل خون شدہ ؟ ازدوری او
من یار غمم زوست مہجوری او
در آئینہ چرخ نہ قوس قزح است
عکس است نمایاں شدہ از چوری او
قطعہ
دو شینہ بکوے مے فروشاں
پیمانہ مے بزر خر یدم !
اکناں زخمارسر گرا نم !
زر دادم تے ورد سر خریدم
مطلع
من بنگ نمے خورم مے آرید میارید
من چنگ نمے زنم نواں آرید رید
997ھ وچ بہار کشمیر دی گلگشت دے لئی مع لشکر تے امرائے لشکر تشریف لے گئے۔ تے بیگمات نوں وی نال لیا کہ باغ قدرت دا تماشا دیکھ کے سب خوش ہون۔ آپ امرائے خاص تے مصاحباں نوں لے کے اگے ودھ گئے سن ۔ شہر سری نگر وچ پہنچ کے خیال آیا کہ مریم مکانی دے دولت خیز قدم وی نال ہون۔ تاں نہایت مبارک گل اے۔ شیخ نوں حکم ہويا کہ عرضداشت لکھو۔ اوہ تحریر وچ مصروف سن ۔ خود فرمایا۔ تے ایہ وی عرضداشت وچ درج ہوئے ؎
حاجی بسوے کعبہ روداز برائے حج
یا رب بود کہ کعبہ بیاید بسوئے ما
مقام بکسر وچ راوت ٹیکا ناں موضع مذکور دا مقدم سی۔ کسی دشمن نے قابو پا کر اسنوں مار ڈالیا۔ مقتول نے دو زخم کھائے سن ۔ اک پیٹھ اُتے ۔ دوسرا کان دے تھلے ۔ چند روز دے بعد اس دے رشتہ دار دے گھر بچہ پیدا ہويا کہ ایہی دو زخم اس دے موجود سن ۔ لوکاں وچ چرچا ہويا۔ تے جدوں اوہ وڈا ہويا تاں اس نے وی ایہی کہیا۔ بلکہ اکثر اس دی گلاں ایداں دے ایداں دے نشان تے مقام دے پتے توں بتاواں کہ سب حیران ہوئے۔ معاملہ اکبر نے وی اس دا دوبارہ جنم لینا تسلیم کيتا۔ مگر اکبر نامہ وچ لکھیا اے کہ بادشاہ نے کہیا۔ جے زخم لگے سن ۔ تاں راوت دے جسم اُتے لگے سن ۔ جان اُتے نہ سن ۔ اس جسم وچ آئی اے تاں جان آئی اے۔ فیر جان آئی اے۔ فیر زخماں دا اس بدن اُتے ظاہر ہونا چہ معنی دارد۔ اس اُتے اپنی والدہ دا حال بیان کيتا۔ دیکھو صفحہ 4 ۔
اک اندھے نوں لیائے کہ جو کچھ گل اس توں کہندے سن ۔ اوہ بغل وچ ہتھ دے کے جواب دیندا سی۔ تے بغل توں شعر پڑھدا سی۔ مشق تے ورزش توں ایہ گل بہم پہنچائی سی۔
نواح اکبر آباد وچ اک بغاوت دے دبانے نوں فوج بادشاہی گئی۔ اوتھے لڑائی ہوئی۔ لشکر بادشاہی وچ دو بھائی سن ۔ قوم کھتری ۔ اکبر آباد دے رہنے والے نوں جڑواں پیدا ہوئے سن ۔ تے باہم بالکل مشابہ سن ۔ اک انہاں وچوں کم آیا۔ تے چونکہ لڑائی جا ری سی۔ دوسرا اوتھے موجود رہیا۔ مقتول دی لاش گھر آئی۔ دو نو بھائیاں دی بیبیاں اس دے نال ستی ہونے نوں تیار ہوئیاں۔ ایہ کہندی سی میرا شوہر اے۔ اوہ کہندی سی میرا اے۔ مقدمہ نوں توال دے پاس تے اوتھے توں دربار وچ پہنچیا۔ وڈے بھائی دی بی بی کہ جس دا خاوند چند ساعت پہلے پیدا ہويا سی۔ اگے بڑھی۔ تے عرض کيتی ۔ حضور میرے والی دا 10برس دا بیٹا مر گیا سی۔ تے اسنوں فرزند دے مرنے دا وڈا غم ہويا سی۔ اس لاش دا سینہ چیر کر دیکھئے۔ جے اس دے جگر وچ داغ یا سوراخ ہوتو جانويں کہ اوہی اے نئيں اے تاں اوہ نئيں اے۔ ايسے وقت جراح حاضر ہوئے۔ چھاتی چاک کر کے دیکھیا تاں زخم تیرکی طرح سوراخ موجود سی۔ سب دیکھ کے حیران رہ گئے۔ اکبر نے کہیا کہ بواتم سچی ہوئے۔ اورجلنے تے نہ جلنے دا توانوں اختیار اے۔
اک شخص نوں لوک لیائے کہ اس وچ مرد عورت دونو دی علامتاں موجود سن۔ ملیا صاحب لکھدے نيں کہ اسنوں مکتب خانہ دے پاس لیا کے بٹھایا سی۔ ایتھے اسيں کتاباں علمی ترجمہ کيتا کردے سن ۔ جس وقت چرچا ہويا تاں وچ وی گیا۔ اوہ اک حلال خور سی۔ چادر اوڑھے گھونگھٹ کڈے شرمندہ صورت کچھ منہ توں نہ بولدا سی۔ حضرت بن دیکھے قدرت الہٰی دے قائل ہوئے کے چلے آئے۔
990ھ وچ اک آدمی نوں لیائے کہ نہ اس دے کان سن ۔ نہ کاناں دے چھید سن ۔ رخسارے تے تمام کنپٹیاں صفاً صفا ۔ مگر ہر گل برابر سندا سی۔
اک شیر خوار بچے دا سر اعتدال بدن توں زیادہ ودھنے لگا۔ اکبر نوں اطلاع ہوئی اس نے بلیا کے دیکھیا تے کہیا کہ چمڑے دی چست ٹوپی بناؤ تے اسنوں پہناؤ۔ رات دن اک لمحہ سر توں نہ اتارو ایسا ہی کيتا۔ چند روز وچ بڑھاؤ تھم گیا۔
1007ھ وچ جدوں اکبر آسیر دی مہم اُتے خود لشکر لے کے چلا۔ فوج نربدا توں عبور کر رہی سی۔ ہاتھیاں دا حلقہ کہ سواری دا جز اعظم سی۔ دریا اترا۔ فیلباناں نے دیکھیا کہ خاصہ دے ہاتھی دی زنیجر سونے دی ہوئے گئی۔ داروغہ فیلخانہ نوں خبر کيتی۔ اس نے خود جا کے دیکھیا۔ بادشاہ نوں خبر ہوئی۔ زنجیر منگا کر ملیا حظہ کيتی۔ چاشنی لئی۔ ہر طرح درست۔ گفتگو دے بعد ایہ مضمون نکلیا کہ دریا وچ کِسے مقام اُتے سنگ پارس ہوئے گا۔ اس خیال توں ہاتھیاں نوں فیر ايسے گھاٹ تے ايسے رستے اُتے کئی بار وار تے پارلے گئے کچھ وی نہ ہويا۔
ملا صاحب 963ھ دے حالات وچ لکھدے نيں کہ بادشاہ نے خان زمانہ دی اخیر مہم دے لئی نشان فتح بلند کيتے۔۔ وچ حسین خاں دے نال ہمسفر سی۔ اوہ ہرال ول ہوئے کے تعمیل فرمان دے لئی روانہ ہويا۔ وچ شمس آباد وچ رہ گیا۔ عجائبات توں ایہ گل معلوم ہوئی کہ ساڈے پہنچنے توں کئی دن پہلے رات دے وقت اک دھوبی دا ننھا بچہ چبوترہ اُتے سوندا سی۔ غفلت وچ کروٹ لئی۔ پانی وچ جاپيا۔ دریا دا بہاؤ اسنوں دس کوس تک صحیح سلامت لے گیا۔ تے بھو جپور اُتے جا کے کنارے توں لگیا دتا۔ اوتھے کسی دھوبی نے دیکھ کے کڈیا اوہ انہاں دا بھائی بند سی۔ اس نے پہچانا ۔ صبح نوں ماں باپ دے پاس پہنچیا دتا۔
خصائل تے عادات تے تقسیم اوقات
اس دی طبیعت کارنگ ہر عہد وچ بدلدا رہیا۔ بچپن دی عمر کہ پڑھنے دا وقت سی کبوتراں وچ اڑایا ۔ ذرا ہوش آیا تاں کتے دوڑانے لگے۔ تے وڈے ہوئے۔ گھوڑے بھگانے اورباز اڑانے لگے۔ نوجوانی تاج شاہانی لے کے آندی۔ بیرم خاں وزیر صاحب تدبیر مل گیا سی۔ ایہ سیرو شکار تے شراب تے کباب دے مزے لینے لگے۔ لیکن ہر حال وچ مذہبی اعتقاد توں دل نورانی سی۔ بزرگان دین توں اعتقاد رکھدا سی۔ نیک نیندی تے خدا ترسی بچپن توں مصاحب سی۔ طلوع جوانی وچ آکے کچھ عرصہ تک ایداں دے پرہیز گار نماز گذار ہوئے کہ کدی کدی خود مسجد وچ جھاڑو دیندے سن ۔ تے نماز دے لئی آپ اذان کہندے سن ۔ علم توں بے بہرہ رہے مگر مطالب علمی دی تحقیقات تے اہل علم دی صحبت دا شوق اِنّا سی کہ اس توں زیادہ نئيں ہوئے سکدا۔ باوجودیکہ ہمیشہ فوج کشی تے مہماں وچ گرفتار سی۔ تے انتظامی کاروبار دا ہجوم سی۔ سواری شکاری وی برابر جاری سی۔ مگر اوہ علم دا عاشق علم تے حکمت دے مباحثاں اورکتاباں دے سننے نوں وقت کڈ ہی لیندا سی۔ ایہ شوق کسی خاص مذہب یا خاص فن وچ محبوس نہ سی۔ کل علوم تے کل فنون اس دے لئی یکساں سن ۔ 20برس تک دیوانی فوجداری بلکہ سلطنت دے مقدمات وی علمائے شریعت دے ہتھ وچ رہے۔ جدوں دیکھیا کہ انہاں دی بے لیاقتی تے جاہلانہ سینہ زوری ترقی سلطنت وچ خلل انداز اے تاں آپ کم نوں سنبھالیا۔ اس عالم وچ جو کچھ کردا سی ارائے تجربہ کار تے معاملہ فہم عالماں دی صلاح توں کردا سی۔ جدوں کوئی مہم پیش آندی یا اثنائے مہم وچ کوئی نويں صورت واقع ہُندی یا کوئی انتظامی امر آئین سلطنت وچ جاری یا ترمیم ہُندا تاں پہلے امرائے دولت نوں جمع کردا۔ ہر شخص دی رائے نوں بے روک سندا تے سناندا تے اتفاق رائے تے صلاح تے اصلاح دے نال عمل درآمد کردا تے اس دا ناں مجلس کنگاش سی۔
شام نوں تھوڑی دیر آرام لے کے علماو حکما دے جلسہ وچ آندا سی۔ ایتھے مذہب دی خصوصیت نہ سی۔ ہر طریق تے ہر قوم دے صاحب علم جمع ہُندے سن ۔ انہاں دے مباحثے سن کر معلومات دے خزانے نوں آباد کردا سی۔ اس دے عہد وچ عمدہ تے مفید تے عالی رتبے دی تکاباں تصنیف ہوئیاں گھینٹے ڈیڑھ گھینٹے دے بعد جو عرضیاں حکام تے عمال نے بھیجی سن انہاں نوں سندا سی تے ہر نکتے اُتے خود حکم مناسب لکھواندا سی۔ ادھی رات کوی اد الہی وچ مصروف ہُندا۔ بعد اس دے شبستان راحت وچ غروب ہُندا سی کہ جسم تے جان نوں خواب دی خوراک دے لیکن بوہت گھٹ سوندا سی بلکہ اکثر رات بھر جاگتا سی۔ اس دی نیند عموماً 3 گھینٹے توں زیادہ نہ ہُندی سی۔ صبح توں پہلے اس دا دل روشن ہُندا سی۔ ضروریات توں فارغ ہُندا۔ نہا دھو کر بیٹھدا ۔ دو گھینٹے یاد خدا کردا تے انوار سحر توں دل نوں روشنی دیندا۔ آفتاب دے نال دربار وچ طلوع ہُندا سی۔ اہالی موالی وی اندھیرے منہ حاضر ہُندے سن ۔ انہاں دی عرض معروض سندا سی۔ بے بولی نمک خوار نہ دکھ دی شکایت کر سکدے نہ کسی آرام دی درخواست ۔ اس لئی خود اٹھیا کر جاندا تے انہاں دی عرضیاں صورت حال توں پڑھدا اصطبل تے فیلخانہ شتر خانہ ۔ آہو خانہ وغیرہ وغیرہ جانوراں نوں اول ۔ بعد انہاں دے تے کار خاناں نوں دیکھدا سی۔ قسماں صنعتگری دی کار گاہاں دا ملیا حظہ کردا سی۔ ہر باب وچ عمدہ ایجاد کردا سی۔ تے دلپذیر اصلاحاں دیندا سی۔ اہل کمال دے ایجاداں دی قدر مقدار توں زیادہ کردا سی ۔ تے ہر فن وچ اس توجہ توں شوق دکھاندا تھاکہ گویا ايسے فن دا فریفتہ اے ۔ توپ بندوق وغیرہ آلات جنگ کيتی صنعت اورفنون دستکاری وچ دستگاہ رکھدا سی۔
گھوڑے تے ہاتھی دا عاشق سی۔ جتھے سندا سی لے لیندا سی۔ شیر چیندے گینڈے نیل گاواں بارہ سنگے۔ ہرن وغیرہ وغیرہ ہزاراں جانور وڈی محبت توں پالے تے سدھائے سن ۔ جانوراں دے لڑانے دا وڈا شوق سی۔ مست ہاتھی ۔ شیر تے ہاسی۔ ارنے بھینتاں۔ گینڈے ۔ ہرن لڑاندا سی۔ چیتاں توں ہرن شکار کردا سی۔ باز ۔ بہری جرے۔ باشے اڑاندا سی۔ تے ایہ دل کہ بہلاوے ہر سفر وچ نال رہندے سن ۔ ہاتھی گھوڑے چیندے وغیرہ جانوراں وچ بعضے بہت پیارے سن ۔ انہاں دے پیارے پیارے ناں رکھے سن ۔ جنہاں توں اس دی طبیعت کيتی موزونی تے ذہن دی مناسبت جھلکدی سی۔ شکار دا دیوانہ سی۔ شیر نوں شمشیر توں ماردا سی۔ ہاتھی نوں زور توں زیر کردا سی۔ خود صاحب قوت سی تے سخت محنت برداشت کر سکدا سی۔ جِنّی جفا کشی کردا سی اِنّا ہی خوش ہُندا سی۔ شکار کھیلدا ہويا ویہہ تیس کوس پیدا نکل جاندا سی۔ آگرہ تے فتچور سیکری توں اجمیر تک کہ 7 منزل اے تے ہر منزل 12 کوس دی ۔ کئی دفعہ پیادہ زیارت نوں گیا۔ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں کہ اک بار جرأت تے جوانی دے جوش وچ متھرا توں پیادہ پا شکار کھیلدا ہويا چلا۔ آگرہ اٹھارہ کوس اے تیسرے پہر جا پہنچیا۔ اس دن دو تن آدمیاں دے سوا کوئی نال نئيں نبھ سکا۔ گجرات دے دھاوے دا تماشہ دیکھ ہی چکے ہوئے۔ دریا وچ کدی گھوڑا ڈال کرکدی ہاتھی اُتے کدی آپ پیر کر پار اتر جاندا سی۔ ہاتھیاں دی سواری تے انہاں دے لڑانے وچ عجیب تے غریب کرتب دکھاندا سی۔ دیکھو صفحہ 106 ، 138۔ غرض مصیبت دا اٹھانا تے جان جو کھاں وچ پڑنا اسنوں مزا دیندا سی۔ خطر دی حالت وچ اس اُتے کدی اضطراب نہ معلوم ہُندا سی۔ باوجود اس جو انمردی تے دلیری دے غصے دا ناں نہ سی تے ہمیشہ شگفتہ تے شاد نظر آندا سی ۔
باوجود اس دولت وحشمت تے خدائی جاہ تے جلال دے نمائش دا خیال نہ سی۔ اکثر تخت دے اگے فرش اُتے ہوئے بیٹھدا۔سیدھا سادہ مزاج رکھدا۔ سب توں بے تکلف گلاں کردا سی۔ رعیت دی داد خواہی نوں سندا سی تے فریادڈ رسی کردا سی۔ انہاں توں خلق تے محبت دے نال بولدا سی تے نہایت درد خواہی توں حال پوچھدا تے جواب دیندا سی۔ غریباں دی خاطر داری بہت کردا سی۔ جہانتک ہوئے سکدا انہاں دی دل شکنی گوارا نہ کر سکدا سی۔ انہاں دے غریبانہ نذراناں نوں امیراں دے پیشکشاں توں زیادہ عزیز رکھدا سی۔ اس دی گلاں سن کر ایہ معلوم ہُندا سی۔ گویا اپنے تئاں کم تراں مخلوقات شمار کردا اے۔ اس دی ہربات توں خدا اُتے توکل معلوم ہُندا سی۔ اس دی رعایا اس دے نال دل نال محبت رکھدی سی۔ نال ہی اسکے دلاں اُتے اس دی ہیبت تے دہشت وی چھائی ہوئی سی۔
دشمناں دے دلاں وچ اس دے دلیرانہ دھاداں تے فتوحات دے کارنامےآں نے وڈا رعب ڈالیا سی۔ باوجود اس دے خواہ مخواہ لڑائی دا شوق نہ سی۔ لڑائی دے معرکےآں تے جنگ دے میداناں وچ دل تے جان تک کھپا دیندا سی مگر ہمیشہ فہم تے فراست توں کم لیندا سی۔ دل وچ ہمیشہ صلح مدنظررکھدا سی۔ جدوں حریف اطاعت دے رستے اُتے آندا۔ فوراً عذر قبول تے ملک بحال۔ جدوں مہم ختم ہُندی دارالسطنت فیر کر آندا تے آبادانی تے فراوانی دے شغلاں وچ مصروف ہُندا۔ بنیاد سلطنت اس اُتے رکھی سی کہ جتھے تک ہوئے سکے ملک دی خوشحالی تے لوکاں دی فارغ البالی وچ خلل نہ آئے۔ سب آسودہ حال رہیاں۔ فنج صاحب اس عہد وچ ملکہ الزبتھ دے دربار توں سفیر ہوئے کے آئے سن ۔ انہوںنے جو حالات مشاہدہ کر کے لکھے نيں تے انہاں مطالب دا آئینہ نيں۔
خدا ترسی تے رحم تے شفقت اس دے خمیر وچ رچی ہوئی سی۔ کسی دا دکھ دیکھ نہ سکدا سی۔ گوشت بوہت گھٹ کھاندا سی۔ جس تریخ پیدا ہويا سی۔ اس دن تے اس توں چند روز پہلے تے پِچھے بالکل نہ کھاندا سی تے حکم سی کہ انہاں دناں کل ملکاں محروسہ وچ ذبح نہ ہوئے۔ جتھے ہُندا سی چوری چھپے توں ہُندا سی۔ فیر اس مہینے وچ تے اس توں پہلے تے پِچھے ترک کر دتا۔ فیر جِنّے برس عمر دے سن اِنّے دن پہلے تے پِچھے چھڈ دتا۔
علی مرتضیٰ شیر خدا دا قول اے کہ سینے نوں حیوانات دا گورستان نہ بناؤ۔ ایہ خزانہ اسرار الہٰی دا اے۔ ایہی مضمون ادا کردا سی تے کہندا سی۔ گوشت آخر درخت وچ نئيں لگدا۔ زمین توں نئيں اگتا جاندار دے بدن توں کٹ کر جدا ہُندا اے۔ اسنوں کیواں دا دکھ ہُندا ہوئے گا کہ جے انسان نيں تاں سانوں وی درد آنا چاہیدا۔ ہزاراں نعمتاں خدانے دتی نيں۔ کھاؤ پیو تے مزے لو۔ ذرا توں چٹخارے دے لئی کہ پل بھر توں زیادہ نئيں رہندا جان دا ضائع کرنا وڈی بے عقلی تے بیر حمی اے۔
کہندا سی کہ شکار نکماں دا کم اے تے جلا دتی دی مشق اے۔ ناخداترساں نے خدا دی جانو نکا مارنا تماشا ٹھہیرایا اے۔ بے گناہ بے زباناں دی جان لیندے نيں انہاں نوں سمجھدے کہ ایہ پیاری صورتاں تے موہنی مورتاں خاص اس دی صنعت گری اے۔ اس دا مٹانا سنگدلی تے اور شقادت اے ؎
چہ خوش گفت فردوسی پاک زاد
کہ رحمت براں تربت پاک باد
میازار مورے کہ دانہ کش است
کہ جان دارو تے جان شیريں خوش است
خاص دن تے وی سن کہ انہاں وچ گوشت مطلق نہ کھدا سی وسط عمر وچ حساب کيتا گیا سی۔ تاں انہاں دناں دا مجموعہ 3 مہینے ہُندے سن ۔ رفتہ رفتہ برس وچ چھ مہینے ہوئے گئے آخر عمر وچ ایتھے تک کہندا سی کہ جی چاہندا اے کہ گوشت کھانا ہی چھڈ دیجئے۔ اوہ کم خوراک سی۔ اکثر اک وقت کھانا کھاندا سی۔ تے جِنّا کم کھاندا سی اس توں بہت زیادہ محنت اٹھاندا سی۔ عورت توں وی کنارہ کش ہوئے گیا سی۔ بلکہ جو کچھ ہويا اس دے ضائع ہونے دا افسوس کردا سی۔
آداب کورنش
[سودھو]شاہان دانش آرا نے اپنی اپنی رسائی دے بموجب اداے آداب دے آئین رکھے سن ۔ کسی ملک وچ سرجھکاندے سن ۔ کدرے سینہ اُتے ہتھ وی رکھدے سن ۔ کدرے دوزانوبیٹھ کر جھکتے سن (ترکاں دا آئین آداب سی) تے اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔ اکبر نے ایہ آئین قرار دتا کہ ادب پرست دولت خواہ سامنے آکے آہستگی توں بیٹھے۔ سِدھے ہتھ نوں مٹھی کر کے پشت دست نوں زمین اُتے ٹیکے تے آہستگی توں سیدھا اٹھے۔ دست راست تالو نوں پھڑ کراِنّا جھکے کہ دہر ا ہوئے جائے او اک خوشنما انداز توں داہنی طرف نوں جھوک دیندا ہويا اٹھے۔ ايسے نوں کورنش کہندے سن ۔ اس دے معنے ایہ سن کہ محسوس تے معقول زندگی ايسے اُتے منحصر اے ۔ اسنوں دست نیاز اُتے رکھ دے نذر کردا اے۔ خود فرمان پذیری اُتے آمادہ ہُندا اے۔ تے جان تے تن سپرد حضور کردا اے اسنوں تسلیم وی کہندے سن ۔
اکبر نے خود بیان کيتا کہ اوہ عالم طفولیت وچ اک دن ہمایوں دے پاس آکے بیٹھیا۔ مہر پدری نے اپنے سر توں تاج اتار کر نور چشم دے سر اُتے رکھ دتا۔ تاج دولت فراخ سی۔ پیشانی اُتے درست کر کے تے گدی دی طرف ودھیا دے رکھ دتا۔ عقل تے اداب اتالیق نال آئے سن ۔ انہاں دے اشارے توں اٹھا کے آداب بجا لائے۔ دست راست دی مٹھی نوں پشت دی طرف توں زمین اُتے ٹیکا تے سینہ تے گردن نوں سیدھا کر کے آہستگی توں اٹھا کے مبارک تاج اکھاں اُتے پردہ نہ ہوئے جائے۔ یا کان اُتے نہ ڈھلک جائے۔ کھڑے ہوئے کے اُتے ہما تے کلغی نوں بچا کردا لو اُتے ہتھ رکھیا کہ شگون سعادت گر نہ پئے تے جِنّا جھک سکدا سی جھک کر آداب بجا لیایا۔ بچپن دے عالم وچ ایہ جھک کر اٹھنا وی اک خوشنماانداز ہويا ۔ باپ نوں پیارے فرزند دا ادائے آداب بہت چنگا معلوم ہويا۔ حکم دتا کہ کورنش تے تسلیم ايسے طرز اُتے ادا ہويا کرے۔
اکبر دے وقت وچ ملازمت ۔ رخصت ۔ عطائے جاگیر ۔ عنایت منصب۔ انعام خلعت ہاتھی تے گھوڑا مرحمت ہُندا سی تاں تھوڑے تھوڑے فاصلے اُتے تن تسلیماں ادا کردے ہوئے پاس آکے نذر دیندے سن ۔ تے عنایتاں اُتے اک ۔ بندگان با ارادت جنہاں نوں جلوت وچ وی بار ملدے سن جدوں بیٹھنے دی اجازت پاندے سن تاں سجدہ نیاز کردے سن ۔ حکم سی کہ دل وچ سجدہ الہٰی دی نیت رہے۔ کج فہم ۔ ظاہر نيں اسنوں مردم پرستی سمجھدے سن اس واسطے ایسی سعادت دے لئی عام اجازت نہ سی۔ دربار عام وچ بندگان خاص نوں وی حکم نہ سی ۔ کوئی باارادت اس طرح چہرہ نورانی کرنا چاہندا تاں بادشاہ خفا ہُندا۔
جہانگیر دے وقت وچ کِسے گل کيتی پروانہ سی ایہی رسم عموماً جاری رہی۔
شاہجہان دے عہد وچ پہلا حکم ایہی جاری ہويا کہ سجدہ موقوف ہوئے۔ ذات الہٰی دے سوا دوسرے دے لئی روا نئيں۔ فہایت خان سپہ سالار نے کہیا کہ کہ بادشاہ دے سلام وچ تے عام اہل دولت دے سلام وچ کچھ امتیاز واجب اے۔ سجدہ دی جگہ زمین بوس ہوئے تاں مناسب اے کہ خادم تے مخدوم تے بادشاہ تے رعیت دا سرشتہ باقاعدہ رہے۔ قرار پایا کہ اہل آداب دونو ہتھ زمین اُتے ٹیک کر اپنے پشت دست نوں بوسہ دتا کرن۔ اہل احتیاط نے کہیا کہ اس وچ وی سجدہ دی صورت نکلدی اے ۔ سال وہم جلوس وچ ایہ وی موقوف ہويا۔ اس دی جگہ چوتھی تسلیم تے ودھیا دتی سادات ۔ علما ۔ مشائخ ملازمت دے وقت سلام شرعی ادا کردے سن ۔ تے رخصت دے وقت فاتحہ پڑھ کر دعا کردے سن ۔ معلوم ہُندا اے کہ ایہ قدیمی دستور ترکستان دا اے کیونجے اوتھے وی ایہی رسم اے بلکہ عموماً ہر صحبت تے ہر ملاقات وچ ایہی عمل درآمد عام تام اے ۔
لطائف اقبال
دنیا وچ دیکھیا جاندا اے کہ جدوں دولت تے اقبال کسی دی طرف جھک جاندے نيں تاں عالم طلسمات نوں مات دیندے نيں ۔ جو چاہے اوہی ہوئے۔ جو منہ توں نکل جائے اوہی ہوئے۔ اکبر دی فرمانروائی وچ ایسی گلاں دا ظہور بہت نظر آندا اے۔ مہمات سلطنت اورفتوحات ملکی دے علاوہ اسکے تہور تے ہمت تے جرأت دے معاملے کل تائید اقبال دا اثر سن ۔ اکثر معاملات وچ جو کچھ اس نے ابتدا وچ کہہ دتا ايسے انتہا اُتے خاتمہ ہويا۔ جے اس دی لسٹ لکھاں تاں بہت طولانی ہوئے چند گلاں بطور تمثیل لکھدا ہون۔
37 جلو س وچ اکبر نے قاضی نور اللہ شستری نوں محالات کشمیر دی جمع بندی دے لئی بھیجیا۔ ایہ باوجود کمال علم وفضل دے نہایت دقیقہ رس تے دیانت دار شخص سن عاملان کشمیری نوں ڈر ہويا کہ ساڈے بیچ کھل جائینگے۔ انہاں نے باہم مشورت کيتی۔ بادشاہ وی لاہور توں ايسے طرف جانے والے سن ۔ مرزا یوسف خاں صوبہ دار کشمیر استقبال کوادھر آیا۔ مرزا یادگار اس دا رشتہ دار نائب رہیا۔ کشمیریاں نے سازش کر کے اسنوں بغاوت اُتے آمادہ کر دتا۔ تے کہیا کہ رستے دشوار ۔ملک ٹھنڈا سامان جنگ بہت کچھ موجود اے۔ کشمیر ایسی جگہ نئيں کہ ہندوستان دا لشکر آئے تے سر سواری اسنوں مار لے۔ اوہ وی اندیاں گلاں وچ آگیا تے خود سر ہوئے کے تاج شاہی سر اُتے رکھیا۔
دربار وچ ا ن گلاں دا سان گمان وی نئيں سی۔ اکبر نے لاہور توں کوچ کيتا تے دریائے راوی توں اتردے ہوئے کسی مصاحب توں پوچھاکہ ایہ بیت شاعر نے کونسے گنجے دے حق وچ کہی سی۔
کلاہ خسروی تے تاج شاہی
بہر کل دے رسد حاشاو کلا
تماشایہ ہويا کہ مرزا یادگار سر توں گنجہ نکلیا
لشکر دریائے چناب دے کنارے پہنچیا سی کہ اس فساد دی خبر پہنچی۔ اکبر دی بولی توں نکلیا ؎
دلد الزناست حاسد منم آنکہ طالع من
ولد الزنا کش آمد چوستارہ یمانی
لطف ایہ اے کہ یادگار تقرہ ناں اک کچٹی دے پیٹ توں سی جس دے نطفے دی وی تحقیق نہ سی۔ اکبر نے ایہ وی کہیا کہاین لولی بچہ بمجرد برآمدن سہیل کشتہ خواہد شد ۔ شیخ ابوالفضل نے دیوان حافظ وچ فال دیکھی۔ ایہ شغر نکلیا ؎
آں خوش خبر کجاست کزاں فتح مژدہ داد
تاجاں فشانمش چوزروسیم درقدم
عجیب گل ایہ کہ جدوں یادگار دا خطبہ پڑھیا گیا تاں اسنوں ایسی تھر تھری چڑی جداں بخار چڑھا تے مہر کن سکہ دی مہر کھودنے لگا۔ فولاد دی کنی اس دی اکھ وچ جا پئی۔ اکھ بیکار ہوئے گئی ۔ اکبر نے ایہ وی کہیا کہ دیکھنا جو لوک اس دی بغاوت وچ شامل نيں انہاں وچوں کوئی شخص ہوئے گا۔ کہ اس دا گنجہ سرکاٹ لائیگا۔ خدا دی قدرت کہ انجام دا ايسے طرح وقوع وچ آیا۔
دنیاماں کوئی مشغل تے کوئی شوق ایسا نہ سی جس دے ایہ عاشق نہ ہون۔ اس عشقبازی توں کبوتر چھٹ جاندے تاں سخت دشواری سی۔ انواع تے قسماں دے کبوتر شہر شہر بلکہ ولایتاں توں منگائے سن ۔ عبداللہ خاں اذبک نوں لکھیا اس نے کبوتران گرہ باز تے انہاں دے کبوتر باز ملک توران توں بھیجے۔ ایتھے انہاں دی وڈی قدر ہوئی۔ مرزا عبدالرحیم خانخانان نوں انہاں دناں وچ فرمان لکھیا اے۔ اس وچ وی مضامین رنگین دے بہت کبوتر اڑائے نيں اوراک اک کبوتر دا ناں بنام حال لکھیا اے۔ آئین اکبری وچ جتھے تے کارخانےآں دے آئین تے ضوابط لکھے نيں ۔ اس دے وی لکھے نيں۔ تے اک کبوتر نامہ وی لکھیا گیا۔ شیخ ابوالفضل اکبر نامہ وچ لکھدے نيں ۔ اک دن کبوتر اڑ رہے سن ۔ اوہ بازیاں کردے سن ۔ آپ تماشا شادیکھدے سن ۔ کہ اک خاصہ دے کبوترپر بہری گری۔ انہاں نے للکار کر آواز دتی خبر دار۔ بہری جھپٹا ماردے ماردے رک کر ہٹ گئی۔ اس دا قاعدہ اے کہ جے کبوتر کنوٹ کر کے نکل جاندا اے۔ تاں چکر مارتی اے تے فیر آندی اے۔ بار بار جھپٹے مارتی اے تے آخر لے جاندی اے مگر اوہ فیر نہ آئی۔
یہ گل راجگان ہند دے اصول سلطنت وچ داخل سی کہ راج دا فرمانروا اکثر خطر ناک تے جان جو کھاں دے کم کر کے خاص تے عام دے دلاں وچ اک تاثیر پھیلائے جس توں اوہ سمجھاں کر بے شک تائید غیبی اس دے نال اے تے اقبال اس طرح مددگار اے کہ اسيں وچوں ایہ گل کسی نوں نصیب نئيں۔ تے ايسے واسطے اس دی عظمت خدا دی عظمت تے اس دی اطاعت اطاعت الہٰی دی پہلی سیڑھی اے۔ تے ایہی گل اے کہ ہند تے راجہ نوں بھگو انہاں دا اوتارا اورمسلمان ظل اللہ (سایہ خدا) کہندے نيں ۔ اکبر اس گل نوں خوب سمجھ گیا سی ۔ تیموری تے چنگیزی لہو دی گرمی توں ہمت ۔ جرات ۔ جذبہ تے جوش تے شوق ملک گیری جو اس دے لہو وچ باقی سی اوہ خیالات نوں تے وی گرماندا رہندا سی۔ بلکہ ایہ جوش یا بابر دی طبیعت وچ سی یا اس وچ کہ جدوں دریا دے کنارے اُتے پہنچکيا سی۔ خواہ مخواہ گھوڑا پانی وچ ڈال دیندا سی۔ جدوں اوہ اس طرح دریا اترے تاں نمک حلالاں وچ کون اے کہ جان نثاری دا دعوے رکھے تے اس توں اگے نہ ہوئے جائے۔ ہمایوں راحت پسند سی۔ کدرے ایسا ہی بجھ پيا اے جدوں اوہ اس طرح جان اُتے کھیلا اے۔ یلغاراں کر کے مسانوں کرنی۔ ہمت دے گھوڑے اُتے چڑھ کر آپ تلوار مار نی۔ قلعےآں دے محاصرے کرنے ۔ سر نگاں لگانی۔ ادنے سپاہیاں دی طرح مورچے مورچے اُتے آپ پھرنا اکبری دا کم سی۔ اس دے بعد جو ہوئے عیش تے آرام دے بندے سن ۔ بندگان خدا توں عبادت وصول کرنے والے دربار بادشاہی دے رکھوالے تے پیٹ دے ماراں دے سرکٹوانے والے بنويں مہاجن سن کہ باپ دادا کيتی گدی اُتے بیٹھے نيں۔ یا پیرزادے کہ بزرگاں دی ہڈیاں بیچدے نيں تے آرام توں زندگی کردے نيں۔ اکبر جدوں تک کابل وچ سی تاں اونٹھ توں وڈا کوئی جانو ر نظر نہ آندا سی۔ اس لئی ايسے اُتے چڑھدا سی۔ دوڑاندا سی لڑاندا سی۔ کدی کتاں توں کدی تیرو کمان توں شکار کھیلدا سی۔ تے نشانے لگاندا سی۔ باز باشے اڑاندا سی۔
جب ہمایوں ایران توں ہندوستان نوں فیر ا تے کابل وچ آرام توں بیٹھیا۔ تاں اکبر دی عمر پنج برس توں کچھ زیادہ ہوئے گی۔ ایہ وی چچا دی قید توں چھٹا۔ تے سیرو شکار جو شاہزاداں دے شغل نيں انہاں وچ دل خوش کرنے لگا۔ اک دن کتے لے کے شکار نوں گیا۔ کوہستان دا ملک اے اک پہاڑ وچ ہرن خرگوش وغیرہ شکار دے جانور بہت سن ۔ چاراں طرف نوکراں نوں جما دتا کہ رستہ روکے کھڑے رہوئے۔ کوئی جانور نکلنے نہ پائے۔ اسنوں لڑکا سمجھ کر نوکراں نے بے پروائی دی اک طرف توں جانور نکل گئے۔ اکبر بہت خفا ہويا۔ الٹا پھرا تے جنہاں نوکراں نے غفل تکی سی۔ انہاں نوں سوائی کینال تمام اردو وچ تشہیر کيتا (پھرایا) ہمایوں سن کر خوش ہويا۔ تے کہیا شکر خدا کہ حالے توں اس نونہال دی طبیعت وچ سیاست شاہانہ تے ایجاد آئین دے اصول نيں۔
جب 962ھ وچ ہمایوں نے اکبر نوں صوبہ پنجاب دا انتظام سپرد کر کے دلی توں روانہ کيتا تاں سرہند دے مقام وچ حصار فیروزہ دی فوج آکے شامل ہوئی انہاں وچ استاد عزیز سیستانی وی سی۔ اسنوں توپ اوربندوق دے کم وچ کمال سی۔ تے بادشاہ توں رومی خان دا خطاب حاصل کيتا۔
1 ؎ اس عہد وچ اکثر توپ انداز روم توں آندے سن ۔ ايسے واسطے بادشاہاں دے دربار توں رومی خاں خطاب پایاکردے ۔ توپ وتفنگ دے کاروبار ملکاں یورپ توں اول دکن وچ آئے فیر ہندوستان وچ پھیلے۔
تھا اوہ وی اکبر دے سلام نوں آیا۔ اپنی نشانہ بازی تے تفنگ اندازی دے کمال وچ اس خوبی توں دکھائے کہ اکبر نوں وی شوق ہوئے گیا۔ تے شکار دا عشق تاں پہلے ہی سی۔ ایہ اس دا جزاعظم ہويا۔ چند روز وچ ایسا مشاق ہوئے گیا۔ کہ وڈے وڈے گل چلے استاد کان پھڑنے لگے۔
چیتےآں دا شوق
[سودھو]جس طرح ہندوستان وچ چیتےآں توں شکار کھیلدے نيں ۔ ایران تے ترکستان وچ اس دا رواج نئيں ۔ جدوں ہمایوں دوبارہ ہندوستان اُتے آیا۔ اکبر نال سی بارہ برس دی عمر سی۔ سر ہند دے مقام اُتے سکندر خان افغان انبوہ درانبوہ افغاناں دی فوج نوں لئے پيا سی۔ جنگ عظیم ہوئی تے ہزاراں دا کھیت پيا۔ افغان بھجے ۔ خزانے ہزار در ہزار تے اموال بے شمار فوج بادشاہی دے ہتھ آئے۔
دلی بیگ ذوالقدر
[سودھو](بیرم خاں دا بہنوئی حسین قلی خاں خان جتھے دا باپ ) سکندر دے چیندا خانے وچوں اک چیندا لیایا۔ اس دا ناں فتح باز سی۔ دوندو اس دا چیندا بان سی۔ دوندو نے اپنے کرتب تے چیندے دے ہنر اس خوبی توں دکھائے کہ اکبر عاشق ہوئے گیا۔ تے ايسے دن توں چیتاں دا شوق ہويا۔ سیکڑاں چیندے جمع کيتے۔ ایداں دے سدھے ہوئے سن کہ استارےآں اُتے کم دیندے سن ۔ تے دیکھنے والے حیران رہندے سن ۔ کمخواب تے مخمل دی جھولاں اوڑھے ۔ گلے وچ سونے دی زنجیراں ۔ اکھاں اُتے زر دوزی چشمے چڑھے۔ بہلاں وچ سوار چلدے سن ۔ بیلاں دا سنگار وی انہاں توں کچھ کم نہ سی۔ سنہری روپہلی سنگوٹیاں چڑھی۔ زر دوزی تاج سر پر۔ زريں تے زرتار جھولاں جھم جھم کردی ۔ غرض کہ عجب بہار دا عالم سی۔
اک دفعہ سفر پنجاب وچ چلے جاندے سن ۔ کہ اک ہر ن نمودار ہويا۔ حکم ہويا کہ اس اُتے چیندا چھڈو ۔ چھڈیا ۔ ہرن بھجیا۔ اک گڑھا وچکار آگیا۔ ہرن نے چاراں پتلیاں جھاڑ کر جست دی تے صاف اڑ گیا۔ چیندا وی نال ہی اڑا۔ تے ہويا وچ جادبو چا۔ جداں کبوتر تے شہباز عجب طرح توں اُتے تلے گتھ متھ ہُندے ہوئے گرے۔ سواری دا انبوہ سی۔ دلاں توں واہ واکا ولولہ نکلیا۔ عمدہ عمدہ چیندے آندے سن ۔ انہاں وچوں انتخاب ہُندے سن تے اعلیٰ توں اعلیٰ خاصہ وچ داخل ہُندے سن ۔ عجیب اتفاق ایہ اے کہ انہاں دی تعداد کدی ہزار تک نہ پہنچی۔ جدوں اک دو دی کسر رہندی کچھ نہ کچھ عارضہ ایسا ہُندا سی کہ چند چیندے مر جاندے سن ۔ سب حیران سن ۔ اوراکبر وی ہمیشہ متعجب رہندا سی۔
ہاتھی
[سودھو]ہاتھی دا وڈا شوق سی۔ تے ایہ شوق فقط شاہاں تے شہزادےآں دا شوق نہ سی۔ ہاتھیاں دے سبب توں اکثر مسانوں قائم ہوگئياں۔ جنہاں وچ لکھاں کروڑاں روپے صرف ہوئے اورہزاراں سر کٹ گئے۔ خود ہاتھی اُتے بہت خوب بیٹھدا سی۔ سر شور ۔ مست ۔ آدم کش ہاتھی کہ وڈے وڈے مہاوت انہاں دے پاس جاندے ہویء ڈراں۔ اوہ بے لاگ جاندا ۔ برابر گیا ۔ کدی دانت ۔ کدی دا ن پھڑیا تے گردن اُتے نظر آندا۔ ہاتھی توں ہاتھی اُتے اچھل جاندا سی۔ تے اس دی گردن اُتے بیٹھ کر بے تکلف ہنستا کھیلدا لڑاندا ۔ بھگاندا ۔ گدی ۔ جھول کچھ نئيں ۔ فقط کلاوہ وچ پیر اے تے گردن اُتے جما ہويا اے۔ کدی درخست اُتے بیٹھ جاندا ۔ جدوں ہاتھی برابر آیا۔ جھٹ اچھلا تے گردن یا پشت اُتے فیر اوہ بہتری جھر جھریاں لیندا اے۔ سر دھندا اے ۔کان پھٹ پھٹاندا اے۔ ایہ کدوں ہلدے نيں۔
اک دفعہ اس دا پیارا ہاتھی مستی دے عالم وچ جھپٹا تے فیلخانہ توں نکل کے بازاراں وچ ہتیائی کرنے لگا۔ شہر وچ کہرام مچ گیا۔ اکبر سندے ہی قلعہ توں نکلیا تے پتا لیندا ہويا چلا کہ کدھر اے۔ اک بازار وچ پہنچ کے غل سنیا کہ اوہ سامنے توں آندا اے۔ تے خلقت خدا دی بھاگی چلی آندی اے۔ ایہ ادھر ادھر دیکھ کے اک کوٹھے اُتے چڑھ گیا ۔ تے اس دے چھجے اُتے آکے کھڑا ہويا۔ جونہی ہاتھی برابر آیا جھٹ لک کر اس دی گردن اُتے ۔ دیکھنے والے بے اختیار چلائے۔ آہا ہا ہا ۔ فیر کيتا سی ۔ دیو قابو وچ آگیا۔ ایہ گلاں چودہ پندرہ برس دی عمر کيتیاں نيں۔
لکنہ ہاتھی بد مستی تے بدخونی وچ بد ناں عالم سی۔ اک دن (دہلی وچ ) اس اُتے سوار ہويا تے اک جنگجو خونریز ايسے دے جوڑ دا ہاتھی منگا کر میدان وچ لڑانے لگا۔ لکنہ نے بھگا دتا۔ تے بھجدے دے پِچھے دوڑا۔ اک تاں مست دوسرے فتحیابی دا جوش ۔ لکنہ اپنے حریف دے پِچھے دوڑا جاندا سی۔ اک تنگ اورگرے گڑھے وچ پیر جا پيا۔ پیر وی اک ستون دا ستون سی۔ مستی دی جھونجھل وچ بفیر بفیر کر جو حملے کيتے تاں بہنیہ وی پٹھے اُتے توں گر پيا۔ اکبر اول سنبھلا ۔ اخیر نوں اس دے آسن وی گردن توں اکھڑے ۔ مگر پیر کلاں اوہ وچ اٹکارہ گیا۔ جاں نثار نمک حلال گھبرا گئے۔ تے عجب غلغلہ پيا گای۔ ایہ اس اُتے توں اترے تے جدوں ہاتھی نے اپنا پیر باہر کڈ لیا تاں فیر ايسے اُتے سوار ہوئے کرہنستے کھیلدے چلے گئے۔ اوہ زمانہ ہی تے سی۔ خان خاناں زندہ سن ۔ انہاں نے صدقے اتارے ۔ روپے اشرفیاں نثار کيتياں۔ تے خدا جانے کیہ کيتا کچھ کيتا۔
خاصہ دے ہاتھیاں وچ اک ہاتھی دا ہوائی ناں سی کہ بد ہوائی تے شرارت وچ باردت دا ڈھیر سی۔ اک موقع اُتے کہ اوہ مست ہوئے رہیا سی۔ میدان چوگان بازی وچ اسنوں منگایا۔ آپ سوار ہوئے۔ ادھر ادھر دوڑاندے پھرے۔ بٹھایا اٹھایا سلام کروایا۔ رن باگھ اک ہور ہاتھی تھااس دتی بد مستی تے سر شوری دا وی وڈا غل سی۔ اسنوں وی اوتھے طلب فرمایاں ۔ تے آپ ہوائی نوں لے کے سامنے ہوئے۔ ہويا خواہاں دے دل بیقرار ہوئے گئے۔ جدوں دو نو دیو ٹکر ماردے سن پہاڑ ٹکراندے سن ۔ تے دریا جھکولے کھاندے سن ۔ آپ شیر دی طرح اُتے بیٹھے ہوئے سن ۔ کدی سر اُتے سن تے کدی پشت اُتے ۔ جاں نثاراں وچ کوئی بول نہ سکدا سی۔ آخر اتکہ خاں نوں بلیا کے لیائے کہ سب دا بزرگ سی۔ بڈھا بچارہ ہانپتا دوڑا آیا۔ حالت دیکھ کے حیران رہ گیا۔ داد خواہاں دی طرح سر ننگا کر ليا پاس گیا تے مظلوم فریاد ایويں دی طرح دونو ہتھ اٹھا کے چیخاں مارنے لگا۔ شاہم ابرائے خدا بنجشیہ للہ اُتے حال مردم رحم آرید ۔ بادشاہم ! جان بندگاں مے رود۔ چاراں طرف خلقت دا ہجوم سی ۔ اکبر دی نظر اتکہ خاں اُتے پئی۔ ايسے عالم وچ آواز دی۔ چرا بیقراری مے کنید۔ جے شمار آرام نے نشنید ماخود را ازپشت فیل مے اندازیم ۔ اوہ محبت دا ماریا ہٹ گیا۔ آخر رن باگھ بھجیا۔ تے ہوائی اگ بگولا ہوئے کے پِچھے پيا۔ دونے ہاتھی آگادیکھدے سن ۔ نہ پِچھا۔ گڑھا نہ ٹیلا۔ جو سامنے آندا لہ نگھدے پھلانگتے چلا جاندے سن ۔ جمنا دا پل سامنے آیا۔ اس دی وی پروانہ کيتی۔ دو پہاڑاں دا بجھ کشتیاں دیدیاں سن تے اچھلدیاں سن۔ خلقت کنارےآں اُتے جمع سی تے دلاں دا عجب عالم سی۔ جان نثار وریال وچ کود پئے۔ پل دے دونو طرف تیردے چلے جاندے سن ۔ خدا خدا کر کے ہاتھی پار ہوئے۔ بارے رن باگھ ذرا تھمیا۔ ہوائی دے زور شور وی ڈھیلے پئے اس وقت سب دے دل ٹھکانے ہوئے جہانگیر نے اس سر گذشت نوں اپنی تاں زوک وچ درج کرکے اِنّا زیادہ لکھیا اے۔ ’’ میرے والد توں میرے توں خود فرمایا کہ اک دن ہوائی اُتے سوار ہوئے کے ميں نے ایسی حالت بنائی۔ گویانشے وچ ہواں گا فیر ایہی سارا ماجرا تحریر کيتا۔ تے اکبر دی زبانی ایہ وی لکھیا اے کہ ’’ جے ميں چاہندا تاں ہوائی نوں ذرا توں اشارے وچ روک لیندا مگر اول سر خوشی دا عالم ظاہر کر چکيا سی۔ اس لئی پل اُتے آکے سنبھلنا مناسب نہ سمجھیا کہ لوک کہینگے بناوٹ سی۔ یا ایہ سمجھاں گے۔ کہ سر خوشی تاں سی مگر پل تے دریا دیکھ کے نشے ہرن ہوئے ئے تے ایسی گلاں بادشاہاں دے باب وچ نازیباں نيں‘‘۔
اکثر شیر ببر شکار گاہاں یا عالم سفر وچ اس دے سامنے آئے۔ تے اس نے تنہا مارے۔ کدی تیر ۔ کدی تفنگ ۔ کدی تلوار تاں۔ بلکہ اکثر آواز دے دتی اے۔ کہ خبردار کوئی تے اگے نہ ودھے۔
اک دن فوج دی موجودات لے رہیا سی۔ دوراجپوت نوکری دے لئی سامنے آئے۔ اکبر دی بولی توں نکلیا ۔ کچھ بہادری دکھاؤ گے ؟ انہاں وچوں اک نے اپنی بوچھی دی بوڑی اتار کر سُٹ دتی تے دوسرے دی برچھی دی بھال اس اُتے چڑھائی ۔ تلواراں سونت لاں۔ برچھی دی ایناں سیناں اُتے لاں اورگ ھوڑاں نوں ایڑاں لگاواں۔ بے خبر گھوڑے چمک کر اگے ودھے۔ دونو بہادر چھد کر وچکار آن ملے۔ اس نے اس دے تلوار دا ہتھ ماریا ۔ اس نے اس دے ۔ دونو اوتھے کٹ کر ڈھیر ہوئے گئے۔ تے دیکھنے والے حیران رہ گئے۔
اکبر نوں وی جوش آیا مگر کسی نوں اپنے سامنے رکھنا مناسب نہ سمجھیا ۔ حکم دتا کہ تلوار دا قبضہ دیوار وچ خوب مضبوط گاڑو۔ پھل باہر نکلیا رہے ۔ فیر تلوار دی نوک اُتے سینہ رکھ دے چاہندا سی کہ اگے نوں حملہ کرے۔ مان سنگھ دوڑ کر لپٹ گیا۔ اکبر وڈے جھنجھلاے۔ اسنوں اٹھا کے زمین اُتے دے ماریا کہ جوش خدا داد نوں ظاہر نہ ہونے دتا۔ انگوٹھے دی گھاٹی وچ زخم وی آگیا سی۔ مظفر سلطان نے زخمی ہتھ مروڑ کر مان سنگھ نوں چھڑایا۔ اس کشتم کشتا وچ زخم زیادہ ہوئے گیا سی۔ مگر علاج توں جلد چنگا ہوگیا۔
ان ہی دناں وچ اک دفعہ کسی خلاف طبع گل اُتے غصے ہوئے کے سواری نوں گھوڑا منگیا ۔ تے حکم دتا کہ سائیس خدمتگار کوئی نال نہ رہے۔ خاصہ دے گھوڑےآں وچ اک سرنگ گھوڑا سی ایرانی کہ خضر خواجہ خاں نے پیش کيتاتھا (خالو سن ) گھوڑا نہایت خوبصورت تے خوش ادا سی مگرجداں انہاں اوصاف وچ بے نظیر سی۔ ویسا ہی سر کش سر شور تے شر یر سی۔ چھٹ جاندا سی تاں کسی نوں پاس نہ آندے دیندا سی۔ کوئی چابکسوار اس اُتے سواری دی جرات نہ کر سکدا سی۔ بادشاہ خود ہی اس اُتے سوار ہُندے سن ۔ اس دن غصے وچ بھرے ہوئے سن ۔ ايسے اُتے سوار ہوئے کے نکل گئے۔ رستے وچ خدا جانے کيتا خیال آیا کہ اتر پئے تے درگاہ الہی دی طرف متوجہ ہوئے۔ گھوڑا اپنی عادت دے بموجب بھجیا۔ اورخدا جانے کتھے توں کتھے نکل گیا۔ ایہ اپنے عالم وچ غرق۔ اس دا خیال وی نئيں۔ جدوں حالت توں ہوش وچ آئے۔ تاں سجے کھبے دیکھیا۔ اوہ کتھے ! نہ کوئی اہل خدمت پاس نہ تے گھوڑا نال ۔ کھڑے سوچ رہے سن ۔ اِنّے وچ دیکھدے نيں۔ اوہی وفا دار گھوڑا سامنے توں دوڑا چلا آندا اے۔ پاس آیا تے سامنے سر جھکا کر کھڑا ہوئے گیا۔ جداں کوئی کہندا اے کہ خانہ زاد حاضر اے۔ سوار ہوئے جایئے۔ اکبر وی حیران رہ گیا۔ تے سوار ہوئے کے لشکر وچ آیا۔
اگرچہ بادشاہاں نوں ہرملک وچ تے ہر وقت وچ جان دا ڈر لگیا رہندا اے۔ مگر ایشائی ملکاں وچ جتھے شخصی سلطنت دا سکہ چلدا اے۔ اوتھے زیادہ تر خطر ہُندا اے۔ خصوصاً اگلے وقتاں وچ کہ نہ سلطنت دا کوئی اصول یا قانون سی۔ نہ لوکاں دے خیالات دا کوئی قاعدہ سی۔ باوجود اس دے اکبر کسی گل کيتی پروانہ کردا سی۔ اسنوں ملک دے حال توں باخبر رہنے تے لوکاں نوں آرام تے آسائش توں رکھنے دا وڈا خیال سی۔ ہمیشہ ايسے فکر وچ لگیا رہندا سی۔
ابوالفضل توں خود اک دن بیان کيتا کہ اک رات آگرہ دے باہر چھڑیاں دا میلہ سی۔ وچ بھیس بدل کے اوتھے گیا کہدیکھاں لوک کس حال وچ نيں ۔ تے کیہ کردے نيں ۔ اک بازاری سا آدمی سی۔ اس نے مینوں پہچان کر اپنے ساتھیاں توں کہیا دیکھنا بادشاہ جاندا اے ۔ اوہ برابر ہی سی ميں نے وی سن لیا ۔ جھٹ اکھ نوں بھینگا کر کے منہ ٹیڑھا کر ليا۔ تے ايسے طرح بے پروائی توں چلا گیا انہاں وچوں اک نے ودھ کے دیکھیا تے غور کر کے کہیا۔ اوہ نئيں۔ بھلا اکبر بادشاہ کتھے اس دی اوہ صورت کہیا ں ! ایہ تاں کوئی ٹڑھموا اے۔ تے بھینگا وی اے۔ وچ آہستہ آہستہ اس بھیڑ توں نکلیا۔ تے اپنے تکلیف نوں برطرف کر کے قلعہ دی راہ لی۔
اژدہا مارنے دا حال اگے آئیگا۔
اکبر نے اپنے غنیماں اُتے وڈے زور شور دی یلغاراں تے جان جو کھاں دے نال دھاوے کيتے تے تھوڑی جمعیت توں ہزاراں دے لشکر گردباد کر دتے لیکن اک دھاوا اس نے ایداں دے موقع اُتے کيتا جس دا اس سلسلہ وچ لکھنا وی ناموزاں نئيں اے۔ موٹہ راجہ دی بیٹی راجہ جیمل توں بیاہی سی۔ اوہ جان نثار اکبر دا مزاج شناس سی۔ 991ھ وچ کِسے دا ر ضروری دے لئی اسنوں بنگالہ بھیجیا سی۔ حکم دا بندہ گھوڑے دی ڈاک اُتے بیٹھ کردوڑا۔ تقدیر دی گل کہ جو سا دے گھاٹ اُتے تھکن بٹھایا ۔ تے تھوڑی ہی دیر وچ لٹا کر بستر مرگ اُتے سلا دتا ۔ بادشاہ نوں خبر ہوئی سن کر بہت افسوس ہويا محل وچ آئے تاں معلوم ہويا کہ اس دا بیٹا تے چند تے جاہل راجپوت اپنی جہالت دے زور توں رانی نوں زبردستی ستی کردے نيں۔ خدا ترس بادشاہ نوں ترس آیا۔ تے تڑپ کر اٹھیا کھڑا ہويا۔ سمجھ اکہ ممکن اے کِسے تے امیر نوں بھیج داں ۔ مگر اس دے سینے وچ اپنا دل تے دل وچ ایہ درد کِداں ڈال داں ۔ فوراً گھوڑے اُتے بیٹھیا تے ہويا کہ اُتے لگیا کر اڑا۔ اکبر بادشاہ کادفعتہ تختگاہ توں غائب ہوئے جانا آسان گل نہ سی۔ شہر وچ شور تے عالم وچ شور ش مچ گئی۔ تھاں تھاں ہتیار بتدی ہونے لگی۔ تے اس دوڑا دوڑ وچ اعرا تے اہل خدمت وچوں کوئی نال نبھ سکے ؟ چند جاں نثار تے کئی خدمتگاررکاب وچ رہے تے دفعتہ محل واردات اُتے جا کے کھڑے ہوئے ۔ اکبر نوں شہر دے نیڑے کسی جگہ ٹھیرایا۔ راجہ جگناتھ تے راجہ رائسال گھوڑے مار دے اگے ودھ گئے سن ۔انہاں نے جا کے خبر دتی کہ مہابلی آگئے۔ ضدی جاہلاں نوں روکیا اورحضور وچ لیا کے حاضر کر دتا۔ بادشاہ نے دیکھیا کہ اپنے کيتے پرپشیمان نيں۔ اس لئی جاں بخشی دی لیکن حکم دتا کہ چند روز ادبخانہ زندان وچ رہیاں۔ رانی دی جان دے نال انہاں دی وی جان بچ گئی۔ ايسے دن اوتھے توں پھرا۔ جدوں فتح پور وچ پہنچیا تاں سب دے دم وچ دم آیا۔
974ھ وچ تیغ آفتاب مشرق اُتے چمک رہی سی۔ اکبر خان زماں دی مہم وچ مصروف سی۔ محمد حکیم مرزا نوں بد صلاح مصاحباں نے صلاح دسی کہ آپ وی آخر ہمایوں بادشاہ دے بیٹے نيں تے ملک دے وارث نيں پنجاب تک ملک آپ کار اے۔ اوہ بھولا بھالا سادہ شہزادہ انہاں دے کہنے وچ آکے لاہور وچ آگیا۔ اکبر نے ادھر دی حرارت نوں عفو تقصیر دے شربت تے نذرانہ جرمانہ دی سکنجبین توں فرو کيتا۔ امرا نوں فوجاں دے کے ادھر بھیجیا تے فوراً سمند ہمت اُتے سوار ہويا۔ محمد حکیم آمد آمد دی ہويا وچ اڑ کر کابل پہنچے۔ اکبر نے لاہور وچ آکے مقام کیہ تے شکار قمر غہ دا حکم دتا۔ سردار منصبدار قراول تے شکاری دوڑے تے جلد حکم دی تعمیل کيتی۔
قمر غہ
[سودھو]یہ ایران تے توران دے بادشاہاں دا قدیمی شوق سی۔ اک فراخ جنگل دے گرد وڈے وڈے لکڑاں نوں دیوار توں احاطہ باندھدے سن ۔ کدرے ٹیلےآں دی قدرتی قطاراں توں ۔ کدرے بنائی ہوئی دیواراں توں مدد لیندے سن ۔ تیس تیس چالیس چالیس کوس توں جانوراں نوں گھیر کر لاندے سن ۔ رنگ برنگ دے جانور درندے چرندے۔ پرندے انہاں وچ آجاندے سن ۔ تے نکاس دے رستے بالکل بند کر دیندے سن ۔ وچکار کئی بلند مقام بادشاہ تے شہزادےآں دے بیٹھنے دے لئی بناتے سن ۔ بادشاہ سوار ہوئے کے خود شکار ماردا سی۔ فیر شہزادے ۔ فیر اجازت ہوئے جاندی سی۔ خاص خاص امیر وی شامل سوار ہوئے کے خود شکار ماردا سی۔ فیر شہزادے ۔ فیر اجازت ہوئے جاندی سی خاص خاص امیر وی شامل ہوئے جاندے سن ۔ روز بروز دائرے نوں سیکٹر تے اورجانوراں نوں سمیٹتے لاندے سن ۔ اخیر دن جدوں کہ تھوڑی جگہ وچ جانوراں دی بہتات ہوئے جاندی سی۔ تاں انہاں دی دھکا پیل تے ریل دھکیل۔ گھبراہٹ تے اضطراب توں بولیانا تے دوڑنا ۔ چلیانا ۔ بھاگنا ۔ کودنا ۔ ترارے بھرنا ۔ اچھلنا تے گرپڑنا۔ شکار بازاں نوں طرفہ تماشا تے اہل درد دے دلاں دا عجب عالم ہُندا سی۔ ايسے نوں شکار قمر غہ تے شکار جرگہ وی کہندے سن ۔ اس موقع اُتے 40 کوس دے دورے توں جانور گھیر کر لیائے تے لاہور توں 5 کوس اُتے شکار مذکور دا گھیرا ڈالیا۔ خوب شکار ہوئے۔ تے نیک شگون نظر آئے۔ ایتھے دی صید افگنی توں دل خوش کر کے کابل دے شکار اُتے گھوڑے اٹھائے۔ راوی دے کنارے اُتے آکے اپنے لباس تے ترکیوں تازیاں دے منہ توں لگیا وچ اتار ڈالاں ۔ خود امرا تے مصاحباں سمیت دریا توں پیر کر پار ہوئے۔ اقبال اکبری دی دستگیری توں سب صحیح سلامت اتر گئے۔ الا خوشخبر خاں کہ جس طرح خوشخبری دے لیانے وچ پیش قدم سی۔ ایتھے پیش روی کر کے کنارہ عدم اُتے جانکلیا۔ اس عجیب شکار گاہ دی اک پرانی تصویر ہتھ آئی۔ ناظرین دے معائنہ دے لئی آئینہ دکھاندا ہون۔
سواری دی سیر
[سودھو]سلطنت دی شکوہ تے دولت وحشمت دے انبوہ ۔ جشن سالگرہ تے جشن جلوس اُتے بہار دکھاندے سن ۔ بارگاہ جلال آراستہ ۔ تخت مرصع زريں وسیماں چبوترے اُتے جلوہ گر۔ تاج اقبال وچ ہما دا پر۔ چتر جواہر نگار سر اُتے ۔ زربفت دا شامیانہ موتیاں دے جھار ۔ سونے روپے دے استاداں پرتنا۔ ابر یشماں قالیناں دے فرش۔ درو دیوار اُتے شالہائے کشمیری ۔ مخملہائے رومی ۔ اطلسمائے چینی لہراندے۔ امرادست بستہ دو طرفہ حاضر چوبدار۔ خاص بردار اہتمام کردے پھردے نيں۔ انہاں دے زرق برق لباس۔ سونے روپے دے نیزےآں تے عصاواں اُتے باناقی تے سقر لاطی غلاف طلسمات دی پتلیاں سن خدمت کردی پھردیاں سن۔ شادی تے مبارکبادی دی چہل پہل تے عیش تے عشرت دی ریل پیل ہُندی سی۔
بارگاہ دے دونو طرف شہزادےآں تے امیراں دے خیمے۔ باہر دونو طرف سواراں تے پیاداں دی قطار ۔ بادشاہ دو منزل راوٹی (جھرو کے) وچ آبیٹھدے۔ اس دا زرد وزی خیمہ۔ سایہ اقبال دا شامیانہ ۔ شہزادے سامرا ۔ سلاطین آندے۔ انہاں نوں خلعت تے انعام ملدے۔ منصب بڑھدے۔ روپے اشرفیاں سونے چاندی دے پھُل اولاں دی طرح برستے۔ یکاک حکم ہُندا کہ ہاں نور بہندے۔ فراشاں تے خواصاں نے مناں بادلا تے مقیش کتر کر جھولیاں وچ بھر لیا اے تے صندلیاں اُتے چڑھ کر اڑا رہے نيں۔ نقار خانے وچ نوبت جھڑ رہی اے۔ ہندوستان ۔ عربی ۔ ایرانی ۔ تورانی ۔فرنگی باجے بجتے نيں ۔ غرض گھما گھمی سی تے ناز تے نعمت دے لئی صلائے عام سی۔
اب دولھا دے سامنے توں عروس دولت دی برات لنگھدی اے۔ نشان دا ہاتھی اگے۔ اس دے بعد تے ہاتھیاں دی قطار ۔ فیر ماہی مراتب تے اور نشاناں دے ہاتھی جنگی ہاتھیاں اُتے فولادی پاکھراں۔ پیشانیاں اُتے ڈھالاں۔ بعض دی مستکاں تے دیوزادی نقش تے نگار۔ بعض دے چہراں اُتے گینڈاں ۔ ارنے بھینساں تے شیراں دی کھالاں کلاں سمیت چڑھی ہوئی۔ ہیبت ناک صورت ڈراونی مورت۔ سونڈاں وچ گرز ۔ برچھیاں تلواراں لئے ۔ سانڈنیاں دا سلسلہ جنہاں دے سوسوکاں دے دم ۔ گردن کھچی ۔ سینے تنے۔ جداں لقا کبوتر۔ فیر گھوڑےآں دی قطاراں ۔ عربی ۔ ایرانی ۔ ترکی ۔ ہندوستانی آرستہ پیراستہ ساز ویراق وچ غرق۔ چالادی ميں برق۔ اچھلدے ۔ مچلدے ۔ کھیلدے ۔ کودتے ۔ شوخیاں کردے چلے جاندے سن ۔ فیر شیر ۔ پلنگ ۔ چیندے ۔ گینڈے بہتیرے جنگل دے جانور سدھے سدھائے شائستہ ۔ چیتاں دے چھکڑاں اُتے نقش تے نگار ۔ گل گلزار ۔ اکھاں اُتے زر دوزی غلاف اوہ تے انہاں دے بیل کشمیری شالاں ۔ مخمل تے زربفت دی جھولاں اوڑھے۔ بیلاں دی سراں اُتے کلغیاں تے تاج ۔ سنگ مصوراں دی قلمکاری توں قلمدان کشمیر ۔پیر وچ جھانجن ۔ گلے وچ گھنگرو ۔ چھم چھم کردے چلے جاندے سن ۔ شکاری کتے نوں شیر توں منہ نہ پھراواں۔ شکار دی بوپر تپال توں پتا کڈ لاواں۔
فیر خاصے دے ہاتھی آندے۔ انہاں دی زرق تے برق دا عالم اللہ اللہ ۔ اکھاں نوں چکيا چوندی آندی سی۔ ایہ خاص الخاص چاہیندے سن ۔ انہاں دی جھلا بور جھولاں۔ موندی تے جواہرٹنکے۔ زیوراں وچ لدے پھندے۔ قوی ہیکل سیناں اُتے سونے دی ہیکلاں لٹکدی۔ سونے چاندی دی زنجیراں سونڈاں وچ ہلاندے۔ جھمدے جھامتے ۔ خوش مستیاں کردے چلے جاندے سن ۔
سواراں دے دستے پیاداں دے قشون (پلٹناں) سپاہ ترک دے ترکی تے تاتاری لباس۔ اوہی جنگ دے سلاح ۔ ہندوستانی فوجاں دا اپنا اپنا بانا۔ کیسری دگلے۔ سورما راجپوت ہتیاراں وچ اوپچی بنے۔ وکھنیاں دے دکھنی سامان ۔ت تے نچانے آتشخانے انہاں دی فرنگی تے رومی وردیاں سب اپنے اپنے باجے بجاندے۔ راجپوت شہنائیاں وچ کڑکے گاندے۔ اپنے نشان لہراندے چلے جاندے ھدے۔ امراو سردار اپنی اپنی سپاہ نوں انتظام توں لئے جاندے سن ۔ جدوں سامنے پہنچدے۔ سلامی بجا لاندے۔ دمامے اُتے ڈنکا پڑدا۔ سیناں وچ دل ہل جاندے۔ اس وچ حکمت ایہ سی ۔ کہ فوج تے لوازمات فوج تے ہرشے دی موجودات ہوئے جائے۔ کوتاہی ہوئے تاں پوری ہوئے جائے۔ قباحت ہوئے تاں اصلاع وچ آئے۔ ایجاد مناسب اپنی جگہ پائے۔
اکبرکی تصویراں تھاں تھاں موجود نيں مگر چونکہ سب وچ اختلاف اے اس لئی کسی اُتے اعتبار نئيں ميں نے وڈی کوشش توں چند تصویراں مہاراجہ جے پور دے پوتھی خانہ توں حاصل کيتياں۔ انہاں وچ جو اکبر دی تصویر ملی۔ اوہ سب توں زیادہ معتبر سمجھدا ہون۔ تے ايسے دی نقل توں اس مرقع دا تاج سر کردا ہون۔ لیکن ایتھے اس تصویر نوں جلوہ دیندا ہاں ۔ جو کہ جہانگیر نے اپنی توزک وچ عبارت تے لفظاں توں کھینچی اے۔ حلیہ مبارک انہاں دا ایہ سی کہ بلند بالا۔ میانہ قد ۔ گندمی رنگ ۔ اکھاں تے بھواں سیاہ ۔ گورہ پن نے صورت نوں خنک نئيں کيتا سی۔ نمکینی زیادہ سی۔ شیر اندام ۔ سینہ کشادہ چھاندا ابھریا ہويا۔ دست تے بازو لمبے۔ اسنوں وڈی دولت تے اقبال دا نشان سمجھدے سن ۔ آواز بلند سی۔ گفتگو وچ لذت تے قدرتی نمکینی سی۔ تے سج دھج وچ عام لوکاں نوں انہاں توں کچھ مناسبت نہ سی۔ شکوہ خداداد انہاں دے صورت حال توں نمودار سی۔
سفر وچ بارگاہ دا کیہ نقشہ سی
[سودھو]جب دورہ دا سفر یا شکار دا لطف منظور ہُندا سی تاں مختصر لشکر تے ضروری شکوہ سلطنت دے اسباب نال لئے جاندے سن ۔ لیکن چار دانگ ہندوستان دا شہنشاہ 44 لکھ سپہ دا سپہ سالار اس دا اختصار وی اک عالم دا بہلاؤ سی۔ آئین اکبری وچ جو کچھ لکھیا اے۔ آ ج دے لوکاں نوں مبالغہ نظر آندا اے۔ مگر یورپ دے سیاح ہويا جو اس وقت ایتھے آئے۔ انہاں دے بیان توں وی حالات مذکور ہ دی تصدیق ہُندی اے۔ بارگاہ دی شان تے شکوہ دا غذی سجاوٹ وچ کدوں آسکدی اے۔ شکار وچ تے پاس دے سفر وچ جو انتظام ہُندا سی۔ اس دا نقشہ کھینچکيا ہون۔ گلال بار۔ ایہ چوبی سرا پردہ خرگاہ دی وضع دا ہُندا سی۔ تسماں توں مضبوطی کيتی جاندی سی۔ سرخ مخمل ۔ بانات ۔ قالیناں توں سجاندے سن ۔ گرد عمدہ احاطہ اک قلعہ سی۔ اس وچ مضبوط دروازہ ۔ قفل کنجی توں کھلدا سی ۔ سو گز توں سو گز یا زیادہ ۔ حضور دا ایجاد اے۔
اس دے شرقی کنارے اُتے بارگاہ ۔ بیچ دے استاداں اُتے دو کڑیاں ۔ 54 کمرےآں وچ تقسیم ۔ ہر اک دا 24 گز طول۔ 14 گز عرض ۔ 10 ہزار آدمی اُتے سایہ ڈالدی سی۔ ہزار فیر تیلے قراش اک ہفتے وچ سجاندے سن ۔ چرخیاں ۔ پہئے وغیرہ جرثقیل دے اوزار زور لگاندے سن ۔ لوہے دی چادراں اسنوں مضبوط کردیاں سن۔ فقط سادی بارگاہ جس وچ مخمل زرباف ۔ کمخواب ۔ زربفت کچھ نہ لگاواں۔ 10 ہزار دی لاگت وچ کھڑی ہُندی سی۔ تے کدی اس توں وی زیادہ بجھ دیندی سی۔
وچکار چوبیس راوٹی 10ستوناں اُتے کھڑی ہُندی سی۔ ستون تھوڑے تھوڑے زمین وچ گڑے ہوئے۔ سب باہم برابر مگر دو اُچے۔ انہاں اُتے اک کڑی۔ اُتے تے تھلے داسہ مضبوطی کردا سی۔ اس اُتے کئی کڑیاں ۔ انہاں اُتے لوہے دی چادراں۔ کہ نرمادگی انہاں نوں وصل کردی سی۔ دیواراں تے چھتاں نرسلاں اورب انس دی کھپچیاں توں بنی ہوئںی۔ دروازے دویا اک ۔ تھلے دے داسہ دے برابر چبوترہ۔ اندر زربفت تے مخمل سجاندے سن ۔ باہر بانات سلطانی ۔ ابریشمین نواڑاں اس دی کمر مضبوط کردیاں سن گرد تے سرا پردے۔
اس توں ملیا ہويا اک چوباں محل دو منزل 18 ستون اسنوں سر اُتے لئے کھڑے رہندے سن ۔ چھ چھ گز بلند ۔ چھت تختہ پوش۔ اس اُتے چوگزے ستون ۔ نرمادگیاں توں وصل ہوئے کے بالا خانہ سجاندے سن ۔ اندر باہر ايسے طرح توں سنگار کردے سن ۔ لڑائیاں وچ اس دا پہلو شبستان اقبال توں ملیا رہندا سی۔ ايسے وچ عبادت الہٰی کردے سن ۔ ایہ پاک مکان اک صاحبدل سی۔ ادھر دا رخ خلوتخانہ وحدت اُتے ۔ ادھر کامورتاں کثرت اُتے ۔ آفتاب دی عظمت وی ايسے اُتے بیٹھ کر ہُندی سی۔ فیر اول حرم سرا دی بیبیاں دولت دیدار حاصل کردیاں سن۔ فیر باہر والے حاضر ہوئے کے سعادت دے ذخیرہ سمیٹتے سن ۔ دوراں دے سفر وچ ملازمت وی ایتھے سی۔ اس دا ناں دوآشیانہ منزل سی تے ايسے نوں جھرکہ وی کہندے سن ۔
زماں دوز
[سودھو]طرح طرح دے انداز اُتے ہُندے سن ۔ اک کڑی وچکار یادو۔ وچکار پردے ڈال کر وکھ وکھ گھر کر دیندے سن ۔
عجائبی
9شامیا نے چار چار ستوناں اُتے ملیا کے کھڑے کردے سن ۔ 5 چوگوشے ۔ 4 مخروطی تے یک لخت وی ہُندے سن ۔ اک اک کڑی وچکار۔
منڈل
5 شامیا نے ملے ہوئے چار چار ستو ناں اُتے تاندے سن ۔ کدی گرد دے چار نوں لٹکا دیندے سن تاں خلوتخانہ ہوئے جاندا سی۔ کدی اک طرف کدی چاراں طرفاں کھول کر جی توش کردے سن ۔
اٹھیا کھنبہ
17شامیا نے جدا تے ملے ہوئے سجاندے سن ۔ اٹھ اٹھ ستوناں پر۔
خرگاہ
[سودھو]شیخ ابوالفضل کہندے نيں مختلف وضع دی ہُندیاں نيں یک دری تے دودری۔ بندہ آزاد کہتااے۔ ہن تک وی تمام تر کستان وچ صحرا نشیناں دے گھر ایہی نيں۔ بیدہ وغیرہ لچکدار درختاں دی موٹی تے پتلی پتلی ٹہنیاں سکھاندے نيں ۔ تے چھوٹی وڈی موقع موقع توں کٹ کر اک مدور ٹٹی کھڑی کردے نيں۔ بلند قدم آدم ۔ اس اُتے ویسی ہی موزاں تے متناسب لکڑیاں توں بنگلہ چھاندے نيں۔ اُتے موٹے موٹے صاف۔ عمدہ تے خوشرنگ نمدے منڈھدے نيں۔ اندر وی دیواراں اُتے گلکاری دے نمدے تے قالین سجاندے نيں تے انہاں دی پٹیاں توں خاشئے چڑھاندے نيں۔ ایہ سب انہاں دی دستکاری ہُندی اے۔ چوٹی اُتے گز بھر مدور روشندان کھلا رکھدے نيں۔ اس اُتے اک نمدہ ڈال دیندے نيں۔ برف پڑنے لگی تاں ایہ نمدہ پھیلا رہیا۔ ورنہ کھلا رکھدے نيں ۔ جدوں چاہیا لکڑی توں کونا الٹ دتا۔ لطف ایہ اے ۔ کہ اس وچ لوہا بالکل نہیںلگاندے۔ لکڑیاں آپس وچ پھنس جاندیاں نيں جدوں چاہیا کھول ڈالیا۔ گٹھے باندھے ۔ اونٹھ ۔ گھوڑےآں ۔ گدھاں اُتے لدتا تے چل کھڑے ہوئے۔
حرم سرا
[سودھو]بارگاہ دے باہر موزاں مناسب 24 چوبین راوٹیاں 10گز طول 6 گز عرض۔ وچکار قناتاں دی دیواراں۔ اس وچ بیگمات اتردیاں سن۔ کئی خیمے تے خرگاہ تے کھڑے ہُندے سن ۔ اس وچ خواصاں اتردیاں سن۔ اگے سائبان زردوزی ۔ زربفتی ۔ مخملی بہار دیندے سن ۔
اس توں ملیا ہويا اسراپر دہ گلیمی کھڑا کردے سن ۔ ایہ ایسا دل بادل سی کہ اس دے اندر کئی خیمے تے لگاندے سن ۔ اردو بیگنیاں تے اور عورتاں انہاں وچ رہدیاں سن۔
اس دے باہر دولتخانہ خاص تک سو گز عرض دا اک صحن سجاندے سن کہ مہتابی کہلا توں سی۔ اس دے دونوطرف وی پہلی طرح سراچہ سماں باندھدا سی۔ دو دوگز اُتے چھ گزی چوب ، کھڑی گز بھر زمین وچ گڑی۔ سراں اُتے برنجی قبے۔ اسنوں اندر باہر 2 طناباں تانے رہدیاں سن ۔ چوکیدار برابر برابر پہرے اُتے حاضر۔ اس خوشی خانہ دے بیچ وچ ميں اک صفہ (چبوترہ) اس اُتے چار چو بہ شامیانہ اس اُتے رات نوں جلوس فرماندے سن ۔ خاصان درگاہ دے سوا کسی نوں اجازت نہ سی۔
گلال بار توں ملیا ہويا۔ 30 گز قطر دا دائرہ کھینچدے سن ۔ 12حصےآں وچ تقسیم کردے سن ۔ گلاں بار دا دروازہ ادھر کڈدے سن ۔ 12 شامیانہ 12گزے اس اُتے سائبانی کردے سن ۔ تے قناتاں انہاں نوں خوشنما تر اش دے تقسیم کردیاں سن۔ اس خلوتخانہ دی ایچکی خانہ کہندے سن ۔ مناسب انداز توں ہر مقام اُتے اک صحت خانہ ہُندا سی۔ ایہ پانحانہ نوں خطاب عطا ہويا تھا
اس توں ملیا ہويا اک گلیمی پردہ سرا۔ 150گز مربع۔ اس دی چوباں وی ايسے طرح قباں توں تاجدار وچکار بارگاہ وسیع۔ ہزا فراش اسنوں سجاندے سن ۔ 72کمرےآں وچ تقسیم اُتے 15 گز دا شہتیر اس دے اُتے قلندری کھڑی کردے سن ۔ خیمے دی وضع ہُندی سی۔ اُتے مومجامہ وغیرہ اس دے 50 شامیانے 12 گزے دامن پھیلائے کھڑے سن ۔ ایہ دولتخانہ خاص سی۔ اس دا دروازہ وی زنجیر فقل کنجی توں محفوظ ہُندا سی۔ وڈے وڈے امیر سپہ سالار بخشی بے اجازت نہ جا سکدے سن ۔ ہر مہینے اس بار گاہ نوں نواں سنگار ملدا سی۔ اندر باہر رنگین ۔ نقشی بوقلماں وچ فرش تے پردے چمن کھلا دیندے سن ۔ اس کیگ رد 350گز دے فاصلے اُتے طناباں کھنچدتیاں سن۔ تن تین گز اُتے اک اک چوب کھڑی ہوئی۔ تھاں تھاں پاسبان ہشیار ۔ ایہ دیوانخانہ عام کہلاندا سی۔ ہر جگہ پہرہ وار ۔ اخیر وچ جا کے 12طناب دے فاصلے اُتے اک طناب 60 گز دی نقار خانہ۔
اس میدان دے وچکار اکاس دتا روشن ہُندا سی۔ اکاس دتے کئی ہُندے سن ۔ اک ایتھے تے اک سرا پردہ دے اگے کھڑا کردے سن ۔ 40 گز دا طولانی ستون ہُندا سی۔ اسنوں 15 طناباں تانے کھڑی رہدیاں سن۔ دور تک روشنی دکھاندا سی۔ تے بھولے بھٹکے وفا داراں نوں اندھیرے وچ در دولت دا رستہ دسدا سی۔ تے اس کیسجے کھبے دا حساب لگیا کر تے امر دے خیمےآں دے پتے لگیا لیندے سن ۔
100ہاتھی 500اونٹھ 400چھکڑے 100کہار 500منصبدار تے احدی ۔ ہزار فراش ایرانی تے تورانی وہندوستانی 500بیلدار ۔ 100سقے ۔ 50نجا۔ بوہت سارے خیمہ دوز مشعلچی ۔ 30چرم دوز150حلال خور (خاکروب نوں خطاب عطا ہويا سی) اس آباد شہر دے نال چلدے سن ۔ پیادے دا مہینہ 6 روپے توں 3 روپے تک سی۔
1500کے ہموار خوشنما قطعہ زمین اُتے بارگاہ خاص دا سامان پھیلدا سی۔ 300گز گول فاصلہ دے کے سجے کھبے پِچھے پہرہ وار کھڑے ہُندے سن ۔ پشت اُتے بیچاں وچکار سو گز دے فاصلے اُتے مریم کانی۔ گلبدن بیگم تے اور بیگمات تے شہزادہ دانیال۔ سجے اُتے شاہزادہ سلطان سلیم ۔ (جہانگیر) کھبے اُتے شاہ مراد ۔ فیر ذرا ودھ کے توشہ خانہ ۔ آبدار خانہ ۔ خوشبو خانہ وغیرہ تمام کارخانے ہر گوشے اُتے خوشنما چوک ۔ فیر اپنے اپنے رتبے توں امرا دونے طرف غرض لشکر اقبال تے بارگاہ جلال اک چلدا ہويا شہر سی۔ جتھے جا کے اتردا سی۔ عیش تے عشرت دا میلا ہُندا سی۔ جنگل وچ جنگل ہوئے جاندا سی۔ چار چار پنج پنج میل تک دو طرفہ بازار لگ جاندے سن ۔ سارا لاؤ لشکر تے سامان مذکور اک طلسمات دا شہر آباد ہوئے جاندا سی۔ تے گلال بار وچکار قلعہ نظر آندا سی۔
شکوہ سلطنت
[سودھو]جب دربار آراستہ ہُندا سی۔ بادشاہ با اقبال اورنگ سلطنت اُتے جلہ گر ہُندا سی۔ اورنگ ہشت پہلو موزاں تے خوشنما تخت سی۔ گنگا جمنی یعنی سونے چاندی دے عنصراں توں ڈھلا ہويا۔ دریا نے دل ۔ پہاڑ دے جگو کڈ نوں پیش کيتا۔ لوک سمجھے کہ الماس ۔ لعل ۔ یاقوت تے موتیاں توں مرصع اے ؎
بائستے انجم ازپے ترصیع تاج تے تخت
نازم فروتنی کہ جواہر قرار یافت
سر اُتے چتر زرکار تے زرتار جواہر نگار۔ جھالراں وچ مروار ید تے جواہرات جھلمل جھلمل کردے ۔ سواری دے وقت 7 چتر توں کم نہ ہُندے سن ۔ کوتل ہاتھیاں اُتے چلدے سن ۔
سایہ بان
[سودھو]ہیضوی تراش۔ گز بھر بلند۔ دستہ چتر دے برابر ۔ تے ايسے طرح زربفت تے مخمل زرباف توں سنگار تے سن ۔ جواہرات تے مروارید ٹکے ہوئے۔ چالاک خاص بردار رکاب دے برابر لئے چلدے سن ۔ دُھپ ہوئے تاں سایہ کر لیندے سن ۔ تے اسنوں آفتاب گیر وی کہندے سن ۔
کوکبہ
[سودھو]چند سونے دے گولے صیقل تے جلا توں مبارک ستارےآں دی طرح تے غد غاندے پیشگاہ دربار وچ آویزاں ہُندے سن ۔ تے ایہ چاراں بادشاہ دے سوا کوئی شاہزادہ یا امیر نہ رکھ سکدا سی۔
علم
[سودھو]سواری دے وقت لشکر کے نال کم توں کم 5 علم ہُندے سن ۔ انہاں اُتے بانات دے غلاف رہندے سن ۔ میدان جنگ وچ کھل دے ہويا وچ لہراندے سن ۔
چترتوغ
[سودھو]اک قسم دا علم سی مگر علم توں چھوٹا۔ کئی قطاس دے گپھے اس اُتے طرہ (قطاس سرا گائے یعنی پہاڑی گائے دی دم)
تمن توغ
اسنوں وی چتر توغ ہی سمجھو ۔ اس توں ذرا اُچا ہُندا سی۔ ایہ دونو رتبے وچ اُچے سن تے شہزادےآں دے لئی خاص سن ۔
جھنڈہ
اوہی علم۔ پلٹن پلٹن تے رسالے رسالے دا وکھ ہُندا سی۔ وڈا معرکہ ہوئے تاں تعداد ودھیا دیندے سن ۔ نقارے دے نال وکھ ہُندا سی۔
گورکہ
عربی وچ دمامہ کہندے نيں۔ اک نقار خانہ وچ کم تے بیش 18 جوڑیاں ہودیاں سن۔
نقارہ
کم تے بیش 20 جوڑیاں۔
دہل
کئی ہُندے سن ۔ کم توں کم 4 بجتے سن ۔
کرنا۔ سونے چاندی تے پیتل وغیرہ توں ڈھالدے سن ۔ چار توں کم نہ بجدیاں سن۔
سرنا
ایرانی تے ہندوستانی کم توں کم 9 نغمہ سرائی کرادیاں سن۔ نفیر ایرانی تے ہندوستانی فرنگی ہر قسم دی کئی نفیریاں نغمہ ریزی کردیاں سن سنگ گائے دے سنگ دی وضع اُتے تانبے دا سنگ ڈھال لیندے سن ۔ تے دوبجتے سن ۔ سنج (جھانج) تن جوڑیاں بجدیاں سن۔
پہلے 4 گھڑی رات رہے۔ تے 4 گھڑی دن رہے نوبت بجا کردیاں سن۔ اکبری عہد وچ اک ادھی ڈھلے بجنے لگی کہ آفتاب چڑھاؤ دے درجہ وچ قدم رکھدا اے۔ دوسری طلوع دے وقت۔
جشن نور وزی
[سودھو]نوروز اک عالم افروز دن اے کہ ایشیا دے ہر ملک تے ہر قوم دے لوک اسنوں عید مندے نيں۔ تے بالفرض کوئی وی نہ منے تاں وی موسم بہار اک قدرتی جوش اے۔ کہ اپنے وقت اُتے خود بخود ہر دل وچ ذوق شوق پیدا کردا اے۔ ایہ امر کچھ انسان یا حیوان اُتے منحصر نئيں بلکہ اس دا اثر ہر شے وچ جان ڈال دیندا اے۔ انتہا اے کہ مٹی وچ سر سبزی تے سبزی وچ گلکاری کردا اے۔ بس ايسے دا ناں عید اے۔ ترک چنگیزی کہ کچھ مذہب نہ رکھدے سن ۔ تے جاہل محض سن ۔ باوجود اس دے ادنے صاحب مقدور توں لے کے امرا تے بادشاہ تک اس دن گھراں نوں سجاندے سن ۔ خوان یغما لگاندے سن ۔ سب مل کے لوٹتے لٹاندے سن ۔ تے اسنوں سال بھر دے لئی مبارک شگون سمجھدے سن ۔ ایرانی پہلے وی مندے زرتشت نے آکے اس اُتے مذہبی سکہ لگایا۔ کبونکہ اس دے خیالات دے بموجب آفتاب سب توں روشن دلیل خدا شناسی سکہ لگایا۔ کیونجے اس دے خیالات وچ انہاں توں متفق نيں۔ خصوصاً اس جہت توں کہ انہاں دے بعض مہاراجگان جلیل القدر دے جلوس تے اکثر بری وڈی کامیابیاں ايسے دن ہوئیاں نيں۔
اکبر نوں انہاں نوں فرقےآں نال تعلق سی۔ اس لئی اوہ وی نوروز دے دن جشن شاہانہ دے سامان وچ فصل بہار دے شان دکھاسی۔ تے سلطنت دا نوروز مناندا سی۔ چونکہ اوہ ہندوستان وچ سی۔ تے ہندواں وچ ایس رہنا سہنا تے گزارہ کرنا سی۔ اس لئی انہاں دی ریت رسوم دی وی بہت گلاں داخل کر لیاں سن۔ توانوں یاد اے : اس بے علم بادشاہ نوں علمائے زر پرست نے ذہن نشین کر دتا سی کہ سنہ ہزار وچ ملک تے ملت بدل جائیگا تے اس دے صاحب فرمان آپ ہی ہون گے اوہ اس خوشی وچ ایسا بیقرار ہويا کہ جوب اتاں سنہ الف اُتے کرنی سن۔ پہلے ہی کر گزریا۔ ایتھے تک کہ 990ھ وچ ہی سنہ الف دا سکہ لگادتا۔ تے جشن نور وزی دی شان تے شکوہ وچ وی عمدہ عمدہ ترقیاں تے فائدہ مند اصلاحاں توں جاہ تے جلال نوں جلوہ دتا۔ جشن دے قواعد تے آئین نے اسل بسال دی ترقیاں توں پرورش پائی مگر آزاد سب نوں اک جگہ سجاندا اے کہ دلچسپ تماشا اے۔
دیوان عام تے خاص دے گرد 12ایوان عالیشان سن ۔ جنہاں دی عمارت نوں خوشنما تے بیش بہا پتھراں نے سنگین تے رنگین کيتا سی۔ اک اک ایوان اک اک امیر باتد بیر کر عنایت ہويا۔ کہ ہر عالی حوصلہ اسنوں آراستہ کر کے اپنی قابلیت تے علوہمت دا نمونہ دکھاء۔ اک طرف دولت خانہ خاص سی۔ اوہ خدمتگاران خاص دے سپرد ہويا کہ آئین بندی کرن سبھا منڈل کہجلوہ گاہ خاص سی۔ سجایا گیا تے تمام مکانات دے درو دیوار نوں پرتگالی بانات رومی دکاشانی مخمل ۔ بنارسی زربفت تے کمخواب ۔ سییل دوپٹے۔ تاش تمامی۔ گوٹے ٹھپے ۔ پنیمک ۔ مقیش دے خلعت پہنائے۔ کشمیری دی شالاں اڑھاواں۔ ایران تے ترکستان دی قالین پا انداز وچ بچھا دتے۔ ملک فرنگ تے چین تے ماچین دے رنگا رنگ پردے ۔ نادر تصویراں عجیب تے غریب آئینے سجائے شیشہ تے بلور دے کنول ۔ مردنگ ۔ قندیلاں۔ جھاڑ ۔ فانوساں ۔ قمقمے لٹکائے۔ شامیا نے تانے آسمانی خیمے بلند کيتے۔ مکانات دے صحناں وچ بہار نے آکے گلکاری دی تے کشمیری دے گزاراں نوں تراش کرفتچور تے آگرہ وچ رکھ دتا۔ اسنوں مبالغہ نہ سمجھنا۔ جو اس وقت ہويا۔ اس توں بوہت گھٹ اے۔ ایہ جو کہ اج آزاد لکھدا اے۔ جدوں عالم ہی تے سی ۔ اوہ اصل حال سی۔ اج خواب تے خیال اے۔ اوہ وہ سامان جمع سن کہ عقل دیکھدی سی۔ تے حیران سی۔
اگلے وقتاں دے امرا نوں وی ہر قسم دی عجیب غریب تے عزیز تے الوجود چیزاں دا شوق ہُندا سی۔ تے جس قدر ایہ سامان زیادہ ہُندا سی۔ اس توں انہاں دے سلیقہ تے ہمت تے حوصلے دا اندازہ کيتا جاندا سی۔ اگرچہ ایہ اوصاف عموماً امیری دے لازمے سن ۔ مگر قاعدہ اے کہ ہر شخص نوں بمقتضائے طبیعت خاص خاص قسم دی چیزاں دا یا مختلف صنائع تے بدائع وچوں اک دو دا دلی شوق ہُندا اے بلکہ بعضاں دے عہدے تے منصب اشیائے خاص دے نال تعلق رکھدے نيں۔ چنانچہ خان خاناں تے خان اعظم دے ایوان ملک ملک دے صنائع تے بدائع توں اک کامل نمائش گاہ بنے ہوئے سن ۔ جنہاں دے درو دیوار۔ فصل بہار دی چادر نوں ہتھوں اُتے پھیلائے کھڑے سن ۔ تے ہر ستون اک باغ نوں بغل وچ دبائے سن ۔ اکثر امرا نے اسلحہ حرب دے عمدہ نمونے دکھائے سن ۔ کہ ہندوستان توں جمع کيتے سن ۔ تے اور ملکاں توں منگائے سن ۔ شاہ فتح اللہ نے اپنے ایوان وچ علوم تے فنون دا طلسم بنھ کر ہر گل وچ نکتہ تے نکتہ وچ باریکی پیدا دی سی۔ گھڑیاں اورگھینٹے چل رہے سن ۔ علم ہیئت دے آلات۔ کرے۔ ربع محیب اسطرلاب نظام فلکی دے نقشے۔ تے انہاں دی مجسم مورتاں وچ سیارے تے افلاک چکر مار رہے سن ۔ جر اثقال دی کلاں اپنا کم کر رہی سن۔ علم کیمیا تے علم نیر نجات دے شعبدے ساعت بساعت رنگ بدل رہے سن ۔
دانایان فرنگ موجود سن ۔ بیلان (بیلون)کا خیمہ کھڑا سی۔ ارغناں (آرگن) دا صندوق رنگا رنگ دی آوازاں سناندا سی۔ ملکاں روم تے فرنگ دی عمدہ صنعتاں تے انوکھی دستکاریاں جادو دا کم تے اچنبھے دا تماشا سن۔ انہاں نے سیئٹر دا ہی سما بنھیا سی۔ جس وقت بادشاہ آکے بیٹھے۔ موسیقی فرنگ نے مبارکباد دی نغمہ سرائی شروع کيتی۔ باجے بج رہے سن ۔ فرنگی ساعت بسا عت رنگ برنگ دے برن بدل کے آندے سن ۔ تے غائب ہوئے جاندے سن ۔ پرستان دا عالم نظر آندا سی۔
ف ۔ اکبر بادشاہ فقط ملک دا بادشاہ نہ سی۔ ہر فن تے ہر کم دا بادشاہ سی۔ ہمیشہ علوم تے فنون دی پرورش تے ترقی دی فکر وچ رہندا سی۔ اس دی قدر دانی نے دانا یان فرنگ نوں بندر گووہ سورت تے ہگلی توں بلیا کے اس طرح رخصت کيتا۔ کہ یورپ دے ملکاں مختلفہ توں لوک اٹھیا اٹھیا کر دوڑے۔ اپنے تے ملک ملک دے صنائع تے بدائع لیا کے پیش کش کيتے۔ اس موقع اُتے انہاں سب دے نمونے سجائے گئے۔ تے ہندوستان دے صنعت گراں نے وی اپنی دستکاریاں دکھا کر شاباش تے آفرین دے پھُل سمیٹے۔
نوروز توں لے کے 18 دن تک ہر اک امیر نے اپنے اپنے ایوان وچ ضیافت دی حضور رونق افروز ہوئے تے بے تکلف تے دوستانہ ملاقات نال محبت تے اتحاد دی بنیاد دلاں وچ استوار کيتی۔ امرانے اپنے رتبے دے بموجب پیشکش گزرانی۔ ارباب طرب تے اہل نشاط دے طوائف کشمیری۔ ایرانی ۔ تورانی ۔ ہندوستانی گویئے۔ ڈوم ۔ ڈھاڑی۔ میراثی ۔ کلاؤنت ۔ گائک نانک ۔ سپروائی۔ ڈومنیاں۔ پاتر کنچنیاں ہزار ۔ درہزار جمع ہوئںی۔ دیوان خاص تے دیوان عام توں لے کے بازواں دے نقار خاناں تک تھاں تھاں تھاںواں تقسیم ہوئے گئے سن ۔ جدھر دیکھو راجہ اندر دا اکھاڑ سی ۔
جنش دی ریت سوم دی وی سیر دیکھو۔ روز جشن توں اک دن پہلے مبارک ساعت سبھ لگن وچ اک سہاگن بی بی اپنے ہتھ توں دال دلدی۔ اسنوں گنگا جل وچ بھگوندی۔ پیٹھی پیس کر رکھدی۔ جشن دی ساعت نیڑے آئی۔
1 ؎ ملیا صاحب 988ھ وچ لکھدے نيں۔ ارغناں باجا آیا۔ کہعجائب مخلوقات توں اے۔ حاجی حبیب اللہ فرنگستان توں لیایا سی۔ بادشاہ محظوظ ہوئے۔ اہل دربار نوں وی دکھایا۔ اک وڈا صندوق سی قد آدم۔ اک فرنگی اندر بیٹھ کر توں ربجاندا سی۔ دو باہر بیٹھدے سن ۔ صندوق وچ مور دے پرلگے سن ۔ انہاں دی جڑاں اُتے انگلیاں ماردے سن ۔ کیہ کيتا آوازاں نکلدیاں سن ! کہ روح اُتے اثر ہُندا سی فرنگی دم بدم کدی سرخ کدی زرد۔ بوقلماں ہوئے ہو کے نکلدے سن ۔ تے ساعت بساعت رنگ بدلدے سن ۔ عجب عالم سی اہل مجلس حیران سن ۔ کیفیت اس دی ٹھیک ٹھیک ادا نئيں ہوئے سکدی۔
بادشاہ اشنان نوں گئے۔ رنگین جوڑا۔ ساعت تے ستارےآں دے موافق حاضر۔ جامہ پہنا ۔ کھڑکی دار پگڑی راجپوتی انداز توں بنھی۔ مکٹ سر اُتے رکھیا۔ کچھ اپنا خاندانی کچھ ہنددانی گہنا پہنا۔ جو تشی تے نجومی اسطر لاب لگائے بیٹھے نيں۔ جشن دی ساعت آئی برہمن نے ماتھے اُتے ٹیکا لگایا۔ جواہر نگار کنگن ہتھ وچ بنھیا کولے دہک رہے نيں۔ خوشبوئیاں تیار نيں۔ ادھر ہون ہونے لگا۔ چودے ميں کڑھائی چڑھی اے۔ یہاڈں اس وچ وڈا پيا اوتھے بادشاہ نے تخت اُتے قدم رکھیا۔ نقارہ دولت پرچوٹ پئی۔ نوبت خانہ وچ نوبت بجنے لگی کہ گنبد گرداں گونج اٹھا۔
خواناں تے کشتیاں اُتے زرنگار طورہ پوش پئے۔ موتیاں دے جھالر لٹکتے۔ امرا لئے کھڑے نيں۔ سونے روپے دے بادام پستے وغیرہ میوہ جات۔ روپے اشرفیاں ۔ جواہراس طرح نچھاور ہوئے جداں اولے برستے نيں۔ دربار اک مرقع قدرت الہٰی دا سی۔ راجاں دے راجہ مہاراجہ تے وڈے وڈے ٹھاکر کہ فلک توں سر نہ جھکاواں۔ ایرانی تورانی سردار کہ رستم وا سفندیار نوں خاطر وچ نہ لاواں۔ خود زرہ۔ بکتر ۔ چار آئینہ سر توں پیر تک لوہے وچ غرق۔ تصویر دا عالم کھڑے نيں۔ خاص شہزادےآں دے سوا کسی کوب یٹھنے دی اجازت نئيں۔ اول شہزادوںنے پھرامرائے درجہ بدرجہ نذراں دتیاں سلام گاہ اُتے گئے۔ اوتھے توں تخت گاہ تک تن جگہ آداب وکورنش بجا لائے۔ جدوں چوتھا سجدہ کہ آداب زمین بوس کہلا سی ادا کيتا تاں نقیب نے آواز دتی کہ آداب بجالا جتھے پناہ بادشاہ سلامت ۔ مہابلی بادشاہ سلامت ۔ ملک الشعرانے سامنے آکے قصیدہ مبارکباد دا پڑھیا۔ خلعت تے انعام توں سر بلند ہويا۔
برس وچ دودفعہ تلادان ہُندا تھا(1)نوروز۔ سونے دی ترازو کھڑی ہُندی۔ بادشاہ 12 چیزاں وچ تلدا سی۔ سونا چاندی ۔ ابریشم ۔ خوشبوئیاں ۔ لوہا۔ تانبا ۔ جست توتیا۔گھی دُدھ۔ چاول ست نجا۔ (2)جشن ولادت ۔ قمری حساب توں 5 رجب نوں ہُندا سی۔ اس وچ چاندی قلعی کپڑا ۔ 12 میوے ۔ شیرینی تلاں دا تیل۔ سبزی سب کھ برہمناں تے عام فقیراں غریباں نوں بٹ جاندا سی۔ ايسے حساب توں شمسی تریخ نوں۔
مینا بزار۔ زنامہ بازار
[سودھو]ترکستان وچ دستور اے کہ ہفتے وچ دو دفعہ یا اک دفعہ ہر شہر وچ تے اکثر دیہات وچ بازار لگدے نيں۔ اس آبادی دے تے اکثر پنج پنج چھ چھ کوس توں آس پاس دے لوک پچھلی رات توں گھراں توں نکلدے نيں۔ دن نکلے مقام اُتے آکے جمع ہُندے نيں عورتاں برقع سراں اُتے نقاہاں سنہ اُتے ۔ ابریشم ۔ سوت ۔ ٹوپیاں۔ رومال پھلکاری اپنی دستکاری ۔ یا ضرورت دی ماری جو کچھ ہوئے بیچنے نوں لاندی نيں۔ مرد ہر قسم دے پیشہ ور اپنی اپنی جنس توں بازار نوں گرم کردے نيں۔ مرغی تے انڈے توں لےکے گراں بہا گھوڑےآں تک تے گڑی گاڑھے توں لےکے قیمتی قالین تک ۔ میوہ جات توں لےکے قسماں غلہ بھس تے گھانس تک ۔ تیل گھی۔ مسگری۔ بخاری۔ لہاری دے کم ایتھے تک کہ مٹی دے باسن تک سب موجود ہُندے تے دوپہر وچ سب بک جاندے نيں۔ اکثر لین دین مبارلے وچ ہُندے نيں۔ بادشاہ نیک آئین نے اسنوں اصلاح تے رہتل دے نال رونق دی۔ آئین اکبری وچ لکھیا اے کہ ہر مہینے معمولی بازار دے تیسرے دن قلعہ وچ زنانہ بازار لگدا سی۔ غالبا ایہ امرآئین وچ داخل ہوئے گا۔ عمل اس اُتے کدی کدی ہُندا ہوئے گا۔
جب جشن دے آداب تے آئین شان تے شکوہ وچ اپنے خزانے خالی نوں لیندے۔ تے آرائش تے زیبائش دی وی ساری دستکاری خرچ ہوئے چکتی تاں انہاں ایواناں وچ جو درحقیقت ایجاد تے عقل تے شعور دے بازار سن ۔ زنانہ ہوئے جاندا۔ اوتھے محل دی بیگمات آدیاں سن کہ ذرا انہاں دیاں اکھاں کھلاں تے سلیقے دیاں اکھاں وچ سگھڑیا پے دا سرمہ لگاواں۔ امراو شرفا دی بیلبیلاں نوں وی اجازت سی جو چاہے آئے تے تماشا دیکھے ۔ دکاناں اُتے تمام عورتاں بیٹھ جاندیاں سن۔ سودا گری اورس ودا زیادہ تر زنانہ رکھیا جاندا سی۔ خواجہ سرا قلما قتیاں ۔ اردہ بیگنیاں اسلحہ جنگ سجے۔ انتظام دے گھوڑے دوڑاندی پھردیاں سن۔ عورتاں ہی پہراں اُتے ہودیاں سن۔ مالیاں دی جگہ ماناں چمن آرائی کودیاں سن اس دا ناں خوش روز سی۔
نیک نیت بادشاہ آپ وی آندا سی۔ تے اپنی رعیت دی بہو بیٹیاں دی دیکھ کے ایسا خوش ہُندا سی کہ ماں باپ وی اِنّا ہی خوش ہُندے ہونگے۔ جتھے مناسب جگہ دیکھدے سن بیٹھ جاندے سن ۔ بادشاہ بیگم ۔ بہناں ۔ بیٹیاں پاس بیٹھدیاں سن۔ امرا دی بیبیاں آکے سلام کردیاں۔ نذراں دیتاں بچےآں نوں سامنے حاضر کردیاں۔ انہاں دی نسبتاں حضور وچ قرار پادیاں سن۔ تے حقیقت وچ ایہ وی آئین سلطنت دا اک جز سی۔ کیونجے ایہی لوک اجزائے سلطنت سن ۔ شطرنج دے مہراں دی طرح باہم تعلق رکھدے تھ۔ تے آپس وچ اک اک دا زور اک اک نوں پہنچ رہیا سی ۔ انہاں دے باہمی محبت تے عداوت ۔ اتفاق تے اختلاف تے ذاتی نفع تے نقصان دے اثر بادشاہ دے کاروبار تک پہنچے سن ۔ انہاں دی نسبتاں دے معاملے خواہ اس جشن اُتے خواہ کسی تے موقع اُتے اک مبارک تماشا دکھاندے سن ۔ کدی دو امیراں وچ ایسا بگاڑ ہُندا سی کہ دونے یا اک انہاں وچوں راضی نہ ہُندا سی۔ تے بادشاہ چاہندے سن کہ ا ن وچ بگاڑ نہ رہے بلکہ اتحاد ہوئے جائے۔ اس دا ایہی علاج سی کہ دونو گھر اک ہوئے جاواں۔ جدوں اوہ کسی رطح نہ مندے تاں بادشاہ کہندے سن کہ چنگا ایہ لڑکا یا لڑکی ساڈی توانوں اس توں کچھ کم نئيں دہ یا اس دی بی بی خانہ زادی توں کہندے۔ حضور ! لونڈی وی اس بچے توں دستبردار ۔ آخر حضور ہی دے لئی پالیا سی۔ محنت بھر پائی۔ باپ کہندا ۔ کرامات ! بہت مبارک ۔ مگر خانہ زاد نوں ہن اس توں کچھ واسطہ نئيں۔ غلام حق توں ادا ہويا۔ بادشاہ کہندے بہت خوب اساں وی وصول پایا۔ کدی بیگم بیاہ دا ذمہ لے لیتیی۔ کدی بادشاہ لے لیندے تے شادی دا سر انجام اس طرح ہُندا کہ ماں باپ توں وی نہ ہوئے سکدا۔
دنیا دے معاملات سخت نازک نيں۔ کوئی گل ایسی نئيں جس دے فائدے دے نال نقصان دا کھٹکا نہ لگیا ہوئے۔ ايسے آمدورفت وچ سلیم (جہانگیر) دا دل زین خاں نوں کہ دی بیٹی اُتے آیا تے ایسا آیا کہ قابو ہی وچ نہ رہیا۔ غنیمت ہويا کہ اس دی حالے شادی نہ ہوئی سی۔ اکبر نے خود شادی کر دتی لیکن قابل عبرت اوہ معاملہ اے جو کہن سال بزرگاں توں سنیا اے یعنی ایہی مینا بازار لگیا ہويا سی ۔ بیگمات پئی پھردیاں سن۔ جداں باغ وچ قمر یاں یا ہر یاول وچ ہرنیاں ۔ جہانگیر انہاں دناں نوجوان لڑکا سی۔ بازار وچ پھردا ہويا چمن وچ آنکلیا۔ ہتھ وچ کبوتر دا جوڑا سی۔ سامنے کوئی پھُل کھلا ہويا نظر آیا کہ عالم سرور وچ بہت بھایا۔ چاہیا کہ توڑے ۔ دونے ہتھ رکے ہوئے سن اوتھے ٹھیر گیا۔ سامنے توں اک لڑکی آئی شہزادہ نے کہیا کہ بوا ذرا ساڈے کبوتر تسيں لے لو اسيں اوہ پھُل توڑ لاں۔ لڑکی نے دو نوکبوتر لے لئے۔ شہزادہ نے کيتا ری وچ جا کے چند پھُل توڑے۔ فیر کر آیا تاں دیکھیا کہ لڑکی دے ہتھ وچ اک
1 ؎ عبدالرحیم خان خاناں نوں دیکھیا کہ بن باپ دا لڑکا ب تے بیرم خاں دا بیٹا اے بعض امرا ابتک دربار وچ نيں جنہاں دے دلاں وچ کانٹا ساکھٹک رہیا اے۔ چنانچہ شمس الدین محمد خاں اتکہ دی بیٹی یعنی خان اعظم مرزا عزیز نوں کہ دی بہن توں اس دی شادی کر دتی ہن بھلا مرزا عزیز نوں کہ کدوں چاہیگا کہ عبدالرحیم نوں کچھ صدمہ پہنچے تے بہن دا گھر برباد ہوئے۔ تے عبدالرحیم جس دے گھر وچ اتکہ دی بیٹی خان اعظم دی بہن اے۔ اس دے دل وچ اوہ خیال کدوں باقی رہ سکدا اے۔ کہ اس دا باپ میرے باپ اُتے تلوار کھچ کر سامنے ہويا سی۔ تے لشکر خونریز دے نال مقابلہ کيتا سی۔ خان خاناں دی بیٹی توں دانیال نے اپنے بیٹے دی شادی کر دتی۔ قلیچ خاں کہ سپہ سالار سی تے 4 ہزاری منصب رکھدا سی۔ اس دی بیٹی توں مراد دی شادی کر دتی۔ سلیم (جہانگیر) توں مان سنگھ دی بہن بیاہی سی تے اس دے بیٹے خسرو توں خان اعظم دی بیٹی دی شادی کيتی سی وغیرہ وغیرہ مصلحت ايسے وچ ایہی سی کہ ہر شاہزادہ تے امیر نوں اس طرح آپس وچ مسلسل تے وابستہ کر دیؤ کہ اک کازور دوسرے نوں نقصان نہ پہنچیا سکے۔
کبوتر اے۔ پُچھیا دوسرا کبوتر کیہ ہویا ؟ عرض کيتی۔ صاحب عالم ! اوہ تاں اڑ گیا۔ پُچھیا
ہاں ! کِداں اڑ گیا۔ اس نے ہتھ ودھیا کر دوسری مٹھی وی کھول دتی کہ حضوریاں اڑ گیا۔ اگرچہ دوسرا کبوتر وی ہتھ توں گر گیا مگر شہزادے دا دل اس انداز اُتے پرت گیا۔ پُچھیا تواڈا کيتا ناں اے ؟ عرض کيتی مہر نسا خانم پُچھیا تواڈے باپ دا کیہ ناں اے ؟ عرض کيتی مرزا غیاث ۔ حضور دا ناظم بیوتات اے۔ کہیا تے امرا دی لڑکیاں محل وچ آیا کردیاں نيں ۔ تسيں ساڈے ہاں نئيں آتاں ؟ عرض کيتی میری اماں جان تاں آندیاں نيں۔ مینوں نئيں لاتاں۔ ساڈے ہاں لڑکیاں گھر توں باہر نئيں نکلیا کردیاں۔ اج وی وڈی منتاں توں ایتھے لیائی نيں۔ کہیا تسيں ضرور آیا کرو۔ ساڈے ہاں وڈی احتیاط توں پردہ رہندا اے۔ کوئی غیر نئيں آندا۔
وہ سلام کر کے رخصت ہوئی۔ جہانگیر باہر آگیا۔ مگر دوناں نوں خیال رہیا۔ تقدیر دی گل اے۔ کہ فیر جو مرزا غیاث دی بی بی بیگم دے سلام نوں محل وچ جانے لگی تاں بیٹی دے کہنے توں اسنوں وی نال لے لیا بیگم نے دیکھیا بچپن دی عمر۔ اس وچ ادب قاعدے دا لحاظ ۔ سلیقہ تے تمیز اس دی بہت بھلی معلوم ہوئی گلاں چیتاں پیاری لگياں بیگم نے وی کہیا اسنوں تسيں ضرور لیایا کرو۔آہستہ آہستہ آمدورفت زیادہ ہوئی ۔ شہزادے دا ایہ عالم نوں جدوں اوہ ماں دے پاس آئے تاں اوتھے موجود۔ اوہ دادی دے سلام نوں جائے تاں ایہ اوتھے حاضر ۔ کسی نہ کسی بہانے توں خواہ مخواہ اس توں بولدا۔ گل گل کردا تاں اس دا طور ہی کچھ تے نگاہاں نوں دیکھو تاں انداز ہی کچھ تے غرض بیگم تاڑ گئی تے خلوۃ وچ بادشاہ توں عرض کيتی۔ اکبر نے کہیا۔ مرزا غیاث دی بی بی نوں سمجھیا دو چند روز لڑکی نوں ایتھے نہ لائے۔ تے مرزا غیاث توں کہیا کہ لڑکی دی شادی کردو۔
جب خان خاناں بھکر مہم اُتے سی تاں طہما سپ قلی بیگ اک بہادر نوجوان شریف زادہ ایران توں آیا سی تے مہم مذکور وچ کار نمایاں کر کے اس دے مصاحباں وچ داخل ہوئے گیا سی۔ اوہ شریف نواز شرافت پرست اسنوں نال لیایا سی۔ تے حضور وچ اس دی خدمتاں عرض کر کے دربار وچ داخل کيتا سی۔ اس نے شجاعت تے دلآوری دے دربار توں شیرافگن اں خطاب حاصل کيتا سی۔ بادشاہ نے اس دے نال نسبت ٹھیرا دی۔ تے جلدی ہی شادی کر دتی۔ ایہی شادی اس جواں نامراد دی بربادی سی۔ تدبیر وچ کوتاہی نئيں ہوئی۔ تقدیر توں کس دا زور چل سکدا اے ؟ انجام دا اس دا ایہ ہويا کہ جو نہ ہونا سی سو ہويا۔ شیرافگن خاں موت دا شکار ہوئے کے جو انمرگ دنیا توں گیا۔ مہر نسا بیوہ ہوئی۔ چند روز دے بعد جہانگیری محلےآں وچ آکے نورجہاں بیگم ہوئے گئی۔ افسوس نہ جہانگیر رہے نہ نورجہاں رہیاں ناواں اُتے دھبا رہ گیا۔