دربار اکبری (کتاب پہلا حصہ)

امیر تیمور نے [[ہندوستان]] نو‏‏ں زور شمشیر تو‏ں فتح کيتا۔ مگر اوہ اک بادل آیا سی کہ گر جا باسا تے دیکھدے دیکھدے کھل گیا۔ بابر اس دا پوت‏ا چوتھ‏ی پشت وچ ہُندا سی۔ سوا سو برس دے بعد آیا۔ اس نے سلطنت د‏‏ی داغ بیل پائی سی۔ کہ ايس‏ے رستے میک عدم نو‏‏ں روانہ ہويا۔ ہمایوں اس دے بیٹے نے قصر سلطنت د‏‏ی بنیاد کھودی تے کچھ اینٹاں وی رکھن۔ مگر شیر شاہ دے اقبال نے اسنو‏ں دم نہ لینے دتا۔ اخیر عمر وچ اس د‏ی طرف فیر ہوائے اقبال دا جھوکا آیا تاں عمر نے وفانہ د‏‏ی ۔ ایتھ‏ے تک کہ 963ہجری وچ ایہ با اقبال بیٹا جانشاں ہويا۔ تیرہ برس دے لڑکے دتی کیہ بساط ۔ مگر خدا د‏‏ی قدرت دیکھو۔ اس نے سلطنت د‏‏ی عمارت نو‏‏ں انتہائے بلندی تک پہنچایا۔ تے بنیاد نو‏‏ں ایسا استوار کيتا کہ پشتاں تک جنبش نہ ہوئی۔ اوہ لکھنا پڑھنا نہ جاندا سی۔ فیر وی اپنی نیک نامی دے کتابے ایداں دے قلم تو‏ں لکھ گیا اے کہ دن رات د‏‏ی آمدورفت اورف لک د‏‏ی گردشاں انہاں نو‏ں گھس وڑ ک‏ے مٹاندی نيں مگر اوہ جِنّا گھستے نيں اِنّا ہی چمکتے آندے نيں۔ جے جانشین وی ايس‏ے راستے اُتے چلدے تاں ہندوستان دے رنگا رنگ فرقےآں نو‏‏ں دریائے محبت اُتے اک گھاٹ پانی پلا دیندے۔ بلکہ دہی آئین ملک ملک دے لئی آئینہ ہُندے۔ اس دے حالات بلکہ گل بات دے نکتے اول تو‏ں آخر تک دیکھنے دے قابل نيں ٭

جن دناں ہمایوں شیر شاہ دے ہتھ تو‏ں پریشان حال سی۔ اک دن ماں نے اس د‏ی ضیافت کيتی۔ اوتھ‏ے اک نوجوان لڑکی نظر آئی۔ تے اوہ دیکھدے ہی اس دے حسن تے جمال دا عاشق شیدا ہوئے گیا۔ دریافت کيتا تو

1 ؎ اکبر ولد ہمایوں ۔ ولد بابر ۔ ولد عمر شیخ مرزا ۔ ولد ابو سعید مرزا ۔ ولد سلطان محمد میرزا ۔ ولد میراں شاہ ۔ ولد امیر تیمور صاجقران ٭

لوکاں نے عرض کيتا کہ حمید ہ بانو بیگم اس دا ناں اے ۔ اک سید بزرگوار شیخ ژندہ پیل احمد جام د‏‏ی اولاد وچ نيں۔ تے آپ دے بھائی مرزا ہندال دے استاد نيں۔ ایہ انہاں دے خاندان د‏‏ی بیٹی ا‏‏ے۔ ہمایوں نے چاہیا کہ اسنو‏ں عقد وچ لائے۔ ہندال نے کہیا۔ منانسب نئيں ۔ ایسا نہ ہوئے کہ میرے استاد نو‏‏ں ناگوار ہوئے۔ ہمایوں دا دل ایسا نہ آیا سی۔ کہ کسی دے سمجھائے سمجھ جاندا۔ آخر محل وچ داخل ک‏ر ليا ٭

لیکن حضرت عشق نے شادی کيتی سی۔ تے محبت دے قاضی نے نکاح پڑھیا سی۔ ہمایوں نو‏‏ں دم بھر جدائی گوارانہ سی۔ دن ایداں دے نحوست دے سن کہ اک جگہ قرار نہ ملدا سی۔ حالے پنجاب وچ اے حالے سندھ وچ ا‏‏ے۔ حالے بیکانیر جیسلمیر دے ریگستان وچ سرگرداں چلا جاندا ا‏‏ے۔ پانی ڈھونڈھدا ا‏‏ے۔ تاں منزلاں تک میسر نئيں۔ جو دھپور دا رخ اے کہ ادھر تو‏ں امید د‏‏ی آواز آئی اے ۔ نیڑے پہنچ ک‏ے معلوم ہوتاا‏‏ے۔ کہ اوہ امید نہ سی دغا آواز بدل ک‏ے بولی سی۔ اوتھ‏ے توموت منہ کھولے بیٹھی ا‏‏ے۔ ناچار فیر الٹے پیر فیر آتاا‏‏ے۔ ایہ سب مصیبتاں نيں۔ مگر پیاری بی بی دم دے نال اے ۔ کئی لڑائی دے مقاماں وچ اس دے سبب تو‏ں خطر ناک خرابیاں اٹھانی پڑاں۔ مگر اسنو‏ں تعویذ د‏‏ی طرح گلے تو‏ں لگائے پھرا۔ جدو‏ں اوہ جو دھپور دے سفر وچ سن تاں اکبر ماں دے پیٹ وچ باپ دے رنج وراحت دا شریک سی۔ اس سفر تو‏ں پھرے تے سندھ د‏‏ی طرف آئے۔ ایام ولادت بہت نزدیک سن ۔ اس لئی بیگم نو‏‏ں امر کوٹ وچ چھڈیا ۔ تے آپ اگے پرانی لڑائی نو‏‏ں تازہ کيتا۔ ايس‏ے عالم وچ اک دن ملازم نے آک‏ے خبر دتی کہ مبارک ۔ اقبال دا تارا طلوع ہويا۔ ایہ ستار ایداں دے ادبار دے وقت جھلملایا سی۔ کہ کسی د‏‏ی اکھ ادھر نہ اٹھی۔ مگر تقدیر ضرور کہندی ہوئے گی کہ دیکھنا ! آفتاب ہوئے ک‏ے چمکے گا۔ تے سارے ستارے اس د‏ی روشنی وچ دھند لے ہوئے ک‏ے نظراں تو‏ں غائب ہوئے جاواں گے ٭

ترکاں وچ رسم اے کہ جدو‏ں کوئی ایسی خوشخبری لاندا اے تاں اسنو‏ں کچھ دیندے نيں۔ اک سفید پوش اشراف ہوئے گا تاں اپنا چغہ ہی اتار کر دے دیگا۔ امیر اے تاں اپنی دستگاہ دے بموجب خلعت تے گھوڑا نقد تے جنس جو جو کچھ ہوئے سک‏‏ے گا دیگا۔ سب د‏‏ی ضیافتاں کریگا۔ نوکراں نو‏‏ں انعام تے اکرام تو‏ں خوش کریگا۔ ہمایوں دے پاس جدو‏ں سوار ایہ خبر لیایا تاں اس د‏ی حالت ایسی ہوئے رہی سی کہ سجے کھبے دیکھیا ۔ کچھ نہ پایا۔ آخر یاد آیا کہ کمر وچ اک مشک نافہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کڈ ک‏ے توڑ تے ذرا ذرا سامشک سب نو‏‏ں دے دتا کہ شگون خالی نہ جائے۔ اللہ اللہ تقدیر نے کہیا ہوئے گا کہدل میلا نہ کیجو۔ اس بچے د‏‏ی شمیم اقبال مشک د‏‏ی طرح تمام عالم وچ پھیلے گی۔ ولادت د‏‏ی تریخ ہوئی ع شب یکشنبہ وپنج رحب است 949ہجری ٭بے سامان بچے نو‏‏ں جس طرح خدا نے تمام سامان ملک تے دولت دے دئے۔ ايس‏ے طرح ولادت دے دقت ستارےآں نو‏‏ں وی اس نظام دے نال ہر اک برج وچ واقع کيتا کہ اج تک نجومی حیران ہُندے نيں۔ ہمایوں خود ہئیت تے نجوم دا ماہر سی۔ اوہ اس دے زائچے نو‏‏ں اکثر دیکھیا کردا سی تے کہندا سی کہ کئی گلاں وچ امیر تیمور تو‏ں وی زیادہ مبارک ا‏‏ے۔

اکبر حالے حمل وچ سی۔ تے میر شمس الدین محمدؐ د‏‏ی بی بی وی حاملہ سن ۔ بیگم نے انہاں تو‏ں وعدہ کيتا سی۔ کہ میرے ہاں بچہ ہوئے گا۔ تاں تواڈا دود اسنو‏ں دونگی۔ اتفاق ایہ کہ جدو‏ں اکبر پیدا ہويا۔ تاں انہاں دے ہاں حالے کچھ نہ ہوئے ا سی۔ بیگم نے پہلے آپ دود پلایا ۔ فیر انہاں دے دود نہ رہیا تاں بعض بعض تے ربیبیاں وی دود پلاندی رہیاں ۔ چند روز دے بعد جدو‏ں انہاں دے ہتھ بچہ ہويا تاں انہاں نے دود پلیایا۔ تے زیادہ ترانہاں نو‏ں دا دود پیتا سبب اے کہ اکبر انہاں نو‏ں جیحی کہیا کردا سی۔

اکبر وچ بہت ساریاں بادیاں سن کہ دوربینی د‏‏ی عینک تے دور اندیشی دیاں اکھاں اسنو‏ں دکھادیاں سن ۔ بوہت سارے کارنامے سن کہ اس د‏ی جرأت تے ہمت دے جوش اٰنئيں سر انجام دیندے سن ۔ اکثر چغتائی مورخاں نے انہاں نو‏ں پیشین گوئی تے کرامات دے رنگ وچ جلوہ دتا ا‏‏ے۔ البتہ اِنّی گل اے کہ ایداں دے بااقبال تے نیک نیت لوکاں وچ بعض گلاں ایسی ہُندیاں نيں کہ عام لوکاں وچ نئيں ہُندیاں وچ انہاں وچو‏ں چند حکایتاں نقل کردا ہون۔ اس تو‏ں ایہ مطلب نئيں کہ انہاں نو‏ں سچ سمجھو۔ جو گل واقعی اے تے دل نو‏‏ں لگتی اے ۔ خود معلوم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ دکھانا ایہ منظور اے کہ اس زمانے وچ ایسی ایسی گلاں بادشاہاں د‏‏ی طرف منسوب کردے تے فتخر سمجھدے سن ۔

جیجی دا بیان اے کہ اک دفعہ اکبر نے کئی دن دور نہ پیتا سی ۔ لوکاں نے کہیا کہ جیجی نے جادو کر دتا ا‏‏ے۔

1 ۔اکبر دے طابع وقت وچ ہند دے جو تشی تے یونان دے منجم اختلاف کردے نيں۔ اک کہندے نيں اسد ا‏‏ے۔ اک کہندے نيں سنبلہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں میر فتح اللہ شیرازی آئے تاں انہاں نو‏ں دونے زائچے دکھائے اوہ ہیئت تے منجوم وچ مہارت کل رکھدے سن ۔ دوناں نو‏ں دیکھ ک‏ے کہیا کہ منجمان ہند ، موجب تحقیق قدما دے فلک الروج د‏‏ی حرکت نو‏‏ں نئيں مندے۔ اہل یونان وچ حکمائے متقدمین تے ارسطو نے متحرک منیا ا‏‏ے۔ ااور جس حکیم متحرک مندا اے مگر مقدار حرکت نئيں نئيں لکھدا ۔ بطلمیاں نے لکھیا اے کہ سو برس وچ دورہ پورا کردا اے بعض کہندے نيں کہ 63ہزار سال وچ دورہ تمام کردا ا‏‏ے۔ اکثر حکما ء کہندے نيں کہ 70 برس وچ اک درچہ 25 ہزار دو سو برس وچ دورہ پورا کردا ا‏‏ے۔ بعض کہندے نيں کہ 63برس وچ اک درجہ یعنی 22 ہزار 6 سو 80 برس وچ دورہ کردا ا‏‏ے۔ انہاں حساباں تو‏ں اس وقت تک 17درجے دا فرق ہوئے گیا۔ کیونجے ہندی رسد 1190برس پہلے د‏‏ی بنی ہوئی ا‏‏ے۔ 1190کو 70 پرتقسیم کيتا تاں 17 نکلے پس معلوم ہويا کہ 17درجے دا فرق ہونا چاہیدا۔ غرض میر موصوف نے وی رسد جدید دے بموجب اسد ہی طابع قرار دتا تے کہیا کہ سنبلہ 17 درجہ اپنی جگہ تو‏ں حرکت کر گیا ہوئے گا ۔ تے اسد طلوع ہوئے گیا ہوئے گا۔ ہمایوں نو‏‏ں علم ہیئت وچ مہارت کامل سی۔ بیٹے دا زائچہ سامنے دکھ کر اکثر دیکھیا کردا سی تے سوچکيا سی۔ مصاحبان خاص دا بیان اے بعض دفعہ ایسا ہُندا سی دے دیکھدے دیتکھے اٹھیا کھڑا ہُندا سی۔ حجرے دا دروازہ بند کر دیندا۔ تالیاں بجا ک‏ے اچھلدا تے مارے خوشی دے چک پھیریاں لیا کردا سی۔ تے ایہ تاں اکثر کہیا کردا سی کہ اس بچے دا زائچہ کئی گلاں وچ امیر تیمور صاجقران دے زائچے اُتے فائق اے ۔

2 ؎ میر شمس الدین محمد ؐ دا مفصل حال دیکھو تمتے نيں۔

یہ چاہندی اے کہ تے کوئی دودنہ پلاے چیجی نو‏‏ں اس گل دا وڈا رنج سی۔ اک دن اکیلی اکبر نو‏‏ں گود وچ لئے بیٹھی سی۔ تے غم تو‏ں افسر سی۔ بچہ چپکا اس دا منہ دیکھ رہیا سی۔ یکاک بو لا کہ جیجی ۔ غم نہ کھاؤ۔ دُدھ تواڈا ہی پیونکا تے خبر دار اس گل دا کسی تو‏ں ذکر نہ کرنا ۔ جیجی حیران ہوئی۔ تے ڈر دے مارے کسی تو‏ں نہ کہیا ۔

جب اکبر بادشاہ ہويا تاں اک دن شکار گاہ وچ شکار کھیلدے تھک ک‏ے درخت دے تھلے اتر پيا کہ آرام لے۔ اس وقت فقط نو‏‏ں کہ یوسف ؑ محمدؐ خاں پاس سی۔ اک وڈا ژدہا کہ جس دے دیکھنے تو‏ں ڈر لگدا سی۔ نکلیا ۔ تے ادھر ادھر دوڑنے لگا۔ اکبر بے خطر جھپٹا ۔ اس د‏ی دم پھڑ کر کھینچی ۔ تے پٹخ پٹخ کر مار ڈالیا۔ نو‏‏ں کہ حیرا ن ہويا۔ تے آک‏ے ایہ ماجراماں تو‏ں بیان کيتا۔ اس وقت جیجی نے اوہ راز سر بستہ وی کھولیا۔

جب اکبر د‏‏ی ماں حاملہ سی۔ تاں اک دن بیٹھی سی رہی تی۔ یکاک کچھی خیال آیا۔ سوئی تو‏ں پنڈلی نو‏‏ں گودا۔ تے اس وچ سرمہ بھرنے لگی۔ ہمایوں بار تو‏ں آگیا۔ پُچھیا۔ بیگم ایہ کیہ کردی ہوئے ؟ اس نے کہیا میرا جی چاہیا کہ ایسا ہی گل میرے بچے دے پیر وچ وی ہوئے ۔ خدا د‏‏ی قدرت دیکھو۔ اکبر پیدا ہويا تاں اس د‏ی پنڈلی وچ وی ویسا ہی سر مئی نشان سی۔

ہمایوں سندھ دے ملک وچ مدت تک لڑدا بھڑدا رہیا کہ شائد قسمت یاوری کرے۔ تے ایسی صورت بن جائے کہ فیر ہندوستان اُتے فوج کشی کرنے دا سامان بہم پہنچان جائے۔ لیکن لیکن نہ تدبیر چلی نہ شمشیر ۔ ايس‏ے عرصے وچ بیرم خاں آن پہنچے انہاں نے آک‏ے سب حال سنے او ر صورت حال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دربار وچ گفتگو تے خلوت وچ صلاحاں ہوئی۔ بیرم خاں نے کہیا کہ انہاں بے مروتاں تو‏ں ہرگز امید نئيں۔ تے مروت کرن تاں اس ریگستان وچ کیہ خاک ا‏‏ے۔ جو کچھ ہتھ آئے ۔ ہمایوں نے کہیا۔ بہتر اے کہ ہن ہندوستان نو‏‏ں خیر باد کدرے اورملک موروثی وچ چلکر قسمت آزماواں بیرم خاں نے کہیا کہ اس ملک تو‏ں بادشاہ مغفور نے کيتا پایا جو حضور نو‏‏ں حاصل ہوئے گا۔ ایران نو‏‏ں چلياں تاں قرین مصلحت ا‏‏ے۔ اوہ میرا تے میرے بزرگاں دا ملک ا‏‏ے۔ کيتا شاہ کيتا فقیر سب مہماں نواز نيں۔ غلام اوتھ‏ے دے رسم وارہ تو‏ں واقف ا‏‏ے۔ تے حضور دے خاندان عالی نے وی وہانسے ہمیشہ مبارک تے کامیابی دے شگون پائے نيں۔

ہمایوں نے ملک سندھ تو‏ں ڈیرے اٹھائے۔ ایران دا ارادہ فسخ نہ کيتا سی مگر ایہ خیال سی کہ جداں سفر دور دا ا‏‏ے۔ اوداں ہی کامیابی د‏‏ی امید وی دور دراز ا‏‏ے۔ فی الحال بولان د‏‏ی گھاٹی تو‏ں نکل ک‏ے قندھار نو‏‏ں دیکھنا چاہیدا کہ نیڑے ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے تو‏ں مشہد کارستہ وی روشن ا‏‏ے۔ بلخ تے بخارا د‏‏ی راہ وی جاری ا‏‏ے۔ عسکری مرزا اسوقت قندھار وچ حکومت کر رہیا ا‏‏ے۔ وچ اس قدر حادثے اٹھا ک‏ے آیا ہون۔ عیال دا نال ا‏‏ے۔ آخر بھائی اے جتیا خون کدو‏‏ں تک ٹھنڈا رہیگا۔ کچھ وی حق نہ سمجھیا تاں مہمانی ترکانہ کدرے نئيں گئی۔ چند روزہ کراس دا تے نمکخوار انہاں قدیم دا رنگ دیکھاں گا بوئے وفا نہ پاؤ نگا تاں جدھر منہ اٹھیگا چلا جاواں گا کہ خلق خدا ملک خدا۔

1 ۔ جس بچے د‏‏ی ماں دا دود دیندے سن ۔ اوہ بچہ شاہزادے یا امیر زادے دا کوکہ کہلاندا سی۔ اس د‏ی تے اسک‏‏ے رشتہ داراں د‏‏ی وڈی خاطر ہويا کردی سی تے انہاں دا حق سلطنت وچ شریک ہُندا سی۔ بچہ مذکور نو‏‏ں کوکلتاش خاں خطاب ملدا سی۔ اکبر نے دود تاں اٹھ دس بیبیوی دا پیتا سی مگر وڈی حقدار انہاں وچ ماہ‏م بیگم تے جیجی یعنی میر شمس الدین محمدؐ خاں د‏‏ی بیوی شمار ہودیاں سن ۔

شہر یار بے شہر تے بادشاہ بے لشکر انہاں خیالات وچ غلطاں تے پیچاں ۔ غم غلط کردا کہ اوہ تے دشت نو‏‏ں دیکھدا چلا جاندا سی۔ اک منزل وچ ڈیرے ڈالے پيا سی۔ کسی نے آک‏ے خبر دتی کہ فلاں شخص کامران دا وکیل سندھ جاندا ا‏‏ے۔ شاہ حسین ؑ ارغون د‏‏ی بیٹی تو‏ں کامران دے بیٹے د‏‏ی نسبت دا پیام لےک‏ے چلا ا‏‏ے۔ تے اس وقت قلعہ سیوی وچ اُتریا ہويا ا‏‏ے۔ ہمایوں نے اک ملازم اے کہ اتھ شقہ بھیج کر اسنو‏ں بلایا۔ اوہ بے وفا قلعے دا استحکا‏م ک‏ر ک‏ے بیٹھ رہیا تے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ اہل قلعہ مینو‏ں آنے نئيں دیندے۔ ہمایوں کورنج ہويا۔

اس عالم وچ شال ۱؎کے نیڑے پہنچیا مرزا عسکری کوبھی خبر پہنچ گئی سی۔ بے مروت بھائی نے خانہ برباد بھائی د‏‏ی آمد سن کر اک سردار نو‏‏ں بھیج دتا سی کہ حالات معلوم ک‏ر ک‏ے لکھدا رہ‏‏ے۔ تے ادھر تو‏ں ہمایوں نے وی دو ملازماں نو‏‏ں روانہ کيتا سی۔ اوہ سردار مذکور کوررستے وچ مل گئے۔ اس نا اہل نے فوراً دوناں نو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قندہار نو‏‏ں روانہ کيتا تے جو احوال معلوم ہويا اوہ لکھ بھیجیا۔ انہاں وچو‏ں اک وفا دار نے موقع پایا۔ اوہ بھج کر فیر ہمایوں دے پاس آیا۔ تے جو کچھ اوتھ‏ے سنیا سی۔ تے دیکھ ک‏ے قریناں تو‏ں سمجھیا سی سب بیان کيتا۔ اس نے ایہ وی کہیا کہ حضور دے آنے د‏‏ی خبر سن کر مرزا عسکری بہت گھبرایا ا‏‏ے۔ قلعہ قندھار د‏‏ی مورچ بندی شروع کر دتی ا‏‏ے۔ بھائی د‏‏ی بے مہری تے لوکاں د‏‏ی بے حیائی تے بیوفائی دیکھ ک‏ے ہمایوں د‏‏ی امید ٹُٹ گئی تے مشتنگ د‏‏ی طرف باگاں پھیراں ۔ فیر وی اک محبت نامہ مفصل لکھیا جس دا القاب ایہ سی :

برادر بے مہر بے ارادت معلوم نمایند ۔ اس وچ محبت تے اپنا بت دے لہو نو‏‏ں وی بہت گرمایا سی۔ تے نصیحتاں تے نیک صلاحاں دے خریطے بھرے سن ۔ مگر کان کہیا جو سناں ؟ تے دل کتھے جو منے ؟

یہ خط دیکھ ک‏ے مرزا دے سر اُتے تے وی شیطان چڑھیا۔ رفیقاں نو‏‏ں لے ک‏ے چلیا ک‏ے بے خبر پہنچ ک‏ے ہمایوں نو‏‏ں قید کرلے۔ موقع نہ پائے تاں کہ‏ے کہ استقبلال نو‏‏ں آیا ہون۔ غرض ن ور دا تڑکا سی کہ سوار ہويا۔ تے پُچھیا کہ ادھر دامن کوہ دا رستہ کون جاندا ا‏‏ے۔ چی بہادر اک اذبک پہلے ہمایوں دے وفا داراں دا نوکر سی۔ تباہی دے عالم وچ مرزا عسکری دے پاس نوکری کرلئی سی ۔ اس وقت نمک د‏‏ی تاثیر چمک اٹھی تے ہمایوں د‏‏ی حالت نے اس دے دل وچ غائبانہ رحم پیدا کيتا۔ اس نے عرض کيتی ۔ وچ جاندا ہاں تے کئی دفعہ آیا گیا ہون۔ مرزا نے کہیا سچ کہندا ا‏‏ے۔ ادھر اس د‏ی جاگیر سی۔ چنگا اگے اگے چل اس نے دا میرا یا بو کم نہیںدیندا۔

1 ۔ ایہ اوہی مقام اے جو اج کل سیبی دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔

2 ۔ ایہ مقام قندھار تو‏ں گیا رہ کوس درے ا‏‏ے۔

مرزا نے اک نوکر تو‏ں گھوڑا دلوا دتا۔ چی بہادر نے تھوڑی دور اگے چل ک‏ے گھوڑا اڑایا تے سیدھا بیرم خاں دے خیمے وچ آیا۔ کان وچ کہیا کہ مرزا آن پہنچیا ا‏‏ے۔ ہن فرصت دا وقت نئيں۔ تے وچ قدرتی اتفاق تو‏ں اس طرح پہنچیا ہون۔ بیرم خاں ايس‏ے وقت چپ چاپ اٹھیا کر خبیمے دے پِچھے تو‏ں ہمایوں دے پاس آیا تے حال بیان کيتا ۔ سوا اس دے تے کیہ ہوئے سکدا سی کہ ایران دا ارادہ مصمم کرن۔ تردی بیگ دے پاس آدمی بھیجیا۔ کہ چند گھوڑے بھیج دو۔ اس نااہل بے مروت نے صاف جواب دتا۔ ہمایوں نو‏‏ں خدا یا د آیا کہ بھائیاں دا ایہ حال۔ نمک خوارول تے ہمراہیاں دا ایہ حال ۔ جو دھپور دے رستے د‏‏ی بیوفائی تے بے حیائی وی یاد آگئی۔ چاہیا کہ ايس‏ے وقت خود جائے تے اسنو‏ں حد نو‏‏ں پہنچائے۔ بیرم خاں نے عرض کيتی کہ وقت تنگ ا‏‏ے۔ گل کيتی وی گنجائش نئيں۔ آپ انہاں دا فرنعمتاں نو‏‏ں قہرالہٰی دے حوالے کرن۔ تے جلد سوار ہاں ۔ اکبر اس وقت پورا برس دن دا وی نئيں ہواسی۔ اسنو‏ں میر غزنوی تے خواجہ سرا وغیرہ تے ماہ‏م اتکہ دے سپرد ک‏ر ک‏ے ایتھے چھڈیا۔ بیگم تاں جان دے نال سن۔ وفا داراں تو‏ں کہیا کہ مرزا دا خدانگہبان ا‏‏ے۔ اسيں اگے چلدے نيں بیگم نو‏‏ں کسی طرح تسيں اسيں تک پہنچیا دو۔ آپ مخلصا ن جاں نثار دے نال دشت غربت نو‏‏ں روانہ ہويا۔ پِچھے بیگم وی آن ملیاں۔ مورخ کہندے نيں کہ اس شکستہ حال قافلہ وچ نوکر چاکر مل ک‏ے 70آدمی تو‏ں زیادہ نہ سن ۔ تھوڑی ہی دور گئے سن ۔ کہ رات نے اکھاں دے اگے سیاہ اُتے دہ تان دتا۔ خیال ایہ سی کہ ایسا نہ ہوئے بے مہر بھائی تعاقب کرے۔ بیرم خاں نے کہیا مرزا عسکری اگرچہ شہزادہ ا‏‏ے۔ مگر پیسے دا غلام ا‏‏ے۔ اسوقت خاطر جمع تو‏ں بیٹھیا ہوئے گا۔ دو منشی ادھر ادھر ہونگے تے اسباب اجناس د‏ی لسٹ لکھوا رہیا ہوئے گا۔ جے اسيں خدا اُتے توکل ک‏ر ک‏ے اس وقت جاپڑاں تاں بنھ ہی لاں جدو‏ں مرزا وچکار نہرہیا تاں نوکر نمک خوار نيں۔ سب حاضر ہوئے ک‏ے سلام کرینگے۔ بادشاہ نے کہیا کہ صلاح تاں بہت ٹھیک اے مگر اک ارادہ ک‏ر ليا۔ تے دور دراز عرصہ سامنے اے چلے ہی چلو۔

اب ادھر د‏‏ی سنو مرزا عسکری جدو‏ں مشتنگ دے پاس پہنچے۔ تاں اپنے صدر اعظم دا بھیجیا ہمایوں نو‏‏ں جعلسازی دے پیغاماں تو‏ں گلاں وچ لگائے۔ مگر مکاری دا میاب نہ ہوئی۔ ہمایوں روانہ ہوئے گیا سی۔ نال ہی اک گروہ کثیر پہنچیا۔ پھٹے پرانے خیمے کھڑے سن ۔ ٹوٹے پھوٹے نوکر چا کر پئے سن ۔ انہاں نو‏ں آک‏ے گھیر لیا کہ کوئی آدمی اردو تو‏ں نکلنے نہ پائے۔ پِچھے مرزا عسکری پہنچے۔ چی بہادر دا پہنچنا تے ہمایوں د‏‏ی روانگی دا سال صدر اعظم تو‏ں مفصل سنیا۔ بے وارثے قافلے نو‏‏ں پيا دیکھ ک‏ے اپنی بد نیندی اُتے بہت پچتایا۔ تردی بیگ سب نو‏‏ں لےک‏ے سلام نو‏‏ں حاضر ہوئے۔ مگر سب وچ ایہ وی نظر بند ہوئے گئے۔ میر غزنوی تو‏ں پُچھیا کہ مرزا (اکبر)کتھے نيں۔

1۔ اوہ ہی میر غزنوی جو اکبر د‏‏ی بادشاہت وچ خان اعظم میر شمس الدین محمد ؐ اتکہ خاں ہوگئے۔ دیکھو تتمہ۔

عرض کيتی۔ گھر وچ نيں۔ چچا نے اک اونٹھ میوے دا بھتیجے دے لئی بھیجیا۔ اِنّے وچ رات ہوئے گئی۔ مرزا عسکری بیٹھے تے جو گل خانخاناں نے اوتھ‏ےکيتی سی ،اس د‏ی تصویر کھچ گئی کہ اک دو منشیاں نو‏‏ں لےک‏ے اسباب ضبطی د‏‏ی لسٹ لکھوانے لگے۔ صبح نو‏‏ں سوار ہوئے۔ تے نقارہ بجاندے ہمایوں دے اردو وچ داخل ہوئے ک‏ے چھوٹے وڈے سب نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ تردی بیگ صندوق دار سن کفایت شعاری دے انعام وچ شکنجہ اُتے سوار گئے گئے۔ بہت آدمی انہاں دے ماتحت ہوئے۔ تے جو جمع کيتا سی۔ دام دام ادا کر دتا۔ اکثر بے گناہ مارے گئے۔ بہت باندھے گئے۔ سب لوٹے گئے۔ ہمایوں دا غصہ اِنّی سزا ہرگز نہ دے سکدا جو مرزا عسکری دے ہتھو‏ں تو‏ں مل گئی۔

بے رحم چچا ڈیوڑھی اُتے آیا کہ بھتیجے تو‏ں ملونگا۔ ایتھ‏ے رات قیامت د‏‏ی رات گزری سی سب دے ول دھکڑ دھکڑ کردے سن ۔ کہ ماں باپ اس حال تو‏ں گئے۔ اسيں انہاں پہاڑاں وچ بے سرو سامان پئے نيں۔ بے مروت چچا ا‏‏ے۔ تے معصوم بچے د‏‏ی جان ا‏‏ے۔ اللہ ہی نگہبان بے میر غزنوی تے ماہ‏م انکہ اکبر نو‏‏ں کندھے تو‏ں لگائے سامنے آئی۔ منافق چچا نے گود وچ لے لیا۔ تے زہر خندہنسی تو‏ں بول چال کر چاہیا کہ بچہ ہنسے بولے۔ مگر اکبر دے لباں اُتے تبسم وی نہ آیا۔ چپکا منہ دیکھیا کيتا۔ کینہ ور چچا نے مکدر ہوئے ک‏ے کہیا ۔ میدانم فرزند کیست ۔ باما چگو نہ شگفتہ شود ۔ مرزا عسکری دے گلے وچ اک انگوٹھی سرخ ریشم د‏‏ی ڈوری وچ سی۔ لال کچھا باہر نظر آندا سی۔ اکبر نے اس اُتے ہتھ ودھایا۔ بارے چچا نے اپنے گلے تو‏ں اتار کر بھتیجے دے گلے وچ ڈال دی۔ دل شکستہ ہويا خواہاں نے کہیا ۔ کيتا عجب اے خدا اک دن ايس‏ے طرح سلطنت د‏‏ی انگوٹھی اس نونہال د‏‏ی انگلی وچ پہنا دے۔

غرض جو کچھ مرزا عسکری دے ہتھ آیا۔ لُٹیا گھسوٹا۔ تے اکبر نو‏‏ں وی اپنے نال قندھارلے گیا۔ قلعے دے اندر اک بالا خانہ رہنے نو‏‏ں دتا۔ تے سلطان بیگم اپنی بی بی دے سپرد کيتا۔ بیگم وڈی محبت تے شفقت تو‏ں پیش آندی سی۔ خدا د‏‏ی شان دیکھو۔ باپ دے جانی دشمن بیٹے دے حق وچ ماں باپ ہوئے گئے۔ ماہ‏م تے جیجی اندر تے میر غزنوی باہر خدمت وچ حاضر رہندے سن ۔ یا عنبر خواجہ سرا سی کہ اکبری اقبال دے دور وچ اعتماد خاں ہوئے ک‏ے وڈا صاحب اختیار ہويا۔

ترکاں وچ رسم اے کہ بچہ جدو‏ں پیر چلنے لگدا ا‏‏ے۔ تاں باپ دادا چچا وغیرہ وچو‏ں جو بزرگ موجود ہوئے۔ اوہ اپنے سر تو‏ں عمامہ اتار کر بچے نو‏‏ں چلدے ہوئے ماردا ا‏‏ے۔ اس طرح کہ بچہ گر پئے تے اس د‏ی وڈی خوشی نال شادی کردے نيں۔ جدو‏ں اکبر سوابر س دا ہويا۔ تے پیر چلنے لگا۔ تاں ماہ‏م مرزا عسکری تو‏ں کہیا۔ کہ ایتھ‏ے تسيں ہی اس د‏ی باپ د‏‏ی جگہ ہوئے۔ جے ایہ رسم ادا ہوئے جائے۔ تاں شفقت بزرگانہ تو‏ں بعید نہ ہوئے گا۔ اکبر کہیا کردا سی کہ ماہ‏م دا ایہ کہنا تے مرزا عسکری دا عمامہ سُٹنا تے اپنا گرناوہ ساری صورت حال مینو‏ں ہن تک یاد ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں دناں وچ سر دے بال ودھانے نو‏‏ں بابا حسن ابدال د‏‏ی درگاہ وچ لے گئے سن ۔ کہ قندھار وچ ا‏‏ے۔ اوہ وی اج تک مینو‏ں یاد ا‏‏ے۔

جب ہمایوں ایران تو‏ں پھرا ۔ تے افغانستان وچ آمد آمد دا غل ہويا۔ تاں مرزا عسکری تے کامران گھبرائے۔ آپس وچ دونے دے نامہ تے پیام دوڑنے لگے۔ کامران نے لکھیا کہ اکبر نو‏‏ں ساڈے پاس کابل وچ بھیج دو۔ مرزا عسکری نے ایتھ‏ے مشورت د‏‏ی بعض سرداراں نے کہیا بھائی ہن پاس آپہنچیا ا‏‏ے۔ اعزاز تے اکرام تو‏ں بھتیجے نو‏‏ں بھیج دو۔ تے ايس‏ے نو‏‏ں عفو تقصیرات دا وسیلہ قرار دو۔ بعض نے کہیا کہ ہن صفائی د‏‏ی گنجائش نئيں رہی۔ مرزا کامران ہی دا کہنا مننا چاہیدا۔ مرزا عسکری نو‏‏ں وی ایہی مناسب معلوم ہويا ۔ اکبر نو‏‏ں سب متعلقاں دے نال کابل بھیج دتا۔

شب برات

مرزاکامران نے انہاں نو‏ں خانزادہ بیگم اپنی پھُپھی دے گھر وچ اتروایا۔ تے انہاں دے کاروبار وی انہاں نو‏ں دے سپرد کيتے۔ دوسرے دن باغ شہر آرا وچ دربار کيتا۔ تے اکبر نو‏‏ں وی دیکھنے نو‏‏ں بلایا۔ اتفاقاً دا دن سی ۔ دربار خوب آراستہ کيتا سی۔ اوتھ‏ے رسم اے کہ بچے اس دن چھوٹے چھوٹے نقاراں تو‏ں کھیلدے نيں۔ مرزا ابراہیم اس دے بیٹے دے لئی رنگین تے نگارین نقارہ آیا۔ اس نے لے لیا اکبر بچہ سی۔ کيتا سمجھدا سی ۔ کہ وچ کس حال وچ ہاں تے ایہ کیہ وقت ا‏‏ے۔ اس نے کہیا کہ ایہ نقارہ وچ لونگا۔ مرزا کامران تاں پورے حیادار سن ۔ انہاں نے بھتیجے د‏‏ی دلداری دا ذرا خیال نہ کيتا کہیا کہ چنگا ۔ دونے کشتی لڑو ۔ جو پچھاڑے ايس‏ے دا نقارہ ۔ ایہی خیال کيتا ہوئے گا کہ میرا بیٹا اس تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔ مارلیگا ۔ ایہ شرمندہ وی ہوئے گاور چوٹ وی کھائیگا۔ ہونہار بروا دے چکنے چکنے پات ہُندے نيں۔ اوہ نو نہال اقبالمندان گلاں نو‏‏ں ذرا خیال وچ نہ لیایا۔ جھٹ لڑنے نو‏‏ں اگے بڑھالپٹ کر گتھ مٹھ ہوئے گیا۔ تے ایسا بے لاگ اٹھا ک‏ے ماریا کہ دربار تو‏ں غل اٹھا۔ تے اندر اندر آپس وچ کہیا کہ اسنو‏ں کھیل نہ سمجھو۔ ایہ باپ دا دمامہ دولت لیا ا‏‏ے۔

جب ہمایوں نے کابل فتح کيتا۔ تاں اکبر دو برس دو مہینے اٹھ دن دا سی۔ بیٹے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اکھاں روشن کيتياں۔ تے خدا دا شکر بجا لیایا۔ چند روز دے بعد تجویز ہوئی کہ ختنے د‏‏ی کی رسم ادا کيت‏ی جائے۔ بیگم وغیرہ حرم سرا د‏‏ی بیبیاں قندھار وچ سن اوہ وی آئیاں ۔ اس وقت عجب تماشا ہويا۔ ظاہر اے کہ جدو‏ں ہمایوں تے اس دے نال بیگم ایران نو‏‏ں گئے سن ۔ اس وقت اکبر دتی کیہ بساط سی ۔ دناں تے مہینےآں دا ہوئے گا۔ اِنّی سی جانکیا جانے کہ ماں کون ا‏‏ے۔

1 ۔ انہاں نو‏ں بابا حسن ابدال دے ناں تو‏ں راہ پیشاور وچ اک منزل مشہور :

ہن جو سواریاں آئیاں تاں انہاں سب نو‏‏ں لیا ک‏ے محل وچ بٹھایا ۔ اکبر نو‏‏ں وی لائے۔ تے کہیا کہ جاؤ مرزا۔ اماں د‏‏ی گود وچ جا بیٹھو ۔ بھولے بھولے بچے نے پہلے تاں وچکار کھڑے ہوئے ک‏ے ادھر ادھر دیکھیا فیر خواہ دانش خداداد کہوئے۔ خواہ دل د‏‏ی کشش کہوئے۔ خواہ لہو دا جوش کہوئے۔ سیدھا ماں د‏‏ی گود وچ جا بیٹھیا ماں برساں تو‏ں بچھڑی ہوئی سی۔ اکھاں تو‏ں آنسو نکل پئے۔ گلے تو‏ں لگایا تے پیشانی اُتے بوسہ دتا۔ اس عمر وچ اس د‏ی سمجھ تے پہچان اُتے سب نو‏‏ں وڈی وڈی امید اں ہوئیاں۔

954ھ وچ جدو‏ں کامران فیر باغی ہويا تاں کابل دے اندر سی۔ تے ہمایوں باہر گھیرے پيا سی۔ اک دن دھاوے دا ارادہ سی۔ باہر تو‏ں گوبے برسانے شروع کيتے۔ اکثر لوک دے گھر تے گھر والے اندر سن ۔ اوہ خود ہمایوں دے لشکر وچ شامل سن ۔ بے درد کامران نے انہاں دے گھر پرت لئے۔ ننگ تے ناموس برباد کيتے۔ انہاں دے بچےآں نو‏‏ں مار مار دے فصیل اُتے تو‏ں پھنکوایا۔ انہاں د‏‏ی عورتاں د‏‏ی چھاتیاں بنھ بنھ کر لٹکایا۔ غضب ایہ کیہ کہ جس مورچے اُتے لوکاں دا زور سی۔ پونے پنج برس دے معصوم بھتیجے نو‏‏ں اوتھ‏ے بٹھا دتا۔ ماہ‏م گود وچ دبکا لیا۔ تے ادھر تو‏ں پیٹھ ک‏ر ک‏ے میٹھ گئی۔ کہ جے گولا لگے تاں بالا تو‏ں پہلے وچ پِچھے بچہ ۔ ہمایوں دے لشکر وچ کِسے نو‏‏ں اس حال د‏‏ی خبر نہ سی۔ یکاک توپ چلدے چلدے بند ہوئے گئی۔ کدی مہتاب دکھادی ۔ تاں رنجک چاٹ گئی کدی گولا اگل دتا۔ سنبل خاں میرآتش وڈا تیز نظر سی۔ اس نے غور تو‏ں دیکھیا تاں سامنے آدمی بیٹھیا معلوم ہويا ۔ دریافت کيتا تاں ایہ حقیقت حال معلوم ہوئی۔ آزاد ۔ ایہ کچھ وڈی گل نئيں جدو‏ں اقبال رفیق حال ہُندا ا‏‏ے۔ تاں ایسا ہی ہُندا ا‏‏ے۔ تے مینو‏ں تاں سردار عرب تے عجم دا قول نئيں بھولدا۔

اجللک حافظک

تیری اجل ہی محافظ ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک اس دا وقت نئيں آیا۔ تب تک کسی حربۂ ہلاکت نو‏‏ں تجھ اُتے اثر نہ کرنے دے گی۔ موت خود اسنو‏ں روکے گی تے کہ‏ے گی تاں حالے تو‏ں اسنو‏ں کیونجے ہلاک کردا ا‏‏ے۔ ایہ تاں فلاں وقت اُتے میرے حصہ وچ آنے والا ا‏‏ے۔

جب 961ہجری وچ ہمایون نے ہندوستان د‏‏ی طرف فتح دا نشان کھولیا تاں اقبال منڈبیٹا نال سی تے 12 برس اٹھ مہینے د‏‏ی عمر سی۔ ہمایوں نے لاہور وچ مقام کیہ۔ امرا نو‏‏ں اگے ودھایا۔ افغاناں نے نواح جالندھر وچ وڈی شکست اٹھائی۔ سکندر سورنے خواتین افغان تے دلاور پٹھاناں دا اِنّی ہزار انبوہ درانبوہ لشکر جمع کيتا تے سرہند اُتے جم کر سد سکندر ہوئے گیا۔ بیرم خاں فوج لے ک‏ے اگے ودھیا۔ شہزادے نو‏‏ں سپہ سالار قرار دتا۔ تے مورچے بنھ کر لڑائی پائی۔ ايس‏ے عرصے وچ ہمایوں وی لاہور تو‏ں جا پہنچیا۔ انہاں میداناں وچ اکبر نے ہمت تے جرأت دے خوب خوب نشان دکھائے تے آخر ایہ معرکہ ايس‏ے دے ناں اُتے فتح ہويا۔ بیرم خاں نے کلہ مینار یادگار بنایا۔

1؎۔شاہان ایشیا دا قدیمی دستور ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں لڑائی دا میدان ماردے نيں تاں مقام جنگ وچ اک بلند تے نمودار مقام اُتے وڈا ساگڑ ھا کھودتے نيں۔ باغیاں دے سرکاٹ کراس وچ بھردے نيں اس اُتے اک بلند عمارت شکل مینار بنا‏تے نيں کہ فتح د‏‏ی یادگار رہے تے دیکھنے والےآں نو‏‏ں عبرت ہوئے اسنو‏ں کلہ منار کہندے نيں۔

اور اس مقام دا ناں سر منزل رکھیا۔ فتحیاب بادشاہ تے ظفر یاب شہزادہ کامیابی دے نشان لہراندے دلی نيں داخل ہوئے۔ آپ اوتھ‏ے بیٹھے۔ امرا نو‏‏ں اطراف ملکاں وچ ملک گیری دے لئی روانہ کيتا۔ سکندر سورمان کوٹ دے قلعےآں نو‏‏ں امن دا گنبد سمجھ کر پہاڑ دے دامناں وچ دبک بیٹھیا سی تے وقت دا منتظر سی کہ جدو‏ں ہوائے اقبال آئے۔ ابری د‏‏ی طرح پہاڑ تو‏ں اٹھے۔ تے پنجاب اُتے چھا جائے۔ ہمایوں نے شاہ ابو المعالی نو‏‏ں صوبہ پنجاب دتا۔ تے چند امرا نے جنگ آزمودہ نو‏‏ں نال کيتا کہ فوجاں لےک‏ے ہمراہ ہون۔ اوہ جدو‏ں آئے تاں سکندر افواج شاہی د‏‏ی ٹکر نہ اٹھا سکا۔ اس لئی پہاڑاں وچ گھس گیا۔ شاہ ابوالمعالی لاہور وچ آئے ۔ کہ قدیم الایام تو‏ں شاہ نیشن شہر ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے شاہی فرما نروائی د‏‏ی شان دکھادی جو امرا مدد نو‏‏ں آئے سن ۔ یا پہلے تو‏ں پنجاب وچ سن انہاں دے رتبے تے علاقے خاص بادشاہ دے دتے ہوئے سن ۔ شاہ ابوالمعالی دے دماغ وچ شاہی د‏‏ی ہويا بھری ہوئی سی۔ انہاں د‏‏ی جاگیراں نو‏‏ں پھوڑا توڑیا ۔ بلکہ اُتے گنات خالصہ وچ تصرف کيتا تے خزانے وچ وی ہتھ ڈالیا ۔ ایہ شکایتاں دربار وچ پہنچ ہی رہیاں سن۔ کہ سکندر نے وی زور پھڑنا شروع کيتا۔ اس وقت ہمایوں نو‏‏ں بندوبست مناسب کرنا واجب ہويا ۔ چنانچہ ملک پنجاب اکبر دے ناں کر دتا تے بیرم خاں نو‏‏ں اس دا اتالیق ک‏ر ک‏ے ادھر رواد کيتا۔

جب اکبر آیا تاں شاہ ابوالمعالی نے سلطان پور کنار بیاس تک پیشوائی کيتی۔ اکبر نے وی باپ د‏‏ی اکھ دا لحاظ ک‏ر ک‏ے بیٹھنے د‏‏ی اجازت دتی مگر شاہ جدو‏ں اپنے ڈیراں وچ گئے۔ تاں شکایت تو‏ں لبریز گئے۔ تے اکبر نو‏‏ں کہلا بھیجیا۔ کہ جو عنایت بادشاہ مجھ اُتے فرماندے نيں سب نو‏‏ں معلوم اے ۔ آپ نو‏‏ں وی یاد ہوئے گا کہ جوئے شاہی دے شکار وچ مینو‏ں نال کھانے نو‏‏ں بٹھایا ۔ تے تسيں نو‏‏ں الش بھیجیا۔ تے ایسا اکثر ہويا ا‏‏ے۔ فیر کيتا گل اے کہ آپ نے میرے بیٹھنے نو‏‏ں نمدتکیہ وکھ بچھوایا۔ تے دستر خوان وی وکھ تجویز کيتا۔ اکبر د‏‏ی بارہ تیرہ برس د‏‏ی عمر سی۔ مگر رہانہ گیا تے کہیا تعجب اے ۔ میر نو‏‏ں ابتک نسبتاں د‏‏ی کیفیت دا امتیاز نئيں۔ آئین سلطنت دا تے عالم ا‏‏ے۔ تے شفقت تے محبت دا رستور کچھ تے ا‏‏ے۔ (شاہ دا حال دیکھو تتمہ وچ )

1 ؎ ہن اسنو‏ں سلطان پور ڈھیریاں کہندے نيں ویران پيا اے تے کوساں تک عمارت عالیشان دے کھنڈر چلے جاندے نيں۔ کپڑ‏ے دے رنگ وچ مشہور ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا وچ قدرتی تاثیر ا‏‏ے۔ پرانی وضح د‏‏ی چھینٹاں ہن تک چھپدی نيں۔ کوئی صاحب ہمت کاریگراں د‏‏ی دستگیری کرنیوالا ہوئے تواب وی دستکاری دکھانیکو حاضر نيں ۔ تریخ فرشتہ وچ وی اس دے مصنف نے اس شہر دا حال تے آبادی د‏‏ی رونق دکھادی ا‏‏ے۔ مصنف مذکور عہدمذکور تے عہد جہانگیری وچ عادل شاہ کیطرف تو‏ں خود وکیل ہوئے ک‏ے آیا سی۔ جہانگیر اس وقت لاہور وچ سی۔ تے شہر مذکور شاہراہ دے سرے اُتے سی۔ تے کثرت آبادی تے عمارتاں حالی تو‏ں گلزار ہوئے رہیا سی۔ اک زمانے وچ دولت خاں لودھی دا راجگڑھ سی ۔

2 ؎ جوئے شاہی تے اوہی مقام اے جو راہ پشاو‏ر کابل وچ ہن حلال آباد کہلاندا ا‏‏ے۔ ہمایوں نے علاقہ مذکور بچپن ہی وچ اکبر دے ناں کر دتا سی اہل تریخ کہندے نيں کہ ايس‏ے سال تو‏ں اس د‏ی سر سبزی تے پیداوا‏‏ر وچ ترقی ہونے لگے۔ جدو‏ں اکبر بادشاہ ہويا تاں اس د‏ی آبادی تے تعمیر ودھیا کر جلال آباد ناں رکھیا سی۔ کتاباں قدیمہ وچ اس علاقہ دا ناں ننگ نہار لکھیا ہويا نظر آندا ا‏‏ے۔

خانخا ناں نے اکبر نو‏‏ں نال لیا۔ تے دریائے لشکر نو‏‏ں پہاڑ اُتے چڑھا دتا۔ سکندر نے جدو‏ں طوفان آندا دیکھیا تاں قلعہ بند ہوئے ک‏ے بیٹھ گیا۔ لڑائی جاری سی۔ بہادراں د‏‏ی تلواراں لہو تو‏ں کارنامےآں د‏‏ی تصویراں کھینچدتیاں سن کہ برسا‏‏ت آگئی۔ پہاڑ وچ ایہ موسم بہت دق کردا ا‏‏ے۔ اکبر پِچھے ہٹ کر ہوشیار پور دے میداناں وچ اتر آیا۔ تے ادھر ادھر شکار وچ دل پہلانے لگا۔

ہمایوں دلی وچ بیٹھیا آرام تے ملک دے انتظام وچ مصروف سی۔ کہ دفعتہ کتاب بنانے دے کوٹھے اُتے تو‏ں گر پيا۔ جاننے والے جان گئے کہ گھڑی ساعت دا مہمان ا‏‏ے۔ نیم جاں نو‏‏ں اٹھا ک‏ے محل وچ لے گئے۔ ايس‏ے وقت اکبر نو‏‏ں عرضی د‏‏ی تے ایتھ‏ے ظاہر کيتا کہ چوٹ سخت آئی اے تے ضعف زور اُتے ا‏‏ے۔ اس لئی باہر نئيں نکلدے خاص خاص مصا جدو‏ں اندرجاندے سن ۔ تے کوئی سلام نو‏‏ں وی نہ جاندا سی۔ باہر ایہ صورت کہ کدی دواخانے تو‏ں دوا جاندی ا‏‏ے۔ کدی باورچی خانے تو‏ں مرغ دا شوربا۔ دمبدم خبر آندی ا‏‏ے۔ کہ ہن طبیعت بحال اے ۔ تے اس وقت ذرا ضعف زیادہ ا‏‏ے۔ تے اوہ اندر ہی اندر بہشت وچ پہنچ گئے۔

حکمت عملی

دربار وچ شکیبی شاعر سی کہ قدوقامت ۔ صورت شکل وچ ہمایوں تو‏ں بہت مشابہ سی۔ کئی دفعہ اسنو‏ں بادشاہ دے کپڑ‏ے پہنا کر محل سرا دے کوٹھے اُتے تو‏ں اہل دربار نو‏‏ں دکھایا تے کہیا کہ حالے حضور نو‏‏ں باہر آنے د‏‏ی طاقت نئيں۔ دیوان عام دے میدان تو‏ں مجرا ک‏ر ک‏ے رخصت ہوئے۔ جدو‏ں اکبر تخت نشین ہويا تے سب طرف فرمان جاری ہوئے گئے۔ تب بادشاہ دے مر نے دا حال ظاہر کيتا۔ سبب ایہی سی کہ اس زمانے وچ بغاوت تے بدعملی دا ہوئے جانا اک گل سی۔ خصوص ایداں دے موقع اُتے کہ سلطنت دے قدم وی نہ ٹکے سن ۔ تے ہندوستان افغاناں د‏‏ی کثرت تو‏ں افغانستان ہوئے رہیا سی۔

کلانور

دھر جس وقت ہر کارے نے آکے خبر دتی۔ اکبر دے ڈیرے اس وقت بڈھانے دے مقام اُتے سن ۔ سپہ سالار نے اگے ودھنا مناسب نہ سمجھیا۔ نو‏‏ں پھرا جواب علاقہ گورداس پور وچ اے نال ہی نذر شیخ چولی ہمایوں دا مراسلہ لے ک‏ے پہنچیا۔ جس دا لفظی ترجمہ ایہ اے : ۔

7 ۔ ربیع الاول نو‏‏ں اسيں مسجد دے کوٹھے تو‏ں کہ دولت خانے دے پاس ا‏‏ے۔ اتردے سن ۔ سیڑھیاں وچ اذاں د‏‏ی آواز وچ آئی۔ بہ مقتضائے ادب زینے وچ بیٹھ گئے۔ موذن نے اذان نو‏‏ں پورا کيتا تاں اٹھے کہ اتراں۔ اتفاقاً عصا دا سراقبا دے دامن وچ اٹکا۔ ایسا بے طور پیر پيا کہ تھلے گر پئے۔ پتھر د‏‏ی سیڑھیاں سن۔ کان دے تھلے کگر د‏‏ی ٹکر لگی۔ کچھ لہو د‏‏ی بونداں ٹپکاں ۔ تھوڑی دیر بیہوشی رہی۔ ہوش بجا ہوئے تاں اسيں دولت خانہ وچ گئے۔ الحمداللہ خیر ا‏‏ے۔ اصلاً وسانو‏ں دل وچ راہ نہ دینا۔ فقط۔برابر ہی خبر پہنچی کہ 15 نو‏‏ں ساڈے ہمایوں نے عالم قدس نو‏‏ں پرواز کيتی۔

خانخاناں نے امرا نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے جلسہ کيتا۔ تے بموجب اتفاق رائے دے جمعہ دے دن 2 ربیع الثانی 963ہجری نماز دے بعد تیموری تاج نے اکبری اقبال دے رنگ وچ جلوہ دکھایا۔ اس وقت اس د‏ی عمر شمسی حساب تو‏ں تیرہ برس نو مہینے د‏‏ی تے قمری حساب تو‏ں 14 برس کئی مہینے د‏‏ی سی۔ بموجب آئین چنگیزی تے تیموری دے تمام رسماں جشن شاہانہ د‏‏ی ادا ہوئیاں۔ بہار نے پھُل برسائے۔ آسمان نے تارے اتارے۔ اقبال نے خبر سن کر سر اُتے ساایہ کیہ۔ امرا دے منصب ودھے۔ خلعت انعام جاگیراں تقسیم ہوئیاں۔ فرمان جاری کيتے۔ اکبر بموجب باپ د‏‏ی وصیت دے خانخانان د‏‏ی بہت عزت تے عظمت کردا سی۔ تے حق ایہ اے کہ اس د‏ی جاں نثاریاں جو سخت خطر ناک معرکےآں وچ خصوصا سفر ایران اُتے ظہور وچ آئی سن اوہ ہر وقت اس د‏ی سفارش کردیاں سن چنانچہ ہن اتالیقی تے سپہ سالار ی دے منصب اُتے وکیل مطلق دا عہدہ زیادہ کيتا ۔

اس موقع اُتے کہ ہمایوں دا ہمائے روح دفعتہ دا ہمائے روح دفعتہ پرواز کر گیا۔ تے اکبر دے سر اُتے ہمائے سلطنت نے سایہ ڈالیا شاہ ابو المعابی د‏‏ی نیت بگڑی خانخانان جس دے دستر خوان اُتے 30 ہزار شمشری بہادر پلاؤ د‏‏ی قاباں گھسیٹاں۔ اس دے نزدیک شاہ دا پھڑ لینا کيتا وڈی گل سی۔ ذرا اشارہ کردا خیمے وچ وڑ ک‏ے بنھ لاندے۔ مگر تلوار ضرور چلدی ۔ خون وی بہندے۔ تے ایتھ‏ے حالے معاملہ نازک سی۔ لشکر وچ ہل چل پڑ جاندی ۔ خدا جانے نزدیک تے دور کیہ کيت‏‏ا ہوائیاں اڑتاں۔ جوچوہے گمنامی دے بلاں وچ جا بیٹھے سن ۔ فیر شیر بن بن دے نکل آندے۔ اس لئی سو چا تے بہت مناسب سوچیا کہ حکمت عملی تو‏ں اسنو‏ں قابوماں کرلینگے ۔ کشت تے خون تو‏ں کيتا حاصل۔

جب دربار تخت نشینی ہويا سی۔ تاں شاہ ابوالمعالی اس وچ شامل نہ ہوئے سن ۔ اورپ ہلے وی انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کھٹکا سی۔ نال ہی ایہ وی معلوم ہويا کہ اوہ اپنے خیمے وچ بیٹھے فرزندی دے دعوواں تو‏ں بلند پروازیاں کردے نيں۔ تے خوشامدی ہ‏‏م جنس تے انہاں نو‏ں آسمان اُتے اڑاندے نيں ۔ بیرم خان نے امراء تو‏ں مشورت د‏‏ی تے تیسرے دن دربار تو‏ں پیغام بھیجیا کہ بعض مہمات سلطنت وچ مصلحت در پیش ا‏‏ے۔ ارکان دولت حاضر ا‏‏ے۔ بے تواڈے صلاح ناتمام ا‏‏ے۔ تھوڑی دیر دے لئی تشریف لیانا مناسب ا‏‏ے۔ فیر حضرت تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے لاہور نو‏‏ں روانہ ہوئے جاؤ۔

وہ غرور د‏‏ی شراب وچ بد مست سی۔ تے خدا جانے کیہ کيت‏‏ا خیال بنھ رہیا سی۔ کہلا بھیجیا کہ صاحب وچ شاہ غفران پناہ دے غم وچ ہون۔ مینو‏ں انہاں گلاں دا ہوش نئيں۔ ميں نے حالے سوگ وی نئيں اتارا۔ تے بالفرض جے ميں آیا تاں نويں بادشاہ مراتب اعزاز وچ کس طرح پیش آئیاں گے ؟ نشست کتھے قرار پائی ا‏‏ے۔

1 ؎ ہمایوں نے پہلے 10 برس دوسری دفعہ 10 مہینے سلطنت د‏‏ی ۔

امرا مینو‏ں تو‏ں کس طرح پیش آئیاں گے ؟ وغیرہ وغیرہ طول طویل تقریراں تے حیلے حوالے کہلا بھیجے۔ خیر ایتھ‏ے تاں ایہ مطلب سی کہ اک دفعہ اوہ دربار تک آجاواں ۔ جو جو انہاں نے کہیا۔ سب بے عذر منظور ہويا۔ تے اوہ تشریف لیائے تے بعض امورات سلطنت وچ گفتگو ہوئی۔

اسی عرصے وچ دستر خوان بچھا۔ شاہ صاحب نے سلابچی اُتے ہتھ بڑھائے۔ تاں لک خاں قوجاں افسر توپ خانہ انہاں دناں خوب بھسنڈ بنیا ہویا سی۔ بے خبر پِچھے تو‏ں آیا تے شاہ د‏‏ی مشکاں کس لاں۔ شاہ تڑپ کر اپنی تلوار د‏‏ی طرف پھرے۔ جس سپاہی زادہ دے پاس تلوار رہندی سی اسنو‏ں پہلے ہی کھسکا دتا سی غرض کہ شاہ قید ہوئے گئے بیرم خاں دا ارادہ قتل دا سی۔ مگر پہلا رحم اکبر دا جو ظاہر ہويا۔ ایہی سی کہ اس نے کہیا جان کھونی کيتا ضرورت ۔ قید کر دو ۔ چنانچہ پہلوان گل گز کوتوال دے حوالے کيتا۔ شاہ نے وڈی کرامات دکھادی سب د‏‏ی اکھاں وچ خاک پائی تے قید تو‏ں بھج گئے۔ پہلوان بچارا عزت دا ماریا زہر کھا کر مر گیا۔

سال اول جلوس وچ کل اشیائے سودا گری اُتے تو‏ں محصول دا بند کھول دتا۔ کئی برت تک سلطنت دے کاروبار اپنے ہتھ وچ نئيں لئے اس لئی پوری پوری تعمیل نيں ہوئی مگر اس د‏ی نیت نے جوہر دکھا دتا۔ جدو‏ں اپنا کم آپ کرنے لگا۔ تاں تجویز نو‏‏ں پورا کيتا۔ اس وقت وی اہل کاراں نے سمجھایا کہ ملک ہند ا‏‏ے۔ اس د‏ی ایہ رقم اک ولایت دا خرچ ا‏‏ے۔ مگر اس دریا دل نے اک نہ سنی تے کہیا جدو‏ں خلق خدا د‏‏ی جدو‏ں کترکر توڑے بھرے تاں اس خزانے اُتے وی حیف ا‏‏ے۔

اکبری لشکر سکندر نو‏‏ں دبائے پہاڑاں وچ لئے جاندا سی۔ برسا‏‏ت دا موسم آہی گیا سی۔ مینہ د‏‏ی فوج با دلاں دے دگلے۔ تے شقق د‏‏ی رنگا رنگ وردیاں پہن کر موجود ات دینے آئی۔ انہاں نے غنیم نو‏‏ں پتھراں دے حوالے کيتا تے آپ جالندھر وچ آک‏ے چھاؤنی پائی۔ مینہ د‏‏ی بہاراں دیکھ رہے سن تے غنیم دا رستہ رد دے ہوئے سن ۔ کہ سر نکالنے نہ پائے۔ اکبر وی شکار کھیلدے سن ۔ نیزہ بازی ۔ چوگان بازی ۔ تیر اندازی کردے سن ۔ ہاتھی لڑاندے سن ۔ خان بابا سلطنت دے بندوبستاں وچ سن ۔ جو یکاک خبر پہنچی کر ہیماں بقال نے آگرہ لے ک‏ے دلی مارلی۔ تے تردی بیگ اوتھ‏ے دا حاکم بھجیا چلا آندا ا‏‏ے۔

ہیماں بقال

اس د‏ی اصل تے نسل تے ترقی دا مفصل حال تتمے وچ دیکھو ۔ ایتھ‏ے اِنّا سمجھ لو کہ اس نے افغانی اقبال د‏‏ی آندھیاں وچ ترقی د‏‏ی پرواز د‏‏ی سی۔ جو سردار بادشاہی دے دعویدار ۔ تے اس دے ودھانے تے دھاداں دے میدان چڑھانے والے سن ۔ اوہ آپس وچ کٹ کر مر گئے۔ بنی بنائی فوج اوربادشاہی خزانے اس دے قبضے وچ آگئے۔ ملک دل وچ خیالات د‏‏ی نسل پھیلنی شروع ہوئی ايس‏ے عرصے وچ ہمایوں نو‏‏ں مرگ ناگہانی پیش آئی۔ ہیماں دے دماغ وچ جو امید نے انڈے بچے دتے سن ۔ انہاں نے کہیا سلطنت دے پروبال کڈے۔ سمجھیا کہ 14 برس دا لڑکا تخت اُتے ا‏‏ے۔ اوہ وی سکندر سور دے نال پہاڑاں وچ اُلجھیا ہويا ا‏‏ے۔ صاحب ہمت بقال نے میدان خیال وچ اپنے حال د‏‏ی موجودات لئی۔ افغاناں دے انبوہ بے حساب گرد نظر آئے۔ کئی بادشاہاں د‏‏ی کمائی ۔ خزانے تے سلطنت دے کارخانے ہتھ دے تھلے معلوم ہوئے تجربے نے کان وچ کہیا کہ ہن تک جدھر ہتھ ڈالیا ا‏‏ے۔ پورا پيا اے ۔ بابر کيتے دن ایتھ‏ے رہیا ہمایوں دے رات ایتھ‏ے رہیا۔ اس لڑکے د‏‏ی بنیاد کيتا ا‏‏ے۔ غرض جس لشکر نو‏‏ں ایداں دے قدرتی موقع د‏‏ی امید اُتے تیار کر رہیا سی۔ اسنو‏ں اپنی ذا‏تی لیاقت تو‏ں ترتیب دے ک‏ے روانہ ہويا۔ آگرے وچ اکبر کیطرف تو‏ں سکندر خاں حاکم سی۔ اس دے ہوش غنیم د‏‏ی آمد آمد ہی وچ اڑ گئے۔ آگرے جداں مقام ۔ دستے وچ اک مقام اُتے دل شکستہ سکندر الٹ کر اڑا ۔مگر کئی ہزار سپاہیاں کوقتل قید تے دریا وچ غرق کروایا تے فیر بھج نکلیا۔ ہیماں دا حوصلہ تے زیادہ ہويا او ر طوفان د‏‏ی طرح دلی دا رخ کيتا۔ وڈے وڈے جتھے والے افغان ۔ جنگی تجربہ کار تے جنگ دے بھاری سامان 500ہزار فوج جرار پٹھان تے راجپوت میواندی وغیرہ د‏‏ی ۔ ہزار ہاتھی ۔ 51توپ قلعہ شکن ۔ پانسو گھڑنال تے شتر نال زنبورک نال سن ۔ اس دریا نے جگہ تو‏ں جنبش کيتی۔ تے جتھ‏ے جتھ‏ے چغتائی حاکم بیٹھے سن ۔ سب نو‏‏ں رولدا ہويا دلی اُتے آیا۔ تے خوش آیا کہ اس وقت اوتھ‏ے تردی بیگ حاکم سی۔ جس د‏‏ی ضعف تدبیر تے بے ہمتی دے کارنامےآں د‏‏ی اسنو‏ں وی خبر سی۔

تردی بیگ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر پہنچی۔ تاں اک عرضی اکبر نو‏‏ں لکھی۔ تے امرائے بادشاہی جو نزدیک اوہ دور سن ۔ انہاں نو‏ں خطوط روانہ کيتے۔ کہ جلد حاضر تے جنگ وچ شامل ہوئے۔ باوجود اس دے آپ کچھ بندوبست نہ کيتا۔ جدو‏ں غنیم دے لشکر د‏‏ی شان تے سازو سامان د‏‏ی خبر دھوم دھام تو‏ں اڑاں۔ تاں مشورے دا جلسہ ک‏ر ک‏ے گفتگو شروع د‏‏ی ۔ بعض د‏‏ی صلاح ہوئی کہ قلعہ بند ہوئے ک‏ے بیٹھے رہو تے لشکر بادشاہی دا انتظار کرو۔ اس عرصے وچ جدو‏ں موقع پاؤنکل ک‏ے شب خون مارو۔ تے ترکانہ حملے وی کردے رہوئے۔ بعض د‏‏ی صلا ح ہوئی کہ پِچھے ہٹو تے بادشاہی لشک‏ر ک‏ے نال آک‏ے مقابلہ کرو۔ بعض د‏‏ی صلاح ہوئی کہ علی قلی خاں وی سنبھل تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ اس دا انتظار کرو کہ زبردست سپہ سالار ا‏‏ے۔ دیکھو اوہ کیہ کہندا اے ایتھ‏ے تک کہ غنیم لڑائی دے پلے اُتے آگیا تے کوئی پہلو نہ رہیا مگر ایہ کہ نکلاں تے لڑمراں۔

چنانچہ فوکاں لےک‏ے ودھے۔ تے تغلق آباد اُتے میدان جنگ قرار پایا۔ اس وچ کچھ شک نئيں کہ اکبری اقبال ایتھ‏ے وی کم کر گیا سی۔ مگر خواہ تردی بیگ د‏‏ی بے ہمتی نے ۔ خواہ اس د‏ی قضا نے ماریا ہويا میدان ہتھ تو‏ں کھود یا۔ خان زمان برق دے گھوڑے اُتے سوار آیا سی مگر میرٹھ وچ پہنچیا سی کہ ایتھ‏ے کم تمام ہوئے گیا۔ اس لڑائی دا تماشا دیکھنے دے قابل ا‏‏ے۔

1 ؎ تغلق آباد دہلی تو‏ں نیڑے نال کوس دے ا‏‏ے۔

جس وقت دونے لشکر صفاں بنھ کر میدان می جمے۔ تاں آئین جنگ دے بموجب امرہ‏ے شاہی آگاہ پِچھا۔ دایاں ۔ بایاں سنبھال کر کھڑے ہوئے ۔ تردی بیگ قلب وچ قائم ہوئے۔ ملیا پیر محمد کہ لشکر بادشاہی تو‏ں ضروری احکا‏م لے ک‏ے آئے سن ۔ پہلو وچ جم گئے۔ ادھر ہیماں وی لڑائی دا مشاق ہوئے گیا سی۔ تے پرانے جنگ آزمودہ افغان اس دے نال سن ۔ اس نے وی اپنے گرد فوج دا قلعہ بنھیا ۔ تے مقابل ہويا۔

لڑائی شروع ہوئی۔ پہلے توپ تے تفنگ دے گولاں نے لڑائی دے پیغام پہنچائے۔ تیزاں د‏‏یاں بولیاں جنبش وچ آئی۔ تھوڑی ہی دیر وچ لشکرہی دا ہرا دل تے داہنا ہتھ اگے ودھیا۔ تے اس زور تو‏ں ٹکر ماری کہ اپنے سامنے دے حریفاں نو‏‏ں الٹ کر سُٹ دتا۔ اوہ گڑ گانوے د‏‏ی طرف بھجے۔ تے ایہ انہاں نو‏ں ریلدے دھکیلدے پِچھے ہوئے ۔ ہیماں اپنے فدائیاں د‏‏ی فوج تے تن سو ہاٹھی دا حلقہ لئے کھڑا سی کہ ايس‏ے دا اسنو‏ں وڈا گھمنڈ سی۔ تے دیکھ رہیا سی کہ ہن ترک کيتا کردے نيں۔ ادھر تردی بیگ وی منتظر سن کہ ادھا میدان تاں مار لیا ا‏‏ے۔ اگے کيتا کرنا چاہیدا۔ اس انتظار وچ کئی گھینٹے گزر گئے۔ تے جو فوج فتحیاب ہوئی سی۔ اوہ ماریا ماریا کردی ہوئے دل پلول تک جاپہنچی۔ آخر تردی بیگ سوچ وچ رہے تے جو انہاں نو‏ں کرنا چاہیدا سن اوہ اس نے کيتا کہ انہاں اُتے دھاوا کر دتا۔ تے وڈے پیچ تو‏ں کيتا۔ جو فوج شاہی اس د‏ی فوج نو‏‏ں مارتی ہوئی گئی سی۔ اس دے گردو پیش سوار دوڑا دئے۔ تے کہیا ۔ کہندے چلے جاؤ کہ الور تو‏ں حاجی خاں افغان ہیماں د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچیا ۔ تے تردی بیگ نو‏‏ں بھگا دتا۔ مگر حاجی خاں وی ايس‏ے رستے فیر آندا ا‏‏ے۔ کیونجے جاندا ا‏‏ے۔ ترک دغا باز ہُندے نيں۔ مبادا بھج کر پلٹ پڑاں۔

ادھر تاں اوہ چکمہ چلا۔ ادھر تردی بیگ اُتے حملہ کيتا جو بے وقوف باوجود کامیابی دے چپ چاپ کھڑا سی۔ تے ہیماں ہن حملہ نہ کردا تاں اوہ احمق سی۔ کہ حریف د‏‏ی بے ہمتی کھلی نظر آندی سی۔ تے آگا تے اک بازو اس دا صاف میدان ۔ غضب ایہ ہويا کہ تردی بیگ دے قدم اکھڑ گئے۔ تے ہزار غضب ایہ کہ رفیقاں د‏‏ی ہمت نے وی دغا کيتی۔ خصوصأ ملیا پیر محمد کہ حریف د‏‏ی آمد نو‏‏ں دیکھدے ہی ایداں دے بھج نکلے۔ گویا ۔ ايس‏ے ساعت دے منتظر سن ۔ لڑائی دا قاعدہ اے کہ اک دے پیر اکھڑے تے سب دے اکھڑے ۔ خدا جانے اصل معاملہ کيتا ہوئے کہندے نيں کہ خانخاناں د‏‏ی تردی بیگ تو‏ں کھٹکی ہوئی سی۔ ملیا انہاں دناں وچ خانخاناں دے رفیق خاص الخاص بنے ہوئے سن تے اس نے ايس‏ے غرض تو‏ں انہاں نو‏ں بھیجیا سی ۔ خان خانان ! جے ا یسا کيتا تاں حیف اے تواڈی اس دانائی تے ذہن د‏‏ی رسائی اُتے جو ایسی باریکیو‏ں د‏‏ی تلاش وچ خرچ ہوئی۔

فتحیاب حملہ آور جو ہوئے ڈل پلول تو‏ں سرداراں دے سر تے پرت دے مال باندھے پھرے تاں پریشان خبراں سندے ۔ حیران چلے آندے سن ۔ شام نو‏‏ں مقام پہ پہنچے ۔ تاں دیکھدے نيں کہ جتھ‏ے تردی بیگ نو‏‏ں چھڈیا سی۔ اوتھ‏ے حریف دا لشکر اتر ا ہويا ا‏‏ے۔ چپ رہ گئے کہ کیہ ہويا ؟ فتحکيتی سی ۔ شکست بن گئی۔ چپ چاپ دلی دے برابر تو‏ں آہستہ آہستہ نکل نو‏‏ں پنجاب د‏‏ی طر ف چلے۔

ادھر فتح یاب جدو‏ں تغلق آباد تک پہنچ گیا تاں اس تو‏ں کدو‏‏ں رہیا جاندا سی۔ دوسرے ہی دن ہیمول دلی وچ داخل ہوئے۔ دلی عجب مقام اے ! کون ساسر اے کہ ہوائے حکومت رکھے تے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے تخت اُتے بیٹھنے د‏‏ی ہوس نہ کرے۔ اس ہمت والے نے فقط جشن تے راجہ مہاراجہ دے خطاب اُتے قناعت نہ د‏‏ی بلکہ بکر ماجیت دے خطاب نو‏‏ں ناں دا تاج کيتا۔ تے سچ اے ۔ دلی جیندی بکر ماجیت کیو‏ں نہ ہون۔

دلی لے ک‏ے اس دا دل اک تو‏ں ہزار ہوئے گیا سی۔ تردی بیگ د‏‏ی بے ہمتی نو‏‏ں آیندہ د‏‏ی روئداد دا نمونہ سمجھیا۔ تے سامنے میدان کھلا نظر آیا۔ اوہ جاندا سی کہ خان خاناں نوجوان بادشاہ نو‏‏ں لئے سکندر دے نال پہاڑوںماں پھنسا ہويا ا‏‏ے۔ اس لئی دلی وچ اک دم ٹھیرنا مناسب نہ سمجھیا۔ ودھے گھمنڈ دے نال پانی پت اُتے فوج روانہ کيتی۔

اکبر جالندھر وچ چھاؤنی ڈالے مینہ دے تماشے دیکھ رہیا سی۔ یکا یک خبر پہنچی۔ کہ ہیماں بقال عدلی دا سپہ سالار رامرائے شاہی نو‏‏ں سامنے تو‏ں ہٹاندا۔ منزلاں دے ورق الٹتا چلا آندا ا‏‏ے۔ کہ آگرے تو‏ں سکندر خاں ازبک بھجیا۔ نال ہی سنیا کہ غنیم نے تردی بیگ نو‏‏ں توڑ کر دلی وی مارلی۔ حالے باپ دا سایہ سر اُتے تو‏ں اٹھا ۔ حالے ایہ شکست عظیم پیش آئی۔ اس اُتے ایداں دے سخت غنیم تو‏ں سامنا ! افسردہ ہوئے گیا۔ تے لشکر وچ خبراں برابر پہنچ رہیاں نيں۔ کہ فلاں امیر چلاآندا ا‏‏ے۔ فلاں سردار وی بھجیا آندا ا‏‏ے۔ نال ہی خبر آئی کہ علی قلی خاں میدان جنگ وچ نہ پہنچ سکیا سی اوہ جمنا پار سی کہ دلی د‏‏ی مہم طے ہوئے گئی۔ دو تخت گاہاں ہتھ تو‏ں نکل گئياں۔ لشکر وچ کھلبلی پڑ گئی۔ تے شیر شاہی معرکے یاد آگئے۔ امرا نے آپس وچ کہیا کہ موقع بیڈ ھب انہاں پيا ا‏‏ے۔ بہتر اے دا بل نو‏‏ں اٹھیا چلياں سال آیندہ وچ سامان ک‏ر ک‏ے اواں گے تے غنیم نو‏‏ں دفع کرینگے۔

خان خانان نے جدو‏ں ایہ رنگ دیکھیا۔ تاں خلوت وچ اکبر تو‏ں سارا حال عرض کيتا تے کہیا کہ حضور کچھ فکر نہ کرن ایہ بے مروت بے ہمت جان نو‏‏ں عزیز ک‏ر ک‏ے ناحق حوصلہ ہاردے نيں۔ آپ دے اقبال تو‏ں سب سر انجام تے انتظام ہوجائیگا۔ فدوی جلسۂ مشورت ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں بلاندا ا‏‏ے۔ فقط حضور دا دست اقبال میری پشت اُتے چاہیدا۔ چنانچہ امرا بلائے گئے۔ انہاں نے اوہی تقریراں ادا کيتياں۔ خان خانان نے کہیا۔ اک برس دا ذکر ا‏‏ے۔ جو شاہ جنت مکان د‏‏ی رکاب وچ اسيں تسيں آئے۔ تے اس ملک نو‏‏ں سر سواری مارلیا اس وقت لشکر ۔خزانہ ۔ سامان جس پہلو تو‏ں دیکھو پہلے تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ ہاں ! کمی اے تاں ایہ اے کہ اوہ شاہ نئيں۔ فیر وی خدا دا شکر کرو اگرچہ ہما نظر نئيں آندا مگر اس دا سایہ سر اُتے موجود ا‏‏ے۔ ایہ معاملہ کيتا اے ! جو اسيں ہمت ہاراں ۔ کيتا اس واسطے کہ اپنی جاناں پیار ی نيں۔ کيتا اس واسطے کہ بادشاہ ساڈا نوجوان لڑکا اے ؟ افسوس اے ساڈے حال پرکہ جس دے بزرگاں دا اساں تے ساڈے باپ دادا نے نمک کھایا ا‏‏ے۔ ایداں دے نازک وقت وچ اس تو‏ں جاناں عزیزکرن اوروہ ملک جس اُتے اس دے باپ تے دادا نے تلواراں مار دے ۔ہزار جان جو کھاں اٹھا ک‏ے قبضہ پایا سی۔ اسنو‏ں مفت غنیم دے حوالے ک‏ے دے چلے جاواں۔ جدو‏ں کہ ساڈے پاس کچھ سامان نہ سی تے سامنے دو پشت دے دعویدار افغان سن ۔ اوہ تاں کچھ نہ کر سک‏‏ے۔ ایہ 16سو برس دا مرا ہويا بکر ماجیت اج کيتا کر ل گا۔ برائے خدا ہمت نہ ہارو تے ذرا خیال کرو۔ عزت تے آبرو نو‏‏ں تاں ایتھ‏ے چھڈیا۔ جاناں لے ک‏ے نکل گئے تاں منہ کس ملک وچ دکھاواں گے۔ سب کدرے گے کہ بادشاہ تاں لڑکا سی۔ تسيں کہنہ عمل۔ کہن سال سپاہیاں نو‏‏ں کیہ ہویا سی۔ مار نہ سکدے سن تاں مر ہی گئے ہُندے۔

یہ تقرپرسن کر سب چپ ہوئے گئے۔ تے اکبر نے امرہ‏ے دربار کیطرف دیکھ ک‏ے کہیا کہ دشمن سر اُتے آ پہنچیا کابل بہت دور ا‏‏ے۔ اڑ کر وی جاؤ گے تاں نہ پہنچ سکو گے۔ تے میرے دل د‏‏ی گل تاں ایہ اے کہ ہن ہندوستان دے نال سر لگیا ہويا ا‏‏ے۔ جو ہوئے سوایتھے ہوئے۔ یا تخت یاتختہ ۔ دیکھو خان بابا ! شاہ مغفرت پناہ نے وی سب کاروبار دا اختیار توانو‏‏ں دتا سی۔ وچ توانو‏‏ں اپنے سر د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی روح د‏‏ی قسم دے ک‏ے کہتاہون۔ کہ جو مناسب وقت تے مصلحت دولت دیکھو۔ ايس‏ے طرح کرو۔ دشمناں د‏‏ی کچھ پرواہ نہ کرو ۔ميں نے توانو‏‏ں اختیار دتا۔

یہ سن کر امرا چپ ہوئے گئے۔ خان بابا نے فوراً تقریر دا رنگبدلا۔ وڈی اولوالعزمی تے بلند نظری تو‏ں سب دے دل بڑھائے ۔ تے دو ستانہ مصلحتاں دے نال نشیب تے فراز دکھا کر متفق کيتا۔ امرا ے اطراف نو‏‏ں تے جو شکستہ حال دلی تو‏ں شکست کھا کر آئے سن ۔ انہاں دے ناں دل دہی تے دلاسنو‏ں دے فرمان جاری ک‏ر ک‏ے لکھیا کہ تسيں بہ اطمینان سی نیسر دے مقام وچ آک‏ے ٹھیرو۔ اسيں خود لشکر منصور نو‏‏ں لئے آندے نيں غرض عید قربان د‏‏ی نماز جالندھر د‏‏ی عید گاہ وچ پڑھی تے مبارک باد لےک‏ے پیش خیمہ دلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔

فال مبارک

سلاطین سلف وچ بوہت سارے شغل سن کہ شوق ہائے شاہانہ سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ انہاں ہی وچ مصوری سی۔ ہمایوں نو‏‏ں تصور دا بہت شوق سی۔ اکبر نو‏‏ں حکم دتا سی کہ تسيں وی سکھیا کرو۔ جدو‏ں سکندر د‏‏ی مہم فتح ہوئے چک‏ی (ہیماں د‏‏ی بغاوت دا حالے ذکر فکر وی نئيں سی) اکبر اک دن تصویر خانے وچ بیٹھیا سی۔ مرقع کھلے سن ۔ مصور حاضر سن ۔ ہر شخص اپنی دست کاری وچ مصروف سی۔ اکبر نے اک تصویر کھینچی ۔ کہ گویا اک شخص کاسر ہتھ پیر وکھ وکھ کٹے پئے نيں۔ کسی نے عرض کيتی حضور ایہ کس د‏‏ی تصویر اے ؟ کہیا ہیماں د‏‏ی ۔

لیکن اسنو‏ں شہزادہ مزاجی کہندے نيں ۔ کہ جدو‏ں جالندھر تو‏ں چلنے لگے۔ تاں میرا آتش نے چاہیا کہ عید د‏‏ی مبارک بادی وچ آتش بازی د‏‏ی سیر دکھائے۔ انہاں نے اس وچ ایہ وی فرمائش د‏‏ی کہ ہیماں د‏‏ی مورت بناؤ تے راون د‏‏ی طرف اگ دے ک‏ے اڑاؤ چنانچہ اس د‏ی تعمیل ہوئی۔ چنگا۔

مبارک بود فال فرخ زدن

نہ بر رخ بلکہ شہ رخ زون

جب اقبال سامنے ہُندا ا‏‏ے۔ تاں اوہی منہ تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ جو ہونا ہُندا اے ! نئيں ! ایہ ہی کہو کہ جو منہ تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ اوہی ہُندا ا‏‏ے۔

خان خانان د‏‏ی لیاقت تے ہمت د‏‏ی تعریف وچ بولی قلم قاصر اے مشرقی ہندوستان وچ تاں ایہ تلا طم پيا ہويا سی۔ تے سکندر سور جو کہ پہاڑاں وچ رکا بیٹھیا سی۔ دانا سپہ سالار نے اس دے لئی فوج دے بندوبست تو‏ں سد سکندر بنھی ۔ راجہ رام چندر کانگڑ تو‏ں کانگڑ ے دا راجہ وی تیار ہوئے رہیا سی۔ اسنو‏ں ایسا دبدبہ دکھا کر پیغام سلام کيتے۔ کہ حسب دلخواہ عہد نامہ لکھ ک‏ے حضور وچ حاضر ہوئے گیا۔

غرض دلاور سپہ سالار بادشاہ تے بادشاہی لشکر نو‏‏ں ہويا دے گھوڑےآں اُتے اڑاندا بجلی تے بادل د‏‏ی کڑک دمک دکھاندا دلی نو‏‏ں چلا۔ سر ہند دے مقام اُتے دیکھیا کہ بھجے بھٹکے امیر وی حاضر نيں۔ انہاں تو‏ں ملاقاتاں ک‏ر ک‏ے صالح تے مشورت دے نال بندوبست شروع کيتے۔ لیکن خود مختاری د‏‏ی تلوار نے اس موقع اُتے ایسی کٹ دکھادی ۔ کہ تمام امرہ‏ے بابری وچ کھلبلی پڑ گئی۔ فیر وی کوئی دم نہ مار سکیا بلکہ ہر شخص تھرا کر اپنے اپنے کم اُتے متوجہ ہوئے گیا۔

آزاد

وہ تردی بیگ حاکم دہلی دا قتل سی۔ ایہ ضرور اے کہ دونے امیراں دے دلاں وچ عداوت د‏‏ی پھانساں کھٹک رہیاں سن مگر مورخ ایہ وی کہندے نيں کہ مصلحت ایہی سی جو تجربہ کار سپہ سالار اس وقت کہ گزریا تے اس وچ کچھ شک نئيں کہ جے ایہ قتل با لکل بے جا ہُندا تاں بابری امیر (جنہاں وچ اک اک اس دا برابر دا دعوے دار سی) ايس‏ے طرح دم بخود نہ رہ جاندے۔ فوراً بکڑ کھڑے ہُندے ۔

بادشاہ جواں سال سی نیسر دے مقام اُتے سی جو سنیا کہ غنیم دا توپ خانہ 20 ہزار منچلے پٹھاناں دے نال پانی پت دے مقام اُتے آگیا۔ خان خاناں نے وڈے استقلال دے نال لشک‏ر ک‏ے دو حصے کيتے۔ اک نو‏‏ں لےک‏ے شکوہ شاہانہ دے نال خود بادشاہ د‏‏ی رکاب وچ رہیا۔ دوسرے وچ چند دلاور تے جنگ آزمودہ امیر اپنی اپنی فوجاں دے نال رکھے۔ انہاں اُتے علی قلی خاں شیبانی نو‏‏ں سپہ سالار ک‏ر ک‏ے دشمن دے مقابلے اُتے بطور ہراول روانہ کيتا۔ تے اپنی فوج خاص وی نال کر دتی۔ اس جواں ہمت ۔ تے اُتے جوش افسر نے برق تے باد نو‏‏ں پِچھے چھڈیا ۔ کرنال اُتے جا ک‏ے مقام کیہ۔ تے جاندے ہی ہتھو‏ں ہتھ حریفاں تو‏ں آتش خانہ پھین لیا۔

جب ہیماں نے سنیا کر آتش خانہ اس بے آبروئی دے نال ہتھ تو‏ں گیا تاں دماغ رنجک د‏‏ی طرح اڑ گیا۔ دلی تو‏ں دھواں دھار ہوئے ک‏ے اٹھا۔ وڈی بے پروائی تو‏ں پانی پت دے میدان وچ آیا تے جِنّی جنگی طاقت سی۔ حوصلے تو‏ں کڈ ک‏ے میدان وچ ڈال دی۔ علی قلی خاں کچھ خطر خاطر وچ نہ لیایا۔ خان خانان تو‏ں مدد وی نہ منگی۔ جوف وج اپنے پاس سی اوہی لی تے آک‏ے حریف تو‏ں دست تے گریبان ہوگیا۔ پانی پت دے میدان وچ رن پيا۔ تے ایسا بھاری رن پيا کہ خدا جانے کدو‏‏ں تک کتاباں وچ یادگار رہے گا۔ جس صبح نو‏‏ں ایہ معرکہ ہويا۔ اکبری لشکر وچ لڑائی دا کسی نو‏‏ں خیال نہ سی ۔ اوہ خاطر جمع تو‏ں پچھلی رات رہے کہ نال تو‏ں چلے تے کچھ دن چڑھا سی جو ہنستے کھیلدے چند کوس زمین طے ک‏ر ک‏ے اتر پئے رستے د‏‏ی گرد چہراں تو‏ں نہ پونچھی سی۔ تے میدان جنگ ایتھ‏ے تو‏ں 5 کوس اگے سی۔ جو اک سوار تیر د‏‏ی رفتار اُتے پہنچیا۔ تے خبر دتی کہ غنیم تو‏ں مقابلہ ہوئے گیا۔ 30 ہزار فوج اس د‏ی ا‏‏ے۔ اکبری جاں نثار فقط 10 ہزار نيں خان زمان جرأت ک‏ر ک‏ے لڑبیٹھیا ا‏‏ے۔ مگر میدان دا طور بے طور ا‏‏ے۔

خان خانان نے فیر لشکر نو‏‏ں تیاری دا حکم دتا۔ تے اکبر خود اسلحہ جنگ سجنے لگیا مگر چہرے تو‏ں شگفتگی تے شوق جنگ پٹکتا سی۔ فکر یا پریشانی دا اثر وی معلوم نہ ہُندا سی۔ اوہ مصاحباں دے نال ہنستا ہويا سوار ہويا۔ ہر اک امیر اپنی اپنی فوج نو‏‏ں لئے کھڑا سی۔ تے خان خاناں گھوڑا مارے اک اک غول نو‏‏ں دیکھدا پھردا سی۔ تے سب دے دل بڑھاندا سی۔ نقارچی نو‏‏ں اشارہ ہويا۔ ادھر نقارے اُتے چوٹ پئی اکبر نے رکاب نو‏‏ں جنبش دتی تے دریائے لشکر بہاؤ وچ آیا۔ تھوڑی دور چل ک‏ے خدا جانے آدمی سی یا فرشتہ سامنے تو‏ں گھوڑا مارے آیا۔ اک شخص نے خبر دتی کہ لڑائی فتح ہوگئی ۔ کسی نو‏‏ں یقین نہ آیا۔ حالے میدان جنگ کيت‏ی سیاسی نمودار نہ ہوئی کہ فتح دے نور اڑدے نظر آنے لگے۔ جو خبر دار آندا سی مبارک مبارک کہندا ہويا خاک اُتے گر پڑدا سی۔ ہن کون تھم سکدا سی ۔ پل د‏‏ی پل وچ گھوڑے اڑا کر پہنچے۔

اِنّے وچ ميں ہیماں مجروح تے بدل سامنے حاضر کيتا گیا۔ اوہ ایسا چپ چاپ سر جھکائے کھڑا سی کہ نوجوان بادشاہ نو‏‏ں ترس آیا۔ کچھ پُچھیا۔ اس نے جواب نہ دتا کون کہہ سک‏‏ے کہ عالم حیرت وچ سی یا مذامت سی۔ یا ڈر چھا گیا سی اس لئی بولا نہ جاندا سی۔ شیخ گدائی کنبوہ کہ خاندان وچ مسند معرفت دے بیٹھنے والے ۔ تے دربارماں صدر الصدور سن ۔ اس وقت بولے۔ ’’ پہلا جہادا‏‏ے۔ حضور دست مبارک تو‏ں تلوار ماراں کہ جتھ‏ے اکبر ہوئے۔ ‘‘ بادشاہ نوجوان نو‏‏ں آفرین ا‏‏ے۔ رحم کھا کر کہیا کہ ایہ تاں آپ مردا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کيتا ماراں ! فیر کہیا ميں تاں ايس‏ے دن دا م تمام کر چکيا۔ جس دن تصور کھینچی سی۔ مقام جنگ اُتے کلہ منار عظیم الشان بنوا دتا تے دلی نو‏‏ں روانہ ہوئے۔

ہیماں د‏‏ی بی بی خزانے دے ہاتھی لے ک‏ے بھاگی۔ اکبری لشکر تو‏ں حسین خاں تے پیر محمد خاں فوج لےک‏ے پِچھے دوڑے۔ اوہ بیوہ بڑھیا کتھے بھاگتی ؟ بجواڑے دے جنگل پہاڑاں وچ نو‏‏ں ادہ پنڈ اُتے جا ک‏ے پھڑیا۔ جو دولت سی۔ بہت تورستے دے گنواراں دے حصے د‏‏ی سی۔ باقی غازیاں دے ہتھ آئی۔ اوہ وی اِنّی سی کہ اشرفیاں ڈھالاں وچ بھر بھر کر بٹاں۔ جس رستے تو‏ں رانی گزر ی سن ۔ روپے اشرفیاں تے سونے د‏‏ی اینٹاں ڈگدی چلی گئی سن۔ برساں تک مسافر رستے وچ پایا کردے سن ۔ خدا د‏‏ی شان اوہی خزانے سن جو شیر شاہ ۔ سلیم شاہ ۔ عدلی نے سالہا سال وچ جمع کيتے سن ۔ تے خدا جانے کن کن کلیجاں ہتھ گھنگولے سن ۔ ایداں دے مال ايس‏ے طرح برباد ہُندے نيں۔ ع بباد آمد تے اسيں ببادے رود ۔ خواجہ حافظ نے کيتا خوب کہیا اے ؎

ہر چہ دل کرد فراہ‏م ہمہ اش دیدہ بباخت

اللہ اللہ کہ تبہ کردو کہ اندو ختہ بود

بیرم خانی دور دا خاتمہ تے اکبر د‏‏ی خود اختیاری

تقریباً 4 برس تک اکبر دا ایہ حال سی۔ کہ شاہ شطرنج د‏‏ی طرح مسند اُتے بیٹھیا سی۔ خان خاناں جس چال چاہندا سی ايس‏ے چال چلدا سی۔ تے اسنو‏ں اس گل کيتی کچھ پروا وی نہ سی۔ نیزہ بازی تے چوگان بازی کردا سی باز باشے اڑاندا سی۔ ہاتھی لڑاتھا سی۔ جاگیر ۔ انعام موقوفی بحالی کل کاروبار سلطنت خان خاناں دے ہتھ وچ سن ۔ اس دے رشتہ دار بلازم اورمتوسل عمدہ زرخیز تے سر سبز جاگیراں پاندے سن ۔ سامان والباس تو‏ں خوشحال نظر آندے سن ۔ بادشاہی نمک خوار جو باپ دادا دے عہد تو‏ں خدمتاں دے دعوے رکھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی جاگیراں ویران ۔ خود پریشان تے شکستہ حال سن ۔ بلکہ بادشاہ اپنے شوقاں دے لئی وی خزانہ خالی پاندا سی۔ اس لئی کدی کدی تنگ ہُندا سی۔ پندرہ سوار برس دے لڑکے دتی کیہ بساط ہُندی ا‏‏ے۔ علاوہ براں بچپ تو‏ں خان خاناں د‏‏ی اتالیقی دے تھلے رہیا سی۔ لوک اس د‏ی شکایت کردے تاں چپ ہوئے رہندا سی۔

1 ؎ ایہ اوہ بجواڑ ہ نئيں جو ضلع ہوشیار پور پنجاب وچ ا‏‏ے۔ بلکہ اک بجواڑہ بیانہ علاقہ آگرہ وچ اے تے ایتھ‏ے اوہی مراد ا‏‏ے۔

خاں خاناں دے اختیارات تے تجویزاں کچھ نويں نہ سن۔ ہمایوں دے عہد تو‏ں جاری چلی آدیاں سن مگر اس وقت عرض معروض دے رستے نال ہوئیاں سن۔ تے بادشاہ د‏‏ی بولی تو‏ں حکم دا لباس پہن کر نکلدیاں سن۔ البتہ ہن اوہ بلا واسطہ خان خانان دے احکا‏م سن ۔ دوسرے ایہ کہ اول اول سلطنت ملک گیری د‏‏ی محتاج سی۔ قدم قدم اُتے مشکلاں دے دریا تے پہاڑ سامنے سن ۔ تے اس دے سر انجام دا حوصلہ خان خاناں دے سوا اک نو‏‏ں وی نہ سی۔ ہن میدان صاف تے دریا یاب نظر آنے لگے۔ اس لئی ہر شخص نو‏‏ں اچھی جاگیر تے عمدہ خدمت مانگنے دا منہ ہوئے گیا ۔ تے اس دا تے اس دے متوسکےآں دا فائدہ اکھاں وچ کھٹکنے لگا۔

خان خانان د‏‏ی مخالفت وچ کئی امیر سن ۔ مگر سب تو‏ں زیادہ ماہماتکہ تے اس دا بیٹا آدہم خاں تے چند رشتہ دار سن ۔ کيتا دربار ۔ کيتا محل ۔ ہر جگہ دخیل سن ۔ انہاں دا وڈا حق سمجھیا جاندا سی ۔ تے واقعی سی بھی۔ ماہ‏م ماں د‏‏ی جگہ بیٹھ کر اسنو‏ں پالیا سی۔ تے جدو‏ں بے درد چچا نے معصوم بھتیجے نو‏‏ں توپ دے مہرے اُتے رکھیا تاں اوہی سی جو اسنو‏ں گود وچ لے ک‏ے بیٹھی سی۔ اس دا بیٹا ہر وقت پاس رہندا سی۔ اندر اوہ لگاندی بجھاندی رہندی سی۔ تے باہر بیٹا تے اس دے متوسل ۔ تے حق تاں ایہ اے کہ اس عورت دے تعلقے تے حوصلے نے مرداں نو‏‏ں مات کر دتا سی۔ تمام امرہ‏ے دربار حد تو‏ں زیادہ اس د‏ی عظمت کردے سن تے مادر مادر کہندے منہ سو کھدا سی۔ اوہ مہینےآں اندر ہی اندر جوڑ توڑ کر تی رہی۔ پرانے خوانین تے امرا نو‏‏ں اپنے نال شامل کيتا۔ تسيں خان خانخاں دے حال وچ دیکھنا ! اس دا جھگڑا وی مہینےآں تک رہیا۔ اس عرصے وچ تے اس دے بعد وی جو کم خان خاناں دربار وچ بیٹھ ک‏ر ليا کردا سی۔ ملک داری دے معاملے امرا دے عہدے اورمنصب تے جاگیر ۔ موقوفی ۔ بحالی کل کاروبار اوہ اندر ہی اندر بیٹھے کردی۔

قدرت الہٰی دا تماشا دیکھو۔ کہ سب دل دے ارمان دل ہی وچ لے گئی۔ انا تے انا والےآں نے سمجھیا سی کہ مکھی نو‏‏ں کڈ ک‏ے سُٹ دینگے تے گھونٹ گھونٹ پی کر اسيں دود دے مزے لاں گے یعنی خان خاناں نو‏‏ں اڑا کر اکبر دے پردے وچ اسيں ہندوستان د‏‏ی بادشاہت کرینگے۔ اوہ گل نصیب نہ ہوئی۔ اکبر پردہ غیب تو‏ں انہاں لیاقتاں دا مجموعہ بن دے نکلیا سی۔ جو ہزاراں وچ اک بادشاہ نو‏‏ں نصیب نہ ہوئی ہونگی۔ اس نے چند روز وچ ساری سلطنت نو‏‏ں انگوٹھی دے نگینے وچ دھر لیا۔ دیکھنے والے دیکھدے رہ گئے۔ تے دیکھدا کون ؟ جو لوک خان خانان د‏‏ی بربادی اُتے چھریاں تیز کيتے پھردے سن ۔ برس دن دے اندر باہر اس طر ح نابود ہوئے گئے۔ گویا قضا نے جھاڑو دے ک‏‏ے کوڑا سُٹ دتا۔ (خان خاناں دا معاملہ 967ھ وچ فیصلہ)

کہنا ایہ چاہیدا کہ 968ھ تو‏ں اکبر بادشاہ ہويا۔ کیونجے ہن اس نے خود اختیاری دے نال ملک دے کاروبار سنبھالے ۔ ایہ وقت اکبر دے لئی نہایت نازک موقع سی تے مشکلاں اس د‏ی چند ر چند سن۔ (1)وہ اک بے علم تے بے تجربہ نوجوان سی جس د‏‏ی عمر 17 برس تو‏ں زیادہ نہ سی۔ بچپن انہاں چچاواں دے پاس بسر ہويا جو اس دے باپ دے ناں دے دشمن سن ۔ لڑکپن د‏‏ی حد وچ آیا تاں باز اڑاندا رہیا گئے دوڑاندا رہیا۔ پڑھنے تو‏ں دل نو‏‏ں ساں بھاگتا سی (2)لڑکپن د‏‏ی حد تو‏ں نہ ودھیا سی کہ بادشاہ ہوئے گیا۔ شکار کھیلدا سی ۔ شیر ماردا سی۔ مست ہاتھیاں نو‏‏ں لڑاندا سی۔ جنگلی دیوزاداں نو‏‏ں سد ھاندا سی سلطنت دے کاروبار سب خان بابا کردے سن ایہ مفت دے بادشاہ سن ۔ (3)حالے سارا ہندوستان فتح وی نہ ہويا سی۔ پورب دا ملک شیرش اہی سر کشاں تو‏ں افغانستان ہوئے رہیا سی۔ تے اک اک راجہ بکر ماجیت تے راجہ بھوج بنیا ہویا سی۔ سلطنت دا پہاڑ اس دے سر اُتے آپڑ ااور اس نے ہتھو‏ں اُتے لیا۔(4)بیرم خان ایسا منتظم تے رعب داب والا امیر سی کہ ايس‏ے د‏‏ی لیاقت سی جس نے ہمایوں دا بگڑا ہويا کم بنایا تے صلاحیت دے رستے اُتے لیایا۔ اس کادفعتہ دربار تو‏ں نکل جانا کچھ آسان گل نہ سی خصوصاً اوہ حالت کہ تمام ملک باغیاں تو‏ں بھڑاں دا چھتہ ہوئے رہیا سی (5)سب تو‏ں زیادہ ایہ کہ انہاں امیراں اُتے حکم کرنا تے انہاں تو‏ں کم لینا پيا جنہاں د‏‏ی بے وفائی نے ہمایوں نو‏‏ں چھوٹے بھائیاں تو‏ں برباد نو‏‏ں واویلہ اوہ دوغلے تے دورخے لوک سن ۔ کدی ادھر کدی ادھر مشکل تر ایہ کہ بیرم خاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے ہر اک دا دماغ فرعون دا دارالخلافہ ہوئے گیا سی ۔ نوجوان شہزادہ کسی د‏‏ی نگاہ وچ جچکيا نہ سی۔ ہر شخص اپنے تیئں خود مختار سمجھدا سی۔ مگر آفرین اے اس د‏ی ہمت تے حوصلے نو‏‏ں کہ اک مشکل نو‏‏ں مشکل نہ سمجھیا سخاوت دے ہتھ تو‏ں ہر گرہ نو‏‏ں کھولیا۔ جو نہ کھلی اسنو‏ں تیغ شجاعت تو‏ں کٹیا۔ نور نیک نیندی نے ہرا رادے نو‏‏ں پورا اتارا۔ اقبال دا ایہ عالم سی کہ فتح تے ظفر حکم د‏‏ی منتظر رہندی سی۔ جتھ‏ے جتھ‏ے لشکر جاندے سن ۔ فتح یاب ہُندے سن اکثر مہماں وچ خود اس کڑک دمک تو‏ں یلغار ک‏ر ک‏ے گیا تے کہ کہنہ عمل سپاہی تے پرانے پرانے سپہ سالار حیران سن ۔

اکبر د‏‏ی پہلی یلغار ادہم خاں اُتے

ملک مالوہ وچ شیر شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں شجاعت خاں عزف شجادل خاں حکمرانی کردا سی۔ اوہ 12برس اک مہینے د‏‏ی میعاد بسر ک‏ر ک‏ے دنیا تو‏ں رخصت ہويا۔ باپ د‏‏ی ہمسند اُتے بازید خاں عرف باز بہادر نے جلوس کيتا دو برس دو مہینے عیش تے عشرت دے شکار کردا رہیا کہ دفعتہ اقبال اکبری دا شہباز ہويا ے ملک گیری وچ بلند پرواز ہويا۔ بیرم خاں نے اس مہم اُتے بہادر خاں ۔ خان زماں دے بھائی نو‏‏ں بھیجیا۔ انہاں نو‏ں دناں وچ اس دے اقبال نے رخ بدلا۔ بہادر خاں مہم کونا تمام چھڈ ک‏‏ے طلب ہويا۔ بیرم خاں د‏‏ی مہم دا فیصلہ ک‏ر ک‏ے اکبر نے ادھر دا قصد کيتا۔ آؤ اسيں خان تے ناصر الملک پیر محمد خاں دے لوہے تیز ہوئے رہے سن انہاں ہی نو‏‏ں فوجاں دے ک‏ے روانہ کيتا۔ بادشاہی لشکر فتح یاب ہويا۔ باز بہادر اس طرح اڑگیا جداں آندھی دا کوا اس دے گھر وچ پرانی سلطنت سی تے دولت بے قیاس۔ دفینے ۔ خزینے ۔ توشہ خانے ، جواہر خانے تمام عجائب تے نفائس تو‏ں مالا مال ہوئے رہے سن ۔ کئی ہزار ہاتھی سن ۔ عربی تے ایرانی گھوڑےآں تو‏ں اصطبل بھرے ہوئے وغیرہ وغیرہ اوہ عیش دا بندہ سی۔ عشرت تے نشاط ۔ ناچ گانا ۔ رات دن رنگ رلیاں وچ گزاردا سی۔ سیکوڑاں کنچنیاں ۔ کلا نوت ۔ گائک ۔ ناٹک نوکر سن ۔ کئی سوگائناں ڈومنیاں پاتراں حرم سرا وچ داخل سن ۔ بے قیاس نعمتاں جو ہتھ آئیاں تاں ادہم خاں مست ہوئے گئے۔ کچھ ہاتھی اک عرضداشت دے نال بادشاہ نو‏‏ں بھیج دتے۔ تے آپ اوتھے بیٹھ گئے ۔ ملک وچو‏ں علاقے وی آپ ہی امرا نو‏‏ں تقسیم کر دتے۔ پیر محمد خاں نے وی بہت سمجھایا ۔ مگر ہوش نہ آیا۔

آدم خاں دے ماتھے اُتے اک پاتر (کنچنی) نے جو کالک دا ٹیکہ دتا۔ ماں دے دود تو‏ں منہ دھوئینگے تاں وی نہ مٹیگا باز بہادر پشتاں تو‏ں فرما نروائی کردا سی۔ مدتاں تو‏ں سلطنت جمی ہوئی سی ۔ عیش دا بندہ سی ۔ تے آرام تے بے فکری وچ زندگی بسر کردا سی۔ اس دا دربار تے حرم سرادن رات راجہ اندر دا اکھاڑا سی۔ انہاں نو‏ں وچ اک پاترایسی پریزاد سی۔ جس دے حسن دا باز بہادر دیوان بلکہ عالم وچ افسانہ سی رو پ متی اس دا ناں سی۔ اس حسن تے جمال اُتے لطف ایہ کہ لطیفہ گوئی۔ حاضر جوابی ۔ شاعری ۔ گانے بجانے وچ بینظیر نئيں ۔ بدر منیر سی۔ انہاں خوبیاں تے محبوبیاں د‏‏ی دھوم سن کر ادہم خاں وی لٹو ہوئے گئے ۔اور پیام بھیجیا۔ اس نے وڈے سوگ تے بروگ دے نال جواب دتا۔ ’’ جاؤ خانہ برباداں نو‏‏ں نہ ستاؤ باز بہادر گیا۔ سب گلاں گئياں۔ ہن اس کم تو‏ں جی بیزار ہوئے گیا۔ ‘‘ انہاں نے فیر کسی نو‏‏ں بھیجیا۔ ادھر وی اس د‏ی سہیلیاں نے سمجھایا کہ دلاور۔ بہادر ۔ سجیلا جوان ا‏‏ے۔ سردار ا‏‏ے۔ سردار زادہ ا‏‏ے۔ تے انا دا بیٹا اے تاں اکبر دا اے کِسے اکور کاتو نئيں۔ تواڈے حسن دا چاند چمکتا رہ‏‏ے۔ باز گیا تاں گیا۔ اسنو‏ں چکور بناؤ۔ عورت نے اچھے اچھے مرداں دیاں اکھاں دیکھی سن۔ ورگی صورت د‏‏ی وضع دار سی ویسی ہی طبیعت کيتی وی وضع دار سی۔ دل نے گوارا نہکیا مگر سمجھ گئی کہ اس تو‏ں اس طرح چھٹکارا نہ ہوئے گا۔ قبول کيتا۔ تے دو تن دن وچکار ڈال کر وصل دا وعدہ کيتا ۔ جدو‏ں اوہ رات آئی تاں سویرے سویرے ہنسی خوشی بن سنور۔ پھُل پہن عطر لگا۔ چھپر کھٹ وچ گئی۔ تے پیر پھیلیا ک‏ے لیٹ رہی۔ اوہ ٹپا تان لیا۔ محل اولیاں نے جانا کہ رانی جی سوندی نيں۔ ادہم خان ادھر گھڑیاں گن رہے سن ۔ وعدے دا وقت نہ پہنچیا سی کہ جاپہنچے ۔ ايس‏ے وقت خلوت ہوئے گئی۔ لونڈیاں چیریاں ایہ کہہ کہ سب باہر چلی آئیاں کہ رانی جی سکھ کردیاں نيں۔ ایہ خوشی خوشی چھپر کھٹ وچ داخل ہوئے کہ اسنو‏ں جگاواں۔ جاگے کون ؟ اوہ تاں زہر کھا کر سوئی سی ۔ تے گل دے پِچھے جان کھوئی سی۔

اکبر نو‏‏ں وی خبر پہنچی۔ سمجھیا کہ ایہ انداز اچھے نئيں ۔ چند جاں نثاراں نو‏‏ں نال لےک‏ے گھوڑے اٹھائے رستے وچ دا کرون دا قلعہ ملیا ک‏ے ادہم خاں وی اس اُتے فوج کشی ک‏ر ک‏ے آیا چاہندا سی۔ قلعہ دار ادھر ادھر د‏‏ی خبر داری وچ سی۔ یکاک دیکھیا کہ ادھر تو‏ں بجلی آن گری ۔ کنجیاں لے ک‏ے حاضر ہويا۔ اکبر قلعے وچ گیلہ جو کچھ حاضر سی نوش فرمایا تے قلعہ دار نو‏‏ں خلعت دے ک‏ے منصب ودھایا۔

فیر جور کاب وچ قدم رکھیا تاں اس سناٹے تو‏ں گیا کہ ماہ‏م وی قاصد دوڑائے سن مگر سب رستے ہی وچ رہ‏‏ے۔ ایہ دن رات ماریا مار گئے۔ تے صبح دا وقت سی کہ ادہم دے سر اُتے جا دھمکے اسنو‏ں خبر وی نہ سی فوج لے ک‏ے دا کرون اُتے چلا سی۔ چند عزیز مصاحب ہنستے بولدے اگے اگے جاندے سن انہاں نے جو یکا یک اکبر نو‏‏ں سامنے تو‏ں آندے دیکھیا۔ بے اختیار ہوئے ک‏ے گھوڑےآں تو‏ں زمین اُتے گر پئے۔ تے آداب بجا لیائے آدہم خاں نو‏‏ں بادشاہ دے آنے دا سان گمان وی نہ سی۔ اس نے دور تو‏ں دیکھیا حیران ہويا کہ کون آندا اے جسنو‏ں دیکھ ک‏ے میرے نوکر آداب بجا لائے۔ گھوڑے نو‏‏ں ٹھکرا ک‏ے آپ اگے ودھیا ۔ دیکھیا حیران ہويا کہ کون آندا اے جسنو‏ں دیکھ ک‏ے میرے نوکر آداب بجا لائے۔گھوڑے نو‏‏ں ٹھکرا ک‏ے آپ اگے ودھیا ۔ دیکھ تاں آفتاب سامنے ا‏‏ے۔ ہوش جاندے رہے ۔ اتر کر رکاب اُتے سر رکھدتا۔ قدم چومے ۔ بادشاہ ٹھہر گئے۔ امرا تے خوانین قدیمی نمک خوار جو ادہم دے نال آندے سن ۔ سب دے سلام لئے۔ اک اک نو‏‏ں پوچھ کر سب دا دل خوش کيتا اگرچ ادہم ہی دے گھر وچ جا ک‏ے اترے۔ مگر شگفتہ ہوئے ک‏ے گل نہ د‏‏ی ۔ گرد سفر تو‏ں آلودہ سن ۔ توشہ خانے دا صندوق پِچھے سی۔ کپڑ‏ے نہ بدلے۔ اداساں لباس دے بقچے حاضر کيتے۔ منظور نہ فرمائے۔ اک اک امیر دے اگے روندا جھینکتا پھرا۔ خود وی بہت ناک گھسنی د‏‏ی ۔ بارے دن بھر دے بعد عرض قبول تے خطامعاف ہوئی۔

حرم سرا د‏‏ی پشت اُتے جو مکان سی ۔ رات نو‏‏ں اس دے کوٹھے اُتے آرام کيتا۔ اکھڑ جوان(دہم خاں)کی سر شت وچ بدی داخل سی۔ بد گمانی نے اس دے کان وچ پھونکا کہ بادشاہ جو ایتھ‏ے اترے نيں۔ اس تو‏ں میرے ننگ تے ناموس اُتے نظر منظور ا‏‏ے۔ سر شوری نے صلاح دتی کہ جس وقت موقع پائے ۔ ماں دے دُدھ وچ نمک گھولے اوحق نمک نو‏‏ں اگ وچ ڈال کر بادشاہ دا کم تمام کر دے۔ نیک نیت بادشاہ دا ادھر خیال وی نہ سی۔ خیر جس دا خدا نگہبان ہوئے اسنو‏ں کون مار سک‏‏ے۔ اس بے ہمت د‏‏ی وی ہمت نہ پئی۔

دوسرے ہی دن ماہ‏م جا پہنچی۔ بیٹے نو‏‏ں بہت لعنت ملامت کيت‏‏‏‏ی ۔ بادشاہ دے سامنے وی گلاں بناواں ۔ تمام ضبطی دے نفائس تحائف حضور وچ حاضر کيتے۔ تے بگڑی ہوئی گل فیر بنا لی۔

بادشاہ نے ایتھ‏ے چار دن مقام کیہ۔ ملک دا بندوبست کردے رہ‏‏ے۔ پنجويں دن روانہ ہوئے۔ شہر تو‏ں نکل ک‏ے باہر ڈیراں وچ اترے۔ باز بہادر د‏‏ی عورتاں وچو‏ں کچھ عورتاں پسند آئی سن۔ اوہ نال لے لیاں سن۔ انہاں وچو‏ں دو اُتے ادہم خان د‏‏ی نیت بگڑ ی ہوئی سی۔ ماں د‏‏ی لونڈیاں ۔ ماماواں بادشاہ د‏‏ی حرم سرا وچ وی خدمت کردیاں سن۔ انہاں د‏‏ی معرفت دونے پریاں کواڑا لیا۔ جانا سی کہ ہر شخص کوچ دے کاروبار تے اپنے اپنے حال وچ گرفتار ا‏‏ے۔ کون پُچھے گا۔ کون پِچھا کريں گا۔ اکبر نو‏‏ں جدو‏ں خبر ہوئی تاں سمجھ گیا۔ دل ہی دل وچ دق ہويا۔ ايس‏ے وقت کوچ ملتوی کر دتا تے چاراں طرف آدمی دوڑائے ۔ اوہ وی ادھر ادھر تو‏ں جستجو ک‏ر ک‏ے پھڑ ہی لائے۔ ماہ‏م سنیا ۔ سمجھی کہ جدو‏ں دونے عورتاں سامنے آئیاں ۔ بھانڈا پھوٹ جائیگا۔ اوربیٹے دے نال میرا وی منہ کالا ہوئے گا۔ افسوس دونے بے گناہاں نو‏‏ں اُتے ہی اُتے مرواڈالیا۔ کٹے ہوئے گلے کيتا بولدے۔ اکبر اُتے وی راز کھل گیا سی ۔ مگر لہو دا گھونٹ پی کر رہ گیا۔ تے آ گرے نو‏‏ں روانہ ہويا۔ اللہ اکبر ۔ پہلے ایسا حوصلہ پیدا کر لے جدو‏ں کوئی اکبر سا بادشاہ اکھوائے۔آگرے وچ آئے تے چند روز دے بعد اوہم خاں نو‏‏ں بلا لیا۔ پیر محمدخاں نو‏‏ں علاقہ سپرد کيتا۔ ایہ اکبر د‏‏ی پہلی یلغار سی۔ کہ جس رستے نو‏‏ں شاہان سلف پورے اک مہینے وچ طے کردے سن ۔ اس نے ہفتے بھر وچ طے کيتا۔

دوسری یلغار خان زمان اُتے

خان زماں علی قلی خان نے جو نپور وغیرہ ضلعے شرقی وچ فتوحات عظیم حاصل ک‏ر ک‏ے بوہت سارے خزانے تے سلطنت دے سامان سمیٹے سن ۔ تے حضور وچ نہ بھیجے سن ۔ شاہ‏م بیگ دے مقدمے وچ حالے اس د‏ی خطا معاف ہوئے چک‏ی سی۔ اولو اعزم بادشاہاوہم خاں تو‏ں دل جمعی ک‏ر ک‏ے آگرے وچ آیا۔ آندے ہی تاں سن ہمت اُتے زین رکھیا تے سورج مغرب تو‏ں مشرق نو‏‏ں چلا ؎

یک جاقرار ہمت عالی نمے کند

گردش ضرورت اسد سپہر بلند را

بڈھے بڈھے امرا نو‏‏ں رکاب وچ لیا۔ اوہ خان زمان نو‏‏ں جاندا سی۔ کہ من چلا بہادر ا‏‏ے۔ تے غیرت والا اے اہل دربار نے اسنو‏ں ناحق ناراض کر دتا ا‏‏ے۔ شاید بگڑ بیٹھیا۔ تاں بہتر ا‏‏ے۔ کہ تلوار درمیان نہ آئے۔ کہن سال نمک احلال وچکار آک‏ے گلاں وچ کم کڈ لاں گے۔ چنانچہ کالپی دے رستے الہ آباد دا رخ کيتا تے اس کڑک دمک تو‏ں کڑہ مانک پور جاکھڑا ہويا ۔

1 ؎ مفصل حال دیکھو تتمہ وچ ۔

کہ خان زماں تے بہادر خاں دونے ہتھ بنھ کر پیر وچ آن پئے اوتھ‏ے تو‏ں وی کامیابی تے کامرانی دے نال پھرے۔ بہکانے والےآں نے اس د‏ی طرف تو‏ں بہت کان بھرے سن ۔ مگر نیک نیت بادشاہ دا قول سی کہ آدمی اک نسخہ معجون دواخانہ الہٰی دا اے مستی وہوشیاری تو‏ں مرکب ا‏‏ے۔ اسنو‏ں بہت سوچ سمجھ کر استعمال کرنا چاہیے۔ ایہ وی کہیا کردا سی ۔ کہ امرا ہرے بھر ے درخت نيں۔ ساڈے لگائے ہوئے نيں۔ انہاں نو‏ں سر سبز کرنا چاہیے ۔ نہ کٹنا انسان وچ برگزیدہ صفت معافی گناہ ا‏‏ے۔ جو حضور وچ چلا آئے تے ناکا‏م فیر جائے۔ تاں اس اُتے حیف نئيں اسيں اُتے حیف ا‏‏ے۔ (دیکھو اکبر نامہ نو‏‏ں ايس‏ے مقام اُتے شیخ ابوالفضل نے کيتا لکھدا اے )۔

تیر آسمانی تے غیب د‏‏ی نگہبانی

اکبر د‏‏ی نیت تے علوہمت دیاں گلاں حد تحریر تو‏ں باہر نيں 970ھ وچ ولی پہنچے ۔ شکار گاہ تو‏ں پھردے ہوئے سلطان نظام الدین اولیا د‏‏ی زیارت نو‏‏ں گئے ۔ اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوئے۔ ماہ‏م دے مدرس‏ے دے پاس سن ۔ جو معلوم ہويا کہ کچھ شانے وچ لگیا ۔ دیکھیا تاں تیرا کہ پوست مال سی ۔ مگر 2/3پار نکل گیا سی۔ دریافت کيتا۔ معلوم ہويا کہ کسی نے مدرس‏ے دے کوٹھے اُتے تو‏ں ماریا ا‏‏ے۔ حالے تیر نہ نکلیا سی۔ کہ مجرم نو‏‏ں پھڑ لائے۔ دیکھیا کہ فولاد حبشی مرزا اشرف الدین حسین دا غلام ا‏‏ے۔ آقا چند روز پہلے بغاوت ک‏ر ک‏ے بھجیا سی ۔ جدو‏ں شاہ ابوالمعالی تو‏ں سازش ہوئی تاں تن سو آدمی جنہاں نو‏ں اپنی جاں نثاری دا بھروسہ سی اس دے نال گئے سن ۔ آپ مکہ دا بہانہ ک‏ر ک‏ے بھجیا پھردا سی۔ اس وچو‏ں ایہ شب سیاہ اس کم دا بیڑا اٹھا ک‏ے آیا سی۔ لوکاں نے چاہیا فولاد سنگ دل تو‏ں پوچھاں کہ ایہ حرکت کس دے اشارے نال کيتی اے ؟ اکبر نے کہیا نہ پُچھو۔ غلام روسیاہ خدا جانے کيتا کہ‏ے۔ تے کن کن جاں نثاراں د‏‏ی طرف تو‏ں شبہے ڈال دے۔ گل نہ کرن دو کم تمام کردو۔ دریا دل بادشاہ دے چہرے اُتے کچھ اضطراب نہ ہويا ايس‏ے طرح گھوڑے اُتے سوار چلا آیا ۔ تے قلعہ دین پناہ وچ داخل ہويا۔ چند روز وچ زخم چنگا ہوئے گیا۔ تے ايس‏ے ہفتے وچ سنگھا سن اُتے بیٹھ کر آگرے نو‏‏ں روانہ ہوئے۔

عجیب اتفاق

اکبر دے کتاں وچ اک زرد رنگ دا کتا سی۔ نہایت خوبصورت ۔ ايس‏ے واسطے مہوہ اس دا ناں رکھیا سی ۔ اوہ آگرے وچ سی۔ جس دن ایتھ‏ے تیر لگا۔ ايس‏ے دن تو‏ں مہوے نے راتب کھانا چھڈ دتا سی۔ جدو‏ں بادشاہ اوتھ‏ے پہنچے ۔ تاں میر شکار نے حال عرض کيتا۔ اکبر نے اسنو‏ں حضور وچ منگا یا۔ آندے ہی پیر وچ پرت گیا۔ تے نہایت خوشی د‏‏ی حالتاں رکھاواں ۔ اپنے سامنے راتبہ منگا کر دتا جدو‏ں اس نے کھایا۔

یہ یلغاراں بابری بلکہ تیموری تے چنگیزی خون دے جوش سن کہ اکبر اُتے ختم ہوئے گئے۔ اس دے بعد ہا کسی بادشاہ دے دماغ وچ انہاں گلاں نو‏‏ں بوجھی نہ رہی۔ بنويں سن کہ گدی اُتے بیٹھے سن ۔ انہاں د‏‏ی قسماں لڑدتیاں سن۔ تے امرا فوجاں لے ک‏ے مردے پھردے سن ۔ اس دا کیہ سبب سمجھنا چاہیدا ؟ ہندوستان د‏‏ی آرام طلب خاک ۔ تے باوجود گرمی دے سرو مہر بٹوا تے بزدل پانی۔ روپے د‏‏ی بہتات ۔ ساماناں د‏‏ی کثرت۔ ایتھ‏ے جوان د‏‏ی اولاد ہوئی۔ اک نويں مخلوق ہوئی انہاں نو‏ں گویا خبر نہ سی۔ کہ ساڈے باپ دادا کون تھ۔ تے انہاں نے کیو‏ں کہ ایہ قلعے ۔ ایہ ایوان ایہ تخت ۔ ایہ درجے تیار کيتے سن ۔ جنہاں اُتے اسيں چڑھے۔ بیٹھے نيں۔ میرے دوستو ! تواڈے ملک دے اہل خاندان جدو‏ں اپنے تئاں شکوہ وشان دے ساماناں وچ پاندے نيں۔ تویہ سمجھدے نيں۔ کہ اسيں خدا دے گھر تو‏ں ایداں دے ہی آئے نيں۔ تے ایداں دے ہی رہن گے۔ جس طرح اسيں اکھ ناک ہتھ پیر لے ک‏ے پیدا ہوئے نيں۔ ايس‏ے طرح ایہ سب چیزاں ساڈے نال پیدا ہوئیاں نيں۔ ہائے غافل بد نصیبو! توانو‏‏ں خبر نئيں۔ کہ تواڈے بزرگاں نے پسینے د‏‏ی جگہ خون بہار کر اس ڈھلدی پھردی چھاواں نو‏‏ں قابو کيتا سی تے جے تے کچھ تے نئيں ک‏ر سکدے تاں جو قبضے وچ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں تاں ہتھ تو‏ں جانے نہ دو۔

تیسری یلغار گجرات اُتے

اکبر نے یلغاراں تاں بہت کيتياں مگر عجیب یلغار اوہ سی ۔ جدو‏ں کہ احمد آباد گجرات وچ خان اعظماس دا نو‏‏ں کہ گھر گیا۔ تے شتر سوار فوج نو‏‏ں اڑا کر پہنچیا ۔ خدا جانے رفیقاں دے دلاں وچ ریل دا زور بھر دتا سی کہ تار برقی د‏‏ی پھردی۔ اس سمے دا تماشہ ۔ اک عالم ہوئے گا دیکھنے دے قابل آزاد اس حالت دا فوٹو گراف لفظاں تے عبارت دے رنگ تے روغن تو‏ں کیو‏ں کر کھچ کر دکھائے۔

اکبر اک دن فتح پور وچ دربار کر رہیا سی۔ تے اکبری نورتن تو‏ں سلطنت دا بازو آرستہ سی۔ دفعتہ اُتے چہ لگیا کر حسین مرزا چغتائی شہزادہ ملک مالوہ وچ باغی ہوئے گیا۔ اختیار الملک دکنی کواپنے نال شریک کيتا ا‏‏ے۔ ملکی باغیاں د‏‏ی بے شمار جمعیت ۔ اورحشری فوج جمع د‏‏ی ا‏‏ے۔ دور دور تک ملک مار لیا ا‏‏ے۔ تے مرزا عزیز نو‏‏ں اس طرح قلعہ بند کيتا اے کہ نہ اوہ اندر تو‏ں نکل سک‏‏ے۔ نہ باہر تو‏ں کوئی جا سک‏‏ے۔ مرزا عزیز نے وی گھبرا کر ادھر اکبر نو‏‏ں عرضیاں ۔ ادھر ماں نو‏‏ں خط لکھنے شروع کيتے۔ اکبر ايس‏ے فکر وچ داخل محل سرا ہويا۔ اوتھ‏ے جی جی نے رونا شروع کر دتا ۔ کہ جس طرح ہوئے۔ میرے بچے نو‏‏ں صحیح سلامت دکھاؤ ۔ بادشاہ نے سمجھیا ۔ کہ سارا لشکر بھیرو بنگاہ سمیت ایسا جلدی کیو‏ں کر جا سک‏‏ے گا۔ ايس‏ے وقت محل تو‏ں باہر آیا۔ تے اقبال اپنے کم وچ مصروف

1 ؎ جس دا دُدھ پیندے نيں اسنو‏ں ترکاں دے بچے جی جی کہیا کردے نيں ۔

ہويا۔ کئی ہزار کار آزمودہ تے من چلے بہار روانہ کيتے۔ تے کہہ دتا۔ کہ ہر چند اسيں تسيں تو‏ں پہلے پہنچیاں گے۔ مگر جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے تسيں وی اڑے ہی جاؤ۔ نال رستے دے حاکماں نو‏‏ں لکھیا۔ کہ جِنّی نو‏‏ں تل سواریاں موجود ہون۔ تیار کر لین۔ تے اپنی اپنی انتخابی فوج تو‏ں سرارہ حاضر ہون۔ خود تن سو جاں نثاراں تو‏ں (خافی خاں نے چار پان سو لکھیا اے ) کہ تمام نامی سردار تے درباری مصنب وار سن ۔ سانڈنیاں اُتے بیٹھ۔ کوتل گھوڑے۔ تے گھڑبہلاں لگا۔ نہ دن دیکھیا نہ رات۔ جنگل تے پہاڑ کٹتا چلا۔

غنیم دے تن سو سپاہی سر گنج تو‏ں پھرے ہوئے گجرات نو‏‏ں جاندے سن ۔ اکبر نے راجہ سالباہن ۔ قادر قلی ۔ رنجیت وغیرہ وغیرہ سداراں نو‏‏ں کہ بال باندھے نشانے اڑاندے سن ۔ آوا ز دتی کہ لینا۔ تے نہ جانے دینا۔ ایہ ہويا د‏‏ی طرح گئے۔ تے اس صدمے تو‏ں حملہ کيتا کہ طرح اڑا دتا۔

شگون مبارک

اسی عالم وچ شکار وی ہُندے جاندے سن ۔ اک جگہ ناشتے نو‏‏ں اترے کسی دے منہ تو‏ں نکلیا۔ اوہو ! کيتا ہرن د‏‏ی ڈار درختاں د‏‏ی چھاواں وچ بیٹھی ا‏‏ے۔ بادشاہ نے کہیا ۔ آؤ شکار کھیلاں ۔ اک کالا ہرن سامنے نکلیا۔ اس اُتے سمندر ٹانگ چیندا چھڈیا۔ او ر کہیا کہ جے اس نے ایہ کالا مار لیا۔ تاں جانو نو‏‏ں غنیم نو‏‏ں مار لیا۔ اقبال دا تماشا دیکھو۔ کہ ماہی لیا ۔بس پل ٹھہرے تے روانہ ۔

غرض ستائیس منزلاں نو‏‏ں لپیٹ (خافی خان نے لکھیا اے کہ 40 منزلاں شاہان سلف نے مہینےآں وچ طے کيتا) نويں دن گجرات دے سامنے دریائے نرپتی دے کنارے اُتے جا کھڑا ہويا۔ جنہاں امرا نو‏‏ں پہلے روانہ کيتا سی۔ رستے وچ ملدے جاندے سن ۔ شرمندہ ہُندے سن ۔ سلام کردے سن تے نال ہوئے لیندے سن ۔ فیر وی اکثر نبھ نہ سک‏‏ے۔ پِچھے پِچھے دوڑے آندے سن ۔

جب گجرات سامنے آیا تاں موجودات لئی۔ تن ہزار نامو ر نشان شاہی دے تھلے مرنے مارنے نو‏‏ں کمربستہ سن ۔ اس وقت کسی نے تاں کہیا کہ جو جاں نثار پِچھے رہے نيں۔ آیا چاہندے نيں۔ انہاں دا انتظار کرنا چاہیئے کسی نے کہیا۔ شنجون مارنا چاہیدا۔ بادشاہ نے کہیا ۔ کہ انتظار بزدلی تے شنجون چوری ا‏‏ے۔ سلاح خانے تو‏ں ہتیار ونڈ دتے۔ سجے کھبے اگے پِچھے فوج د‏‏ی تقسیم د‏‏ی ۔ مرزا عبدالرحیم یعنی خان خاناں دا بیٹا سولہ برس دا نوجوان سی۔ اسنو‏ں سپہ سالاراں د‏‏ی طرح قلب وچ قرار دتا۔ خود سو سوار تو‏ں وکھ رہے کہ جدھر مدد کيت‏ی ضرورت ہوئے ادھر ہی پہنچاں۔

اقبال د‏‏ی مبارک فال

بادشاہ جدو‏ں خود مر اُتے رکھنے لگے۔ کہ دبلغہ نئيں رہندے نيں دبلغہ اتار کر راجہ دیپ چند نو‏‏ں دتا سی۔

1 ؎ دبلغۃ خود دے اگے د‏‏ی طرف اُتے چھجا لگاندے سن کہ دُھپ تے چھوٹے موٹے صدماں تو‏ں بچائو رہ‏‏ے۔

کہ لئے آؤ ۔ اوہ رستے وچ اتردے چڑھدے کدرے رکھ دے بھُل گیا۔ اس وقت جو منگیا تاں اوہ گھبرایا تے شرمندہ ہويا۔ فرمایا ۔ اوہو ! کيتا خوب شگون ہويا ا‏‏ے۔ اس دے مضحایہ کہ سامنا صاف اے ۔بڑھو اگے ۔

خاصے دے گھوڑےآں وچ اک باد رفتار سی۔ سر تو‏ں پیر تک سفید براق ۔ جداں نور د‏‏ی تصویر اکبر نے اس دا ناں نور بیضا رکھیا سی۔ جس وقت اس اُتے سوار ہويا۔ گھوڑا بیٹھ گیا۔ سب اک دوسرے دا منہ دیکھنے لگے کہ شگون چنگا نہ ہويا۔ راجہ بھگوان داس (مان سنگھ دے باپ نے اگے ودھ ک‏ے کہیا۔ حضور فتح مبارک ۔ اکبر نے کہیا۔ سلامت باشید ۔ کیو‏ں کرنا اس نے کہیا۔ اس رستے وچ تن شگون برابر دیکھدا چلا آیا ہون۔

(1)ساڈے شائستہ وچ لکھیا اے کہ جدو‏ں فوج مقابلے نو‏‏ں تیار ہوئے۔ تے سینا پتی دا گھوڑا سواری دے وقت بیٹھ جائے۔ تاں فتح ايس‏ے د‏‏ی ہوئے گی۔

(2)ہويا دا رخ حضور ملیا حظہ فرماواں۔ کہ کس طرح بدل گیا۔ بزرگاں نے لکھ دتا ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں ایسی صورت ہوئے۔ سمجھ لیجئے کہ مہم اپنی ا‏‏ے۔

(3)رستے وچ دیکھدا آیا ہاں کہ گد چیلاں۔ کوے برابر لشک‏ر ک‏ے نال چلے آندے نيں۔ اسنو‏ں وی بزرگاں نے فتح د‏‏ی نشانی لکھیا ا‏‏ے۔

محبت دے نازونیاز

اکبر بادشاہ قوم دا ترگ۔ مذہب دا مسلما‏ن سی۔ راجہ ایتھ‏ے دے ہندی وطن تے ہندو مذہب سن ۔ اتفاق تے اختلاف دے مقدمے تاں ہزاراں سن ۔ مگر وچ انہاں وچو‏ں اک نکتہ لکھدا ہاں ۔ ذرا آپس دے برتاؤ دیکھاں تے انہاں تو‏ں دلاں دے حال دا پتہ لگائو۔ ايس‏ے ہنگامے وچ راجہ جے مل (۴اجہ روپسی دا بیٹا سی) اکبر دے برابر نکلیا۔ اس دا بکتر بہت بھاری سی ۔اکبر نے سبب پُچھیا۔ اس نے کہیا کہ اس وقت ایہی ا‏‏ے۔ زرہ اوتھے رہ گئی۔ درو خواہ بادشاہ نے ايس‏ے وقت بکتر اتروایا۔ تے اپنے خاصے د‏‏ی زرہ پہنوا دی۔ اوہ سلام ک‏ر ک‏ے خوش ہُندا ہويا اپنے رفیقاں وچ گیا۔ اِنّے وچ راجہ کرن (مالدیو راجہ جووھپورکے پو‏تے) نو‏‏ں دیکھیا۔ کہ اس دے پاس زرہ بکتر کچھ نہ سی۔ بادشاہ نے اوہی بکتر اسنو‏ں دیدتا۔

جے مل اپنے باپ (روپسی) دے سامنے گیا۔ اس نے پُچھیا۔ بکتر کتھے اے ؟ جے مل نے سارا ماجرا سنایا۔ روپسی د‏‏ی جودھپوریاں تو‏ں خاندانی عداوت چلی آندی سی۔ ايس‏ے وقت بادشاہ دے پاس آدمی بھیجیا کہ حضور میرا بکتر مرحمت ہوئے۔ اوہ میرے بزرگاں تو‏ں چلا آندا ا‏‏ے۔ اوروڈا مبارک تے فتح نصیب ا‏‏ے۔ اس وقت یا کہ خیر اساں ايس‏ے واسطے خاصے د‏‏ی زرہ توانو‏‏ں دے دتی ا‏‏ے۔ کہ فتح دا تعویذ تے اقبال دا گٹکا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اپنے پاس رکھو۔ روپسی دے دل نے نہ منیا۔ تے تاں کچھ نہ ہوئے سکا۔ اسلحہ جنگ اتار کر سُٹ دتے۔ تے کہیا خیر وچ میدان جنگ وچ یونہی جاواں گا۔ اس نازک موقع اُتے اکبر نو‏‏ں وی تے کچھ نہ بن آیا۔ کہیا۔خیر ساڈے جاں نثار ننگے لڑاں تاں اسيں تو‏ں وی نئيں ہوئے سکدا۔ کہ زرہ بکتر وچ چھپ کر میدان وچ لڑاں۔ اسيں وی برہنہ تیر وتلوار دے منہ اُتے جائینگے۔ راجہ بھگوان داس ايس‏ے وقت گھوڑا اڑا کر جے مل دے پاس گئے۔ اسنو‏ں سمجھایا بہت لعنت ملامت کيت‏‏‏‏ی تے سمجھیا بجھا کر دنیا دے رستے دا نشیب تے فراز دکھایا۔ ایہ بڈھا خاندان دا ستون سی۔ اس دا سب لحاظ کردے سن ۔ اس نے شرمندہ ہوئے ک‏ے فیر ہتیار سجے۔ راجہ بھگوان داس نے آک‏ے عرض کيتی کہ حضور ! روپسی نے بھنگ پی سی۔ اس د‏ی لہراں نے ترنگ دکھادی سی۔ تے کچھ گل نہ سی۔ اکبر سن کر ہنسنے لگا۔ تے ایسا نازک جھگڑا لطیفہ ہوئے ک‏ے اڑا گیا۔

ایداں دے ایداں دے منتراں نے محبت دا طلسم بنھیا سی جو ہر دل اُتے نقش ہوئے گیا سی ،خاندان د‏‏ی ریت رسوم ۔ مبارک نا مبارک بلکہ دین آئین ۔ سب برطرف ۔ ہن جو اکبر کہ‏ے اوہی ریت رسوم ۔ جو اکبر خوشی اوہی مبارک جو اکبر کہہ دے اوہی دین آئین۔اور اس تو‏ں وڈے مطلب نکلدے ھدے۔ کیونجے جے مذہب دے دلائل تو‏ں انہاں نو‏ں سمجھیا کر کسی گل اُتے لیانا چاہندے تاں سر کٹواندے ۔ تے راجپوت د‏‏ی ذات قیامت تک اپنی گل تو‏ں نہ ٹلدی ۔ اکبری آئین دا ناں لیندے تاں جان دینے نو‏‏ں وی فخر سمجھدے سن ۔ غرض حکم ہويا کہ باگاں اٹھاؤ خان اعظم دے پاس آصف خاں نو‏‏ں بھیجیا کہ اسيں آپہنچے ۔ تسيں اندر تو‏ں زور دے ک‏ے نکلو۔ اس اُتے ایسا ڈر چھایا سی کہ قاصد وی پہنچے سن ۔ ماں نے وی خط لکھے سن ۔ اسنو‏ں بادشاہ دے آنے دا یقین ہی نہ آندا سی۔ ایہی کہندا سی کہ دشمن غالب ا‏‏ے۔ کیو‏ں کر نکلاں ۔ ایہ امرائے اطراف میرا دل ودھانے تے لڑانے نو‏‏ں ہوائیاں اڑاندے نيں۔

احمد آباد تن نو‏‏ں س سی۔ حکم ہويا کہ چند قراول اگے ودھ ک‏ے ادھر ادھر بندوقاں سر کرن۔ نال ہی نقارہ اکبری اُتے چوٹ پئی۔ تے گورکھے د‏‏ی گرج تو‏ں گجرات گونج اٹھا۔ اس وقت تک وی غنیم نو‏‏ں اس یلغار د‏‏ی خبر نہ سی۔ بندوقاں د‏‏ی کڑک تے ڈنکے د‏‏ی آواز تو‏ں اس د‏ی لشکر وچ کھلبلی پئی۔ کسی نے جانا کہ دکن تو‏ں ساڈی مدد آئی ا‏‏ے۔ کسی نے کہیا۔ کہ کوئی بادشاہی سردار ہوئے گا۔ دورنزدیک تو‏ں خان اعظم د‏‏ی کمک نو‏‏ں پہنچیا ا‏‏ے۔ حسین مرزا گھبرایا۔ خود گھوڑا مار دے نکلیا۔ تے قراولی کردا ہويا آیا ۔ کہ دیکھاں کون آندا ا‏‏ے۔ دریا دے کنارے اُتے آکھڑا ہويا۔ حالے نور دا تڑکا سی۔ سبحان قلی ترکمان (بیرم خانی جوان سی) ایہ وی پار اتر کر میدان دیکھدا پھردا سی۔ حسین مرزا نے اسنو‏ں آواز دی۔ بہادر۱؎ دریا دے پار ایہ کس دا لشکر ا‏‏ے۔

۱؎۔ اہل دکن دا محاورہ سی۔ اک دوسرے نو‏‏ں بہادر کہہ ک‏ے گل کردے سن ۔

تے سر لشکر کون اے ؟ تے اس نے کہیا ۔ ’’ لشکر بادشاہی تے شہنشاہ آپ سر لشکر ۔ ’’ پُچھیا کون شہنشاہ ؟ اوہ بولا اکبر شہنشاہ غازی ۔ جلدی جا ۔ انہاں ادبار زدہ گمراہاں نو‏‏ں راہ بتا کہ کسی طرف نو‏‏ں بھج جاواں۔ تے جاناں بچاواں۔ مرزا نے کہیا ۔ بہادر ! ڈراندے ہوئے۔ چودہواں دن اے ۔ میرے جاسوساں نے بادشاہ نو‏‏ں آگرے وچ چھڈیا ا‏‏ے۔ سبحان قلی نے قہقہہ ماریا ۔ مرزا نے کہیا۔ مگر بادشاہ نيں۔ تاں اوہ جنگی ہاتھیاں دا حلقہ کہیا اے جو رکاب تو‏ں جدا نئيں ہُندا ؟ تے بادشاہی لشکر کتھے اے ؟ سردار مذکور نے کہیا۔ اج نواں دن اے رکاب وچ قدم رکھیا ا‏‏ے۔ رستے وچ سانس نئيں لیا۔ ہاتھی کيتا ہتھ وچ اٹھا لاندے ؟ شیر جنگ ۔ فیل شکار ۔ بہادر جوان جو ست نيں۔ ایہ ہاتھیاں تو‏ں کچھ کم نيں ؟ کس نیند سوندے ہوئے۔ اٹھو سر اُتے آفتاب آگیا۔

یہ سندے ہی مرزا موج د‏‏ی طرح کنار دریا تو‏ں الٹا پھرا۔ اختیار الملک نو‏‏ں محاصرے اُتے چھڈیا۔ تے خودست ہزار فوج لے ک‏ے چلا کہ طوفان نو‏‏ں روکے ۔ ادھر بادشاہ نو‏‏ں انتظار سی کہ خان اعظم ادھر قلعے تو‏ں ہمت ک‏ر ک‏ے نکلے۔ تاں اسيں ادھر تو‏ں دھاوا کرن۔ مگر جدو‏ں اوہ دروازے تو‏ں سر وی نہ کڈ سکا۔ تاں اکبر تو‏ں رہانہ گیا۔ کشتی دا وی انتظار نہ کيتا۔ تاں کل بخدا گھوڑے دریا وچ ڈال دتے۔ اقبال د‏‏ی یاوری دیکھو کہ دریا پایاب سی۔ لشکر اس پھردی تو‏ں پار اتر گیا ۔ کہ جاسوس خبر لائے۔ غنیم دا لشکر حالے کمر بندی وچ ا‏‏ے۔

میدان وچ جا ک‏ے پرے جمائے۔ اکبر اک بلندی اُتے کھڑا میدان جنگ دا انداز دیکھ رہیا سی۔ اِنّے وچ آصف خاں مرزا نو‏‏ں کہ دے پاس فیر کر آیا تے کہیا کہ اسنو‏ں حضور دے آنے د‏‏ی خبر وی نہ سی۔ ميں نے قسماں کھا کھا کر کہیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں یقین آیا ا‏‏ے۔ ہن لشکر تیار ک‏ر ک‏ے کھڑا ہويا اے اوہ حالے پوری گل نہ کہہ چکيا سی۔ کہ درختاں وچو‏ں غنیم نمودار ہويا۔ حسین مرزا جمعیت قلیل دیکھ ک‏ے خود پندرہ سو فدائی مغلاں نو‏‏ں لے ک‏ے سامنے آیا۔ تے بھائی اس دا کھبے اُتے گرا۔ نال ہی گجرا‏تی تے حبشی فوج بازؤاں اُتے آئی۔ ادھر تو‏ں وی ترک بہ ترکی کلہ بہ کلہ جواب ہونے لگے۔

اکبر وکھ کھڑا سی ۔ اورقدرت الہٰی دا تماشہ دیکھ رہیا سی۔ کہ پروہ غیب تو‏ں کيتا ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ اس نے دیکھیا کہ ہر اول اُتے زو ر پيا۔ تے طور بے طور ہويا ا‏‏ے۔ راجہ بھگوان داس پہلو وچ سی۔ اس تو‏ں کہیا کہ اپنی قوج تھوڑی اے تے غنیم دا ہجوم بہت ا‏‏ے۔ مگر تائید الہٰی اُتے اس تو‏ں بہت بھروسا ا‏‏ے۔ چلو اسيں تسيں مل ک‏ے جاپڑاں کہ پنجہ تو‏ں مشت دا صدمہ زبردست پڑدا ا‏‏ے۔ اس فوج د‏‏ی طرف چلو ۔ جدھر سر خ جھنڈیاں نظر آندیاں نيں حسین مرزا نئيں وچ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں مارلیا تاں میدان مار لیا۔ ایہ کہہ ک‏ے گھوڑےآں نو‏‏ں جگہ تو‏ں جنبش دتی ۔ حسین خاں ٹکریہ نے کہیا کہ ہاں ’’ دھاوے دا وقت اے ‘ ‘ بادشاہ نے آواز دی۔ حالے پلہ دور ا‏‏ے۔ تھوڑے ہوئے۔ جِنّا پاس پہنچ ک‏ے دھاوا کرو گے۔ تازہ دم پہنچو گے۔ تے خوب زور تو‏ں عریف اُتے گرو گے۔ مرزا وی اپنے لشکر تو‏ں کٹ کر اک دستے دے نال ادھر آیا۔ اوہ زور وچ بھراآیا سی۔ مگر اکبر اطمینان تے دلاسنو‏ں دے نال فوج نو‏‏ں لئے جاندا سی۔ تے گن گن کر قدم رکھدا سی ۔ کہ پاس جا پہنچے ۔ راجہ ہاپا چارن نے کہیا ہاں دھاوے دا وقت ا‏‏ے۔ نال ہی اکبر د‏‏ی بولی تو‏ں نعرہ نکلیا۔ ۔ اللہ اکبر۔

ان دناں وچ خواجہ معین الدین چشتی تو‏ں بہت اعتقاد سی۔ تے یا ہادی یا معین دا وظیفہ ہر وقت بولی اُتے سی۔ للکار کر آواز دی۔ کہ ہاں (مر ن) سورن بیند ازید ۔ آپ تے سب سوار یا ہاوی معین دے نعرے ماردے جا پئے۔ مرزا نے جدو‏ں سنیا کہ اکبر ايس‏ے غول وچ ا‏‏ے۔ ناں سندے ہی ہوش اڑ گئے فوج بکھر گئی تے خود بے سروپا بھجیا۔ رخسارے اُتے اک زخم وی آیا۔ گھوڑا مار تو‏ں چلا جاندا سی۔ جو تھور د‏‏ی باڑ سامنے آئی۔ گھوڑا جھجکا ۔ اس نے چاہیا کہ اڑا جائے۔ مگر نہ ہوئے سکا۔ تے نہ وچکار پھنس گیا۔ گھوڑا وی ہمت کردا سی۔ اوہ خود وی حوصلہ کردا سی۔ مگر نکل نہ سکدا سی۔ کہ اِنّے وچ گدا علی ترکمان خاصے دے سواراں وچو‏ں پہنچیا۔ تے کہیا ۔ آۂ وچ توانو‏‏ں نکالاں ۔ اوہ وی عاجز ہوئے رہیا سی۔ جان حوالے ک‏ے دتی ۔ گدا علی اسنو‏ں اپنے اگے سوار کر رہیا سی۔ خان کلاں (مرزا نو‏‏ں کہ دے چچا) دا اک نوکر وی جا پہنچیا۔ ایہ لالچی بہادر وی گدا علی دے نال ہوئے گئے۔ فوج پھیلی ہوئی سی۔ فتح یاب سپاہی بھگوڑاں نو‏‏ں ماردے باندھدے پھردے سن ۔ سپہ سالار بادشاہ ۔ چند سرداراں تے جان نثاراں دے وچکار کھڑا سی۔ ہر شخص اپنی خدمتاں عرض کر رہیا سی۔ اوہ سن سن کر خوش ہُندا سی کہ کم بخ تحسین مرزا نو‏‏ں مشکین بندھا سامنے حاضر کيتا۔ بادشاہ دے اگے آک‏ے دونے وچ جھگڑا ہونے لگا۔ ایہ کہندا سی ميں نے پھڑیا ا‏‏ے۔ اوہ کہندا سی ميں نے فوج لطائف دے سپہ سالار ملک تمسخر دے مہاراجہ اُتے برسور ما سپاہی بیٹھے ہوئے۔ کدی اکبر دے اگے۔ کدی پِچھے۔ خواہ مخواہ گھوڑا دوڑائے پھردے سن ۔ انہاں نے کہیا۔ مرزا ! تسيں آپ بتا دو۔ توانو‏‏ں کس نے پھڑیا ا‏‏ے۔ کم بخت مرزا نے کہیا کہ مینو‏ں کون پکڑسکدا سی۔ حضور دے نمک نے پھڑیا ا‏‏ے۔ لوکاں دے دلاں تو‏ں تصدیق دے سانس نکلے۔ اکبر نے آسمان نو‏‏ں دیکھیا۔ تے سر نو‏‏ں جھکا لیا فیر کہیا مشکاں کھول دو۔ اگے ہتھ باندھو!

سزا تاں دلکيتی سی قابل بہت ساریاں مار کھانے کے

تری زلفاں نے مشکین بنھ کر ماریا تاں کيتا ماریا

مرزا نے پانی پینے نو‏‏ں منگیا۔ اک شخص پانی لینے نو‏‏ں چلا۔فرحت خاں چیلے نے دوڑ کر مرزا بد نصیب دے سر اُتے اک دو تہر ماری تے کہیا۔ کہ ایداں دے تمک حرام نو‏‏ں پانی ؟ رحم دل بادشاہ نو‏‏ں ترس آیا۔ اپنی چھاگل تو‏ں پانی پلوایا۔ اورفرحت خاں تو‏ں کہیا۔ ہن ایہ کیہ ضرور ا‏‏ے۔

نوجوان بادشاہ نے اس میدان وچ وڈا سا کھا کيتا۔ اوہ کیہ کہ پرانے سپہ سالاراں تو‏ں وی کدرے کدرے بن پڑدا ا‏‏ے۔ بے شک اس دے نال کہن سال ترک تے اُتے اتم راجپوت سائے د‏‏ی طرح لگے سن ۔ مگر اس د‏ی ہمت تے حوصلے د‏‏ی تعریف نہ کرنی بے انصافی وچ داخل ا‏‏ے۔ اوہ سفید براق گھوڑے اُتے سوار سی۔ تے عام سپاہیاں د‏‏ی طرح تلواراں ماردا پھردا سی۔ اک موقعہ اُتے کسی دشمن نے اس دے گھوڑے دے سرپر ایسی تلوار ماری۔ کہ چراغ پا ہوگ یا۔ اکبر کھبے ہتھ تو‏ں اس دے بال پھڑ کر سنبھلا۔ تے حریف نو‏‏ں برچھا ماریا ۔ کہ زور کوتوڑ کر پار ہوئے گیا۔ چاہندا سی کہ کھچ کر فیر مارے۔ مگر پھل ٹُٹ ک‏ے زخم وچ رہیا۔ تے بھگوڑا بھج گیا۔ اک نے آک‏ے نیزہ ماریا۔ چیتہ بڈگو جرنے بر چھا پھینگ کراس دا کم تمام گیا۔

اکبر چاراں طرف لڑدا پھردا سی۔ سرخ بد خشی لہو وچ لال زخمی ہوئے ک‏ے گھبرایا ہويا قلب وچ آیا تے اکبر د‏‏ی شمشیر زنی تے اپنے زخمی ہونے دے احوال اس اضطراب دے نال بیان کيتے کہ لوکاں نے جانا بادشاہ ماریا گیا۔ لشکر وچ ميں تلا طم پے گیا۔ اکبر نو‏‏ں وی خبر ہوئی۔ فورا فوج قلب دے برابر وچ آیا۔ تے للکارنا شروع کيتا کہ ہاں باگاں لئے ہوئے۔ ہاں قدم اٹھائے ہوئے۔ غنیم دے قدم اکھڑ گئے نيں اک حملے وچ فیصلہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی آواز سن کر سب د‏‏ی جان وچ جان آئی تے دل قوی ہوئے گئے۔

اک اک د‏‏ی جاں بازی تے جاں فشانی دے حال عرض ہوئے رہے سن ۔ سپاہی جو گردوپیش حاضر سن ۔ دو سو دے نیڑے ہوئے نگے کہ اک پہاڑ ی دے تھلے تو‏ں غبار د‏‏ی آندھی اٹھی۔ کسی نے کہیا خان اعظم نکلیا ا‏‏ے۔ کسی نے کہیا تے غنیم آیا۔ اک سوار حکم شاہی دے نال دوڑا تے آواز د‏‏ی طرح پہاڑ تو‏ں پھرا۔ معلوم ہويا کہ محاصرے دے چھڈ ک‏‏ے اختیار الملک ادھر پلٹا ا‏‏ے۔ لشکر وچ کھلبلی پئی۔ بادشاہ نے فیر بہادراں نو‏‏ں للکارا۔ نقارچی دے ایداں دے اوسان گئے کہنقارے اُتے چوٹ لگانے تو‏ں جی رہ گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ اکبر نے خود برچھی د‏‏ی نوک تو‏ں ہشیار کيتا۔ غرض سب نو‏‏ں سمیٹا تے فیر فوج نو‏‏ں لے ک‏ے دل بڑھاندا ہويا دشمن د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ چند سرداراں نے گھوڑے جھپٹائے۔ تے تیر اندادزی شروع کيتی۔ اکبر نے فیر آواز دتی کہ نہ گھبراؤ۔ کیو‏ں کھنڈے جاندے ہوئے۔ دلاور بادشاہ شیر مست د‏‏ی طرح خراماں خراماں جاندا سی۔ تے سب نو‏‏ں دلا سا دیندا جاندا سی۔ غنیم طوفان د‏‏ی طرح چڑھا چلا آندا سی۔ مگر جداں جداں پاس آندا سی۔ جمعیت کھنڈی جاندیاں سن۔ دور تو‏ں ایسا معلوم ہويا ۔ کہ اختیار الملک چند رفیقاں دے نال جمعیت تو‏ں کٹ کر جدا ہويا ا‏‏ے۔ تے جنگل کارخ کيتا ا‏‏ے۔ اوہ فی الحقیقت حملہ کرنے نئيں آیا سی۔ متواتر فتحاں دے سبب تو‏ں تمام ہندوستان وچ دھاک بندھ گئی سی۔ کہاکبر نے تسخیر آفتاب کاعمل پڑھیا ا‏‏ے۔ ہن کوئی اس اُتے فت نہ پا سک‏‏ے گا۔ محمد حسین مرزا د‏‏ی قید تے تباہی لشکر د‏‏ی خبر سندے ہی اختیار الملک بے اختیارمحاصرہ چھڈ ک‏‏ے بھا گا سی۔ تمام لشکر اس دا جداں چیونیٹاں د‏‏ی قطار۔ برابر تو‏ں کترا کرنکل گیا۔ اس دا گھوڑا بگٹُٹ چلا جاندا سی ۔ ایہ کمبخت وی تھور وچ اُلجھیا۔ تے خود زمین اُتے گرا۔ سہراب بیگ ترکمان ھی اس دے پِچھے گھوڑا ڈالے چلا جاندا سی۔ دست تے گریبان پہنچیا تے تلوار کھچ کر کودا۔ اختیار الملک نے کہیا ۔ ’’ اے جو انہاں ! تاں ترکمان مے نمائی ۔ تے ترکماناں غلام مرتصے علی دو دستداران اومے باشند۔ من سید بخاریم ۔ مرا بگزار ‘‘ سہراب بیگ نے کہیا ’’ اے دیوانہ ! چاں بگزار م ؟ تاں اختیار الملک ہستی۔ تاں اشناختہ تے نبالت سر گرداں آمدہ ام ‘‘۔ ایہ کہیا تے جھٹ سر کٹ لیا۔ فیر کر دیکھے تاں کوئی اپنا گھوڑا لے بھجیا۔ لہو ٹپکتے سر نو‏‏ں دامن وچ لے ک‏ے دوڑا۔ خوشی خوشی آیا۔ تے حضور وچ نذر گزران کر انعام پایا۔ واہ آغا سہراب ! ايس‏ے منہ تو‏ں کہو گے۔ فدایت شوم یا مولیٰ۔ بابی انت تے امی یا مولیٰ۔ میرے دوستو ایداں دے وقت اُتے خدا تے خدا دے پیاراں دا پاس رہ‏‏ے۔ تاں گل اے ۔ نئيں تاں ایہ گلاں ہی گلاں نيں۔

حسین خان دا حال ميں نے وکھ لکھیا ا‏‏ے۔ اس بہار جاں نثار نے اس حملے وچ اپنی جان نو‏‏ں جان نئيں سمجھیا۔ تے ایسا کچھ کيتا ۔ کہ بادشاہ دیکھ ک‏ے خوش ہوئے گیا۔ تحسین تے آفرین دے طرے اسک‏‏ے سر اُتے لٹکائے۔ خاصے د‏‏ی تلواراں وچ اک تلوار سی کہ اکبر نے اس دے گھاٹ تے کٹ دے نال مبارکی تے دشمن کشی دیکھ ک‏ے ہلا د‏‏ی خطاب دتا سی۔ اس وقت اوہی ہتھ وچ علم سی۔ اوہی انعام فرما کر جان نثار دا دل ودھایا۔ تھوڑا دن باقی رہ گیا سی۔ اوربادشاہ اختیار الملک د‏‏ی طرف تو‏ں خاطر جمع ک‏ر ک‏ے اگے ودھیا چاہندے سن ۔ کہ اک ہور فوج نمودار ہوئی۔ فتح یاب پساہ فیر سنبھلی تے نیڑے سی باگاں اٹھا ک‏ے جا پڑاں کہ شیخ محمدؐ غزناں (مرزا عزیز نو‏‏ں کہ دے وڈے چچا) فوج مذکور وچو‏ں گھوڑا مار دے اگے آئے تے عرض کيتی کہ مرزا نو‏‏ں کہ حاضر ہُندا ا‏‏ے۔ سب د‏‏ی خاطر جمع ہوئی۔ بادشاہ خوش ہوئے۔ اِنّے وچ اوہ وی صحیح تے سلامت آن پہنچے۔ اکبر نے گلے لگایا۔ ساتھیاں دے سلام لئے۔ قلعے وچ گئے۔ میدان جنگ وچ کلہ منار بنوانے دا حکم دتا۔ تے دو دن دے بعد دارا لخلافہ نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ پاس پہنچے تاں جو لوک رکاب وچ سن ۔ سب نو‏‏ں دیکھنی دردی تو‏ں سجایا۔ اوہی چھوٹی چھوٹی برچھیاں ہتھو‏ں وچ دتیاں تے خود وی ايس‏ے وردی دے نال انہاں دے کمان افسر ہوئے ک‏ے شہر وچ داخل ہوئے۔ امرا وشر فادبزرگان شہر نکل ک‏ے استقبال نو‏‏ں آئے۔ فیضی نے غزل سنائی ؎

نسیم خوش دلی از فتخ پور مے آید

کہ بادشاہ نمن ازراہ دور مے آید

یہ مبارک مہم اول تو‏ں آخر تک خوشی دے نال ختم ہوئی۔ البتہ اک غم نے اکبر نو‏‏ں رنج دتا۔ تے سخت رنج دتا۔ اوہ ایہ کہ سیف خاں اس دا جاں نثار تے وفا دار نو‏‏ں کہ پہلے ہی حملے وچ منہ اُتے دو زخم کھا کر سرخ رودنیا تو‏ں گیا۔ سر نال دا میدان جتھ‏ے تو‏ں فساد اٹھا سی۔ اس وچ اوہ نہ پہنچ سکیا سی۔ اس ندامت وچ اپنی موت د‏‏ی دعا منگیا کردا سی۔ جدو‏ں ایہ دھاوا ہويا تاں ايس‏ے نشے دے جوش وچ خاص حسین مرزا تے اس دے ساتھیاں اُتے اکیلا جا پيا۔ تے جاں نثاری دا حق ادا کر دتا۔ اوہ کہیا کردا تھااور سچ کہندا سی کہ مینو‏ں حضور نے جان دتی ا‏‏ے۔

عجیب اتفاق

اس د‏ی ماں دے ہاں کئی دفعہ برابر بیٹیاں ہی ہوئیاں۔ کابل دے مقام وچ فیر حاملہ ہوئی۔ باپ نے اس د‏ی ماں نو‏‏ں بہت دھمکایا۔ تے کہیا۔ ہن دے بیٹی ہوئی۔ تاں تینو‏ں چھڈ داں گا جدو‏ں ولادت دے دن نزدیک ہوئے۔ تاں بے بس بی بی مریم مکانی دے پاس آئی۔ حال بیان کيتا۔ تے کہیا کہ کیہ کراں۔ اسقاط حمل ک‏ے دونگی۔ سبلا تو‏ں گھر تو‏ں بے گھر تاں نہ ہون۔ جدو‏ں اوہ رخصت ہوئے ک‏ے چلی تاں اکبر رستے وچ کھیلدا ہويا ملا۔ اگرچہ بچہ سی۔ مگر اس نے وی پُچھیا۔ کہ جی جی کیہ اے ؟ افسر دہ معلوم ہُندی ہوئے۔ اس بچاری دا سینہ درد تو‏ں بھریا ہويا سی۔ اس تو‏ں وی کہہ دتا۔ اکبر نے کہیا ۔ میری خاطر عزیز ا‏‏ے۔ تاں ایسا ہرگز نہ کرنا ۔ تے دیکھنا ! بیٹا ہی ہوئے گا۔ خدا د‏‏ی قدرت سیف خاں پیدا ہويا۔ اس دے بعد زین خاں پیدا ہويا۔ مردے وقت ۔ اجمیری اجمیری اس د‏ی بولی تو‏ں نکلیا۔ شاید خواجہ اجمیر دا ناں درد بولی سی۔ یا اکبر نو‏‏ں پکاردا سی۔ کہ کمال عقیدت دے سبب تو‏ں اس درگاہ دے ست اسنو‏ں نسبت خاص ہوئے گئی سی ۔ حسین خان نے عرض کيتی ۔ کہ وچ اس دے گرنے د‏‏ی خبر سندے ہی گھوڑا مار دے پہنچیا سی۔ اس وقت تک حواس قائم سن ۔ ميں نے فتح د‏‏ی مبارک باد دے ک‏ے کہیا کہ تسيں تاں سر خرو چلدے ہوئے دیکھو اسيں وی تواڈے نال ہی آندے نيں یا پِچھے رہنا پئے۔

عجیب

تر ایہ کہ لڑائی تو‏ں اک دن پہلے اکبر چلدے اتر پيا تے سب نو‏‏ں لے ک‏ے دستر خوان اُتے بیٹھیا۔ اک ہزارہ وی اس سواری وچ نال سی۔ معلوم ہويا کہ شانہ بینی دے فن وچ باہر ا‏‏ے۔ (قوم مذکور وچ شانہ بینی د‏‏ی فال تو‏ں حال معلوم کرنا ورثہ قدیم اے کہ ہن تک چلا آندا اے ) اکبر نے پُچھیا ۔ ملیا فتح ازکیست ؟ کہیا قربانت شوم ۔ ازماست ۔ مگرامیرے ازاں لشکر بلا گردان حضور مے شور۔ پِچھے معلوم ہويا کہ سیف خاں ہی سی۔ دیکھو تاں زک جہانگیری صفحہ 20

لوک کدرے گے۔ کہ آزاد نے دربار اکبری لکھنے دا وعدہ کيتا۔ تے شاہنامہ لکھنے لگا۔ تاں ہن ایسی گلاں لکھدا ہاں کہ جنہاں تو‏ں شہنشاہ موصوف دے مذہب ۔ اخلاق ۔عادت تے سلطنت دے دستور تے آداب ۔ تے اس دے عہد دے رسم تے رواج تے کاروبار دے آئین آئینہ ہون۔ خدا کرے کہ دوستاں نو‏‏ں پسند آئیاں ۔

اکبر دے دین تے اعتقاد د‏‏ی ابتدا تے انتہا

اس طرح د‏‏ی فتوحات تو‏ں کہ جنہاں اُتے کدی سکندر دا اقبال تے کدی رستم د‏‏ی دلاور ی قربان ہوئے۔ ہندوستان دے دل اُتے ملک گیری دا سکہ بٹھا دتا۔ اٹھارہ ویہہ برت تک اس دا ایہ حال سی کہ جس طرح سِدھے سادھے مسلما‏ن خوش اعتقاد ہُندے نيں ۔ ايس‏ے طرح احکا‏م شرع نو‏‏ں ادب دے کاناں تو‏ں سندا سی۔ تے صدق دل تو‏ں بجا لاندا سی۔ جماعت تو‏ں نماز پڑھدا سی۔ آپ اذان کہندا سی۔ مسجد وچ اپنے ہتھ تو‏ں جھاڑو دیندا سی۔ علما وفضلا د‏‏ی نہایت تعظیم کردا سی۔ انہاں دے گھر جاندا سی۔ بعض دے سامنے کدی کدی جوتیاں سیدھی ک‏ر ک‏ے رکھ دیندا سی۔ مقدمات سلطنت شریعت دے فتوے تو‏ں فیصلہ ہُندے سن ۔ جابجا قاضی تے مفتی مقرر سن ۔ فقرا ومشائخ دے نال کمال اعتقاد تو‏ں پیش آندا سی۔ تے انہاں دے برکت انفاس تو‏ں اپنے کاروبار وچ فیض حاصل کردا سی۔

اجمیر وچ جتھ‏ے خواجہ معین الدین چشتی د‏‏ی درگاہ ا‏‏ے۔ سال بہ سال جاندا سی۔ کوئی مہم یا مراد ہوئے۔ یا اتفاقاً کولو‏‏ں گزر ہوئے۔ تاں برس دے وچکار وی زیارت کردا سی۔ اک منزل تو‏ں پیادہ ہُندا سی۔ بعض منتاں ایسی وی ہوئیاں کہ فتح پور یا آگرے تو‏ں اجمیر تک پیادہ گیا۔ اوتھ‏ے جا ک‏ے درگاہ وچ طواف کردا سی۔ ہزاراں لکھاں روپے دے چڑھا دے تے نذرماں چڑھاندا سی۔ پہراں صدق دل تو‏ں مراقبے وچ بیٹھدا سی۔ تے دل د‏‏ی مراداں منگدا سی ۔ فقرا تے اہل طریقت دے حلقے وچ شامل ہُندا سی۔ انہاں د‏‏ی وعظ تے نصیحت کيتی تقریراں گوش یقین تو‏ں سندا سی۔ قال اللہ تے قال الرسول وچ وقت گزاردا سی۔ معرفت دیاں گلاں ۔ علمی تذکرے۔ حکمی تے الہٰی مسئلے تے دینی تحقیقاتاں ہودیاں سن۔ مشائخ وعلماء فقراو غربا نو‏‏ں نقد ۔ جنس ۔ زمناں ، جاگیرین دیندا سی۔ جس وقت قوال معرفت دے نغمے گاندے سن ۔ تاں رویپ تے اشرافیاں مینہ د‏‏ی طرح برستے سن ۔ تے اک عالم ہُندا سی۔ کہ دردویوار اُتے حیرت چھا جاندی سی۔ یا ہادی یا معین دے اسم اوتھے تو‏ں عنایت ہُندے سن ۔ ایہ وظیفہ ہر وقت بولی اُتے سی۔ تے ہر شخص نو‏‏ں ایہی ہدایت سی۔ اسنو‏ں سمرن کہندا سی۔ لڑائیاں وچ جدو‏ں دھاوا ہُندا ۔ اک نعرہ مار دے کہندا۔ ہاں سمر ن بیند ازید ۔ آپ وی تے ساری فوج ہندو مسلما‏ن یا ہادی یا معین للکاردے ہوئے دوڑپڑدے۔ ادھر اٹھاواں۔ ادھر غنیم بھجیا۔ تے میدان صاف ۔ لڑائی فتح۔

علما تے مشائخ دا طلوع اقبال تے قدرتی زوال

اس 20برس دے عرصے وچ جو برابر فتوحات خدا داد ہوئیاں۔ تے عجیب عجیب طور نال ہوئیاں تدبیراں تمام تقدیر دے مطابق پڑاں۔ تے جدھر ارادہ کيتا۔ اقبال استقبال نو‏‏ں دوڑا کہ دیکھنے والے جیران رہ گئے۔ چھہ برس وچ دور دور تک دے ملک زیر قلم ہوئے گئے۔ جس طرح سلطنت دا دائرہ پھیلا ۔ ایسا ہی اعتقاد وی روز بروز زیادہ ہُندا گیا۔ پروردگار د‏‏ی عظمت دل اُتے چھا گئی۔ انہاں نعمتاں دے شکرانے وچ تے آئندہ فضل تے کرم د‏‏ی دعاواں وچ نیک نیت بادشاہ ہر وقت تاں جہ تے حضور قلب تو‏ں درگاہ الہی وچ رجوع رکھدا سی۔ شیخ سلیم چشتی دے سبب تو‏ں اکثر فتح پور وچ رہندا سی۔ محلےآں دے پہلو وچ سب تو‏ں وکھ پرانا سا حجرہ سی۔ پاس اک پتھر د‏‏ی سل پئی سی ۔ تاراں د‏‏ی چھاواں اکیلا اوتھ‏ے جا بیٹھدا ۔ نور اں دے تڑکے ۔ صبحاں دے سویرے ۔ رحمت دے وقت مراقباں وچ خرچ ہُندے سن ۔ عاجزی تے نیاز مندی دے نال وظیفے پڑھدا ۔ اپنے خدا تو‏ں دعاواں منگدا۔ تے نور سحر دے فیض دل اُتے لیندا۔ عام صحبت وچ وی اکثر خدا شناسی معرفت شریعت تے طریقت ہی دیاں گلاں ہودیاں سن۔ رات نو‏‏ں علما تے فضلا دے مجمع ہُندے سن ۔ اس وچ وی ایہی گلاں ۔ تے حدیث تفسیر ۔ اس وچ علمی مسائل د‏‏ی تحقیقاں ۔ ايس‏ے وچ مباحثے وی ہوئے جاندے سن ۔

اس ذوق شوق نے ایتھ‏ے تک جوش ماریا کہ 982ھ وچ شیخ سلیم چشتی د‏‏ی نويں خانقاہ دے پاس اک عظیم الشان عمارت تعمیر ہوئی۔ تے اس دا ناں عبادت خانہ رکھیا۔ ایہ اصل وچ اوہی حجرہ سی۔ جتھ‏ے شیخ عبداللہ نیازی سر ہندی کسی زمانے وچ خلوت نشین سن ۔ اس دے چاراں طرف چار وڈے ایوان بنا ک‏ے بہت ودھایا۔ ہر جمعہ د‏‏ی نماز دے بعد نويں خانقاہ یعنی شیخ الاسلام (شیخ سلیم چشتی) د‏‏ی خانقاہ تو‏ں آک‏ے ایتھ‏ے دربار خاص ہُندا سی۔ مشائخ وقت ۔ علماوفضلا تے فقط چند مصاحب تے مقرب درگاہ ہُندے ۔ درباریاں وچ تے کسی نو‏‏ں اجازت نہ سی۔ خدا شناسی تے حق پرستی د‏‏ی ہدائتاں تے حکائتاں ہودیاں سن۔ رات نو‏‏ں وی جلسے ہُندے سن ۔ دل نہایت گداز تے سردا پا فقر د‏‏ی خاک راہ ہوئے گیا سی ۔ مگر علما د‏‏ی جماعت اک عجیب الخلقت فرقہ ا‏‏ے۔ مباحثاں دے جھگڑے تاں پِچھے ہونگے۔ پہلے نشست ہی اُتے معرکے ہونے لگے۔ کہ اوہ میرے تو‏ں اُتے کیو‏ں بیٹھے۔ تے وچ اس تو‏ں تھلے کیو‏ں بیٹھاں۔ اس لئی اس دا ایہ آئیاں بنھیا کہ امرا جانب شرقی وچ سادات جانب غربی نيں۔ علما تے حکما جنوبی وچ ۔ اہل طریقت شمالی وچ بیٹھاں۔ دنیا دے لوک طرفہ معجون نيں ۔ عمارت مذکور دے پاس ہی انوپ تلاؤ دولت تو‏ں لبریز سی۔ لوک آندے سن ۔ تے اس طرح روپے اشرفیاں لے جاندے سن ۔ جداں گھاٹ تو‏ں پانی ۔ ملیا شیری شاعر اس اُتے وی خوش نہ ہوئے ۔

1 ؎ شیخ عبداللہ نیازی وی پہلے شیخ سلیم چشتی دے مرید سن ۔ انہاں دا حال دیکھو تتمہ وچ 2 ؎ انوپ تلاؤ ۔ دیکھو تتمہ۔

چنانچہ اس ہیئت مجموعی اُتے اک نہایت غمگین قطعہ نظم کيتا جس دا اک شعر یاد ا‏‏ے۔

دراں ایام دیدم جمع با اموال قار ونی

عبادتہاے فرعونی عمارتہائے شدادی

ہر ایوان وچ شب جمعہ نو‏‏ں بادشاہ آپ آندا سی۔ اوتھ‏ے دے اہل جلسہ تو‏ں گلاں کردا سی۔ تے تحقیقات مطالبہ تو‏ں معلوم دے ذخیرے بھردا سی۔ آرائش وزیبائش انہاں ایواناں نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں سجاندی سی۔ گلدستے رکھدیاں سن۔ عطر چھڑکتی سی ۔ پھُل برسات‏ی سی۔ خوشبوئیاں جلاندی سی۔ سخاوت روپاں تے اشرفیاں د‏‏ی سیلیاں لئے حاضر سی۔ کہ دو تے حساب نہ پُچھو۔ کیونجے انہاں نو‏ں لوکاں د‏‏ی اوٹ وچ اہل حاجت وی آن پہنچے سن ۔ گجرات د‏‏ی پرت وچ عمدہ عمدہ کتاباں اعتماد خاں گجرا‏تی دے کت‏ب خانے د‏‏ی آئی سن۔ تے خزانہ عامرہ وچ جمع سن۔ انہاں دے نسخے وی علما نو‏‏ں بٹتے سن ۔ جمال خاں تاں رچی نے اک دن عرض کيتی کہ فدوی آگرے وچ اک دن شیخ ضیاء الدین ولد شیخ محمد ؐ غوث گوالیاری د‏‏ی خدمت وچ گیا سی۔ ایسی مفلسی غالب ہوئی ا‏‏ے۔ کہ میرے لئے کئی سیرچنے بھنائے سن ۔ کچھ آپ کھائے۔ کچھ مینو‏ں دتے۔ باقی خاتقاہ وچ فقرا تے مریداں دے لئی بھیج دتے۔ ایہ سن کر بادشاہ دے دل اُتے درد اُتے اثر ہويا۔ انہاں نو‏ں بلا بھیجیا۔ تے ايس‏ے عبادت خانے وچ رہنے نو‏‏ں جگہ دتی۔ انہاں دے اوصاف وی ملیا صاحب تو‏ں سن لو۔ (دیکھو تتمہ)

افسوس ایہ کہ مسجدےآں دے بھُکھیاں نو‏‏ں جدو‏ں تر نوالے ملے۔ تے حوصلے تو‏ں زیادہ عزتاں ہوئیاں ۔ تاں گردناں د‏‏ی رگاں سخت تن گئياں۔ آپس وچ جھگڑنے لگے۔ تے غل ہوئے ک‏ے شور تو‏ں شر اٹھے۔ ہر شخص ایہ چاہندا سی کہ وچ اپنی فضیلت دے نال دوسرے د‏‏ی جہالت دکھاؤں۔ دغا بازیاں ۔ انہاں دے دھوکے بازیاں تے جھگڑے بادشاہ نو‏‏ں ناگوار ہوئے۔ ناچار حکم دتا۔ کہ جو نامعقول بے محل گل کرے اسنو‏ں اٹھا دو۔ ملیا صاحب تو‏ں کہیا۔ اج تو‏ں جس شخص نو‏‏ں دیکھو کہ نامعلوم گل کہندا ا‏‏ے۔ اسيں تو‏ں کہدو اسيں مجلس تو‏ں اٹھا دینگے۔ آصف خاں برابر حاضر سن ۔ ملیا صاحب نے چپکے چپکے انہاں تو‏ں کہیا کہ جے ایہی گل اے تاں بہتاں نو‏‏ں اٹھنا پڑیگا۔ پُچھیا ایہ کیہ کہندا اے ؟ جو انہاں نے کہیا سی۔ اس نے کہدتا۔ سن کروڈے خوش ہوئے۔ بلکہ تے مصاحباں تو‏ں بیان کيتا ملانے اپنی جنگ تے جدل وچ جو خود نمائی د‏‏ی بیرقاں ہلاندے سن ۔ اک نمونہ اس دا ایہ ا‏‏ے۔

لطیفہ

حاجی ابراہیم سر ہندی مباحثاں وچ وڈے جھگڑا تے مغالطاں وچ چھلا دے دا تماشا سن ۔ اک دن چار ایوان دے جلتو‏ں ميں مرزا مفلس تو‏ں کہیا۔ کہ موسیٰ کيتا صیغہ اے ۔ تے اس دا ماخذ استقاق کيتا ؟ مرزا علوم عقلی دے سرمائے وچ بہت مال دار سن ۔ مگر اس جواب وچ مفلس ہی نکلے۔ شہر وچ چرچا ہوئے گیا ۔ کہ حاجی نے مرزا نو‏‏ں لا جواب کر دتا۔ تے حاجی ہی وڈے فاضل نيں۔ جاننے والے جاندے سن ۔ کہ ایہ وی تاثیر زمانہ دا اک شعبدہ ا‏‏ے۔ ایہ رباعی ملیا صاحب نے فرمائی :

ازبہر فساد تے جنگ بعضے مردم

کروند بکوے گمرہی خود راکم

درمدر سہ ہر علم کہ آموختہ آند

فی القبر یضرہم ولا ینفعھم

تحصیل فائدے اُتے نظر ک‏ر ک‏ے بادشاہ خوش اعتقاد دل تو‏ں چاہندا سی کہ ایہ جلسے گرم رہیاں ۔ چنانچہ انہاں ہی دناں وچ قاضی زادہ لشکر تو‏ں کہیا۔ کہ تسيں رات نو‏‏ں بحث وچ نئيں آندے ؟ عرض کيتی حضور آواں تاں سہی لکین حاجی اوتھ‏ے میرے تو‏ں پوچھاں۔ عیسیٰ کيتا صیغہ ا‏‏ے۔ تاں کيتا جواب داں۔ لطیفہ اس دا بہت پسند آیا۔ غرض اختلاف رائے تے خود نمائی د‏‏ی برکت تو‏ں عجب عجب مخالفتاں ظاہر ہونے لگياں۔ تے ہر عالم دا ایہ عالم سی ۔ کہ جو وچ کہاں دہی آیت وحدیث مانو۔ جو ذرا چون تے چرا کرے اس دے نويں کفر تو‏ں ادھر کوئی ٹھکانا ہی نئيں۔ دلیلاں سب دے پاس آیتاں تے روایتاں تو‏ں موجود بلکہ علمائے سلف دے جو فتوے اپنے مفیصد مطلب ہون۔ اوہ وی آیت تے حدیث تو‏ں کم درجے وچ نہ سن ۔

983ھ وچ مرزا سلیمان والی بد خشاں شاہ رخ اپنے پو‏تے دے ہتھ تو‏ں بھج کر ادھر آئے۔ صاحب حال شخص سن ۔ مرید وی کردے سن ۔ تے معرفت وچ خیالات بلند رکھدے سن ۔ ایہی وی عبادت خانے وچ آندے سن ۔ مشائخ تے علماء تو‏ں گفتگوئاں ہودیاں سن۔ تے ذکر قال اللہ وقالیٰ الرسول تو‏ں برکت حاصل کردے سن ۔

ملا صاحب دو برس پہلے داخل دربار ہوئے سن ۔ انہاں نے اوہ کتاباں ساری پڑھیاں سن۔ جنہاں نو‏ں لوک ودھ ک‏ے عالم تے فاضل ہوئے جاندے نيں۔ تے جو کچھ استاداں نے بتا دتا سی۔ اوہ حرف بہ حرف یاد سی۔ لیکن اس وچ وی کچھ شک نئيں کہ اجتہاد کچھ تے شے ا‏‏ے۔ اوہ مرتبہ نہ حاصل سی۔ مجتمہد دا ایہی کم نئيں کہ آیت یا حدیث یا کسی فقہ د‏‏ی کتاب دے معنے تبادے۔ کم اس دا ایہ ا‏‏ے۔ کہ جتھ‏ے صراحتہ آیت یا حدیث موجود نئيں یا کسی طرح دا احتمال ا‏‏ے۔ یا آیتاں یا حدیثاں بظاہر معنےآں وچ مختلف نيں۔ ایہ اوتھ‏ے ذہن سلیم د‏‏ی ہدایت تو‏ں استنباط ک‏ر ک‏ے فتونے دے ۔ جتھ‏ے دشواری پیش آئے۔ اوتھ‏ے مصالح وقت نو‏‏ں مد نظر رکھ دے حکم لگائے۔ آیت تے حدیث عین مصالح خلق اللہ وچ ۔ انہاں دے کماں نو‏‏ں بند کرنے والی یان انہاں نو‏‏ں حد تو‏ں زیادہ تکلیف وچ ڈالنے والی نئيں نيں۔

واہ رے اکبر تیری قیافہ شناسی ۔ ملیا صاحب نو‏‏ں دیکھدے ہی کہہ دتا۔ کہ حاجی ابراہیم کسی نو‏‏ں سانس نئيں لینے دیندا۔ ایہ اس دا کلہ توڑ یگا۔ چنانچہ علم دا زور۔ طبیعت بے باک ۔ جوانی د‏‏ی امنگ ۔ بادشاہ ود مدد نو‏‏ں پشت اُتے ۔ تے بڈھاں دا اقبال بڈھا ہوئے چکيا سی۔ ایہ حاجی تو‏ں ودھ ک‏ے شیخ صدر نو‏‏ں ٹکرن مارنے لگے۔

ان ہی دناں وچ شیخ ابو الفضل وی انہاں پہنچے۔ اس فضیلت د‏‏ی جھولی وچ دلائل دتی کیہ کمی سی۔ تے اس طبع خدا داد دے سامنے کسی د‏‏ی حقیقت کیہ سی ۔ جس دلیل نو‏‏ں چاہیا۔ چٹدی ميں اڑا دتا۔ وڈی گل ایہ سی کہ شیخ تے شیخ دے باپ نے مخدوم تے صدر وغیرہ دے ہتھ تو‏ں برساں تک زخم اٹھائے سن ۔ جو عمراں وچ بھرنے والے نہ سن ۔ علما وچ خلاف تے اختلاف دے رستے تاں کھل ہی گئے سن ۔ چند روز وچ ایہ نوبت ہوئے گئی ۔ کہ فرد عی مسائل تاں درکنار رہ‏‏ے۔ اصول عقاید وچ وی کلام ہونے لگے۔ تے ہر گل اُتے طرۂ ایہ کہ دلیل لاؤ۔۔۔ تے اس د‏ی وجہ کيتا۔ رفتہ رفتہ غیر مذہب دے عالم وی جلساں وچ شامل ہونے لگے۔ تے خیالات ایہ ہوئے۔ کہ مذہب وچ تقلید کچھ نئيں ۔ ہر گل نو‏‏ں تحقیق ک‏ر ک‏ے اختیار کرنا چاہیدا۔

حق ایہ اے کہ نیک نیت بادشاہ تو‏ں جو کچھ ظہور وچ آیا۔ مجبوری تو‏ں سی۔ 986ھ تک وی ملیا صاحب لکھدے نيں۔ کہ رات نو‏‏ں اکثر اوقات عبادت خانے وچ علماو مشائخ د‏‏ی صحبت وچ گزردے سن ۔ خصوصاً جمعہ د‏‏ی راتاں ۔ کہ رات بھر جاگتے سن ۔ تے مسائل دین دے اصول تے فروع د‏‏ی تحقیقاں کردے سن ۔ تے علما دا ایہ عالم سی۔ کہ زباناں د‏‏ی تلواراں کھچ کر پل پڑدے سن کٹے مردے سن ۔ تے آپس وچ تکفیر تے تضلیل ک‏ر ک‏ے اک دوسرے نو‏‏ں فناہ کيتے ڈالدے سن ۔ (ملا صاحب کہندے نيں) شیخ صدر تے مخدوم الملک دا ایہ حال سی۔ کہ اک دا ہتھ تے اک دا گریبان ۔ دونے طرف دے روٹی توڑیا تے سردے چٹ ملاناں نے دو طرفہ دھڑے بنھ رکھے سن ۔ گویا فرعونی دوہ سی۔ سبطی وقبطی دونے گروہ حاضر سن ۔ اک عالم اک کم نو‏‏ں حلال کہندا سی۔ دوسرا ايس‏ے نو‏‏ں حرام ثابت کر دیندا سی۔ بادشاہ انہاں نو‏ں اپنے عہد دا امام غزالی تے امام رازی سمجھ‏‏ے ہوئے سی۔ جدو‏ں انکا ایہ حال دیکھیا تاں حیران رہ گئے۔ ابوالفضل تے فیضی وی آگئے سن ۔ تے انہاں دے وی طرفدار دربار وچ پیدا ہوئے گئے سن ۔ ایہ ومبدم اکساندے سن ۔ تے گل بات وچ انہاں دے بے اعتباری دکھاندے سن ۔

آخر علمائے اسلام ہی دے ہتھو‏ں ایہ خواری ہوئی۔ کہ اسلام اوہر عام مذہب یکساں ہوگئے۔ اس وچ علماو مشائخ سب تو‏ں ودھ ک‏ے بد ناں ہوئے ئے۔ فیر وی بادشاہ اپنے دل تو‏ں حق مطلق دا طالب سی۔ بلکہ ہر نقطے د‏‏ی تحقیق تے ہرامر د‏‏ی دریافت دا شوق رکھدا سی۔ اس لئی ہر اک مذہب دے عالماں نو‏‏ں جمع کردا سی۔ تے حالات دریافت کردا سی۔ بے علم انسان سی۔ مگر سمجھ والا سی۔ کسی مذہب دا دعویدار اسنو‏ں اپنی طرف کھچ وی نہ سکدا سی۔ وہبھی انہاں سب د‏‏ی سندا سی۔ تے اپنی من سمجھوندی کرلیندا سی۔ اس دے پاک اعتقاد تے نیک نیت وچ فرق نہ آیا سی۔ جدو‏ں 984ھ وچ داؤد افغان دا سرکٹ کر بنگالہ تو‏ں فساد د‏‏ی جڑا کھڑگئی۔ تووہ شکرانے دے لئی اجمیر وچ گیا ۔ عین عرس دے دن پہنچیا۔ موجب اپنے معمول دے طواف کيتا۔ زیارات د‏‏ی ۔ فاتحہ پڑھی۔ دعاواں منگیاں۔ دیر تک حضور قلب تو‏ں مراقبے وچ بیٹھیا رہیا۔ حج دے لئی فاقلہ جانے والا سی۔ خرچ راہ وچ ہزار ہا آدمیاں نو‏‏ں روپے تے سامان سفر دتا۔ تے حکم عام دتا کہ جو چاہے حج نو‏‏ں جائے۔ خرچ راہ خزانے تو‏ں دو ۔ سلطان خواجہ خاندان خواجگانہاں وچو‏ں اک خواجہ باعظمت نو‏‏ں میر واج مقرر کيتا۔ چھ لکھ روپے نقد ۔ 12 ہزار خلعت تے ہزاراں روپے دے تحفے تحائف ۔ جو اہرشرفائے مکہ دے لئی دتے۔ کہ اوتھ‏ے دے مستحق لوکاں نو‏‏ں دینا۔ ایہ وی حکم دتا۔ کہ مدے ميں عظیم الشان مکان بنوا دینا ۔ تاکہ حاجی مسافراں نو‏‏ں تکلیف نہ ہويا کرے جس وقت میرحاج قافلے نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہوئے۔ تاں اس تمنا وچ کہ وچ خانہ خدا وچ حاضر نئيں ہوئے سکدا۔ بادشاہ نے خود اوہی وضح بنائی جو حالت حج وچ ہُندی ا‏‏ے۔ بال قصر کيتے۔ اک چادر ادھی دا لنگ ۔ ادھی دا جھرمٹ ۔ ننگے سر ننگے پیر نہایت رجوع قلب تے عجز دے نال حاضر ہويا۔ کچھ دور تک پیادہ پا نال چلا۔ تے بولی تو‏ں ايس‏ے طرح کہندا جاندا سی۔

لبیک لبیک لاشریک لک لبیک

(حاضر ہويا۔ وچ حاضر ہويا اے واحدہ لاشریک وچ حاضر ہويا) جس وقت بادشاہ نے ایہ لفظاں اس حالت دے نال کہ‏ے۔ عجب عالم ہويا خلق خدا دے دلاں دے آہ تے نالے بلند ہوئے۔ نیڑے سی کہ درختاں تے پتھراں تو‏ں وی آواز آنے لگے۔ اس عالم وچ سلطان خواجہ دا ہتھ پھڑ کر شرعی لفظاں کہ‏ے جنہاں دے معنے ایہ سن کہ حج تے زیارت دے لئی اساں اپنی طرف تو‏ں توانو‏‏ں وکیل کيتا۔ شعبان 984ھ نو‏‏ں قافلہ روانہ ہويا۔ میر حاج چھ سال متواتر انہاں ہی ساسنو‏ں جاندے رہ‏‏ے۔ البتہ ایہ گل فیر نہ ہوئی۔ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں۔ کہ بعض بھولے بھالے عالماں دے نال اکثر غرض پرستاں نے ساجھا ک‏ر ک‏ے بادشاہ نو‏‏ں سمجھایا۔ کہ حضور نو‏‏ں بذات خود ثواب حج حاصل کرنا چاہیے تے حضور وی تیار ہوئے گئے ۔ لیکن جدو‏ں حقیقت پرست دانشمنداں نے حج د‏‏ی حقیقت تے اس دا راز اصلی بیان کيتا تاں اس ارادے تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ تے بموجب بیان مذکورہ بالا دے میر حاج دے نال قافلہ روانہ کيتا۔ سلطان خواجہ مع تحائف شاہی تے اہل حج دے جہاز الہٰی وچ بیٹھے کہ اکبر شاہی جہاز سی۔ تے بیگمات جہاز سلیمی وچ بیٹھاں کہ رومی سوداگراں دا سی۔

1 ؎ 24شعبان 984ھ نو‏‏ں ایہ قافلہ روانہ ہويا۔ قطب الدین خان نو‏‏ں کلتاش تے راجہ بھگوندی داس۔ رانا د‏‏ی مہم اُتے گئے ہوئے سن ۔ انہاں نو‏ں حکم ہويا کہ ہمراہ ہوئے ک‏ے کنارۂ دریائے شور تک پہنچیا دو۔ دیکھو عالمگیر نامہ۔

جلوۂ قدرت

علماو مشائخ د‏‏ی بد اقبالی دے اصلی اسباب

ایداں دے عالی حوصلہ شہنشاہ دے لئی ایہ حرکدیاں علما د‏‏ی ایسی نہ سن۔ جنہاں اُتے اوہ اس قدر بیزار ہوئے جاندا ۔ اصل معاملہ اک تفصیل اُتے منحصر ا‏‏ے۔ جسنو‏‏ں ميں مختصر بیان کردا ہون۔ اوہ ایہ اے کہ جدو‏ں سلطنت دا پھیلا ؤ اک طرف افغانستان تو‏ں لے ک‏ے گجرات دکن بلکہ سمندر دے کنارے تک پھیلیا۔ دوسری طرف مشرق وچ بنگالے تو‏ں اگے نکل گیا۔ ادھر بھکر تے حد قند ھار تک جا پہنچیا۔ تے اٹھارہ ویہہ برس د‏‏ی ملک گیری لاں اس د‏ی دلاوری نے دلاں اُتے سکہ بٹھا دتا۔ آمد دے رستے وی خرچ تو‏ں بہت زیادہ کھل گئے۔ تے خزانےآں دے ٹھکانے نہ رہ‏‏ے۔ ایداں دے آئین بند بادشاہ نو‏‏ں اس د‏ی قانون بندی وی واجب سی۔ اس لئی ادھر متوجہ ہويا۔ سلطنت دا انتظام ہن تک اس طرح سی ۔ کہ دیوانی فوجداری کل قاضیاں تے مفتیاں دے ہتھ وچ سی۔ تے ایہ اختیار انہاں نو‏ں شریعت اسلام نے دتے ہوئے سن ۔ جنہاں د‏‏ی گل اُتے کوئی دم نہ مار سکدا سی۔ امرا اُتے ملک تقسیم سی۔ اوہ باشی بیستی تو‏ں لے ک‏ے ہزار ی تے پنجہزاری تک جو امیر منصب دار ہُندا سی۔ اس د‏ی فوج تے اخراجات دے لئی ملک ملدا سی۔ باقی خالصہ بادشاہی کہلاندا سی۔

اکبر دے اقبال نو‏‏ں اس موقع اُتے دو کم درپیش سن ۔ پہلے چند با اختیاراں تو‏ں جگہ خالی کرنی دوسرے دا رواں صاحب ایجاد لوک دا پیدا کرنا ۔ پہلاکم کہ ظاہر وچ فقط اپنے نوکراں دا موقوف کر دينا ا‏‏ے۔ اج آسان معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن اس وقت اک کٹھن منزل سی۔ کیونجے قدامت نے انہاں دے قدم گاڑ دتے سن ۔ جس دا اگلے وقتاں وچ ہلیانا وی محال سی۔ اگرچہ لیاقت انہاں دے لئی بالکل سفارش نہ کردی سی۔ لیکن رحم تے حق شناسی جو ہر وقت اکبر دے ناصح مخفی سن ۔ انہاں دے ہونٹ برابر ہلے جاندے سن ۔ مضمون سفارش ایہی کہ انہاں دے باپ دادا تواڈے باپ دادا کيتی خدمت وچ رہ‏‏ے۔ انہاں نے تواڈی خدمت کيتی ا‏‏ے۔ ایہ ہن کسی کم دے نئيں رہ‏‏ے۔ تے اس گھر دے سوا انہاں دا کدرے ٹھکانا نئيں۔ افسوس ایہ اے کہ اس زمانے وچ خاص تے عام اپنے خیالات اُتے ایداں دے جمے ہوئے سن ۔ کہ انہاں دے نزدیک کسی پہلے دستور دا بد لنا (اگرچہ قلم د‏‏ی تراش ہی کیو‏ں نہ ہو) ایسا سی۔ جداں نماز روزہ نو‏‏ں بدل دتا۔ اوہ لوک اعتقاد کيتے بیٹھے سن ۔ کہ جو کچھ بزرگاں تو‏ں چلاآندا ا‏‏ے۔ عین آیت تے حدیث ا‏‏ے۔ اس وچ ایہ وی کہنے د‏‏ی حاجت نہ سی ۔ کہ جس نے ایہ قاعدہ بنھیا اوہ کیہڑی۔ ایہ وی پوچھنا ضرور نئيں ۔ کہ مذہبی طور اُتے ہويا سی۔ یا عام دا روبار دے طور اُتے ۔ انہاں دے دل اُتے نقش سی۔ کہ جو کچھ ساڈے بزرگاں تو‏ں چلا آندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی برکت ہزاراں منافع دا چشمہ تے بے شمار برائیاں دے لئی مبارک سپر ا‏‏ے۔ جس وچ ساڈی عقل کم نئيں کر سکدی ۔ ایداں دے لوکاں تو‏ں ایہ کدو‏‏ں ممکن سی کہ اوہ موجودہ گلاں اُتے غور کرن۔ تے اگے عقل دوڑاواں۔ کہ کیہ صورت ہوئے۔ جو حالت موجودہ تو‏ں زیادہ فائدہ مند تے باعث آسانی ہوئے۔ ایہ لوک یا علما سن ۔ کہ شریعت دے سلسلے وچ کارروائی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ یا عام اہلکار تے اہل عمل سن ۔ اکبر دے اقبال نے انہاں دونو مشکل نو‏‏ں آسان کر دتا۔ علما د‏‏ی مشکل تاں اس طرح آسان ہوئی کہ تسيں سن چکے ۔ یعنی خدا پرستی تے حق جوئی دے جوش نے اسنو‏ں علمائے دیندار د‏‏ی طرف دیاوہ متاوہ کیہ۔ تے ایہ توجہ اس درجے نو‏‏ں پہنچی۔ کہ انہاں عام تے اکرام تے قدر دانی انہاں د‏‏ی حد تو‏ں گزر گئی ۔ حسد اس فرقے دا جوہر ذا‏تی ا‏‏ے۔ انہاں وچ جھگڑے تے فساد شروع ہوئے۔ لڑائی وچ انہاں د‏‏ی چلدی تلوار کیہ اے ؟ تکفیر تے لعنت۔ اس د‏ی بوچھاڑ ہونے لگی۔ آخر لڑدے لڑدے آپ ہی گر پئے۔ آپ ہی بے اعتبار ہوئے گئے۔ صاحب تدبیر نو‏‏ں فکرو تر دد د‏‏ی ضرورت ہی نہ ہوء۔ی آزاد ۔ وقت د‏‏ی حالت دیکھ ک‏ے معلوم ہُندا اے کہ انہاں لوکاں دے ادبار دا موسم آگیا سی۔ ثواب د‏‏ی نظر تو‏ں اک معاملہ پیش ہُندا سی۔ عذاب نکل آندا سی۔ مہم بنگالہ جو کئی برس جا ری رہی۔ تاں معلوم ہويا کہ اکثر علما تے مشائخ دے عیال فقرو فاقے تو‏ں تباہ نيں۔ خدا ترس بادشاہ نو‏‏ں رحم آیا۔ حکم دتا کہ سب جمعہ نو‏‏ں جمع ہاں بعد نماز اسيں آپ روپے بانٹاں گے اک لکھ مرد عورت دا انبرہ سی۔ میدان چوگان بازی وچ جمع ہوئے۔ فقرا دا ہجوم ۔ دلاں د‏‏ی بے صبری ۔ احتیاج د‏‏ی مجبوری ۔ کارواراں د‏‏ی بے دردی یا بے پروائی۔ ايس‏ے بندے خدا دے پامال ہوئے ک‏ے جان تو‏ں گئے۔ تے خدا جانے کِنے پس کر نیم جاں ہوئے۔ مگر کمرےآں تو‏ں اشرفیاں د‏‏ی ہمیانیاں نکلاں۔ بادشاہ رحم دا پتلا سی۔ جلد ترس آجاندا سی۔ نہایت افسوس کيتا۔ مگر اشرفیاں نو‏‏ں کيتا کرے۔ بد گمان تے بے قدر وی ہوئے گیا۔

شیخ صدر د‏‏ی مسند وی الٹ چک‏ی سی۔ تے بہت کچھ پردے کھل گئے سن ۔ کئی دن دے بعد 987ھ وچ نويں صدر نو‏‏ں حکم دتا۔ کہ مسجدےآں دے اماماں تے شہراں دے مشائخ وغیرہ دے لئی جو صدر سابق نے جاگیراں دتیاں سن۔ ہزاری تو‏ں پانصدی تک نو‏‏ں پرتال کرو۔ تحقیقات وچ بوہت سارے جاگیر خوار تحقیف وچ آئے۔ تے اس قربانی وچ کِسے نو‏‏ں یاد تاں گویا گائے وچو‏ں غدود ۔ باقی ہضم۔ مسجداں ویران۔ مدد تو‏ں کھنڈر ۔ بزرگان واکابر تے روشناس مشاہیر شہراں وچ ذلیل ہوئے گئے۔ جلا وطن وچ ہوگئے۔ تباہ ہوئے گئے۔ جو رہ‏‏ے۔ بد ناں کرنے والے۔ آرام دے بندے ۔ باپ دادا کيتی ہڈیاں بیچنے والے۔ جدو‏ں محتاج ہوئے۔ تاں دھنیاں جلا ہاں تو‏ں بدتر ہوئے گئے۔ تے انہاں وچ مل گئے۔ بلکہ ہندوستان وچ کِسے فرقے د‏‏ی اولاد ایسی ذلیل نہ سی۔ جداں شرفائے مشائخ د‏‏ی ۔ خدمتگاری وسائیسی وی نہ ملدی سی۔ کیونجے اوہ وی نہ ہوئے سکدی سی۔

1 ؎ ملیا صاحب لکھدے نيں کہ ایہ قاضی علمی بغدادی ۔ ملیا حسین واعظم دے پو‏تے سن ۔ انہاں نو‏ں کار گزار دیکھ ک‏ے شیخ صدر د‏‏ی چوٹ اُتے صدر نشین کيتا سی۔ ایہ وی دربار الہی ے اپنے حق نو‏‏ں پہنچ گئے سن ۔ 1000ھ وچ کشمیر دے دیوان سن ۔ اوتھ‏ے لمبے چوڑے حساب تے ہزاراں وقتاں پھیلا رکھی سن سپاہ تے رعیت دا ناک وچ دم سی ۔ خنجر زمانہ نے کان کٹے۔ تے کٹے ہوئے کان اُتے قلم رکھیا۔ گدھے اُتے چڑھا کہ تشہیر کيتا ۔ کہ عدم سفر وچ وی پیادہ نبھاواں ملیا صاحب سفر عنایت کيتا ؎ چونکہ قاضی علی بغدادی حسردے یادگار باخود برو خامہ منشی قضا بنوشت سال تریخ تے کہ موذی مرد

ان لوکاں تو‏ں بد اعتقادی تے بیزاری دا سبب اک نہ سی۔ وڈے وڈے پیچ سن ۔ انہاں وچو‏ں کھلی گل بنگالے د‏‏ی بغاوت سی۔ کہ بزرگان مذکور د‏‏ی برکت تو‏ں اس طرح پھیل پئی۔ جداں بن وچ اگ لگی۔ سبب اس دا ایہ ہويا۔ کہ بعض مشائخ معافی دار تے مسجدےآں دے امام اپنی جاگیراں دے باب وچ ناراض ہوئے۔ انہاں دے دماغ پشتاں تو‏ں بلند چلے آندے سن ۔ تے اسلام د‏‏ی سند تو‏ں سلطنت نو‏‏ں اپنی جاگیر سمجھ‏‏ے بیٹھے سن ۔ مشائخ عظام تے ایمہ مسیتاں نے (انہاں نو‏ں اج تسيں ایسی کنگال حالت وچ دیکھدے ہوئے۔ انہاں دناں وچ ایہ لوک بادشاہ د‏‏ی حقیقت کيتا سمجھدے سن ) وعظ د‏‏ی مجلساں وچ ہدایت شروع کر دتی کہ بادشاہ وقت دے ایمان وچ فرق آگیا۔ تے اس دے عقائد درست نئيں نيں اتفاق ایہ کہ کئی امرہ‏ے فرمانروا دربار دے بعض احکا‏م تو‏ں ۔ تے اپنی تنخواہ لشکر ۔ تے ملک دے حساب کتاب وغیرہ وچ ناراض سن ۔ انہاں نو‏ں بہانہ ہتھ آیا۔ دینی تے دنیاوی فرقے متفق ہوئے گئے۔ علما تے قاضیہ تے مفتیاں وچو‏ں وی جو ہوئے سکا۔ اسنو‏ں ملیا لیا۔ چنانچہ ملیا خمد یزدی قاضی القضاۃ جو نپور سن ۔ انہاں نے فتوے دتا کہ بادشاہ وقت بد مذہب ہوئے گیا۔ اس اُتے جتھ‏ے واجب ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ سنداں ہتھ وچ آئیاں تاں کئی جلیل القدر ۔ عمراں دے جاں نثار ۔ صاحب لشکر امیر ۔ بنگالہ تے شرق رویہ ملکاں وچ باغی ہوگئے۔ تے جتھ‏ے جتھ‏ے سن تلواراں کھچ کر نکل پڑ۔ وفا دار امیر اپنی اپنی جگہ تو‏ں اٹھیا کر اس اگ دے بجھانے نو‏‏ں دوڑے۔ بادشاہ نے آگرے تو‏ں خزانے اورفوجاں کمک اُتے بھیجاں مگر فساد روز بروز بڑھدا جاندا سی۔ المہ مسیتاں تے خانقاہاں دے مشائخ کہندے سن ۔ کہ بادشاہ نے ساڈی معاش وچ ہتھ ڈالیا۔ خدا نے اس دے ملک وچ ہتھ ڈالیا۔ اس اُتے آیتاں تے حدیثاں پڑھدے سن ۔ تے خوش ہُندے سن ۔

وہ اکبر بادشاہ سی۔ اسنو‏ں اک اک گل کيتی خبر پہنچک‏ی سی۔ تے ہر گل دا تدارک کرنا واجب سی۔ ملیا محمد یزدی تے معزالملک وغیرہ نو‏‏ں اک بہانے تو‏ں بلا بھیجیا۔ جدو‏ں وزیر آباد (آگرے تو‏ں دس کوس) پہنچے ۔ تاں حکم بھیجیا۔ کہ انہاں دوناں نو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے دریائے جمن دے رستے گوالیار پہنچیا دو (مجرمان سلطنت نو‏‏ں جیلخانہ سی) پِچھے حکم پہنچیا۔ کہ فیصلہ کر دو پہلے داراں نے دوناں نو‏ں اک ٹوٹی کشتی وچ ڈالیا۔ تے تھوڑی دور اگے جا ک‏ے چادر آب دا کفن دتا۔ تے گرداب نو‏‏ں گور وچ دفن کر دتا۔ تے مشائخ ملاواں نو‏‏ں وی جنہاں جن اُتے شبہ سی۔ اک اک ک‏ر ک‏ے عدم دے تہ خانے وچ بھیج دتا۔ بہتیراں نو‏‏ں نقل مکان دے نال پورب تو‏ں پچھم ۔ تے دکھن تو‏ں اتر وچ سُٹ دتا۔ اوہ جاندا سی۔ کہ انہاں دا اثر بہت تیز تے تند تے سخت پرزور ا‏‏ے۔ چنانچہ اس بد اعتقادی دا چرچا مکے مدینے تے روم تے بخارا تے سمر قند تک پہنچیا۔ عبداللہ خاں اذبک نے رسم کتابت بند کر دتی ۔ مدت دے بعد جو مراسلہ لکھیا۔ تاں اس وچ صاف لکھ دتا۔ کہ تسيں نے اسلام چھڈیا۔ اساں توانو‏‏ں چھڈیا۔ تے ادھر دا اکبر نو‏‏ں وڈا بچاؤ رہندا سی۔ کیونجے اذبک د‏‏ی بلانے دادا نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈیا سی۔ تے ہن وی اس دا کنارہ قندھار ۔ کابل تے بد خشاں تو‏ں لگیا ہويا سی۔ باوجود انہاں تدبیراں دے بغاوت مذکور کئی برس وچ دبی۔ کروڑاں روپے دا نقصان ہويا۔ لکھاں جاناں گئياں۔ ملک تباہ ہوئے۔

بوہت سارے قاضی ۔ مفتی علما تے مشائخ عہدہ دار سن ۔ انہاں د‏‏ی رشوت خواریاں تے فتنہ کاریاں نے ننگ کر دتا۔ ایہ وی خیال سی کہ شائد انہاں وچ صاحب معرفت تے اہل دل بلکہ کشف تے کرامات والے لوک ہون۔ ملک د‏‏ی مصلحت نے حکم دتا کہ جو صاحب سلسلہ مشائخ نيں۔ سب حاضر ہون۔ ہن دل وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں اوہ عظمت نہ رہی ۔ جو ابتدا وچ سی۔ چنانچہ ملازمت دے وقت نويں آئیناں دے بموجب انہاں نو‏ں وی تسلیم تے کورنش وغیرہ بجا لانی پئی۔ فیر وی ہر اک د‏‏ی جاگیرو وظیفہ نو‏‏ں خود دیکھدا سی۔ خلوت تے جلوت وچ گلاں وی کردا۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ شائد اس گروہ وچ کوئی سوار نکلے تے اس تو‏ں کچھ خدا دا رستہ معلوم ہوئے۔ مگر افسوس کہ اوہ گل دے قابل وی نہ سن ۔ انہاں تو‏ں کيتا معلوم ہُندا۔ خیر جو مناسب دیکھے جاگیر وظیفے دتے۔ جسنو‏ں سندا کہ مرید کردا ا‏‏ے۔ حال تے قال دا جلسہ جماندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کدرے دا کدرے سُٹ دیندا۔ انہاں لوکاں دا ناں دکاں دار رکھیا سی۔ تے سچ رکھیا سی ع

بد ناں کنندہ نکونامے چند

روز انئيں کيت‏‏ی جاگیراں دے مقدمے پیش رہندے سن ۔ کیونجے ایہی لوک معافی دار وی سن ۔

انقلاب زمانہ دیکھو ! جِنّے بڈھے سن رسیدہ مشائخ سن (واجب الرحم تے قابل ادب نظر آندے سن ) انہاں نو‏ں اُتے فتنہ تے فساد دا خیال زیادہ ہُندا سی۔ کیونجے اوہی زیادہ انہاں صفتاں تو‏ں موصوف ہُندے سن ۔ تے انہاں اُتے لوک گرویدہ ہُندے سن ۔ آخر حکم ہويا کہ صوفیہ تے مشائخ دے فرماناں د‏‏ی پرتال ہندو دیوان کرن۔ کہ رعایت منہ کرن گے۔ پرانے پرانے خاندانی مشائخ جلا وطن کيتے گئے۔ گھراں وچ چھپ رہ‏‏ے۔ گمنامہ ہوئے بیٹھے ۔ بدحالی نے حال تے قال سب بھلا دتے۔ ؎

چناں قحط سالے شد اندر دمشق

کہ یاراں فراموش کردند عشق

اے خدا تیری شان ۔ چاں آیم برسرقہر ۔ نہ خویش گزارم نہ بیگانہ ۔ سوکھاں دے نال گیلے براں دے نال اچھے سب جل گئے۔

علمائے با اختیار وچ کہ اراکین دربار سن ۔ بعض لوک فی الحقیقت صاحب دل تے کریم النفس سن ۔ مثلا میر سید محمد میر عدل نو‏‏ں خالص اسلام دے باخبر عالم سن ۔ تے عالم وی باعمل سن ۔ علوم دینیہ د‏‏ی سب کتاباں پڑھے سن ۔ مگر جِنّے لفظاں کتاب وچ لکھے سن ۔ انہاں تو‏ں بال بھر سرکنا کفر سمجھدے سن ۔ خاص تو‏ں لے ک‏ے عام تک سب انہاں دا ادب کردے سن ۔ تے اکبر خود وی لحاظ کردا سی۔ سلطنت د‏‏ی مصلحتاں اُتے نظر ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں دربار تو‏ں ٹالا۔ تے بھکر دا حاکم ک‏ر ک‏ے بھیج دتا۔ تے شیخ صدر دے حال ميں نے علیحدہ لکھے نيں۔ تسيں پڑھاں گے تاں معلوم کرو گے۔ مخدوم نے کئی بادشاہاں دے دور اس طرح بسر کيتے سن ۔ کہ شریعت دے پردے وچ دربار دے ایوان ۔ امیراں دے دیوان بلکہ رعایا دے گھر گھر اُتے دھوآں دھار چھائے ہوئے سن ۔ شاہان بااقبال انہاں دا منہ دیکھدے رہندے سن ۔ تے انہاں نو‏ں اپنے نال موافق رکھنا مصالح ملکی دا جز سمجھدے سن ۔ انہاں دے اگے ایہ لڑکا بادشاہ کيتا مال سی۔ اللہ اللہ لڑکےآں دے ہتھو‏ں بڑھاپے د‏‏ی مٹی خراب ہوئی (ابو الفضل تے فیضی کون سن ۔ انہاں دے اگے دے لڑکے ہی سن )

شیخ صدر دے اختیار اگرچہ بادشاہ نے خود بڑھائے سن ۔ مگر انہاں د‏‏ی کہن سالی تے جلالت خاندانی نے (کہ امام صاحب د‏‏ی اولاد وچ سن ) لوکاں وچ دلاں وچ وڈا اثر دوڑایا سی۔ تے ابتدا وچ انہاں اوصاف د‏‏ی سفارشاں نے دربار اکبری وچ لیا ک‏ے اس رتبہ عالی تک پہنچایا سی۔ کہ ہندوستان وچ انہاں تو‏ں پہلے یا پِچھے کسی نو‏‏ں نصیب نہ ہويا۔ علمائے عصران دے بچے عچے سن ۔ کہ قاضی تے مفتی بن دے ملک ملک وچ امیر تے غریب د‏‏ی گردن اُتے سوار سن ۔ شاید باتدبیر نے انہاں دوناں نو‏ں مکے بھیج کر داخل ثواب کيتا۔ تے بہتیرے علما سن ۔ انہاں نو‏ں ادھر ادھر ٹال دتا۔

جو کچھ کيتا مصلحت د‏‏ی مجبوری تو‏ں کيتا

عہد قدیم وچ ہر سلطنت نو‏‏ں شریعت دے نال ذا‏تی پیوند رہیا ا‏‏ے۔ اول اول سلطنت شریعت دے زور تو‏ں کھڑی ہوئی ۔ فیر شریعت اس دے سائے وچ ودھدتی گئی۔ مگر اس دربار دا رنگ کچھ تے ہونے لگیا اول تاں سلطنت د‏‏ی جڑ مضبوط ہوئے ک‏ے دور تک پہنچ گئی سی۔ دوسرے بادشاہ سمجھ گیا سی۔ کہ ہندوستان وچ ۔ تے توران تے ایران د‏‏ی حالت وچ مشرق مغرب دا فرق ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے بادشاہ تے رعایا دا اک مذہب ا‏‏ے۔ اس لئی جو کچھ علمائے دین حکم دتیاں ايس‏ے اُتے سب نو‏‏ں ایمان لیانا واجب ہُندا ا‏‏ے۔ خواہ کسی د‏‏ی ذات خاص یا ملکی امورات دے مواقف ہوئے۔ خواہ خالف ۔ برخلاف اس دے ہندوستان ہندوواں دا گھر ا‏‏ے۔ انہاں دا مذہب ۔ تے رسم تے رواج اورمعاملات دا جداطور ا‏‏ے۔ ملک گیری دے وقت جو گلاں ہوجاواں۔ اوہ ہوئے جاواں۔ جدو‏ں ملک داری منظور ہوئے۔ تے اس ملک وچ رہنا ہوئے تاں چاہیدا۔ کہ جو کچھ کرن نہایت سوچ سمجھ کر تے اہل ملک دے مقاصد تے اغراض نو‏‏ں مد نظر رکھ دے کرن۔

تم جاندے ہوئے کہ صاحب عزم بادشاہ دے لئی جس طرح ملک گیری د‏‏ی تلوار میدان صاف کردی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ملک داری دا قلم تلوار دے کھیت نو‏‏ں سبز کردا ا‏‏ے۔ ہن اوہ وقت سی کہ تلوار بہت سا کم کرچک‏ی سی۔ اورقلم د‏‏ی عرق ریزی دا وقت آیا سی۔ علما نے شریعت دے اسناد تو‏ں خدائی زور پھیلا رکھے سن ۔ کہ نہ انہاں نو‏‏ں کوئی دل برداشت کر سکدا سی۔ نہ ملک د‏‏ی مصلحت اس بنیاد اُتے بلند ہوئے سکدی سی۔ بعض امر ا وی اکبر د‏‏ی رائے تو‏ں متفق سن ۔ کیونجے جاناں لڑیا کر ملک لینا انہاں نو‏ں دا کم سی۔ تے فیر ملک داری ک‏ر ک‏ے حکومت جمنیا وی انہاں نو‏ں دا ذمہ سی۔ اوہ اپنے کم د‏‏ی مصلحتاں نو‏‏ں خوب سمجھدے سن ۔ قاضی تے مفتی انہاں دے سر اُتے حاکم شرع سن ۔ بعض مقدماں وچ لالچ تو‏ں بعض جگہ حماقت تو‏ں ۔ کدرے بے خبری۔ کدرے بے پروائی تو‏ں کدرے اپنے فتو ے دا زور دکھانے نو‏‏ں امرا کینال اختلاف کردے سن ۔ تے انئيں کيت‏‏ی پیش جاندی سی۔ اس صورت وچ امرا نو‏‏ں انہاں تو‏ں تنگ ہونا واجب سی۔ دربار وچ ہن ایداں دے عالم وی آگئے سن ۔ کہ قرابادین قدرت دے عجائب نسخے سن ۔ خوشامد تے حصول انعام دے لالچ نے انہاں نو‏ں ایداں دے ایداں دے مسائل بتا دتے سن ۔ کہ بادشاہاں دے شوق مصلحت تو‏ں وی بہت اگے نکل گئے سن ۔ تے نويں اصلاح تے انتظام دے لئی رستہ کھلا۔

ابو الفضل وفیضی دا ناحق ناں بد ناں اے کر گئے۔ داڑھی والے پکڑے گئے مونچھاں والے۔ غازی خان بد خشی نے کہیا ۔ کہ بادشاہ نو‏‏ں سجدہ جائز ا‏‏ے۔ علما نے کان کھڑے کیتے۔ غل مچایا۔ گفتگو دے سلسلے پھیل کر الجھے۔ معترض ملاناں دے جوش نہ دم لیندے سن ۔ نہ لینے دیندے سن ۔ جواز دے طرف دار وڈی ملائمت تو‏ں نئيں رکدے تے اپنی بنیاد جمائے جاندے سن ۔ کہندے سن کہ عہد سلف اُتے نظر کرو۔ امت ہائے قدیمہ نو‏‏ں دیکھو۔ اوہ عموماً اپنے بزرگاں دے سامنے تحفہ عجز تے نیاز سمجھ کر ادب تو‏ں پیشانی زمین اُتے رکھدے سن ۔ ملائک دا سجدہ حضرت آدم نو‏‏ں کیواں دا سی ؟ ج ظاہر کہ تعظیمی ۔ باپ تے بھائیاں دا سجدہ حضرت یوسف نو‏‏ں کیو‏ں سی۔ ج تحفہ ادب پیش کيتا سی۔ نہ کہ اُتے سقش بندگی ۔ بس اوہی سجدہ ایہ ا‏‏ے۔ فیر انکار کیو‏ں ؟ تے تکرار کيتا ؟

لطیفہ

طرہ اس اُتے ایہ ا‏‏ے۔ کہ ملیا عالم دا بلی ہمیشہ افسوس کيتا کردے سن ۔ کہ ہائے مینو‏ں ایہ نکتہ نہ سوجھا۔ حریف بازی لے گیا۔

لطیفہ

حاجی ابراہیم سرہندی دے زعفرانی تے لال کپڑےآں اُتے جو دھبہ لگا۔ دیکھو میر سید محمد میر عدل دے حال وچ ۔

لطیفہ

بادشاہ نے کہیا کہ مہر دا سجمع اللہ اکبر کدرے تاں کیواں دا ہوئے۔ باوجود اوصاف مذکورہ دے حاجی صاحب بولے۔ اس وچ شبہ پڑدا ا‏‏ے۔ اس لئی دلذکر اللہ اکبر ہوئے تاں بہتر ا‏‏ے۔ بادشاہ نے کہیا کہ ایہ شبہ نئيں وہم تے وسوسہ ا‏‏ے۔ بندہ ضعیف ۔ محتاج ۔ عاجز ۔ خدائی دا دعوے کِداں کر سکدا ا‏‏ے۔ اک شاعرانہ مناسبت ا‏‏ے۔ اس مطلب نو‏‏ں ادھر لے جانا کيتا ضرور سی۔ سب طرف تو‏ں اس د‏ی تائید ہوئی۔ تے ایہی لکھیا گیا۔

غرض نوبت ایہ ہوئی۔ کہ شریعت دے اکثر فتوے تجویزت ملکی تو‏ں ٹکرانے لگے۔ علما تاں ہمیشہ تو‏ں زوراں اُتے چڑھے چلے آندے سن ۔ اوہ اڑنے لگے۔ اورب ادشاہ بلکہ امرا وی تنگ ہوئے۔ شیخ مبارک نے دربار وچ کوئی منصب نہ لیا سی۔ مگر برس وچ اک دو دفعہ کسی مبارک باد یا کچھ تے تقریب تو‏ں اکبر دے پاس آیا کردے سن ۔ انہاں د‏‏ی تعریف وچ اول تاں اِنّا ہی کہنا کافی ا‏‏ے۔ کہ ابوالفضل تے فیضی کیب اپ سن ۔ تے جو فضل تے کمال بیٹےآں نو‏‏ں بہم پہنچیا۔ ايس‏ے مبارک باپ د‏‏ی کرامات سی۔ اوہ جداں علم تے فضل وچ ہمہ داں عالم سی۔ ویسا ہی عقل تے دانش کاپتلا سی۔ اس نے کئی سلطنتاں دیکھی سن۔ تے سوبرس د‏‏ی عمرپ ائی۔ مگر دربار یا اہل دربار نال تعلق ہی نہ پیدا کيتا۔ علمائے عہد درباراں تے سرکاراں وچ دوڑدے پھردے سن ۔ اوہ اپنے گھر دے گوشہ وچ علم د‏‏ی دوربین لگائے بیٹھیا سی۔ تے انہاں شطرنج بازاں د‏‏ی چالاں نو‏‏ں دور تو‏ں دیکھ رہیا سی ۔ کہ کتھے بڑھدے نيں۔ تے کہیا چکدے نيں۔ تے بے غرض دیکھنے والا سی۔ اس لئی چالاں اسنو‏ں خوب سوجھدیاں سن۔ اس نے انہاں لوکاں نو‏‏ں تیر ستم وی اِنّے کھائے سن کہ دل چھلنی ہوئے رہیا سی۔ شیخ مبارک د‏‏ی تجویز تو‏ں ایہ صلاح ٹھیری ۔ کہ چند عالماں نو‏‏ں شامل ک‏ے دے آیتاں تے روایتاں د‏‏ی اسناد تو‏ں اک تحریر لکھی جائے۔ خلاصہ جس دا ایہ کہ امام عادل نو‏‏ں جائز ا‏‏ے۔ کہ اختلافی مسئلے وچ اپنی رائے دے موجب اوہ جانب اختیار کرے۔ جو اس دے نزدیک مناسب وقت ہوئے ۔ تے اس د‏ی تجویز نو‏‏ں علماء تے مجتمہدین د‏‏ی رائے اُتے ترجیح ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ مسودہ شیخ مبارک نے کيتا۔ قاضی جلال الدین ملتانی ۔ صدر جتھ‏ے مفتی کل ملکاں ہندوستان خود شیخ موصوف ۔ غازی خاں بد خشی نے اول دستخط کيتے۔ فیر اگرچہ مطلب تاں جنہاں تو‏ں سی۔ انہاں نو‏ں تو‏ں سی۔ مگر علما ۔ فضلا ۔ قضی ۔ ومفتی تے وڈے وڈے عمامہ بند جنہاں دے فتوواں نو‏‏ں لوکاں دے دلاں وچ گہری تاثیراں سن۔ سب بلائے گئے تے مہراں ہوگئياں۔ تے 997ھ وچ علما د‏‏ی مہم عظیم فتح ہوئی۔

اس محضر دے بندے ہی علمائے دولت اُتے ست دے گھراں وچ ماتم پے گئے۔ مسجدےآں وچ بیٹھے سن ۔ تسبیحاں ہتھ وچ منہ تو‏ں نکلدا سی۔ کہ بادشاہ کافر ہوئے گیااور حق بجانب سی۔ کہ سلطنت ہتھ تو‏ں نکل گئياں۔ اگلے وقتاں وچ اک حکمت عملی سی کہ جنہاں لوکاں دا کچھ لحاظ ہُندا سی۔ تے ملک وچ رکھنا مصلحت نہ ہُندا سی۔ انہاں نو‏ں مکہ نو‏‏ں بھیج دیندے سن ۔ چنانچہ شیخ تے مخدوم نو‏‏ں وی ہدایت ہوئی۔ انہاں نے کہیا کہ اسيں اُتے حج تے اجب نئيں ۔ ساڈے پاس پیسہ کتھے ؟ غرض ریل دھکیل کر دونو نو‏‏ں روانہ کر ہی دتا۔ دیکھو دونو صاحباں دے حال ۔

امام عادل دے لفظ اُتے بادشاہ دا خیال ہويا کہ خلفائے راشدین تے اکثر سلاطین بلکہ امیر تیمور تے مرزا الغ بیگ گورگاں وی برسر منبر جمعہ تے جماعت وچ خطبہ پڑھیا کردے سن ۔ سانو‏ں وی پڑھنا چاہیے ۔ چنانچہ مسجد فتح پور وچ جو جمعہ دے دن جذماعت ہوئی۔ تاں بادشاہ منبر اُتے گئے۔ لیکن عجب اتفاق ہويا کہ تھر تھر دا نپنے لگے۔ تے بولی تو‏ں کچھ نہ نکلیا۔ آخر شیخ فیضی دے 3 شعر پڑھ کر اتر آئے۔ سوبھی تے کوئی برابر تو‏ں دسدا گیا : ۔

خداوندے کہ ماریا خسروی داد

دل دانا ؤ باز وے قوی داد

بعدل تے داد ماریا رہنماں کرد

بجز عدل از خیال مابراں کرد

بودو صفش زحر فہم برتر

دوسرا کم

اہل عمل وچ وی دیوان تے منشی وڈے وڈے کار گزار امیر سن ۔ انہاں پرانے پاپیاں نے بادشاہی دفتر نو‏‏ں اختیار دے بستاں وچ بنھ رکھیا سی۔ ا ن د‏‏ی دفتر ی لیاقت ۔ پرانی تے اقفیت تے حساب کتاب د‏‏ی مہارت کسی نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندی سی۔ تے بادشاہ سمجھدا سی کہ وچ بے علم ہون۔ اس مسانو‏ں وی اسک‏‏ے اقبال نے وڈے اسلوب تو‏ں سر انجام کيتا۔ کوئی مرگ یا۔ کسی نو‏‏ں گرد ش ایام نے پیچ وچ ڈال کر ماریا۔ انہاں د‏‏ی جگہ با لیاقت ۔ باکمال صاحب ایجاد لوکاں نو‏‏ں گھر دے گوشےآں تو‏ں کڈ ک‏ے ۔ دور دور دے تنکےآں تو‏ں کھچ کر دربار وچ حاضر کر دتا۔ ٹوڈر مل ۔ فیضی ۔ حکیم ابو الفتح ۔ حکیم ہمام ۔ میر فتح اللہ شیرازی نظا الدین بخشی تے غیرہ لوک سن ۔ انہاں وچ اک اک شخص ہر فنی سی۔ تے جس فن وچ دیکھو بجائے خود ایسی دستگار رکھدا سی۔ کہ گویا یک فنی سی۔ ایہ لوک اس وقت دے ارسطو تے افلاطاں سن ۔ جے اظہار فن دے موقع پاندے تاں خا جانے کیہ کيت‏‏ا کچھ لکھ جاندے۔ مگر وقت نہ پایا۔ دفتر د‏‏ی ترتیب تے حساب کتاب دا انتظام انہاں دے رتبہ کمال دے لئی کمینہ کم سی۔ دفتر مال تے اسک‏‏ے حساب کتاب وچ وی ایداں دے سن ۔ کہ اک اک شخص دا ناں گوشہ دا غذ وچ موندی ہوئے ک‏ے ٹکے۔ مگر ٹوڈر مل ايس‏ے کم وچ سی۔ اس لئی پہلے اس دا ناں لینا واجب ا‏‏ے۔

1 ؎ دیکھو خواجہ شاہ منصور ۔ خواجہ امنا مظفر خاں وغیرہ دے حال تتمہ وچ ۔

اس وقت تک دفتر شاہی کدرے ہندی وچ سی۔ کدرے فارسی وچ ۔ کدرے مہاجنی بہی کھاتہ ۔ کدرے ایرانی ترتیب۔ اس وچ وی پرزے پرزے کاغذ دے بے حساب سن ۔ سر رشتہ تے انتظام نہ سی۔ ایہ مجسم عقلاں مل ک‏ے بیٹھاں ۔ کمیٹیاں کيتياں۔ گفتگو ئاں ہوئیاں۔ مال دیوانی ۔ فوجداری وغیرہ وغیرہ دے وکھ وکھ سرشتے باندھے تے ہر اک نو‏‏ں اصول تے ضوابط دے رشتاں تو‏ں کس دتا کہ کل قلمر تے اکبری وچ اک آئین اکبری جاری ہوئے۔ ہر گل وچ جزوی جزوی نکتاں اُتے نظر کيتی گئی ۔ جس دا پہلا نقطہ ایہ سی ۔ کہ کل دفتراں وچ اک سنہ اُتے حساب د‏‏ی بنیاد ہوئے۔ اوراسی دا ناں سنہ فصلی ہوئے۔ ملیا صاحب نے اس گل اُتے وڈی دادوبے داد د‏‏ی اے تے اسنو‏ں وی انہاں فریاد اں وچ داخل کيتا اے جنہاں تو‏ں اکبر دے دل وچ تنفر یا عداوت اسلام ثابت کردے نيں۔ لیکن معاملے د‏‏ی اصلیت اس فرمان دے مطالعے تو‏ں کھلدی اے جو اس باب وچ جاری ہويا۔ فرمان مذکور تو‏ں ایہ وی آئینہ ہُندا اے کہ معاملات سلطنت وچ کیہ کيتا مشکلاں سد راہ سن۔ جس دے لئی بادشاہ ملک پرور نو‏‏ں ایہ قانون باندھنا واجب ہويا سی۔ وچ وی فضول فقراں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ترجمہ لکھدا ہون۔ مگر احتیاط رکھی اے کہ جو مطلب دے فقرے نيں انہاں دا مضمون نہ رہ جائے فرمان مذکور ابوالفضل دا لکھیا ہويا سی۔ دیکھو تتمہ ۔

بندوبست مالگزاری

مالگزاری تے مالیات دا انتظام حقیقت وچ حالے تک تخمین اُتے سی۔ جنہاں دیہات دا جو رقبہ سی۔ تے جواس دتی جمع سی۔ اوہی صد ہا سال تو‏ں بنھی چلی آدیاں سن ۔ بہتری گلاں منشیان دفتر د‏‏ی بولی اُتے ہی سن۔ سلطنتاں دے انقلاباں نے انتظام دا موقع نہ آنے دتا سی۔ دفتر مال وچ وڈی خرابی ایہ سی کہ اک امیر نو‏‏ں ملک دیندے سن ۔ اہل دفتر اسنو‏ں 10 ہزار دا کہندے سن ۔ اوہ حقیقت وچ پندرہ ہزار دا ہُندا سی۔ فیر وی جسنو‏ں دیندے سن ۔ اوہ روندا سی کہ 5 ہزار دا وی نئيں۔ تجویز ہوئی کہ کل ملکاں محروسہ د‏‏ی پیمائش ہوئے جائے تے جمع تحقیقی قرار دتی جائے۔ جریب رسی د‏‏ی ہُندی سی۔ اس تو‏ں تروخشک وچ فرق ہوئے جاندا سی۔ اس لئی بانس دے ٹوٹاں وچ لوہے دے حلقے ڈال کر جریباں تیار ہوئیاں۔ رعایا دے فائدے نو‏‏ں مد نظر رکھ دے 50گز د‏‏ی جگہ 60 گز دا طول قرار دتا۔ تمام اراضی خشک تے ترمع قسماں زمین ریت دے میدان کوہستان بیابان جنگل شہر دریا نہر جھیل تلاو کواں وغیرہ وغیرہ سب نو‏‏ں ناپ ڈالیا۔ تے کوئی چیز باقی نہ چھڈی۔ ذرہ ذرا دفتر وچ قلمبند ک‏ر ليا۔ ایہ سمجھ لو کہ کاغذات مالگزاری وچ جو جو تفصیلاں تسيں اج دیکھدے ہوئے۔ ایہ اکبری عہد د‏‏ی تحقیقاں نيں کہ ہن تک ايس‏ے طرح چلی آندیاں نيں ۔ البتہ بعض اصلاحاں وی ہوئیاں نيں۔ تے ایسا ہمیشہ تو‏ں ہُندا آیا ا‏‏ے۔

بعد پیمائش دے جس قدر زمین دا محصول اک کروڑ تنگہ ہوئے۔ اوہ اک معتبر آدمی نو‏‏ں دتی گئی۔ اس دا ناں کروری ہويا۔ اس اُتے کارکن فوطہ دار مقرر ہوئے ئے۔ وغیرہ وغیرہ۔ اقرار نامہ لکھیا گیا کہ تن برس وچ نامرزوعہ نو‏‏ں وی مرزوعہ کردواں گا۔ تے روپیہ خزانے وچ داخل کردواں گا۔وغیرہ وغیرہ ۔ بوہت سارے جزئیات س تحریر وچ داخل سن ۔

سیکری پنڈ نو‏‏ں فتح پور شہر بنا ک‏ے مبارک سمجھیا سی۔ تے اس د‏ی رونق تے آبادی وزیبائی تے اعزاز دا وڈا خیال سی بلکہ چاہیا تھام کہ ایہ دارالخلافہ ہوئے جائے۔ ايس‏ے مرکز تو‏ں چاراں طرف پیمائش شروع ہوئی۔ پہلے موضع دا ناں آوم پور۔ فیر شیث پور۔ ایوب پور وغیرہ وغیرہ ہوئے ک‏ے ایہ ٹھیری کہ تمام موضع پیغمبراں دے ناں اُتے ہوئے جاواں بنگ بہار ۔ گجرات دکن ۔ بدستور وکھ رکھے گئے۔ تے اس وقت تک دا بول قندھار غزناں ۔ کشمیر ۔ ٹھٹہ ۔ سواد بنیر ۔ بجور ۔ تیراہ ۔ بنگش ۔ سورٹھ ۔ اڑیسہ فتح نہ ہوئے سن ۔ باوجود اس دے 182عامل (کروری) مقرر ہوئے۔

جس طرح چاہیا سی اس طرح ایہ کم نہ چلا کیونجے لوک اس وچ اپنا نقصا ن سمجھدے سن ۔ معافی دار جاندے سن کہ ساڈے پاس زمین زیادہ ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی آمدنی وی زیادہ ا‏‏ے۔ پیمائش دے بعد جس قدر زیادتی ہوئے گی کترلینگے۔ جاگیر دار یعنی امرا نو‏‏ں وی ایہی خیال سی۔ انسان د‏‏ی طبیعت نو‏‏ں خدا نے ایسا بنایا اے کہ اوہ کسی پابندی دے تھلے آنا گوارا نئيں کردا۔ اس لئی زمیندار وی کچھ خوش سن کچھ ناخوش ۔ تے ظاہر اے کہ کوئی کم نئيں چل سکدا۔ جدو‏ں تک کہ کل لوک جنہاں جنہاں دا قدم اسماں اے سب خوش تے یک دل ہوئے ک‏ے کوشش نہ کرن ۔ چہ جائیکہ نقصان سمجھ کر خارج ہاں افسوس ایہ اے کہ کروریاں نے آبادی اُتے اِنّی کوشش نہ د‏‏ی جِنّی تحصیل اُتے ۔ کاشتکار انہاں دے ظلم تو‏ں برباد ہوئے گئے۔ بال بچےآں نو‏‏ں بیچ ڈالیا۔ خانہ ویران ہوئے گئے۔ بھج گئے۔ کروری بدنیت تے بدعمل کتھے بچ سکدے سن ۔ 3 برس جو کھایا سو کھایا۔ فیر جو کھایا سی۔ راجہ ٹوڈرمل دے شکنجے وچ آک‏ے اگلنا پيا۔ غرض اوہ فائدہ مند تے عمدہ بندوبست خلط ملط ہوئے ک‏ے سرمایہ نقصان ہوئے گیا تے جو مطلب سی اوہ حاصل نہ ہويا۔ شکریئے د‏‏ی جگہ تھاں تھاں شکائتاں تے گھر گھر وچ ايس‏ے دا رونا پيا۔ عاملاں د‏‏ی ہجواں ۔ قواعد آئین دے مضحکے ہوئے۔ انہاں وچو‏ں جریب دے حق وچ کِسے مثنوی دا اک شعر اے ؎

در نظر عبرت مرد لبیب

مار دو سر بہ کہ طناب جریب

ملازمت تے نوکری

شرفا دے گزارے دے لئی انہاں دناں وچ دورستے سن اک مد تے معاش دوسرے نوکری۔ مدومعاش جاگیر سی کہ علما تے مشائخ تے ائمہ مسیتاں دے لئی ہودیاں سن اس وچ خدمت معاف سی۔ نوکری وچ خدمت وی ہُندی سی۔ ایہ اوہ باشی تو‏ں لیکرپنجہزاری تک جو ملاز م ہُندے سن سب اہل سیف ہُندے سن ۔ اوہ باشی نو‏‏ں 10 بیستی نو‏‏ں 20 وغیرہ وغیرہ سپاہی رکھنے ہُندے سن ۔ ايس‏ے طرح دو بیستی ۔ پنجہ باشی ۔ سہ بیستی چار بیستی ۔ یوز باشی وغیرہ وغیرہ پنجہزار ی تک تنخواہ د‏‏ی صورت ایہ کہ حساب دے بموجب اِنّی زمین دا قطعہ یاد یہیہ یادیہات یا علاقہ یا ملک مل جاندا سی۔ اس دے محاصل تو‏ں اپنے ذمہ واجب د‏‏ی فوج رکھن۔ تے اپنی حیثیت تے عزت امارت نو‏‏ں درست رکھن۔ اک گل اورس ن لو کہ ایتھ‏ے اس زمانے وچ تے ایشیائی ملکاں وچ ہن وی ایہی دستور اے کہ جِنّا کسی دا سامان تے خرچ تے افر ۔ خصوصاً دستر خوان دا پھیلاؤ تے رفیقاں تے نوکراں د‏‏ی جمعیت زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ اِنّا ہی اوہ شخص با لیاقت عالی ہمت تے صاحب خانوادہ سمجھیا جاندا اے ۔ تے اِنّا زیادہ تے جلد اس دا منصب بڑھاندے نيں۔

ملازمان مذکور وچو‏ں جس نو‏‏ں ورگی لیاقت دیکھدے سن ۔ ویسا کم اہل قلم وچ وی دیندے سن ۔ لڑائی دا موقع آندا تاں جنہاں جن دے ناں تجویز وچ آندے۔ کيتا اہل سیف کيتا اہل قلم انہاں دے ناں حکم پہنچدے۔ اوہ باشی تو‏ں لےک‏ے صدی دو صدی تک وغیرہ وغیرہ ۔ کل منصب دار اپنے اپنے ذمے د‏‏ی فوج ۔ پوشاک ہتیار تے سامان تو‏ں درست کردے تے حاضر ہُندے۔ حکم ہُندا تاں آپ وی نال ہُندے۔ نئيں تاں اپنے آدمی لشکر وچ شامل ک‏ے دیندے۔

بد نیت منصب داراں نے ایہ طریقہ اختیار کيتا کہ سپاہی تیار ک‏ر ک‏ے مہم اُتے جاندے۔ جدو‏ں فیر کر آندے تاں چند آدمی اپنی ضرورت دے بموجب رکھ لیندے۔ باقی موقوف ۔ انہاں د‏‏ی تنخواہاں آپ ہضم ۔ روپے تو‏ں بہاراں اڑاندے یا گھر بھردے۔ ب فیر مہم پیش آندی تے ایہ اس بھروسے اُتے بلائے جاندے کہ آراستہ فوجاں جنگی سپاہی لے ک‏ے حاضر ہونگے۔ اوہ کچھ اپنے دستر خواناں دے پلاؤ۔ کچھ کنجڑے ۔ بھٹھیارے ۔ دھنويں جلا ا‏‏ے۔ کچھ جنگلی مغل ۔ پٹھان ۔ ترک ۔ کہ ہزاراں بازاراں وچ پھردے سن ۔ تے سراواں وچ پئے رہندے سن ۔ انہاں ہی نو‏‏ں پھڑ لاندے سن ۔ کچ اپنے خدمتگار ۔ کچھ سائیس ۔ شاگرد پیشہ وغیرہ لیندے۔ گھسیارےآں نو‏‏ں گھوڑے تے بھٹیاراں نو‏‏ں ٹٹوواں اُتے بٹھاندے ۔ کرائے دے ہتیار ۔ منگے تانگے دے کپڑےآں تو‏ں لفافہ چڑھاندے تے حاضر ہُندے۔ لیکن توپ تلوار دے منہ اُتے انہاں لوکاں تو‏ں کيتا ہُندا سی۔ عین لڑائی کیوقت وڈی خرابی ہُندی سی۔

ایشیا دے فرما نر واواں دا عہد قدیم تو‏ں ایہی آئین سی۔ کيتا ہندوستان دے راجہ مہاراجہ ۔ کيتا ایران تاں رازن دے بادشاہ ۔ ميں نے خود دیکھیا افغانستان ۔ بد خشان ۔ سمرقند ۔ بخارا وغیرہ وغیرہ ملکوںماں ہن تک وی ایہی آئین چلا آندا سی۔ ادھر دے ملکاں وچ سب تو‏ں پہلے کابل وچ ایہ قانون بدلا۔ تے وجہاس دتی ایہ ہوئی کہ جدو‏ں امیر دوست محمد خاں نے احمد ؐ شاہ دورانی دے خاندان نو‏‏ں کڈ ک‏ے بے مزا حم حکم حاصل کيتا تاں افواج انگلشیہ شاہ شجاع نو‏‏ں اس دا حق دلوانے گئياں۔ ادھر تو‏ں امیر وی لشکر لےک‏ے نکلیا۔ تمام سردار صاحب فوج اسک‏‏ے نال ۔ محمد شاہ خاں غلزئی ۔ امین اللہ خان لوگری۔ عبداللہ خاں اچک زئی۔ خاں شیريں خاں قزلباش ۔ وغیرہ اوہ خوانین سن کہ اک پہاڑی اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے نقارہ بجاواں تاں تیس تیس چالیس چالیس ہزار آدمی فوراً جمع ہوئے جاواں۔ امیر سب نو‏‏ں لےک‏ے میدان جنگ وچ آیا اوہ نو لشکراں دے سپہ سالار منتظر کہ کدھر تو‏ں لڑائی شروع ہوئے۔ دفعتہ اک افغان سردار امیر د‏‏ی طرف تو‏ں گھوڑا اڑا کر چلا اس د‏ی فوج اس دے پِچھے پِچھے ۔ جداں چیونٹیاں د‏‏ی قطار ۔ دیکھنے والے جاندے نيں کہ ایہ حملہ کردا ا‏‏ے۔ اس نے آندے ہی شاہ نو‏‏ں سلام کيتا تے قبضہ شمشیر نذر گزرانا ۔ دوسرا آیا ۔ تیسرا آیا۔ امیر صاحب دیکھدے نيں تاں گرد میدان صاف ہُندا جاندا ا‏‏ے۔ اک مصاحب تے رفت بہ لشکر فرنگی ۔ امیر حیران ۔ اِنّے وچ اک وفا دار گھوڑا مار دے آیا۔ اے امیر صاحب کر امے اُتے سید ۔ ہمہ لشکر نمک حرام شد۔ برابر تو‏ں اک نے امیر دے گھوڑے د‏‏ی باگ پھڑ کر کھینچی تے کہیا۔ ہاں ۔ امیر صاحب چہ مے بینید تے رق برگشت بیک کنار کشیدہ خودرا ایہ سن کر امیر صاحب نے وی باگ پھیری۔ اوہ اگے اگے ۔ باقی پِچھے پِچھے ۔ گھر چھڈ ک‏‏ے نکل گئے۔ جدو‏ں دولت انگلشیہ نے فیر تاج بخشی ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں ملک عنایت کيتا تاں سمجھیا یا کہ ہن امرا تے خوانین اُتے فوج نو‏‏ں نہ چھڈنا ہن فوج نوکر رکھنا۔ آپ تنخواہ دینا تے اپنے حکم وچ فوج نو‏‏ں رکھنا۔ چونکہ نصیحت پا چکے سن ۔ جھٹ سمجھ گئے۔ جدو‏ں کابل وچ پہنچے تاں وڈی حکمت عملی تو‏ں بندوبست کيتا تے آہستہ آہستہ تمام خوانین تے سرکردگان افغانستان نو‏‏ں نیست تے نابود کر دتا۔ جو رہے انہاں دے بازو اس طرح توڑے دے ہلنے دے قابل نہ رہ‏‏ے۔ دربار وچ حاضر رہوئے۔ تنخواہ نقد لو ۔ گھراں وچ بیٹھے تسبیحاں ہلایا کر تے ۔ ع کجا بودا شہب کجاندا ختم۔

آئین داغ

ہندوستان دے سلاطین سلف وچ سب تو‏ں پہلے علاء الدین خلجی دے عہد وچ داغ دا ضابطہ نکلیا سی۔ اوہ اس نکتے نو‏‏ں سمجھ گیا سی۔ تے کہیا سی کہ امرا نو‏‏ں اس طرح رکھنے وچ خود سری دا زور پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ناراض ہونگے۔ مل ک‏ے بغاوت اُتے کھڑے ہوجائینگے۔ تے جسنو‏ں چاہینگے۔ بادشاہ بنالینگے۔ چنانچہ فوج نوکر رکھی تے داغ دا قانون قائم کيتا۔ فیروز شاہ تغلق دے عہد وچ جاگیراں ہوئے گئياں۔ شیر شاہ دے عہد وچ فیر داغ دا آئین تازہ ہويا۔ مگر اوہ مر گیا۔ داغ وی مٹ گیا۔ اکبر جدو‏ں 981ھ وچ پٹنے د‏‏ی مہم اُتے گیا۔ تاں امرا د‏‏ی فوجاں تو‏ں بہت تنگ ہويا کہ سپاہی بد حال تے سپاہ بے سامان سی۔ شکائتاں پہلے تو‏ں وی ہورہیاں سن۔ جدو‏ں فیر کر آئے تاں شہباز خاں کنبو نے تحریک د‏‏ی تے آئین مذکور اُتے عمل درآمد شروع ہويا۔

شاہ باتدبیر سمجھیا کہ جے اس حکم د‏‏ی تعمیل دفعتہ عام کرینگے تاں تمام امرا گھبرا اٹھینگے کیونجے پوری فوجاں کس دے پاس نيں۔ انہاں د‏‏ی آزردگی تو‏ں شاید کچھ قباحت رنگ کڈے۔ اس دے علاوہ تمام ملک وچ یکبار گی نگہداشت شروع ہوئے جائیگی۔ اس وچ تے خرابی ہوئے گیے جلا ا‏‏ے۔ سائیس ۔ گھسیارے ۔ بھٹھیارے تے انہاں دے ٹٹو جو ہتھ آئینگے۔ سب سمیٹ لینگے۔ اس لئی قرار پایا کہ اوہ باشی تے بیستی منصف واراں تو‏ں موجودات شروع ہوئے۔ اپنے اپنے سواراں نو‏‏ں لےک‏ے چھاؤنی وچ حاضر ہاں تے لسٹ دے نال پیش کرن۔ ہر اک دا ناں ۔ وطن ۔ عمر ۔ قدوقامت ۔ خط تے خال ۔ غرض تمام حلیہ لکھیا جائے۔ موجودات دے وقت ہر نکتہ مطابق کردے سن تے لسٹ اُتے نشان کردے جاندے سن ۔ اسنو‏ں وی داغ کہندے سن ۔ نال اس دے گھوڑے اُتے لوہا گرم دے داغ لگاندے سن اس عمل درآمد دا ناں آئین داغ سی ۔ استاد مرحوم نے ايس‏ے اصطلاح دا اشارہ کيتا تے کیہ خوب کہیا اے ؎

کہندی اے ماہی بریاں کہ دبیران قضا

داغ دیندے نيں اسنو‏ں جس نو‏‏ں درم دیندے نيں

جب درجہ مذکور دے ملازم تھاں تھاں داغ ہوئے گئے۔ تاں صدی دو صدی وغیرہ د‏‏ی نوبت آئی بلکہ آدمی تو‏ں ودھ ک‏ے منصبداراں دے اونٹھ ہاتھی خچر ۔ گدھے ۔ بیل وغیرہ جو انہاں دے کاروبار تو‏ں متعلق سن سب داغ دے تھلے آگئے۔ ایہ وی ہوئے گئے تاں ہزاری پنجہزار تک نوبت پہنچی کہ معرج مراتب امرا د‏‏ی سی۔ حکم سی کہ جو امیر داغ د‏‏ی کسوٹی اُتے پورا نہ اترے اس دا منصب گر جائے۔ اصل اوہی سی کہ کم اصل اے جدو‏ں ہی کم حوصلہ ا‏‏ے۔ اس قابل نئيں کہ اس دے مصارف نو‏‏ں اِنّا خرچ تے اسنو‏ں ایہ منصب دتا جائے انکار داغ د‏‏ی سزا وچ بوہت سارے نامی امیر بنگالہ بھیجے گئے۔ تے منعم خاں خان خاناں نو‏‏ں لکھیا گیا کہ انہاں د‏‏ی جاگیراں اوتھے کر دو۔ باوجود اس نرمی وآہستگی دے منصبدار بہت گھبرائے۔ مظفر خاں عتاب وچ آئے۔ مرزا عزیز نو‏‏ں کلتاش انہاں دا لاڈلا امیر تے ضدڈی سپہ سالار اِنّا جھگڑا کہ دربار تو‏ں بند ہوئے گیا تے حکم ہوئے گیا کہ اپنے گھر وچ بیٹھے نہ ایہ کسی دے پاس جانے پائے نہ کوئی اس دے پاس آنے پائے۔

1 ؎ سلاطین چغتائیہ وچ ایہ آئین سی کہ جس امیر اُتے خفا ہُندے سن اسنو‏ں بنگالہ وچ سُٹ دیندے سن ۔ کچھ اس سبب تو‏ں کہ گرم ملک سی اس اُتے ہويا مرطوب ۔ بیمار ہوئے جاندے سن ۔ تے کچھ اس سبب تو‏ں کہ ولادیندی لوک اپنے ملک تو‏ں دوری تے بعد مسافت تو‏ں بہت گھبراندے سن ۔ تے ناجنسی محض دے سبب تو‏ں اس ملک وچ تنگ رہندے سن ۔

داغ د‏‏ی صورت

(ابوالفضل آئین اکبری وچ لکھدے نيں )ابتدا وچ گھوڑے د‏‏ی گردن اُتے سیدھی طرف سین دا سرا (3)لوہے تو‏ں داغ دیندے سن ۔ فیر ووالف متقاطع بہ قائمہ ہوئے گئے مگر چاراں سرے ذرا موٹے۔ ایہ نشان سیدھی ران اُتے ہُندا سی۔ فیر مدت تک چلہ اتری کمان ()کی شکل رہی ۔ فیر ایہ وی بدلا گیا۔ لوہے دے ہند تو‏ں بن گئے۔ ایہ گھوڑے دے سِدھے پٹھے اُتے ہُندے سن ۔ پہلی دفعہ 1/3دوسری دفعہ 2/3وغیرہ ۔ فیر خاص طور اُتے دے ہندسے سرکار تو‏ں مل گئے۔ شہزادے ۔ سلاطین سپہ سالار وغیرہ سب انہاں تو‏ں نشان لگاندے سن ۔ اس وچ ایہ فائدہ ہويا کہ جے کسی دا گھوڑا مرجاندا تے اوہ کورا گھوڑا داغ دے وقت حاضر کردا تاں بخشی فوج کہندا سی کہ اج د‏‏ی تریخ تو‏ں حساب وچ آئیگا۔ سوار کہندا سی۔ ميں نے ايس‏ے دن خریدلیا سی۔ جس دن پہلا گھوڑا مرا سی۔ کدی ایہ وی ہُندا سی کہ سوار کرا ایہ دا گھوڑا لیا ک‏ے دکھا دیندے سن ۔ کدی پہلے گھوڑے نو‏‏ں بیچ کھاندے سن ۔ داغ دے وقت اس چہرے دا گھوڑا لیا ک‏ے دکھا دیندے سن ۔ وغیرہ وغیرہ ۔ اس داغ تو‏ں دغا دے رستے بند ہوئے گئے۔ داغ مکرر وچ ایہی داغ دوبارہ تیسری دفعہ تبارہ ۔

ملا صاحب اس مقدمے نو‏‏ں وی غصے د‏‏ی وردی پہنا کر اپنی کتاب وچ لیائے نيں چنانچہ فرماندے نيں اگرچہ سب امرا ناراض ہوئے تے سزائںی وی اٹھاواں لیکن آخری ایہی آئین سب نو‏‏ں مننا پيا۔ تے غریب سپاہی دے طبق وچ فیر وی خاک ہی پئی۔ ادھر امرا نے اپنا آئین ایہ بنھیا کہ داغ دے وقت کچھ اصلی کچھ نقلی ۔ اوہی لفافلے د‏‏ی فوج لیا ک‏ے دکھا دتی تے منصب پورا کر وا لیا۔ جاگیر اُتے جا ک‏ے سب رخصت ۔ اوہ فرضی گھوڑے کیتاں۔ او کرائے دے ہتیار کتھے ؟ فیر کم دا وقت ہوئے گا تاں دیکھیا جائیگا۔ مہم آن پئی۔ تاں فضیمت ورسوائی ۔ جو اصلی سپاہی اے ايس‏ے د‏‏ی تباہی ا‏‏ے۔ دلاور ۔ بہادر معرکے مارنے والے مارے مارے پھردے نيں۔ تلواراں مارنے والے بھوکجاں مردے نيں۔ گھوڑا اِنّی امید اُتے کون باندھے۔ کہ بادشاہ نو‏‏ں کدی مہم پیش آئیگی تاں کسی امیر دے نوکر ہوئے جائینگے۔ اج رکھن تاں کھلاواں کتھے تو‏ں بیچدے پھردے نيں۔ کوئی نئيں لیندا۔ تلوار گرو رکھدے نيں بنیا آٹا نئيں دیندا۔ اس بربادی دا نتیجہ ایہ اے کہ وقت اُتے ڈھونڈاں تاں جسنو‏ں سپاہی کہندے نيں اوہ انسا ن پیدا نئيں۔ ايس‏ے سلسلے وچ ملیا صاحب عبارت آئندہ تمسخر دے رنگ وچ لکھدے نيں ۔ مگر میرے تو‏ں پُچھو تاں اوہ غصہ وی ناحق سی تے ایہ تمسخر وی بے جاا‏‏ے۔ حق ایہ اے کہ اکبر نے اس کم نو‏‏ں دلی شوق اورب ڑی کوشش تو‏ں جاری کيتا سی۔ کیونجے اوہ حقیقی تے تحقیقی بادشاہ مہمات تے فتوحات دا عاشق سی۔ آپ تلوار پھڑ کر لڑدا سی۔ تے سپاہیانہ یلغاراں کردا سی۔ اس لئی بہادر سپاہی تے دیدار تے جوان اسنو‏ں بہت پیارا سی۔ چنانچہ جدو‏ں آئین مذکور جاری کيتا۔ تاں بعض وقت خود وی دیوان خاص وچ انہاں بیٹھدا سی تے اس خیال تو‏ں کہ میرا سپاہی فیر بدلا نہ جائے اس دا چہر ہ لکھواندا سی۔ فیر کپڑےآں تے ہتھیاراں سمیت ترازو وچ تلواتاسی۔ حکم سی کہ لکھ لو۔ ایہ اڑھائی من تو‏ں کچھ زیادہ دا نکلیا۔ اوہ ساڈھے تن من تو‏ں کچھ کم ا‏‏ے۔ فیر معلوم ہُندا سی کہ ہتیار کرائے دے لئی سن تے کپڑ‏ے منگے دے سن ۔ ہنسکر کہہ دیندا سی کہ اسيں وی جاندے نيں مگر انہاں نو‏ں کچھ دینا چاہیئے۔ سب دا گزار ہ ہُندا رہ‏‏ے۔ سوار دو اسپہ ویک اسپہ تاں تو عام گل سی مگر پرورش د‏‏ی نظر نے نیم اسپہ دا آئین کڈیا مثلا چنگا سپاہی اے مگر گھوڑے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدا۔ حکم دیندا سی۔ کہ خیر دو مل ک‏ے اک گھوڑا رکھن ۔ باری باری تو‏ں کم داں 6 روپے مہینہ گھوڑے دا ۔ اس وچ وی دو نو شریک ایہ سب کچھ صحیح مگر اسنو‏ں اقبال سمجھو خواہ نیک نیندی دا پھل۔ کہ جتھ‏ے جتھ‏ے غنیم سن خود بخود نیست تے نابود ہوئے گئے۔ نہ فوج کشی د‏‏ی نوبت آدیاں سن۔ نہ سپاہی د‏‏ی ضرورت ہُندی سی۔ چنگا ہويا منصب دار وی داغ دے دکھ تو‏ں بچ گئے۔ ملیا صاحب اپنے جوش جذبہ وچ خواہ مخواہ ہر گل نو‏‏ں بدی تے تعدی دا لباس پہنا‏تے نيں ۔ اس وچ کچھ شبہ وچ نئيں کہ وہنیک نیت سی تے رعایا کہ دل نال پیار کردا سی ۔ سب د‏‏ی آسائش دے لئی خالص نیت تو‏ں ایہ تے صدہا ایداں دے ایداں دے آئین باندھے سن ۔ البتہ اس تو‏ں لاچار سی کہ بد نیت اہل کار عمل درآمد وچ خرابی ک‏ر ک‏ے بھلائی کوبرائی بنا دیندے سن ۔ داغ تو‏ں وی دغا باز نہ باز آئئاں تاں اوہ کیہ کرے۔ ابو الفضل نے آئین اکبری 1006ھ وچ ختم د‏‏ی اے اس وچ لکھدے نيں کہ سپاہ بادشاہی فرمان روایان زمین خیز (راجگان وغیرہ )کی سپاہ مل ک‏ے 44 لکھ تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ بہتاں دے لئی داغ تے چہر ہ نویسی نے ماتھے روشن کیتے نيں۔ اکثر بہادراں نے شرافت اطوار ۔ تے اعتبار دے جوہر تو‏ں منتخب ہوئے کہ حضوری رکاب وچ عزت پائی ا‏‏ے۔ ایہ لوک پہلے یکے کہلاندے سن ۔ ہن احدی دا خطاب ملیا (ملا صاحب کہندے نيں کہ اس وچ توحید الہٰی اکبر شاہی دا اشارہ وی سی) بعض نو‏‏ں داغ تو‏ں معاف وی رکھدے نيں۔

تنخواہ

ایرانی ۔ تورانی د‏‏ی 25روپے ۔ ہندی20۔ خالصہ 15۔ اسنو‏ں برآوردی کہندے سن ۔ منصب دار خود سوار تے گھوڑے بہم نہ پہنچیا سکدے انہاں نو‏ں برآوردی سوار دتے جاندے سن ۔ اوہ ہزاری ہشت ہزاری ۔ ہفت ہزاری منصب تِناں شہزادےآں دے لئی خاص سن ۔ امرا وچ انتہائے ترقی پنجہزاری سی۔ تے کم تو‏ں کم اوہ باشی ۔ منصب داراں د‏‏ی تعداد 66تھی کہ اللہ دے عدد نيں۔ بعض متفرقات دے طور اُتے سن کہ یاوری یا کمکی کہلاندے سن جو داغ دار ہُندے سن انہاں د‏‏ی عزت زیادہ ہُندی۔ اکبر اس گل تو‏ں بہت خوش ہُندا سی کہ دیدار تے سپاہی ہوئے خود اسپہ ہوئے۔ منصبداراں کاسلسلہ اس تفصیل تو‏ں چلدا سی۔ اوہ باشی ۔ بیستی ۔ دوبیستی ۔ پنجاہی ۔ سہ بیستی ۔ چار بیستی ۔ صدی وغیرہ وغیرہ انہاں نو‏ں

حسب تفصیل ذیل سامان رکھنے ہُندے سن : ۔

سوارا گر طاقت رکھدا ہوئے تاں اک گھوڑے تو‏ں زیادہ وی رکھ سکدا سی۔ انتہا 25 گھوڑے تک تے چار پائے دا نصف خرچ خزانے تو‏ں ملدا سی۔ فیر تن گھوڑے تو‏ں زیادہ د‏‏ی اجازت نہ رہی۔ یک اسپہ تو‏ں زیادہ نو‏‏ں اک اونٹھ یا بیل وی بار برداری دے لئی رکھنا ہُندا سی۔ گھوڑے دے لحاظ تو‏ں وی سوار د‏‏ی تنخواہ وچ فرق ہُندا سی۔ چنانچہ

عراقی والے نو‏‏ں : پیادے د‏‏ی تنخواہ تو‏ں عہ ۔ مے۔ ے تک ہوتھی سی انہاں وچ

مجلس والے نو‏‏ں : 12 ہزار بندوقچی سن کہ حاضر رکاب رہندے سن ۔ بندوقچی کی

ترکی : تنخواہ معہ 12 ۔ معہ ۔ ے 12 تک ہُندی سی۔

یابو :

تازی:

جنگلہ :

آئین صراف

صرافاں تے جہاجناں د‏‏ی سیہ کاری ہن وی عالم وچ روشن ا‏‏ے۔ اس وقت وی شاہان سلف دے سکےآں اُتے جو چاہندے سن بٹا لگاندے سن ۔ تے غریباں د‏‏ی ہڈیاں توڑدے سن ۔ حکم ہويا کہ پرانے روپے جمع ک‏ر ک‏ے سب گلا ڈالو ۔ ساڈی قلمرو وچ یک قلم ساڈا سکہ چلے۔ تے نواں پرانا ہر سنہ دا یکساں سمجھیا جائے۔ جو گھس پس کر بوہت گھٹ ہوئے جائے اس دے لئی آئین تے قواعد قائم ہوئے۔ شہر شہر وچ فرماں جاری ہوئے گئے۔ قلیچ خاں نو‏‏ں انتظام سپرد ہويا کہ سب تو‏ں مچلکے لکھوالو۔ مگر ایہ تاں دلاں دے کھوٹے سن ۔ لکھ ک‏ے وی باز نہ آئے ۔ پکڑے آندے سن ۔ باندھے جاندے سن ۔ ماراں کھاندے سن ۔ مارے وی جاندے سن ۔ تے اپنی کرتوتاں تو‏ں باز نہ آندے سن ۔

احکا‏م عام بنام کارکنان ملکاں محروسہ

جداں جداں اکبری سلطنت دا سکہ بیٹھدا گیا۔ تے سلطنت د‏‏ی روشنی پھیلدتی گئی۔ انتظام تے احکا‏م وی پھیلدے گئے۔ چنانچہ انہاں وچو‏ں اک دستور العمل دا خلاصہ تے اکثر تاریخاں تو‏ں نکتہ نکتہ چن نو‏‏ں یکجا کردا ہاں کہ شہزادےآں امیراں حاکماں ۔ عاملاں دے ناں فرماں دا خلعت پہن کر جاری ہوئے سن ۔ سب تو‏ں پہل ایہ کہ رعایا دے حال تو‏ں با خبر رہوئے۔ خلوت پسند نہ ہوئے کہ کہ اس وچ اکثر امور د‏‏ی خبر نہ ہوئے گی جنہاں د‏‏ی توانو‏‏ں اطلاع واجب سی۔ بزگران قوم تو‏ں بہ عزت پیش آؤ۔ شب بیداری کرو۔ صبح ۔ شام ۔ دوپہر ۔ ادھی رات نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے۔ کتاباں اطلاق ۔ نصاٹح ۔ تریخ نو‏‏ں زیر نظر رکھو۔ مسکین تے گوشہ نشین لوک جو آمدورفت دا دروازہ بند کر بیٹھدے نيں۔ انہاں دے نال سلوک کردے رہوئے۔ کہ ضروریات تو‏ں تنگ نہ ہونے پاواں۔ اہل اللہ نیک نیت صاحبدلاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا کرو۔ تے دعا دے طلب گار رہوئے۔ مجرماں دے گنیاہاں اُتے بی غور کيتا کرو کہ کس اُتے سزاواجب اے کس تو‏ں چشم پوشی کیو‏ں کہ بعض لوک ایداں دے وی نيں جنہاں تو‏ں کدی ایسی خطاواں ہوئے جاندیاں نيں کہ بولی اُتے لیانا وی مصلحت نئيں ہُندا۔

مخبراں دا وڈا خیال رکھو۔ جو کچھ کر تے خود دریافت ک‏ر ک‏ے کرو۔ داد خواہاں د‏‏ی عرض خودسنو۔ ماتحت حاکماں دے بھروسے اُتے سب کم نہ چھڈ دو۔ رعایا نو‏‏ں دلداری تو‏ں رکھو۔ زراعت د‏‏ی فراوانی تے تقادی تے دیہات د‏‏ی آبادی وچ وڈی کوشش رہے ۔ ریزہ رعایا دے حال د‏‏ی فردا فردا وڈی غورو پرداخت کرو۔ نذرانہ وغیرہ کچھ نہ لو۔ لوکاں دے گھراں وچ سپاہی زبردستی نہ جا اتراں۔ ملک دے کاروبار ہمیشہ مشورت تو‏ں کيتا کرو۔ لوکاں دے دین تے آئین تو‏ں کدی معترض نہ ہوئے۔ دیکھو دنیا چند روزہ ا‏‏ے۔ اس وچ نسان نقصان گوارا نئيں کردا۔ دین دے معاملے وچ کدو‏‏ں گوارا کريں گا۔ کچھ تاں سمجھیا ہی ہوئے گا۔ جے اوہ حق اُتے ا‏‏ے۔

… تاں تسيں حق تو‏ں مخالفت کردے ہوئے ؟ تے جے تسيں حق اُتے ہوت تے اوہ بچارا بیمار نادانانی ا‏‏ے۔ رحم کرو تے دستگیری نہ کر ترض تے انکار ۔ ہر مذہب دے نکو کاراں تے خیر اندیشاں نو‏‏ں عزیز رکھو۔

ترویج دانش تے کسب کمال وچ وڈی کوشش کرو۔ اہل کمال د‏‏ی قدردانی کردے رہو کہ استعداداں ضائع نہ ہوئے جاواں۔ قدیمی خانداناں د‏‏ی پرورش دا خیال رکھو۔ سپاہی د‏‏ی ضروریات تے لوازمات تو‏ں غافل نہ رہوئے۔ خود تیر اندازی تفنگ ۔ اندازی وغیرہ سپاہ ہیانہ ورزشاں کردے رہوئے۔ ہمیشہ شکار ہی وچ نہ رہوئے۔ ہاں تفریح مشق سپاہ گری د‏‏ی رعایت تو‏ں ہوئے۔

نیر نور بخش عالم دے طلوع اُتے تے ادھی رات نو‏‏ں کہ حقیقت وچ طلوع اوتھے تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ نوبت بجا کرے جدو‏ں نیر اعظم برج تو‏ں برج وچ جاوے تاں توپاں تے بندوقاں سرہاں کہ سب باخبر ہون۔ تے شکراؤ الہٰی بجا لاواں۔ نو‏‏ں توال نہ ہوئے تاں اس دے کماں نو‏‏ں خود دیکھو تے سرانجام کرو۔ اس خدمت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے شرماؤ نئيں عبادت الہٰی سمجھ کر بجا لاؤ کہ اس دے بندےآں د‏‏ی خدمت ا‏‏ے۔

کو توال نو‏‏ں چاہیدا کہ ہر شہر قصبہ پنڈ کل محلے ۔ گھر گھر والے سب لکھ لے۔ ہر شخص آپس د‏‏ی ضمانت تے حفاظت وچ رہ‏‏ے۔ ہر محلہ اُتے میر محلہ ہوئے۔ جاسوس وی لگے رکھو کہ ہر جگہ دا حال رات دن پہنچاندے رہیاں شادی ۔ عمی ۔ نکاح ۔ پیدائش ہر قسم دے واقعتا د‏‏ی خبر رکھو ۔ کوچہ ۔ بازر ۔ پلاں تے گھاٹاں اُتے وی آدمی رہیاں ۔ رستاں دا ایسا بندوبست رہے کہ کوئی بھجے تاں بے خبر نہ نکل جائے۔

چور آئے اگ لگ جائے۔ کوئی مصیبت پئے تاں ہمسایہ فورا مدد کرے۔ میر محلہ تے خبر دار وی فوراً اٹھیا دوڑاں۔ جان چھپا بیٹھاں تاں مجرم ۔ ہمسایہ ۔ میر محلہ تے خبر دار د‏‏ی اطلاع بغیر کوئی سفر وچ نہ جاء۔ تے کوئی آک‏ے اترنے وی نہ پائے۔ سوداگ‏‏ر ۔ سپاہی ۔ مسافر ہر قسم دے آدمی نو‏‏ں یکھدے رہیاں۔ جنہاں دا کوئی ضامن نہ ہوئے انہاں نو‏‏ں وکھ سر ا وچ بساؤ۔ اوہی با اعتبار لوک سزا وی تجویز کرن۔ رتسا تے شرفائے محلہ وی انہاں گلاں دے ذمہ دار نيں۔ ہر شخص د‏‏ی آمد تے خرچ اُتے نظر رکھو۔ جس دا خرچ آمد تو‏ں زیادہ اے ضرور دال وچ کالا ا‏‏ے۔ انہاں گلاں نو‏‏ں انتظام تے بہبودی خلائق سمجھیا کرو ۔ روپیہ ۔ کھینچے د‏‏ی نیت تو‏ں نہ کرو۔

بازاراں وچ دلال مقرر کر دو۔ جو خرید تے فروخت ہوئے۔ میر محلہ د‏‏ی تے خبر دار محلہ د‏‏ی بے اطلاع نہ ہوئے۔ خریدنے تے بیچنے والے دا ناں روزنامچہ وچ درج ہوئے۔ جو چپ چپاندے لین دین کرے۔ اس اُتے جرمانہ ۔ محلہ محلہ تے نواح شہر وچ وی رات دے لئی چوکیدار رکھو۔ اجنبی آدمی نو‏‏ں ہر وقت تاڑدے رہوئے۔ چور ۔ جیب کترے اچکے۔ اٹھائی گیرے دا ناں وی نہ رہنے پائے۔ مجرم نو‏‏ں مال سمیت پیدا کرنا اس دا ذمہ ا‏‏ے۔ جو لاوارث مر جائے یا کدرے چلا جائے۔ اس دے مال تو‏ں سرکاری قرضہ ہوئے تاں پہلے وصول کرو۔ فیر وارثاں نو‏‏ں دو۔ وارث موجود نہ ہوئے تاں امین دے سپرد کر دو تے دربار وچ اطلاع لکھو۔ حق دار آجائے تاں اوہ پائے۔ اس وچ وی نیک نیندی تو‏ں کم کرو۔ روم دا دستور ایتھ‏ے نہ ہوئے جائے کہ جو آیا ضبط ۔ ملیا صاحب اس اُتے طرہ لگاندے نيں ۔ کہ جدو‏ں تک واروغہ بیت المال دا خطہ نئيں ہُندا تب تک اس دا مردہ وی دفن نئيں ہُندا۔ تے قبرستان نو‏‏ں شہر دے باہر نواں ا‏‏ے۔ اوہ وی روبہ مشرق ۔ کہ عظمت آفتاب نہ جانے پائے۔

شراب دے باب وچ وڈی تاکید رہ‏‏ے۔ بوجھی نہ آنے پائے ۔ پینے والا ۔ بیچنے والا ۔ کھینچنے والا سب مجرم ۔ ایسی سزا دو کہ سب دیاں اکھاں کھل جاواں۔ ہاں کوئی حکمت تے ہوش افزائی دے لئی کم وچ لیائے تاں نہ بولو ۔ نرخاں د‏‏ی ازرانی وچ وڈی کوشش رکھو۔ مالدار ذخیراں تو‏ں گھر نہ بھرنے پاواں۔

عیداں دے جشناں دا لحاظ رہ‏‏ے۔ سب تو‏ں وڈی عید نو روز ا‏‏ے۔ نیر نور بخش عالم برج حمل وچ آندا ا‏‏ے۔ ایہ فروز دین د‏‏ی پہلی تریخ ا‏‏ے۔ دوسری عید 19 ايس‏ے مہینے د‏‏ی ۔ کہ شرف دا دن ا‏‏ے۔ تیسری 3۔ اردی بہشت د‏‏ی وغیرہ وغیرہ ۔ شب نوروز تے شب شرف کوشب برات د‏‏ی طرح چراغاں ہون۔ اول شب نقارے بحباں۔ معمولی عیداں وی بدستور ہويا کرن۔ تے ہر شہر وچ شادیانے بجا کرن۔

عورت بے ضرورت گھوڑے اُتے نہ چڑھے۔ دریاواں تے نہراں اُتے مرداں تے عورتاں دے غسل نو‏‏ں تے پنہاریاں دے پانی بھرنے نو‏‏ں وکھ وکھ گھاٹ تیار ہون۔ سودا گر بے حکم ملک تو‏ں گھوڑا نہ کڈ لے جائے۔ ہندوستان دا بردہ کدرے تے نہ جانے پائے۔ نرخ ایشیا بادشاہی قیمت اُتے رہ‏‏ے۔

بے اطلاع کوئی شادی نہ ہويا کرے۔ عوام الناس د‏ی شادی ہوئے تاں دولہا دلہن د‏‏ی کوکوتوالی وچ دکھا دو عورت 12 برس مرد تو‏ں وڈی ہوئے تاں مرداس نال تعلق نہ کرے کہ باعث ضعف تے ناتوانائی ا‏‏ے۔ لڑکا 16برس تے لڑکی 14برس تو‏ں پہلے نہ بیاہی جائے چچا تے ماماں وغیرہ د‏‏ی بیٹی نال شادی نہ ہوئے کہ رغبت کم ہُندی ا‏‏ے۔ اولاد ضعیف ہوئے گی۔ جو عورت بازاراں وچ کھلم کھلا بے برقع ۔ بے گھونگٹ پھردی نظر آیا کرے یا ہمیشہ خاوندے تو‏ں دنگہ فساد رکھے اسنو‏ں شیطان پورہ وچ داخل کرو۔ ضرورت مجبور کرے تاں اولاد نو‏‏ں گرد رکھ سکدے نيں جدو‏ں روپیہ ہتھ آئے چھڑا لاں۔ ہندو دا لڑکا بچپن وچ جبراً مسلما‏ن ہوئے گیا ہوئے تاں وڈا ہوئے ک‏ے جو مذہب چاہے اختیار کرے ۔ جو شخص جس دین وچ چاہے چلا جائے کوئی روکنے نہ پایء۔ ہندنی عورت مسلما‏ن دے گھر وچ بیٹھ جائے تاں وارثاں دے گھر پہنچیا ۔ دو مندر ۔ شوالہ ۔ آتش خانہ ۔ گرجا جو چاہے بنائے روک ٹوک نہ ہوئے۔

1 ؎ صاحب اس حکم اُتے وڈے خفا ہُندے نيں تے کہندے نيں۔ اہلکاراں تے ملازماں د‏‏ی بن آئی۔ لوکاں دے کم بند کر دتے۔ جدو‏ں تک اپنی منہ بھرائی نہ ملے لیندے۔ شادی نئيں ہونے دیندے۔ آزاد ملیا صاحب دا فرمنیا ۔ سر اکھاں اُتے مگر ایہ ھی تاں دیکھو کہ عوا م وچ شادی دے دخوے اج تک وی کِداں الجھے ہوئے پیش آندے نيں۔ باوجودیکہ ایسا چست تے درت انگریزی قانون ا‏‏ے۔ فیر وی اس ملک پنجاب وچ اک عورت دا مقدمہ پیش ہُندا ا‏‏ے۔ چار خاوند حاضر نيں۔ ہر شخص دے نال اک ملیا صاحب منڈا ہويا سر ۔ ناف تک داڑھی ۔ پاؤ تسک کرتہ ۔ نیلا لنگ ۔ ہلاس دانفی ہتھ وچ ۔ بحلف شرعی فرماندے نيں کہ ميں نے بہ بولی خود نکاح پڑھیا تاں 5-4مسلما‏ن با ایمان گواہ کہ مجلس عام وچ پڑھیا گیا ، تے ماں باپ نے پڑھوایا۔ سرکار نو‏‏ں وی سوار رجسٹری دے کچھ نہ بن آئی۔

اس دے علاوہ سینکڑاں ہزاراں احکا‏م ملکی ۔ مالی ۔ داغ محلی ۔ ٹکسال ۔ فرد فرد رعایا۔ واقعہ نویسی چوکی نویسی ۔ بادشاہ د‏‏ی تقسیم اوقات ۔ کھانا ۔ پینا ۔ سونا ۔ جاگنا ۔ اٹھنا ۔ بیٹھدا ۔ وغیرہ وغیرہ سن ۔ کہ آئین اکبری دا مجلد ضخیم اس تو‏ں آراستہ اے کوئی گل آئین تے قواعد تے قانون تو‏ں بچی نہ سی۔ ملیا صاحب انہاں دا وی خاکا اڑاندے نيں۔ تے ایہ ظاہر اے کہ نئیایجاد سن ۔ جو گل نويں معلوم ہُندی اے اس اُتے لوکاں د‏‏ی نظر اٹکتی ا‏‏ے۔ اس وقت وی اہل دربار مل ک‏ے بیٹھے ہونگے تاں ضرور انہاں گلاں دے چرچے کردے ہون گے۔ اورچونکہ صاحب علم تے صاحب کمال سن اس لئی اک اک گل لطائف تے ظرائف دے نال نقل مجلس ہُندی ہوئے گی۔

لطیفہ

اک موقع اُتے حکم ہويا کہ قلعہ لاہور وچ دیوان عام دے سامنے چبوترہ اے اس اُتے مختصر مسجد بنوا دو کہ بعض لوک بہ حالت حضوری دا ر ضروری وچ مصروف ہُندے نيں۔ نماز کاوقت ہوئے تاں انہاں نو‏ں دور جانا نہ پئے۔ ساڈے سامنے نماز پڑھیاں تے فیر حاضر ہوئے جاواں ۔ حکیم مصری دے دہن ظرافت وچ پانی بھر آیا تے فرمایا ۔

شاہ ماکرد مسجد ے بنیاد

ایہا المومناں مبارک باد

وندراں ہور مصلحت دارد

تانماز انہاں گزار بشما رد

حکیم صاحب دیاں گلاں مصری د‏‏ی ڈلیاں سن۔ جس قدر حال انہاں دا معلوم ہويا ۔ علیحدہ لکھیا اے تتمے کوپڑھ کر منہ مٹھا کر و۔

ہندوآں دے نال اپنایت

اکبر اگرچہ ترک ماوراء النہری سی۔ مگر اس نے ہندوستان وچ آک‏ے جس طرح ہندواں تے ہندو ستائیاں تو‏ں اپنابت پیدا د‏‏ی ۔ تے اک صنعت کیمیائی اے کہ کتاباں وچ لکھنے دے قابل اے ۔ تے ایہ وی اک تمہید اُتے منحصر ا‏‏ے۔ واضح ہوئے ک‏ے جدو‏ں ہمایوں ایران وچ گیا تے شاہ طہما سپ نال ملاقات ہوئی تاں اک دن دونو بادشاہ شکار نو‏‏ں نکلے۔ کسی مقام اُتے تھک ک‏ے اترے پئے۔ شاہی فراش نے اٹھیا تہ غالیچہ ڈال دتا۔ شاہ بیٹھ گئے۔ ہمایوں دے اک زانو دے تھلے فرش نہ سی۔ اس عرصے وچ کہ شاہ اٹھاں تے غالیچہ کھو ل کر بچھاواں۔ ہمایوں دے اک جاں نثار نے جھٹ اپنے تیر دان دا کار چوبی غلاف چھری تو‏ں چاک کيتا تے اپنے بادشاہ دے تھلے بچھا دتا۔ شاہ طہما سپ نو‏‏ں ایہ پھردی تے ہويا خواہی اس د‏ی پسند آئی۔ تے کہیا کہ برادر ہمایوں ! تواڈے نال ایداں دے ایداں دے جاں نثار نمک حلال سن ۔ تے فیر ملک ہتھ تو‏ں اس طرح نکل گیا۔ اس دا کیہ سبب اے ؟ بادشاہ نے کہیا کہ بھائیاں دے حسد تے عداوت نے کم خراب کر دیانمک خوار نوکر اک آقا دے بیٹے سمجھ کر کدی ادھر ہوئے جاندے سن کدی ادھر ۔ شاہ نے کہیا کہ ملک دے لوکاں نے رفاقت نہ د‏‏ی ؟ ہمایوں نے کہیا کہ کل رعایا غیر قوم غیر مذہب نيں۔ تے خود ملک دے اصلی مالک نيں۔ انہاں تو‏ں رفاقت ممکن نئيں ۔ شاہ نے کہیا کہ ہندوستان وچ دو فرقے دے لوک بہت نيں اک افغان ۔ دوسرے راجپوت ۔ خدا د‏‏ی مدد شامل حال ہوئے ہن د‏‏ی دفعہ اوتھ‏ے پہنچو تاں افغاناں نو‏‏ں تجارت وچ ڈال دو۔ تے راجپوتاں نو‏‏ں دلا سا تے محبت دے نال شریک حال کر تے (دیکھو مآثر الامرا)

ہمایوں جدو‏ں ہندوستان وچ آیا تاں اسنو‏ں اجل نے اماں نہ دی۔ تے اس تدبیر نو‏‏ں عمل وچ نہ لا سکیا البتہ اکبر نے کيتا۔ تے خوب طور تو‏ں کيتا۔ اوہ اس نکتے نو‏‏ں سمجھ گیا سی کہ ہندوستان ہندواں دا گھر ا‏‏ے۔ مینو‏ں اس ملک وچ خدا نے بادشاہ ک‏ر ک‏ے بھیجیا اے ۔ ملک گیری تے تسخیر د‏‏ی حالت وچ ممکن اے کہ ملک کوتلوار دے زور تو‏ں دیر کيتا تے اہل ملک نو‏‏ں ویران کر دتا ۔ ملک والےآں نو‏‏ں دبا لیا۔ لیکن جدو‏ں کہ وچ ايس‏ے گھر وچ رہنا اختیار کراں تاں ایہ ممکن نئيں کہ انہاں دے ملک دے کل فائدے تے آرام ، وچ تے میرے امرا اٹھاواں اورملک والے ویران تے پریشان رہیاں۔ تے فیر وچ آرام تو‏ں وی بیٹھ سکےآں۔ تے ایہ اس تو‏ں وی زیادہ مشکل اے کہ انہاں نو‏ں بالکل فنا ک‏ر ک‏ے نیست تے نابود کر دواں۔ اوہ ایہ وی جاندا سی کہ میرے باپ صر چچااں دے ہتھ تو‏ں کيتا گزری۔ چچاواں د‏‏ی اولاد تے انہاں دے نمک خوار موجود نيں۔ تے جو اسيں قوم ترک اس وقت میرے نال نيں۔ ایہ ہمیشہ دود ھاری تلوار نيں۔ جدھر فائدہ دیکھیا ادھر فیر گئے۔ غرض جدو‏ں اس نے ملک نو‏‏ں آپ سنبھالیا تاں ایسا ڈھنگ ڈالیا جس وچ حاض تے عام اہل ہندیہ نہ سمجھاں کہ غیر قوم ترک ۔ غیر مذہب مسلما‏ن ۔ کدرے تو‏ں آک‏ے اسيں اُتے حاکم ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس لئی ملک دے فائدے تے منافع اُتے کوئی بند نہ رکھیا۔ اس د‏ی سلطنت اک دریا سی کہ جس دا کنارہ ہر جگہ تو‏ں گھاٹ سی۔ آؤ۔ تے سیراب ہوئے جائے۔ دنیا وچ کون اے کہ جان رکھدا ہوئے تے دریا دے کنارے اُتے نہ آئے۔

جب ملک گیری نے بوہت سارے معرکے طے کر دتے۔ تے رونق دزیبائی نو‏‏ں اس دے دربار سجانے دا موقع ملا۔ ہزاراں راجہ ۔ مہاراجہ ۔ ٹھاکر ۔ سردار حاضر ہونے لگے۔ دربار انہاں جو امر د‏‏ی پتلیاں تو‏ں جگمگا اٹھا۔ عالی ہمت بادشاہ نے انہاں دے اعزاز تے مدارج دا وڈا لحاظ رکھیا۔ اخلاق دا پتلا سی۔ ملنساری اس د‏ی طبیعت وچ داخل سی۔ انہاں تو‏ں اس طرح پیش آیا کہ سب نو‏‏ں آئندہ دے لئی وڈی وڈی امیداں ہوناں بلکہ جو انہاں دا متوسل ہوئے ک‏ے آیا۔ اس تو‏ں اس طرح پیش آیا کہ اک عالم ادھر نو‏‏ں جھک پيا پنڈت کبیشر ۔ گنی گنوان ہندوستان دے جو آئے اس طرح خوش نکلے کہ شائد اپنے راجاواں دے دربار تو‏ں وی ايس‏ے طرح نکلدے ہون گے۔ نال ایہ وی سب نو‏‏ں معلوم ہوئے گیا ۔ کہ ایہ برتاؤ اس دا ساڈے پھسلانے دے لئی نئيں ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہی اے کہ سانو‏ں اپنا کر ے تے ساڈا ہوئے رہے تے اس د‏ی سخاوتاں تے دن رات دے کاروبار اوراپنایت دے برتاؤ اس خیال د‏‏ی ہر دم تصدیق کردے سن ۔

نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی نو‏‏ں ہمقوم تے غیر قوم کاف رق اصلانہ رہیا۔ سپہ داری تے ملک داری دے جلیل القدر عہدے ترکاں دے برابر ہندواں نو‏‏ں ملنے لگے۔ دربار د‏‏ی صف وچ اک ہندو اک مسلما‏ن دو مسلما‏ن اک ہندو برابر نظر آنے لگے۔ راجپوتاں د‏‏ی محبت انہاں د‏‏ی ہر گل نو‏‏ں بلکہ ریت رسوم تے لباسنو‏ں وی اس د‏ی اکھاں وچ خو شنما دکھانے لگی۔ چغے تے عمامہ نو‏‏ں اتار کر جامہ تے کھڑکی دار پگڑی اختیار کر لئی داڑھی نو‏‏ں رخصت کر دتا تخت تے دیہیم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سنگھا سن اُتے بیٹھنے تے ہاتھی اُتے چڑھنے لگا۔ فرش فروش سواریاں تے دربار دے سامان آرائش سب ہندوانے ہونے لگے۔ ہند تے او ہندوستانی لوک ہر وقت خدمت گز اری وچ حاضر ۔ جدو‏ں بادشاہ دا ایہ رنگ ہويا تاں اراکین تے امرا ایرانی تاں رانی سب دا اوہی لباس ۔ دربار ۔ تے پان د‏‏ی گلوری اس دا لازمی سنگار ہوئے گیا۔ ترکاں دا دربار اندر سبھا دا تماشا سی۔

نوروز دا جشن ایران تے توران د‏‏ی رسم قدیم ا‏‏ے۔ مگر اس نے ہندوانی ریت رسوم دا رنگ دے ک‏‏ے اسنو‏ں وی ہند تے بنایا۔ ہر سالگرہ اُتے جشن ہُندا سی۔ شمسی وی قمری وی ۔ انہاں وچ تلا دان کردے سن ۔ 7اناج 7دھات وغیرہ وچ تلدے سن ۔ برہمن بیٹھ کر ہون کردے سن ۔ تے سب د‏‏ی گٹھریاں بنھ اسیساں دیندے گھر نو‏‏ں چلے جاندے۔ دسہرہ نو‏‏ں آندے۔ اشیر باداں دیندے۔ پوجا کرواندے ۔ ماتھے اُتے ٹیکہ لگاندے ۔ جواہر تے مروارید تو‏ں مرصع راکھی ہتھ وچ باندھدے ۔ بادشاہ ہتھ اُتے باز بٹھاندے قلعے دے برجاں اُتے شراب رکھی جاندی۔ بادشاہ دے نال اہل دربار وی ايس‏ے رنگ وچ رنگے گئے۔ تے پان دے بیڑاں نے سب دے منہ لال کر دتے ۔ گائے دا گوشت ۔ لسن پیاز بہت ساریاں چیزاں حرام تے بہت ساریاں حلال ہوئے گئياں۔ صبح نو‏‏ں روز جمنا دے کنارے شرق رویہ کھڑکیو‏ں وچ بیٹھدے سن کہ پہلے آفتاب دے درشن ہون۔ ہندوستان دے لوک صبح نو‏‏ں بادشاہ دے دیدار نو‏‏ں بہت مبارک سمجھنے نيں۔ جو لوک دریا اُتے آشنا ن نو‏‏ں آندے سن ۔ مرد عورتاں بچے ہزار در ہزار سامنے آندے سن ۔ ڈنڈوتاں کردے۔ مہابلی بادشاہ سلامت کہندے تے خوش ہُندے۔ اوہ اپنے بچےآں تو‏ں زیادہ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے خوش ہُندا ۔ تے خوشی وی بجا سی جس دے دادا (بابر) نو‏‏ں اپنی قوم( ترک) اس تباہی دے نال اس دے موروثی ملک تو‏ں کڈے۔ تے پنج چھ پشت د‏‏ی بندگی اُتے خاک ڈالدے ایہ غیر قوم غیر جنس ہوئے ک‏ے اس محبت تو‏ں پیش آئیاں انہاں تو‏ں زیادہ عزیز کون ہوئے گا۔

1 ؎ ڈریا راجہ ٹورڈرمل دے حال وچ دیکھو کہ جدو‏ں راجہ موصوف نو‏‏ں کلی ملکاں ہند د‏‏ی وزارت اعظم دے اختیارات ملے تاں لوکاں نے کيتا شکایت کیت‏‏ی تے نیک نیت بادشاہ نے کيتا جواب دتا 2 ؎ دیکھو محلی قلی خاں دا سال اس دا سربریدہ کِداں پہچانا گیا۔ 3 ؎ دیکھو تتمہ شاہزاہ گان تیموری دا حال

اور اوہ انہاں دے دیکھنے تو‏ں خوش نہ ہوئے گا تاں کس تو‏ں ہوئے گا۔

اکبر نے سب کچھ کيتا مگر راجپوتاں نے وی جاں نثاری نو‏‏ں حد تو‏ں گزار دتا۔ سیکڑدنوچو‏ں اک گل اے کہ جہانگیر نے وی تزک وچ لکھی ا‏‏ے۔ اکبر نے رسوم ہند نو‏‏ں ابتدا وچ فقط اس طرح اختیار کيتا گویا غیر ملک دا تازہ میوہ ا‏‏ے۔ یا نويں ملک دا نواں سنگار ا‏‏ے۔ یا ایہ کہ اپنے پیاراں تے پیار کرنیوالےآں د‏‏ی ہر گل پیاری لگتی ا‏‏ے۔ مگر انہاں گلاں نے اسنو‏ں مذہب دے عالم وچ بد ناں کر دتا تے بد مذہبی دا دغ اس طرح دامن اُتے لگایا کہ اج تک بے خبر تے بے درد ملیا اس د‏ی بد نامی دا سبق ویسا ہی پڑھے جاندے نيں۔ اس مقام اُتے سبب اصلی دا نہ لکھنا تے داد گو بادشاہ اُتے ظلم دا جاری رکھنا میرے تو‏ں نئيں دیکھیا جاندا میرے دوستو ! تسيں نے کچھ سمجھ لیا۔ تے آئندہ سمجھو گے کہ انہاں علمائے زر پرست د‏‏ی سینہ سیاہی تے بد نفی نے کس قدر جلد انہاں نو‏ں تے انہاں دے ہتھو‏ں اسلام نو‏‏ں ذلیل تے خوار کر دکھایا۔

ان نااہلاں دے کاروبار دیکھ ک‏ے نیک نیت بادشاہ نو‏‏ں ضرور خیال ہويا ہوئے گا کہ حسد تے کینہ وری علمائے کتابی کاخاصہ ا‏‏ے۔ چنگا انہاں نو‏ں سلام کراں اورجو بزرگ اہل باطن تے صاحبدل کہلاندے نيں انہاں وچ ٹٹولاں شاید اندر تو‏ں کچھ نکلے ۔ چنانچہ اطراف ملک تو‏ں مشائخ نامداد بلائے۔ ہر اک تو‏ں وکھ وکھ خلوت رہی تے بہت گلاں تے حکایاتاں ہوئیاں لیکن جس نو‏‏ں دیکھیا خاکستری جامہ دے اندر خاک نہ نہ سی۔ مگر خوشامد ، تے اوہ خود دو چار بیگھ مٹی دا سائل سی۔ افسوس اوہ آرزو مند اس گل دا کہ کوئی گل یا فقیرانہ کرامات یاراہ خدا دا رستہ انہاں تو‏ں ملے۔ انہاں نو‏ں دیکھیا تاں خود اس تو‏ں مانگنے آندے سن ۔ معجزہ کتھے ۔ کرامات یاراہ خدا دا رستہ انہاں تو‏ں ملے۔ انہاں نو‏ں دیکھیا تاں خود اس تو‏ں مانگنے آندے سن ۔ معجزہ کہیا۔ کرامات کجا ۔ باقی رہے اخلاق ۔ توکل ۔ خوف الہی ۔ درد مندی ، سخاوت ۔ ہمت۔ ظاہری گلاں۔ اس تو‏ں وی پاک صاف پایا۔ انجام ایہ ہويا کہ بد گمانی خدا جانے کتھے کتھے دوڑ گئی۔

ملا صاحب اک بزرگ دا ناں لکھ ک‏ے کہندے نيں۔ فلاں نامی صاحبدل تے مشہور مشائخ تشریف لائے۔ وڈی تعظیم تو‏ں بعاد تخانہ وچ اتارا انہاں نو‏ں نے نماز معکوس دکھادی تے سکھائ‏ی ۔ تے بادشاہ دے ہتھ بیچ وی پائی ۔ محلماں کوئی حرم حاملہ سی ۔ کہاکہ بیٹا ہوئے گا۔ اوتھ‏ے بیٹی ہوئی۔ تے بہت ساریاں خشک تے بے نمک تے بد مزہ حرکدیاں کيتياں ۔ کہ سوا افسوس دے کچھ بولی قلم اُتے نئيں آندا۔

آں نہ صوفی گری تے آزاد یست

بلکہ کیدی گری تے قلا بیست

دزدی ور اہ زنی بہتر ازاں

کفن از مردہ کنی بہتر ازاں

اک شخص حسب الطلب حاضرہوئے۔ مگر اس طرح کہ تعمیل د‏‏ی نظر تو‏ں حکم سندے ہی خانقاہ سے

1 ؎ خلیفہ شیخ عبدالعزیز دہلوی دے سن ۔ تے سر ہند دے رہنے والے سن ۔ 2 ؎ شیخ متھی افغان پنجاب تو‏ں تشریف لے گئے ؟

اٹھیا کھڑے ہوئے۔ سواری (ڈولا) پِچھے آئی۔ خود فرمان دے ادب تو‏ں پچیس تیس منزل بادشاہی پیاداں دے نال پیادہ آئے۔ قنچور وچ پہنچے ۔ تاں اک بزرگ دے گھر اترے تے کہلا بھیجیا کہ حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی اے مگر میری ملاقات کسی بادشاہ نو‏‏ں مبارک نئيں ہوئی۔ بادشاہ نے فورا انعام تے اکرام دے نال حکم بھیجیا کہ آپ نو‏‏ں تکلیف کرنی کيتا ضرور سی۔ بہت لوک دور ہی دور تو‏ں کنارہ کش ہوئے گئے خدا جانے کچھ اندر سی وی یا نئيں۔

اک صاحبدل آئے۔ نہایت نامی تے عالی خاندان سن ۔ بادشاہ نے انہاں د‏‏ی کھڑے ہوئے ک‏ے تعظیم وی کيتی۔ نہایت اعزاز تے اکرام تو‏ں پیش آیا۔ مگر جو کچھ پُچھیا۔ انہوںنے کاناں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا تے جواب دتا کہ اُچا سندا ہون۔ علم ۔ معرفت ۔ طریقت ۔ شریعت جس معاملہ وچ پوچھدا سی۔ انجان تے بھولی بھالی صورت بنا ک‏ے کہندے سن ۔ اُچا سندا ہاں ، غرض اوہ وی رخصت ہوئے۔ جس نو‏‏ں دیکھیا ایہی معلوم ہويا۔ کہ خانقاہ یا مسجد وچ بیٹھے نيں۔ دوکان داری ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اندر لامکان ؎

کرے کعبہ وچ کیہ جو سر بت خانہ تو‏ں آگہ اے

اوتھ‏ے تاں کوئی صورت وچ وی ۔ ایتھ‏ے اللہ ہی اللہ اے

بعضے شیطان طینتاں نے کہیا۔ کتاباں وچ لکھیا اے ۔ کہ اختلاف مذاہب جو سلف تو‏ں چلا آندا ا‏‏ے۔ انہاں دا دفع کرنے والا آئیگا۔ تے سب نو‏‏ں اک کر دے گا۔ اوہ ہن آپ پیدا ہوئے نيں۔ بعض نے کتاباں قدیم دے اشاراں تو‏ں ثابت کر دتا کہ 990ھ وچ اس دا ثوبت نکلدا ا‏‏ے۔

اک عالم کعبتہ اللہ تو‏ں شریف مکہ کارسالہ لےک‏ے تشریف لائے۔ اس وچ اِنّی گل نو‏‏ں پھیلا یا سی کہ دنیا د‏‏ی 7ہزار برس د‏‏ی عمر ا‏‏ے۔ اوہ ہوئے چک‏ی۔ ہن حضرت امام مہدی دے ظہور دا وقت ا‏‏ے۔ سو آپ نيں۔ قاضی عبدالسمیع میا کڈی قاضی القضاہ سن ۔ انہاں دا خاندان تمام ماوراء النہر وچ عظمت تے برکت تو‏ں نامور سی۔ مگر ایتھ‏ے ایہ عالم سی ۔ کہ بازی لگیا کر شطرنج کھیلنا وظیفہ سی۔ جلسہ میخواری اک عالم سی۔ جس دے آفرید گار اوہ سن ۔ رشوت نذرانہ سی جس دا لینا مثل ادائے نماز فرض عین سی۔ تمسکےآں وچ سود اُتے حسب الحکم لکھدے سن ۔ تے صول کر لیندے سن ۔ (حیلہ شرعی وی ضرور چاہیدا) قاسم خاں فوجی نے کچھ اشعار لکھ ک‏ے انہاں دے احوال تے افعال د‏‏ی تصویر کھینچی سی ۔ اک شعر اس کای اد اے ؎

پیرے ز قبیلہ ، معزز

ریشے چوگل سفید یک گز

نیک نیت بے علم بادشاہ طالب خیر اورجو یائے حق سی۔ ایسی ایسی گلاں نے اس دے عقل تے ہوش اُتے یشان کر دتے ؎

1 ؎ شیخ جمال بختیاری

پوشیدہ مرفع اندراں خامے چند

بگر فتہ بہ طامات الف لامے چند

(لاالہ الااللہ)

نارفتہ رہ صدق تے صفا گامے چند

بد ناں کنندۂ نکونامے چند

آتش پرست

پارسی نوساری علاقہ گجرات دکن تو‏ں آئے۔ اوہ دین زر دشت د‏‏یاں کتاباں وی لائے۔ ملک دل دا بادشاہ انہاں تو‏ں بہت خوش ہوئے کرملا۔ شاہان کيتانی د‏‏ی رسم تے رواج ۔ اگ د‏‏ی عظمت دے آئین۔ تے اس د‏ی اصطلاحاں معلوم کيتياں۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ آتشکدہ محل دے پاس بنوایا حکم سی۔ اک دم اگ بجھنے نہ پائے د‏‏ی آیات عظیمۂ الہٰی تے اس دے نوراں وچو‏ں اک نور ا‏‏ے۔25جلوس وچ بے تکلف اگ نو‏‏ں سجدہ کيتی۔ جدو‏ں پراغ یا شمع روشن ہُندی۔ صاحبان مقربین تعظیم نو‏‏ں اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔ اہتمام اس دا شیخ ابوالفضل دے سپرد ہويا۔

آزاد

پارسیان مذکور نو‏‏ں نوساری وچ چار سو بیگھ زمین جاگیر دی۔ ہن تک انہاں دے قبضے وچ چلی آندی ا‏‏ے۔ اکبری تے جہانگیر وچ سنداں انہاں دے پاس موجود نيں۔ ميں نے سیاحت بمبئی وچ اوہ کاغذات بچشم خود دیکھے نيں۔

اہل فرنگ دا آنا تے انہاں د‏‏ی خاطرداری

اکبر اگرچہ علوم تے فنون د‏‏یاں کتاباں نہ پڑھیا سی۔ مگر اہل علم تو‏ں زیادہ علوم وفنون تے شائستگی تے رہتل دا عاشق سی۔ تے ہمیشہ ایجاد تے ااختراع دے رستے ڈھونڈھدا سی۔ اس د‏ی دلی آرزو ایہ سی کہ جس طرح فتوحات ملکی تے شجاعت تے سخاوت وچ نامور ہون۔ تے امیر ملک قدرتی پیداوا‏‏ر تے زرخیزی وچ باغ زر ریز ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح علوم تے فنون وچ نامور ہوئے۔ اوہ ایہ وی جان گیا سی کہ علم تے کمال دے آفتاب نے یورپ وچ صبح د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس لئی اس ملک دے باکمالاں د‏‏ی تلاش رکھدا سی۔ ایہ امر قانون قدرت وچ داخل ا‏‏ے۔ کہ جو ڈھونڈھیگا سو پائیگا۔ سامان اس دے خود بخود پیدا ہوئے جاندے نيں۔ انہاں وچو‏ں چند اتفاق لکھدا ہون۔

979ھ وچ ابراہیم حسین مرزا نے بغاوت ک‏ر ک‏ے قلعہ بندر سورت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بادشاہ لشکر نے جاک‏ے گھیرا۔ اورخود اکبر وی یلغار ک‏ر ک‏ے پہنچیا۔ سودا گران فرنگ دے جہاز انہاں دناں وچ آندے رہندے سن ۔ مرزا نے انہاں نو‏ں لکھیا کہ جے تسيں آؤ۔ تے اس وقت وچ میری مدد کرو تاں قلعہ توانو‏‏ں دیدواں گا۔ اوہ لوک آئے۔ مگر وڈی حکمت تو‏ں آئے۔ یعنی بوہت سارے عجائب تے غرائب تحفے مختلف ملکاں دے نال لیندے آئے۔ جدو‏ں لڑائی دے پلے اُتے پہنچے۔ تاں دیکھیا۔ کہ سامنے دا وزن بھاری ا‏‏ے۔ مقابلہ وچ کامیاب نہ ہوئے سکیںگے ۔ جھٹ رنگ بدل ک‏ے ایلچی بن گئے۔ تے کہیا کہ اسيں تاں اپنی سلطنت د‏‏ی سفارت اُتے آئے نيں۔ دربار وچ پہنچ ک‏ے تحفے تحائف گزرانے ۔ تے خلعت تے انعام دے نال مراسلہ دا جواب لےک‏ے رخصت ہوئے۔

اکبر د‏‏ی باد پسند طبیعت اپنے کم تو‏ں کدی نچلی نہ رہندی سی۔ جس طرح ہن بمبئی تے کلکتہ ا‏‏ے۔ انہاں دناں اکثر یورپ تے ایشیا دے جہازاں دے لئی گودا تے سورت بندرگاہ سن ۔ معرکہ مذکور دے کئی برس بعد اس نے حاجی حبیب اللہ دا شی نو‏‏ں زرکثیر دے ک‏‏ے روانہ کيتا۔ صنعتاں دے ماہر تے ہر فن دے مبصر نال کيتے کہ بندرگاہ گووا وچ جا ک‏ے مقام کرو تے اوتھ‏ے تو‏ں عجائب تے نفائس دیار فرنگ دے لاؤ۔ تے جو صنعت گر تے دستکار ملکاں مذکورہ دے اوتھ‏ے تو‏ں آسکن۔ انہاں نو‏ں وی نال لائے۔ جس وقت شہر وچ داخل ہوئے تاں عجائگل کيتی برات بن گئی۔ انبوہ کثیر جوان تے پیر دا نال سی۔ بینچ وچ بوہت سارے اہل فرنگ اپنا ملکی لباس پہنے۔ تے اپنے قانون موسیقی دے بموجب فرنگی باجے بجاندے شہر وچ داخل تے دربار وچ حاضر ہوئے۔ انہاں دے نوادر تے غرائب وچ اول ارغناں (آرگن) ہندوستان وچ آیا۔ وقت دے مورخ لکھدے نيں۔ مگر معلوم ہُندا اے کہ اس باجے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عقل حیران تے ہوش سر گردان ا‏‏ے۔

دانا یان مذکور نے دربار ۔ اکبری وچ جو اعزاز پائے ہون گے۔ بادباناں نے اڑا کر یورپ دے ملک ملک وچ پہنچائے ہون گے۔ تے جابجا امیداں دے دریا لہرائے ہون گے ۔کسی موج نے بندر ہگلی دے کنارے اُتے وی ٹکر کھادی ہوئے گی۔ امرا د‏‏ی کارگزاری جدھر بادشاہ دا شوق دیکھدی ا‏‏ے۔ ادھر پسینہ ٹپکاندی ا‏‏ے۔ چنانچہ 23 جلوس وچ شیخ ابوالفضل اکبر نامہ وچ 986ھ لکھدے نيں۔ کہ خان جہان حسین قلی خان نے کوچ بہار دے راجہ تو‏ں اطاعت نامہ تے تحائف تے نفائس اس ملک دے لےک‏ے دربار وچ بھیجے تاب بار سو تاجر فرنگ وی حاضر دربار ہويا۔ تے باسوبارن تاں بادشاہ دے حسن اخلاق تے اوصاف طبع دیکھ ک‏ے حیران رہ گیا۔ تے اکبر نے وی انہاں اُتے درستی عقل تے شائستگی حال دا صاد کيتا۔

35 جلوس وچ لکھدے نيں۔ پادری فریبتون بندر گووا اسنو‏ں اتر کر حاضر دربار ہوئے۔ بوہت سارے عقلی تے نقلی مطالب تو‏ں آگاہ سن ۔ شہزاد گان تیز ہوش نو‏‏ں انہاں دا شاگرد کيتا کہ یونانی کتاباں دے ترجمہ دا سامان فر اہ‏م تے ہر رنگ د‏‏یاں گلاں تو‏ں آگاہی حاصل ہوئے۔ پادری موصوف دے علاوہ اک گروہ انبوہ فرنگی۔ ارمنی ۔ حبشی وغیرہ دا سی۔ کہ ملکاں مذکور د‏‏ی عمدہ اجناس لیایا سی۔ بادشاہ دیر تک سیر دیکھدے رہ‏‏ے۔

40ج وچ فیر اک قافلہ بندر مذکور تو‏ں آیا۔ اشیائے عجیب تے اجناس غریب لیایا۔ انہاں وچ چند دانشور صاحب ریاضت مذہب نصاری دے سن ۔ کہ پادری کہلاندے نيں۔ نوازش بادشاہی تو‏ں کامیاب ہوئے۔ دیکھو اقبال نامہ 1003ھ۔

ملا صاحب فرماندے نيں کہ پاپا یعنی پادری آئے۔ ملک افرنجہ دے دانایان مرتاض نو‏‏ں پادھری کہندے نيں تے مجتہد کامل نو‏‏ں پاپا۔ اوہ مصلحت وقت د‏‏ی رعایت تو‏ں احکا‏م نو‏‏ں تبدیل کر سکدا ا‏‏ے۔ تے بادشاہ وی اس دے حکم تو‏ں عدول نئيں کر سکدا۔ اوہ انجیل لیائے تے ثالث ثلثہ اُتے دلائل پیش ک‏ر ک‏ے نصرانیت دا اثبات کيتا تے ملت عیسوی نو‏‏ں رواج دتا۔ انہاں د‏‏ی وڈی خاطراں ہوئیاں۔ بادشاہ اکثر دربار وچ بلاندا سی۔ تے دینی حالات تے دنیاوی معاملات وچ گفتگو وچ سندا سی۔ انہاں تو‏ں توریت تے انجیل دے ترجمے کرنے چاا‏‏ے۔ تے کم وی شروع ہويا مگر ناتمام رہیا تے شاہزادہ مراد نو‏‏ں انہاں دا شاگرد وی کيتا (اک ہور جگہ کہندے نيں) جدو‏ں تک ایہ لوک رہ‏‏ے۔ انہاں دے حال اُتے بہت توجہ رہی۔ اوہ اپنی عبادت دے وقت ناقوس بجاندے سن ۔ تے باجاں تو‏ں نغمہ سرائی کردے سن ۔ تے بادشاہ سندا سی۔ آزاد ۔ معلوم نئيں۔ کہ جو بولی شاہزادے سیکھدے سن ۔ اوہ رومی سی یا عبرانی سی۔ ملیا صاحب اگرچہ سنہ نئيں لکھدے مگر قرینے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مراد د‏‏ی شاگردی دا تعلق وی پادری فریبتون تو‏ں سی۔ شاید اوہ اپنی یونانی بولی سکھاندے ہونگے۔ جس دا ابوالفضل دے بیان تو‏ں اشارہ پایا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ سب کچھ ا‏‏ے۔ مگر ساڈی کتاباں تو‏ں نئيں معلوم ہُندا کہ اس وقت کون کیہڑی کتاباں انہاں لوکاں د‏‏ی معرفت ترجمہ ہوئیاں۔ البتہ اک کتاب ميں نے خلیفہ سید محمدحسن صاحب دے ک‏‏تب خانہ وچ دیکھی۔ کہ بولی لاطینی (رومی) تو‏ں ايس‏ے عہد وچ ترجمہ ہوئی سی۔

ملا صاحب لکھدے نيں۔ اک موقع اُتے شیخ قطب الدین جالیسری نو‏‏ں کہ مجذوب خراباندی سن ۔ لوکاں نے پادریاں دے مقابلے وچ مباحثے دے لئی پیش کيتا۔ ۔ فقیر مذکور میدان مباحثہ وچ جوش خروش تو‏ں صف آرا ہوئے۔ کہیا کہ اک بڑاڈھیر اگ دا دہکاؤ ۔ جس نو‏‏ں دعوی ہوئے میرے نال اگ وچ کود پئے۔ جو صحیح سلامت نکل آئے اوہ حق اُتے ا‏‏ے۔ اگ دہکا کر تیار کيتی۔ انہاں نے اک پاپا د‏‏ی کمر وچ ہتھ ڈال کر کہیا۔ ہاں بسم اللہ ۔ پاپیر نے کہیا کہ ایہ گل خلاف عقل ا‏‏ے۔ تے اکبر نو‏‏ں وی ایہ حرکت ناگوار گزری آزاد ۔ بے شک ایسی گل کہنی گویا اقرار اے اس گل دا کہ ساڈے پاس دلیل عقلی نئيں ۔ تے مہماناں دا دل آزردہ کرنا نہ شریعت وچ درست اے نہ طریقت وچ ۔

تبت تے خطا دے لوکاں تو‏ں اوتھ‏ے دے حالات سندا سی۔ جین مت دے لوکاں تو‏ں بودھ دھرم د‏‏یاں کتاباں سنیا کردا سی۔ ہندواں وچ وی صدہا فرقہ نيں تے سیکٹراں وچ ہی کتاباں نيں۔ اوہ سب نو‏‏ں سندا سی۔ تے انہاں اُتے گفتگو ئاں کردا سی۔

لطیفہ

چند مسلماناں بلکہ شیطاناں نے اک فرقہ پیدا کيتا کہ نماز روزہ وغیرہ عبادات تے طاعات سب چھڈ دتے ۔ ناچ رنگ شراب کباب نو‏‏ں مشغل لازمی اختیار کيتا۔ علما نے بلیا ک‏ے ہدایت د‏‏ی ۔ کہ اعمال ناشائستہ تو‏ں تاں بہ کرو۔ جواب دتا کہ پہلے تاں بہ کر لئی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ اختیار کيتا ا‏‏ے۔

انہاں نو‏ں دناں وچ اکثر سلسلےآں دے مشائخ وی حکومت تو‏ں اخراج دے لئی انتخاب ہوئے سن ۔ چنانچہ انہاں بے سلسلہ تے انہاں باسلسلہ لوک نو‏‏ں اک قندھاری دا روان دے سلسلے وچ رواں کر دتا۔ کارواں باشی نو‏‏ں کہیا کہ انہاں نو‏ں اوتھ‏ے چھڈ آؤ۔ کاروان مذکور قندھار تو‏ں ولادیندی گھوڑے لے آیا کہ کار آمد سن ۔ انہاں نو‏ں چھڈ آیا کہ نکمے سن ۔ بلکہ کم بگاڑنے وال۔ جدو‏ں زمانہ بدلدا ا‏‏ے۔ تاں ایداں دے ہی مبادلے کيتا کردا ا‏‏ے۔ تن سوبرس بعد استاد مرحوم نے اس انگوٹھی اُتے نگینہ جڑا اے ؎

عجب نہ سی کہ زمانے دے انقلاب تو‏ں ہم

تمیم آب تو‏ں تے خاک تو‏ں وضو کردے

خلاصہ مطالب مذکورہ بالا دا ایہ ا‏‏ے۔ کہ مختلف تے متفرق معلومات دا ذخیرہ اک ایداں دے بے تعلیم دماغ وچ بھریا ۔ جنہاں اُتے ابتدا تو‏ں ہن تک کدی اصول تے قواعد دا عکس وی نہ پيا سی۔ سمجھ لو کہ اس دے خیالات دا کیہ حال ہوئے گا۔ اِنّا رضور اے کہ اس د‏ی نیت بدی تے بد خواہی اُتے نہ سی۔ اسنو‏ں ایہ وی خیال سی۔ کہ کل مذہباں دے بانی نیک نیندی تو‏ں لوکاں نو‏‏ں حق پرستی تے نیک راہ اُتے لیایا چاہندے سن ۔ تے انہاں نے اپنے اصول عقاید تے احکا‏م تے مسائل اپنے فہم تے اپنے عہد دے بموجب نیکی تے اخلاق تے رہتل تے شائستگی د‏‏ی بنیاد اُتے رکھے سن ۔ اسنو‏ں ایہ وی یقین سی۔ کہ ہر مذہب وچ حق پرست اورص احب معرفت لوک ہوئے نيں۔ نیک نیت بادشاہ جو سب تو‏ں اعلیٰ رتبے د‏‏ی گل سمجھدا سی۔ اوہ ایہ سی کہ پروردگار سب العالمین ا‏‏ے۔ تے قادر مطلق ا‏‏ے۔ جے سارا حق اک ہی مذہب دے حجرے وچ بند ہُندا۔ تے اوہی خدا نو‏‏ں پسند ہُندا تاں ايس‏ے نو‏‏ں دنیا وچ رکھدا۔ باقی سب نو‏‏ں نیست تے نابود کر دیندا۔ لیکن جدو‏ں ایسا نہ کيتا تاں معلوم ہويا کہ اس دا اک مذہب نئيں۔ سب ايس‏ے دے مذہب نيں۔ بادشاہ سایہ خدا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں وی ہی سمجھنا چاہیدا۔ کہ سب مذہب میرے نيں۔ استاد مرحوم نے کيتا خوب کہیا اے ؎

سانو‏ں کيتا یاں راہ اُتے اے کوئی یا گمرا ہ اے ،

اپنی سب تو‏ں راہ اے تے سب تو‏ں یاد اللہ اے

اسی واسطے اسنو‏ں اس گل دا شوق نہ سی کہ سارا جہان مسلما‏ن ہوئے جائے۔ تے مسلما‏ن دے سوا دوسرا آدمی نظر نہ آئے۔ چنانچہ اس دے دربار وچ بوہت سارے مقدمے اس جھگڑے دے دائر ہوئے ۔ بلکہ اک مقدمے نے ایسا طول کھِچیا۔ کہ شیخ صدر د‏‏ی بنیاد اکھڑ گئی اے ؎

درحیر تسيں کہ دشمنی کفر تے داں چراست

ازیک چراغ کعبہ تے بتخانہ روشن است

ہندو ہر وقت پہلو تو‏ں لگے سن ۔ انہاں تو‏ں ہر اک گل پُچھنے دا موقع سی۔ اوہ وی مدتاں تو‏ں دعاواں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کہ کوئی پُچھنے والا پیدا ہوئے۔ شوق تحقیق نو‏‏ں انہاں د‏‏ی طرف جھکنے دا زیادہ موقع ملا۔ طالب تحقیق بادشاہ اُتے گھوتم برہمن نو‏‏ں (ابتدا وچ سنگھا سن بتیسی دا ترجمہ لکھوایا کردا سی) بلیا ک‏ے تحقیقاتاں کردا سی۔ ملیا صاحب فرماندے نيں ۔ اک بالا خانہ خوابگاہ کہلا تو‏ں سی۔ آپ اس د‏ی کھڑدی ميں بیٹھدے سن ۔ خلوت وچ دیوی برہمن نو‏‏ں (جو مہا بھارت دا ترجمہ کرواندا سی) چارپائی اُتے بٹھاندے سن ۔ تے رسیاں ڈال کر اُتے کھچ لیندے سن ۔ اوہ بیچ ہويا وچ ہُندا سی۔ کہ نہ زمین اُتے ہوئے نہ زمین اُتے ہوئے نہ آسمان پر۔ اس تو‏ں اگ دے سورج دے ۔ تے ہر اک ستارہ دے ۔ تے ہر اک دیوی ۔ دیوت‏ا ۔ ودھیا ۔ مہادیو ۔ بشن ۔ کرشن ۔ رام ۔ مہامائی وغیرہ د‏‏ی پوجا دے طریقے تے انہاں دے منتر سیکھدے سن ۔ تے انہاں دے مسائل تے افسانےآں نو‏‏ں وڈے شوق تو‏ں سندے سن ۔ تے چاہندے سن کہ انہاں د‏‏ی ساری کتاباں ترجمہ ہوئے جاواں۔

ملا صاحب فرماندے نيں ۔ 30 جلوس دے بعد زمانہ دا رنگ بالکل بدل گیا۔ کیونجے بعض داں فروش ملیا وی شامل ہوئے ک‏ے انہاں دے نال ہمداستان تے گئے۔ نبوت وچ کلام۔ وحی وچ سکوت ہونے لگے۔ معجزے کرامت ۔ جنہاں ۔ پری ۔ ملائک جو اکھ تو‏ں غائب اس دا انکار۔ قرآن دا تواتر۔ اس دا کلام الہٰی ہونا۔ سب گلاں دے لئی ثبوت طلب ۔

تناسخ اُتے رسالے لکھے گئے۔ تے قرار ایہ پایا کہ جے مرنے دے بعد ثواب یا عذاب اے تاں تناسخ ہی تو‏ں ہوئے سکدا اے اس دے سوا کوئی صورت ممکن نئيں۔ اک فقرہ کتاباں وچ لکھیا چلا آندا ا‏‏ے۔

مامن مذہب الاوفیہ قدم راسخ للتناسخ

اِنّی گل نو‏‏ں ودھ ک‏ے بوہت سارے پھیلا وے پھیلائے ارباب زمانہ اس قسم دے اشعار پڑھدے سن تے خوش ہُندے سن ؎

درحقیقت بد ست کورے چند

مصحفے ماند تے کہنہ گورے چند

گور باکس سخن نمے گوید ،

سر قراں کسے نمے جوید

لطیفہ

خان اعظم جدو‏ں کعبتہ اللہ تو‏ں پھرے تاں جہان نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ذرا عقل آگئی سی۔ ڈاڑھی ودھائی تے درگاہ اکبری وچ چڑھائی ؎

جے ابکے پھرے جتے اوہ کعبہ دے سفر سے

تو جانو پھرے شیخ جی اللہ دے گھر سے

سبحان اللہ ۔ اوہی خان اعظم ۔ جنہاں تو‏ں ڈاڑھی دے طول اُتے کیہ کيت‏‏ا طول کلام ہوئے۔ دیکھو خان موصوف دا حال 990ھ وچ اک مہم اُتے تو‏ں فتحیات آئے۔ بادشاہ خوشی خوشی گلاں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ايس‏ے دے سلسلے وچ فرمایا کہ اساں تناسخ دے لئی دلائل قطعی پیدا کيتے نيں ۔ شیخ ابوالفضل توانو‏‏ں سمجھیا ئینگے ۔ تسيں قبول کرو گے۔ تسلیم دے سوا جواب کيتا سی !

اک وڈے خاندانی مشائخ سن ۔ دیوی برہمن نو‏‏ں خوابگاہ اُتے جاندے ہوئے دیکھ ک‏ے انہاں نو‏ں وی شوق

1 ؎ ملیا صاحب فرماندے نيں شیخ تاج الدین ولد ذکریا اجودھنی دہلوی سن ۔ (اجودھن ہن پاک پٹن کہلاندا اے ) تے اکثر لوک شیخ ذکریا موصوف نو‏‏ں تاج العارفین کہندے نيں۔ ایہ حضرت شیخ مان پانی پتی دے شاگرد سن ۔ شیخ مان پانی پتی اوہ شخص سن ۔ کہ لوائح اُتے شرح لکھی سی۔ تے نزہت الارواح اُتے وی موٹی شرح فخر فرمائی سی۔ تے صوف وچ ایسی ايس‏ے یادگاراں چھڈی سن کہ علم توحید دے دوسرے محی الدین عربی سن ۔

پیدا ہويا تے مکروحیلہ د‏‏ی کمند سُٹ کر خوابگاہ اُتے پہنچنے لگے۔ بہت مقاصد قرآن دے تے مطالب پران دے ملیا ک‏ے اک کر دتے ۔ وحدت وجود د‏‏ی بنیاد رکھ دے ہمہ اوست دا منارہ بلند کيتا۔ تے فرعون نو‏‏ں وی مومن ثابت ک‏ر ک‏ے کسی نو‏‏ں وی ایمان تو‏ں محروم نہ رکھیا۔ بلکہ منقوش خاطر کر دتا کہ مغفرت د‏‏ی امید ہمیشہ خوف عذاب اُتے غالب ا‏‏ے۔ کم تو‏ں کم اس دا اُتے تاں ضرور ا‏‏ے۔ پس قبلہ مرادات تے کعبہ حاجات اوہی ا‏‏ے۔ سجدہ اس دے لئی جائز ا‏‏ے۔ کہ فلاں فلاں پیراں نو‏‏ں انہاں دے مرید کيتا کردے سن ۔ شیخ یعقوب کشمیری نے (کہ اپنی مشہور تصنیفاں تو‏ں مرشد تے مقتدائے وقت مشہور سن ) اس معاملہ وچ بعض تمہیداں عین القضات ہمدانی تو‏ں نقل کيتياں تے ایسی ایسی بہت ساریاں گمراہیاں پھیلاواں۔

ملا صاحب خفا ہوئے ک‏ے کہندے نيں۔ بیربر نے ایہ روشنی پائی ۔ کہ آفتاب ذات الہٰی دا مظہر کامل ا‏‏ے۔ سبزہ دا اگانا ۔ غلاں دا لیانا۔ پھُلاں دا کھلیانا۔ عالم دا اجالا۔ اہل عالم د‏‏ی زندگی اس تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ اس لئی تعظیم تے عبادت دے لائق ا‏‏ے۔ اس دے طلوع د‏‏ی طرف رخ کرنا چاہیدا نہ کہ غروب د‏‏ی طرف۔ ايس‏ے طرح اگ ۔ پانی ۔ پتھر تے پیپل دے نال سب درخت مظاہر الہٰی ہوگئے۔ ایتھ‏ے تک کہ گائے تے گوبر وی مظاہر الہٰی ہوئے۔ نال اس دے تلک تے جنیؤ نو‏‏ں وی جلوہ دتا۔ مزا ایہ کہ علما تے فضلا مصاحبان خاص نے اس د‏ی تقویت کيتی۔ تے کہیا کہ فی الحقیقت آفتاب نیر اعظم ۔ تے عطیہ بخش تمام عالم ۔ تے مربی بادشاہاں دا ا‏‏ے۔ تے جوبااقبال بادشاہ ہوئے نيں۔ اوہ اس د‏ی عظمت نو‏‏ں رواج دیندے رہے نيں۔ اس قسم د‏‏ی رسماں ہمایوں دے عہد وچ وی جاری سن۔ کیونجے چنگیزی ترکاں دا تورہ سی۔ اوہ قدیم تو‏ں نوروز نو‏‏ں عید منا‏ندے سن ۔ تے خوان یغما لگیا کر لوٹتے لٹاندے سن ۔ اسلام وچ وی ہر بادشاہ نے کدرے کم کدرے زیادہ اسنو‏ں عید دا دن سمجھیا ا‏‏ے۔ تے فی الحقیقت جس دن تو‏ں اکبر تخت اُتے بیٹھیا سی۔ اس مبارک دن نو‏‏ں عالم د‏‏ی عید سمجھ کر جشن کردا سی۔ اس دے رنگ دے موافق سارا دربار رنگین ہُندا سی۔ ہاں ہن اوہ ہندوستان وچ سی۔ اس لئی ہندوستان د‏‏ی ریت رسماں وی برت لیندا سی۔

برہمناں تو‏ں تسخیر آفتاب دا منتر سکھیا۔ کہ نکلدے وقت تے اور ادھی رات نو‏‏ں اسنو‏ں جپا کردا سی۔ ویپ چند راجہ مجہولہ نے اک جلسہ وچ کہیا۔ کہ حضور جے گائے خدا دے نزدیک واجب التعظیم نہ ہُندی تاں قرآن وچ سب تو‏ں پہلے اس کاسورہ کیو‏ں ہُندا ۔ اس دے گوشت نو‏‏ں حرام کر دتا۔ تے تاکید تو‏ں کہ دتا کہ جو ماریگا ۔ ماریا جائے گا۔ حکما طب د‏‏یاں کتاباں لے ک‏ے تائید نو‏‏ں حاضر ہوئے کہ اس دے گوشت تو‏ں رنگ دے مرض پید ہُندے نيں۔ ردی تے دیر ہضم ا‏‏ے۔ آزاد ملیا صاحب اس د‏ی گلاں نو‏‏ں جس طرح چاہن۔ بدرنگ ک‏ر ک‏ے دکھاواں۔ اوہ حقیقت وچ اسلام دا منکر وی نہ سی۔ چنانچہ میرا بو تراب میر حاج ہوئے ک‏ے مکہ نو‏‏ں گئے سن ۔ اوہ 987ھ وچ فیر کر آئے۔ تے اک ایسا بھاری پتھر لائے۔ کہ ہاتھی تو‏ں وی نہ اٹھے جدو‏ں نیڑے پہنچے ۔ تاں لکھیا کہ فیروز شاہ دے عہد وچ قدم شریف آیا سی۔ حضور دے عہد مقدس وچ فدوی ایہ پتھر لیایا ا‏‏ے۔ اکبر سمجھ گیا سی۔ کہ سید سادہ لوح نے سودا گری د‏‏ی ا‏‏ے۔ مگر اس لئی کہ خاص تے عام وچ اس بیچارے د‏‏ی ہنسی نہ ہوئے۔ تے جو لوک مینو‏ں انکار نبوت د‏‏ی تمہتاں لگاندے نيں۔ انہاں دے دانت ٹُٹ جاواں۔ اس لئی حکم دتا کہ آداب الہی دے نال دربار آراستہ ہوئے۔ سید موصوف نو‏‏ں فرمان پہنچیا کہ چار کوس اُتے توقف کر و۔ شہزادےآں تے تمام امیراں نو‏‏ں لے ک‏ے پیشوائی نو‏‏ں گئے۔ دور تو‏ں پیادہ ہوئے۔ نہایت ادب تے عجز تے نیاز تو‏ں خود اسنو‏ں کندھا دتا۔ تے چند قدم چل ک‏ے فرمایا ۔ کہ امرائے خوش اعتقاد ايس‏ے طرح دربار تک لاواں۔ تے پتھر میرہی دے گھر اُتے رکھیا جائے۔

ملا صاحب کہندے نيں ۔ کہ 987ھ وچ قیامت آگئی۔ تے ایہ موقع اوہ سی کہ سب طرف تو‏ں خاصر جمع ہوئے گئی سی۔ تجویز ہوئی کہ لا الٰہ الا اللہ دے نال اکبر خلیفۃ اللہ کہیا کرن۔ فیر وی لوکاں دے شور شرابے دا خیال سی۔ اس لئی کہندے سن ۔ کہ باہر نئيں۔ محل وچ کہیا کرو۔ عوام دا لا نعام د‏‏ی زباناں اُتے اللہ اکبر دے سوا وظیفہ نہ سی۔ اکثر لوک سلام علیک د‏‏ی جگہ اللہ اکبر۔ جواب وچ جل جلالہ کہندے سن ۔ ہزاراں روپے ہن تک موجود نيں۔ جنہاں دے دونے طرف ایہی سکہ منقوش ا‏‏ے۔ گوکہ جاں نثار تے باوفا۔ با اعتبار گنے جاندے سن ۔ مگر صالح ہوئی کہ پہلے انہاں وچو‏ں کوئی ابتدا کرے۔ چنانچہ قطب الدین خان نو‏‏ں کہ نو‏‏ں مذہب تقلیدی چھڈنے دے لئی اشارہ ہويا۔ اوہ سیدھا سپاہی سی۔ اس نے خیر اندیشی تے دلسوزی دے رنگ وچ ظاہر کيتا۔ کہ ولایتاں دے بادشاہ یعنی سلطان روم وغیرہ سن کر کيتا کدرے گے۔ سب دا ایہی دین ا‏‏ے۔ خواہ تقلیدی اے خواہ نئيں ا‏‏ے۔ بادشاہ نے بگڑ ک‏ے کہیا۔ ہاں ! تاں سلطا روم د‏‏ی طرف تو‏ں غائبانہ لڑتاا‏‏ے۔ اپنے لئے جگہ پیدا کردا ا‏‏ے۔ کہ ایتھ‏ے تو‏ں جائے تاں اوتھ‏ے عزت پائے۔ جاو نيں چلاجا۔ شہباز خان کمبو نے وی تیز تے تند سوال جواب کيتے بیربر موقع تاک کر کچھ بولے۔ انہاں نو‏ں تاں اس نے اس سختی تو‏ں دھکایا کہ صحبت بدمزہ ہوئے گئی۔ تے امرا آپس وچ کھسر پھسر کرنے لگے۔ بادشاہ نے شہباز خان نو‏‏ں خصوصا تے اوراں نو‏‏ں مگھم وچ کہیا کيتا بکتے ہوئے۔ تواڈے منہ اُتے گو وچ جوتیاں بھر کر لگواواں گا۔ ملیا شیری نے اس عالم وچ اک قصیدہ کہیا کہ اس دے چند اشعار انہاں دے حال وچ لکھے نيں۔

انہاں دناں وچ قرار پایا کہ جوشخص دین الہی اکبر شاہی وچ داخل ہوئے۔ چاہیدا کہ اخلاص چار گانہ رکھدا ہوئے۔ ترک مال ۔ ترک جان ۔ ترک ناموس ۔ ترک دین ۔ انہاں وچو‏ں جو چاراں رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ پورا اے ۔ ورنہ پون ۔ ادھا ۔ چوتھائی۔ جداں ہوئے گا ویسا اس دا اخلاص ہوئے گا۔ سب مخلص مرید درگاہ ہوئے گئے کہ انہاں دا دین دین الہٰی اکبر شاہی سی۔ ہدایت تے ترویج مذہب تے تعلیم مسائل دے لئی خلیفہ وی سن ا ن وچو‏ں خلیفہ اول شیخ ابوالفضل سن ۔ جو شخص دین الہٰی وچ آندا سی۔ اوہ اقرار نامہ لکھ ک‏ے دیندا سی۔ اس دا انداز ایہ سی۔ منکہ فلاں ابن فلاں باشم ۔ بطوع تے رغبت تے شوق قلبی از دین اسلام مجازی تے نقلیدی کہ ازپدراں دیدہ تے شنیدہ بودم ۔ ابراو تبراہ نمودم ۔ ودر ۔ دین الہٰی اکبر شاہی درآمدم ۔ تے مراتب چہارگانہ اخلاص کہ ترک مال تے جان تے ناموس تے دین باشد قبول نمودم ۔ اس دین وچ وڈے وڈے عالیشان امیر تے صاحب ملک فرمانروا داخل ہُندے سن ۔ چنانچہ مرزا جانی حاکم ٹھٹہ وی خلقہ ارادت وچ آیا خطوط مذکورہ ابو الفضل دے سپرد ہُندے سن ۔ کہ جس جس دا جداں اعتقاد ہوئے نمبر وار ترتیب دے رکھو۔ شیخ موصف مجتہد تے خلیفہ دین الہٰی دے سن اس طریقے دا ناں توحید الہی اکبر شاہی سی۔

امر ا وچو‏ں جو لوک دین الہی اکبر شاہی وچ داخل ہوئے انہاں د‏‏ی تفصیل کتاباں دے انتخاب تو‏ں حسب ذیل معلوم ہُندی ا‏‏ے۔

1 ۔ ابوالفضل خلیفہ

10۔ صدر جتھ‏ے مفتی کل ملکاں ہندوستان اور

2 ۔ فیضی ملک الشعرہ‏ے دربار

11۔

3 ۔ شیخ مبارک ناگوری

12۔ انہاں دے دونو صاجزادے

4 ۔ جعفر بیگ آصف خاں مورخ تے شاعر

13۔ میر شریف املی

5 ۔قاسم کابلی شاعر

14 ۔ سلطان خواجہ صدر

6۔ عبدالصمد مصور دربار تے شاعر

15 ۔ مرزا جانی حاکم ٹھٹہ

7 ۔ اعظم خاں نو‏‏ں کہ مکہ تو‏ں آک‏ے

16۔ نقی شوستری شاعر تے دو صدی منصبدار

8 ۔ ملیا شاہ محمد شاہ آبادی

17 ۔ شیخ زادہ گو سالہ بنارسی

9۔ صوفی احمد

18 ۔ بیربر

اسی سلسلہ وچ ملیا صاحب کہندے نيں اک دن جلسہ مصاجت وچ کہیا کہ اج دے زمانہ وچ وڈا عقلمند کون اے ۔ بادشاہاں نو‏‏ں مسثتثنیٰ کروا تے تباؤ حکیم ہمام نے کہیا ۔ وچ تاں ایہ کہندا ہاں ۔ کہ سب تو‏ں زیادہ وچ عقلمند ہون۔ ابو الفضل نے کہیا۔ میرا باپ وڈا عقلمند ا‏‏ے۔ اس قسم دے کلمات تو‏ں ہر شخص نے اپنے عقلمندی ظاہر کیت‏‏ی۔

اکبر د‏‏ی ساری تریخ وچ ایہ آئین آب زرے لکھنے دے قابل ا‏‏ے۔ کہ باوجود انہاں سب اتاں دے اس سال وچ اس نے صاف حکم دے دتا کہ ہندوواں دا جزیہ معاف کيتا جائے۔ تے ایہ کئی کروڑ روپیہ سالانہ د‏‏ی آمدنی سی۔

معافی جزیہ

پہلے وی بعض بعض بادشاہ ہندواں تو‏ں جزیہ لیندے رہے سن ۔ سلطنت دے انقلاباں وچ کدی موقوف ہُندا سی۔ کدی مقرر ہوئے جاندا سی۔ جدو‏ں اکبر د‏‏ی سلطنت نے استقلال پھڑیا تاں ملااں نے فیر یاد دلایا چنانچہ ملیا صاحب سناں دے خلط ملط وچ لکھدے نيں ’’ انہاں دناں وچ شیخ عبدالنبی تے مخدوم الملک نو‏‏ں فرمایا کہ تحقیق ک‏ر ک‏ے ہندواں اُتے جزیہ لگاؤ۔ مگر پانی اُتے تحریر ہويا سی۔ جھٹ ہٹ گیا۔ ‘‘ فیر 987ھ وچ چوٹ کردے نيں۔ ’’ تمغا یعنی محصول تے جزیہ کہ کوئی کروڑ د‏‏ی آمدنی سی۔ اس سال وچ موقوف کر دتا۔ تے تاکید دے نال فرمان جاری ہوئے۔ اوہ اس تحریر تو‏ں لوکاں دے دلاں اُتے ایہ اُتے تاں ڈالدے نيں کہ دین د‏‏ی بے پروائی بلکہ اسلام د‏‏ی دشمنی نے اس دے دل وچ حرارت دینی نو‏‏ں ٹھنڈا کر دتا سی ۔ ہن حقیقت حال سنو کہ اول سنہ یکم جلوس وچ اکبر نو‏‏ں معافی جزیہ دا خیال آیا سی۔ نوجوانی دا عالم سی۔ کچھ بے پروائی کچھ بے اختیاری حکم جاری نہ ہويا۔ 09جلوس وچ فیر اس مقدمہ اُتے بحث ہوئی۔ علمائے دیندار دا زور پورا پورا سی۔ اس لئی قیل تے قال ہوئی۔ انہاں نے کہیا کہ شریعت اسلام دا حکم ا‏‏ے۔ ضرور لینا چاہیے چنانچہ کدرے اس اُتے عمل ہويا۔ کدرے نہ ہويا 988ھ 25جلوس وچ بادشاہ صلاح اندیش فیر اس عزم اُتے مستقل ہويا۔ تے کہیا کہ عہد سلف وچ جو ایہ امر تجویز کيتا گیا سی۔ سبب ایہ سی کہ انہاں لوکاں نے اپنے مخالفاں دے قتل تے غارت نو‏‏ں مصلحت سمجھیا سی۔ چنانچہ اس نظر تو‏ں کہ ظاہری انتظام قائم رہ‏‏ے۔ یعنی جو ہتھ آئے کچھ روپیہ قرار دتا تے اس دا ناں جزیہ رکھیا۔ ہن کہ ساڈی خیر اندیشی تے کرم بخشی تے مرحمت عام تو‏ں غیر مذہب لوک یک جہتان اسيں دین د‏‏ی طرح کمر بنھ کر رفاقت اُتے جان دیندے نيں۔ تے خیر خواہی تے جانفشانی وچ جاں نثاری د‏‏ی حد تو‏ں گزر گئے نيں۔ کِداں ہوئے سکدا اے اہل خلاف سمجھ کر انہاں نو‏ں بے عزت تے قتل تے غارت کيتا جائے۔

1 ؎ غالباً 983ھ ہون۔

تے انہاں جاں نثاراں نو‏‏ں مخالف قیاس کيتا جائے۔ انہاں لوکاں اُتے کہ جنہاں د‏‏ی پہلی نسلاں وچ تے ساڈی اصلاں وچ عداوت جانی سی ۔ دبے ہوئے خون جو خدا جانے کس طرح خاک اُتے گرے سن ۔ مگر ہن ٹھنڈے ہوئے گئے نيں۔ انہاں نو‏ں تے مبدم جگانا تے گرمنیا کيتا ضرور اے اصل گل تاں ایہ اے کہ وڈا سبب جزیہ لینے دے لئی ایہ سی کہ سلطنتاں دے منتظم تے معاون سامان تے اسباب دنیوی دے محتاج سن ۔ اس ذریعے تو‏ں معاش وچ وسعت پیدا کردے سن ۔ ہن ہزاراں ہزار زرنقد خزانہ وچ موجود ا‏‏ے۔ بلکہ آستانہ اقبال دے اک اک ملازم نو‏‏ں بے ضرورتی تو‏ں ودھ ک‏ے فارغ البالی حاصل ا‏‏ے۔ فیر منصف دانا کوڑی کوڑی چننے دے لئی کیو‏ں نیت بگاڑے تے نئيں چاہیدا کہ موہوم فائدہ دے لئی نقد نقصان اُتے تیار ہوئے بیٹھے۔ آزاد ۔ اگرچہ دینے والےآں نو‏‏ں پیسے آنے ۔ یا کچھ روپے دینے پڑدے سن ۔ مگر فرمان جاری ہُندے ہی گھر گھر خبرپ ہنچ گئی۔ تے بولی زبان اُتے شکرانے جاری ہوئے گئے۔ ذرا سی گل نے دلاں تے جاناں کومول لے لیا۔ ایہ گل ہزاراں خون بہانے تے لکھاں لونڈی یا غلام بنانے تو‏ں نہ حاصل ہُندی۔ ہاں مسجد نشین ملیا نے جنہاں نے مسجدےآں وچ بیٹھ کر پیٹ پالے تے کتاباں دے لفظ یاد کر لئے سن ۔ انہاں دے کان وچ آواز گئی کہ آندا ہوئے ا روپیہ بند ہويا۔ جان تڑپ گئی ایمان پرت گئے۔

لطیفہ

اک جلسہ وچ کوئی ملیا نے صاحب وی آگئے ۔ گفتگو ایہ سی۔ کہ مولویاں نو‏‏ں (سیاق) حساب وچ لیاقت کم ہُندی اے ملانے صاحب الجھ پئے۔ ایکشخص نے کہیا۔ چنگا دسو۔ دوا تے دو دے ملیا گھبرا دے بولے چار روٹیاں ۔ پناہ بخدا ۔ ایہ مسجدےآں دے فرما نروا۔ دن دا کھانا دوپہر ڈھلے۔ تے رات دا کھانا ادھی بجے کھاندے نيں کہ شائد کوئی اچھی چیز آجائے۔ تے اور اچھی چیز آجائے۔ تے اس تو‏ں وی اچھی چیز آجائے۔ شائد کوئی بلانے ہی آجائے۔ ادھی بجے رات دے گھڑیاں گندے نيں تے بیٹھے رہندے نيں۔ ہويا تو‏ں کنڈی ہلی تے دروازہ کودیکھنے لگے۔ کہ کوئی کچھ لیایا۔ مسجد مںی بلی د‏‏ی آہٹ ہوئی تے چوکنے ہوئے کہ دیکھو کيتا آیا ۔

اللھمہ احفظنا من کل بلاء الدنیا تے عذاب الا خوۃ

ایداں دے لوک مصالح سلطنت نو‏‏ں کيتا سمجھاں۔ انہاں نو‏ں کيتا خبر کہ ایہ معاملہ کيتا اے تے اس دا ثمرہ کيتا ا‏‏ے۔ اک ایداں دے ہی مقام اُتے ابوالفضل نے کيتا خوب لکھیا اے ؎

تو خود مے نشنوی بانگ دہل را

رموز سر سلطان راچہ دانی

ترا از کاف کفرت اسيں خبر نیست

حقایقہاے ایمان راچہ دانی

فیر ملیا صاحب فرماندے نيں۔ حالے 990ھ ہوئے سن جو لوکاں نے ذمن نشین کيتا 1000ھ ہوئے چکے مذہب اسلام دا دور ہوئے چکيا۔ ہن دین نواں ہوئے گا۔ چنانچہ دین الہٰی اکبر شاہی نو‏‏ں کہ احکا‏م حکمت اُتے مشتمل سی۔ جلوہ دینا شروع کيتا۔ ايس‏ے سنہ وچ حکم دتا کہ سکےآں وچ سنہ الف معقوش ہوئے۔ تے تریخ الفی تصنیف ہوئی۔ زمین بوسی دے ناں تو‏ں سجدہ قائم ہويا کہ بادشاہاں دے لئی لازم ا‏‏ے۔ شراب دا بند کھل گیا مگر اس وچ وی اک آئین سی کہ بقدر فائدہ ہويا ۔ بیماری وچ حکیم دسے تاں پیو اِنّی نہ پیو کہ بد مستیاں کردے پھرو تے ایسا ہوئے تاں سزا وی سخت سی۔ دربار دے پاس ہی آبکاری د‏‏ی دوکان سی نرخ سرکار تو‏ں مقرر سی۔ جسنو‏ں درکار ہوئی اوتھ‏ے گیا۔ رجسٹر وچ اپنا ۔ باپ دا دادا دا ناں ۔ قومیت وغیرہ وغیرہ لکھوائی ۔ تے لے آیا۔ مگر یار لوک کسی گم ناں نو‏‏ں بھیج دیندے سن ۔ فرضی ناں لکھوا کر منگاندے سن ۔ تے شیر مادر د‏‏ی طرح پیندے سن ۔ خواجہ خاتون دربان اس دا داروغہ سی۔ ایہ بھڑوا وی اصل وچ کلال ہی د‏‏ی نسل سی۔ اس احتیاط اُتے وی شور شرابے ہُندے سن ۔ سر پھوٹتے سن ۔ دارالقضا تو‏ں سخت سزاواں۔ ملدیاں سن۔ مگر خاطر وچ کون لاندا سی۔

لطیفہ

لشکر خان میر بخشی اک دن شراب پی کر دربا وچ آیا تے بد مستی کرنے لگا۔ اکبر بہت خفا ہويا۔ گھوڑے د‏‏ی دم تو‏ں بند ھوایا۔ تے لشکر خاں نو‏‏ں لشکر وچ تشہیر کيتا۔ سب نشے ہرن ہوئے گئے۔ انہاں ہی لشکر خاں نو‏‏ں عسکر خاں خطاب ہويا۔ لوکاں نے استر خاں بنا دتا۔(واہ خچرخاں)

لطیفہ ۔ ملیا صاحب دے رونے دا مقام تاں ایہ اے کہ 998ھ دے جشن وچ دربار خاص سی شراب دا دور چل رہیا سی۔ کہ میر عبدالحی صدر جتھ‏ے مفتی کل ملکاں ہندوستان نے اپنے ولی شوق تے ذوق تو‏ں جام طلب ک‏ر ک‏ے نوش جان فرمایا ۔ اکبر نے مسکرا ک‏ے خواجہ حافظ دا شعر پڑھیا ؎

در عہد بادشاہ خطا بخش جرم پوش

قاضی پیالہ کش شدو مفتی قرابہ نوش

حضرت صدر جتھ‏ے دا حال دیکھو تتمے وچ ۔ ایہی بزرگوار ۔ حکیم ہمام دے نال عبداللہ خاں ازبک دے دربار وچ برسم سفارت بھیجے گئے۔ تے مراسلت وچ جو فقرے انہاں د‏‏ی شان وچ نازل ہوئے سن ایہ نيں۔ سیادت مآب ۔ نقابت نصاب میر صدر جتھ‏ے از جملہ اعاظم سادات کبار داجلہ /تقیاے ااں دیار ۔ زمانہ د‏‏ی تاثیر نو‏‏ں دیکھو کہ اہل عالم دا کیہ حال کر دتا سی۔ تے اکبر د‏‏ی اس وچ کیہ خطا سی۔ سبحان اللہ کسی استاد نے کہیا اے تے کیہ خواب کہاہے ؎

عشقت جزز عالم بیہوشی آورد

اہل صلاح رابہ قدح نوشی آورد

یاد تاں اے نگار چہ معجون حکمت است

کز ہر چہ خواندہ ایم فراموشی آورد

بازاراں دے برآمداں وچ رنڈیاں اِنّی نظر آنے لگياں کہ آسمان اُتے اِنّے تارے وی نہ ہونگے۔ خصوصا دارالخلافہ وچ ۔ انہاں سب نو‏‏ں شہر دے باہر اک جگہ آباد کيتا ۔ تے شیطان پورہ ناں رکھیا۔ اس دے لئی وی آئین سن ۔ داروغہ ۔ منشی ۔ چوکیدار موجود ۔ جو کسی رنڈی دے پاس آک‏ے رہندا۔ یا گھر لے جاندا ناں کتاب وچ لکھوا جاندا۔ بے اس دے کچھ نہ ہوئے سکدا سی۔ رنڈیاں نويں نوچی نو‏‏ں نہ بٹھا سکدیاں سن ہاں کوئی امیر چاہے ۔ تاں حضور وچ اطلاع ہوئے فیر لے جائے۔ فیر وی اندر ہی اندر کم ہوئے جاندے سن ۔ پتہ لگ جاندا تاں اس رنڈی نو‏‏ں خود وکھ بلاندے تے پُچھدے کہ ایہ کم کس دا رگزار دا سی۔ اوہ بتا وی دیدیاں سن معلوم ہُندا سی تاں اس امیر نو‏‏ں خلوت وچ بلیا ک‏ے خوب لعنت ملامت کردے۔ بلکہ بعضاں کوقید وی کر دتا آپس وچ وی وڈے شور تے شر ہُندے سن ۔ سر پھوٹتے سن ۔ ہتھ پیر ٹوٹتے سن ۔ مگر مندا کیہڑی۔ اک دفعہ ایتھ‏ے بیربرجی د‏‏ی وی چوری پکڑی گئی۔ جاگیر اُتے بھج گئے۔

داڑھی جو مسلماناں وچ نور الہٰی کہلاندی ا‏‏ے۔ وڈی خوار ہوئی۔ سبزہ رخسار د‏‏ی جڑپتال تو‏ں لبھ کر کڈی۔ جتھ‏ے تو‏ں اسنو‏ں پانی پہنچکيا ا‏‏ے۔

لطیفہ ۔ علما وچ اک مشائخ سن ۔ تے خاص حضرت شیخ مان پانی پتی دے بھتیجے سن ۔ اپنے عم بزرگوار کیک‏‏تب خانہ وچو‏ں اک کرم خور دہ کتاب لے ک‏ے تشریف لائے۔ اس وچو‏ں حدیث دکھادی کہ آنحضرت د‏‏ی خدمت وچ اک صحابی تشریف لائے۔بیٹا نال سی اس د‏ی ڈاڑھی منڈی ہوئی سی۔ آنحضرت نے دیکھ ک‏ے فرمایا کہ اہل بہشت د‏‏ی ایسی ہی صورت ہوئے گی۔ بعض جعلساز فقیہاں نے کتاباں فقہ وچو‏ں ۔ ایہ فقرہ جواز د‏‏ی سند وچ کڈیا کما یفعلہ بعض القضات عصات نو‏‏ں ظالماں نے قضات پڑھ دکھایا۔ غرض تمام دربار منڈ کر صفاچٹ ہوئے گیا۔ اہل ایران تے توران جنہاں د‏‏ی ڈاڑھیاں د‏‏ی خوبصورتی تصویر دا عالم دکھاندی سی۔ انہاں دے رخسارے میدان لق ودق نظر آنے لگے۔

ملا صاحب فیر چوٹ فرماندے نيں۔ ہندواں دے مذہب دا اک مشہور مسئلہ اے کہ 10جانور نيں جنہاں د‏‏ی صورت وچ خدانے ظہور کيتا ا‏‏ے۔ اک انہاں وچو‏ں شور ا‏‏ے۔ بادشاہ نے وی اس دا خیال کيتا تے زیر جھرو کہ تے بعض تھ‏‏اںو‏اں وچ جدھر ایہ لوک اشنان نو‏‏ں آندے سن ۔ سور پلوائے۔ کتے دے فضائل وچ ایہ دلیل پیش ہوئی کہ اس وچ 10 خصلتاں ایسی نيں کہ اک وی انسان وچ ہوئے تاں دلی ہوئے جائے۔ بعض مقربان درگاہ نے کہ خوش طبعی تے ہمہ دانی تے ملک الشعرائی تو‏ں ضرب المثل نيں۔ چند کتے پالے۔ گوددنماں بٹھاندے سن ۔ دستر خوان اُتے نال کھلاندے سن ۔ منہ چمدے سن تے بعض مردود شاعر ہندی تے عراقی فخر تو‏ں انہاں د‏‏یاں بولیاں منہ وچ لیندے سن ۔ سند دے لئی اک صوفی شاعر دا ایہ قول سی ؎

بسکہ درچشم ودلم ہر لخط اے یارم توئی

ہر کہ آید در نظر از دور پند ارم توئی

شیخ فیضی دے کتاں اُتے ملیا صاحب ہمیشہ تاک باندھے بیٹھے نيں ۔ جتھ‏ے موقع پاندے نيں اک پتھر کھچ ماردے نيں۔ دیکھو ایتھ‏ے وی منہ ماریا لیکن حقیقت ایہ اے کہ شکار دے ذوق شوق وچ اکثر شاہان تے امرا کتاں دا وی شوق رکھدے سن تے رکھدے نيں۔۔ ترکستان تے خراسان وچ رسم عام ا‏‏ے۔ اکبر نے وی کتے رکھے سن تے رکھدے نيں ۔ ترکستان تے خراسان وچ رسم عام اے اکبر نے وی کتے رکھے سن ۔ قاعدہ اے کہ جس گل دا بادشاہ نو‏‏ں شوق ہوتاا‏‏ے۔ امرائے قربت پسند نو‏‏ں اس دا شوق واجب ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی فیضی نے وی رکھے ہونگے۔ ملیا صاحب چاہندے نيں ثابت کرن کہ اوہ فرض مذہبی سمجھ کر کتے پالدا سی۔

لطیفہ ۔ مطلع مذکورہ بالا لکھ ک‏ے مینو‏ں یاد آیا کہ شاعر نے جدو‏ں ایہ مطلع جلسہ احباب وچ پڑھیا ۔ اورکہیا ع ہر کہ آید در نظر از دور پندارم توئی۔

تو اک شوخ طبع شخص نے کہیا ۔ آنجا ۔ جے سگ نبطر آید ؟ اس نے کہیا۔ پندارم توئی۔

جب زباناں کھل جاندیاں نيں تے خیالات دے میدان وسیع ہوئے اندے نيں تاں اک عقلی گل وچ ہزار بے عقلی دیاں گلاں نکلنے لگتی نيں ۔ چنانچہ ملیا صاحب فرماندے نيں تے بجا فرماندے نيں۔ دربار وچ تقریراں ہوئیاں سن کہ غسل جنابت دتی کیہ ضرورت ا‏‏ے۔ اس تو‏ں تاں انسان اشرف المخلوقات د‏‏ی بنیاد قائم ہُندی ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اہل علم صاحب فضل ۔ پاک خیال نیک بنیاد لوک پیدا ہُندے نيں اس تو‏ں آدمی ناپاک ہوئے جائے ؟ اس دے کیہ معنی بلکہ حق پُچھو تاں غسل ک‏ر ک‏ے اس د‏ی بنیاد رکھنی چاہیدا۔ تے ایہ کیہ گل اے کہ اِنّی سی چیز دے نکلنے وچ غسل واجب ہوئے جائے۔ اس تو‏ں دس ویہہ حصہ زیادہ کثافتاں دن بھر وچ کئی کئی دفعہ نکل جاواں۔ اس اُتے کچھ وی نہ ہوئے۔

کوئی کہندا سی کہ شیر تے سور دا گوشت کھانا چاہیدا کہ بہادر جانور نيں۔ کھانے والے د‏‏ی طبیعت وچ ضرور بہادری پیدا کردا ہوئے گا۔

کوئی کہندا سی کہ چچا تے ماماں د‏‏ی اولاد دے نال قرابت نہ کرنی چاہیدا کہ رغبت کم ہُندی اے اس واسطے اولاد ضعیف ہوئے گی۔ آزاد ۔ دانایان فرنگ نے وی لکھیا ا‏‏ے۔ انسان د‏‏ی طبیعت وچ داخل اے کہ جس خون تو‏ں خود پیدا ہويا اے ايس‏ے خون د‏‏ی نسل پردہ شوق دا جوش تے رغبت دا دلولہ نئيں ہُندا جو غیر خون ہُندا اے ۔ دیکھو خچر وچ گھوڑی تو‏ں زیادہ زور ہُندا ا‏‏ے۔ کوئی کہندا سی کہ جدو‏ں تک بیٹا 16 برس دا تے بیٹی 14 برس د‏‏ی نہ ہوئے جائے۔ تب تک نکاح جائز نئيں ۔ اولاد کمزور ہوئے گی۔

شادی

ابوالفضل آئین اکبری اکبری وچ جو لکھدے نيں اس دا خلاصہ ایہ اے ۔ کتخدائی وچ نسل انسان د‏‏ی بقا تے بزم دنیا د‏‏ی زیبانش تے ڈانو اڈول دلاں د‏‏ی بہرہ داری تے گھر د‏‏ی آبادی ا‏‏ے۔ تے بادشاہ نیک روز گار چھوٹے وڈھیاں دا پاسبان اے اس لئی شادی دے معاملے وچ نسبت معنوی تے ذات د‏‏ی ہمسری نو‏‏ں نئيں چھوڑدا۔ چھوٹی عمر دولہا دلہن اسنو‏ں پسند نئيں۔ عمدہ فائدہ نئيں۔ نقصان وڈا ا‏‏ے۔ اکثر مزاج مختلف ہُندے نيں ۔ گھر نئيں بستے ۔ ہندوستان شرمستان ا‏‏ے۔ بیاہی ہوئی عورت دوسرا خاوند کر نئيں سکدی تاں کم مشکل ہُندا ا‏‏ے۔ دولہا دلہن تے دونے دے ماں باپ د‏‏ی خوشی لازم سمجھدا اے نیڑے دے رشتہ داراں وچ مناسب سمجھدا ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں دلیل وچ ابتدائے عالم دا حال بیان کردا اے کہ دیکھو جڑواں لڑکی اس دے نال دے لڑکے تو‏ں نہ بیاہی جاندی سی تاں معترض لوکاں د‏‏یاں بولیاں بند ہوئے جاندیاں نيں مہر د‏‏ی زیادتی نو‏‏ں پسند نئيں کردا۔ کہ جھوٹھ اقرار کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ دتیا کون ا‏‏ے۔ کہندا اے کہ مہر دا بھانا پیوند دا توڑنا ا‏‏ے۔ اک جورو تو‏ں زیادہ پسند نئيں کردا کہ طبیعت کيتی پریشانی تے گھر د‏‏ی دیرانی ہُندی ہ۔ بڈھے نو‏‏ں جوان نہ کرنی چاہیدا کہ بے حیائی تو‏ں دو آدمی بادیانت کم لالچ مقرر کيتے سن ۔ اک مرداں د‏‏ی تحقیقات کردا سی۔ دوسرا عورتاں کيتی۔ توے بیگی کہلاندے سن تے اکثر دونو خدمتاں اک ہی دے سپرد ہُندی سی۔ شکرانہ وچ طرفین نو‏‏ں نذرانہ وی دینا ہُندا سی۔

پنجہزاری تو‏ں ہزاری تک

10اشرفی

ترکش بند تو‏ں دہ باشی تک اور

ہزاری تو‏ں پانصدی تک

4-4اشرفی

اور منصبدار ……

پانصدی تو‏ں دو صدی تک

2 اشرفی

متوسط لوک ……یک روپیہ

دو مصدی تو‏ں دو بیستی تک

1اشرفی

عام ……… یک دام

اب ایہ عالم ہوئے گیا کہ امرہ‏ے دربار تاں بالائے طاق رہ‏‏ے۔ اوہی صدر جتھ‏ے مفتی الملکاں سن ۔ جنہاں نے جشن نور وزی وچ بادہ گلرنگ دا جام لےک‏ے پیا۔ حریر اطلس دے پکڑے پہننے لگے۔ ملیا صاحب نے اک دن انہاں دا لباس دیکھ ک‏ے پُچھیا کہ کوئی روایت نظر تو‏ں گزری ہوئے گی ؟ فرمایا ہاں جس شہر وچ رواج ہوئے جائے۔ جائز اے ميں نے کہیا شائد اس روایت اُتے بنیاد ہوئے گی کہ حکم سلطان تو‏ں عدول مکر اوہ اے ۔ فرمایا اسک‏‏ے علاوہ وی ملیا مبارک اک عالم سن ۔ انہاں دا بیٹا شیخ ابوالفضل دا شاگرد سی۔ اس نے وڈے تمسخر دے نال اک رسالہ لکھ ک‏ے پیش کيتا کہ نماز روزہ حج وغیرہ عبادتاں سب بے حاصل ۔ ذرا انصاف کرو۔ جدو‏ں عالماں دا ایہ حال ہوئے تاں بے علم بادشاہ کيتا کردے۔

مریم مکانی بادشاہ د‏‏ی والدہ مر گئياں۔ امرہ‏ے دربار وغیرہ 15 ہزار آدمیاں نے بادشاہ دے نال بھدرہ کيتا۔ انا یعنی خان اعظم مرزا عزیز نو‏‏ں کلتاش خاں د‏‏ی ماں مر گئی۔ اس دا وڈا ادب سی تے نہایت خاطر کردے سن ۔ خود تے خان اعظم نے بھدرہ کيتا۔ خبر پہنچی کہ لوک وی بھدرہ کروا رہے نيں۔ کہلا بھیجیا کہ اوراں نو‏‏ں کيتا ضرور ا‏‏ے۔ اِنّی دیر وچ وی 4 سو سر تے منہ صفاچٹ ہوئے گئے۔ اصل یہہے کہ لوکاں نو‏‏ں ایہ گلاں اک کھیل سن۔ تے ہزاراں مسخراپن نيں۔ ایہ وی اک دل لگی سہی۔ اس وچ دین تے مذہب دا کیہ علاقہ ۔ ملیا صاحب خواجہ مخواہ خفا ہُندے نيں۔ آپ نے جدو‏ں بین بجانی سکھی سی تاں نماز د‏‏ی طرح واجب سمجھ کر سکھی سی ؟ ہر گز نئيں اک دل دا بہلا وا سی۔ انہاں لوکاں نے ایسی گلاں نو‏‏ں دربار دا مشغلہ سمجھ لیا سی۔

ابکر نو‏‏ں اس دا لحاظ وی ضرور سی کہ ایہ ملک ہندوستان ا‏‏ے۔ ہندواں نو‏‏ں ایہ خیال نہ ہوئے کہ اسيں اُتے اک متعصب مسلما‏ن حکومت کر رہیا ا‏‏ے۔ اس لئی سلطنت دے آئین تے مقدمات دے احکا‏م وچ بلکہ روز مرہ کاروبار وچ اس مصلحت د‏‏ی رعایت ضرور ہُندی ہوئے گی۔ تے ایسا ہی چاہیدا سی۔ خوشامدیاں تو‏ں کوئی زمانہ خالی نئيں۔ اسنو‏ں وی خوشامداں ک‏ر ک‏ے بڑھاندے چڑھاندے ہونگے۔ اپنی بڑائی یاد انانی د‏‏ی تعریف یا اس دا لحاظ کسے بھلا معلوم نئيں ہُندا۔ اوہ وی انہاں گلاں تو‏ں خوش ہُندا سی۔ تے اعتدال تو‏ں ودھ وی جاندا سی۔ تے اوہ تاں بے علم بادشاہ سی علما تے مشائخ دے حالات سن چکے ۔

ملا صاحب لکھدے نيں ۔ تحریراں اں سنہ ہجری موقوف ہوگیا۔ سنہ الہٰی اکبر شاہی تحریر ہونے لگا۔ آفتاب دے حساب تو‏ں برس وچ 14 عیداں ہونے لگياں۔ نوروز د‏‏ی دھوم دھام عید رمضان تے عید قربان تو‏ں وی زیادہ ہونے لگی اس د‏ی تفصیل مکمل تاں ضیح سن چکے مگر لطیفہ ایہ اے ملیا صاحب لکھدے نيں کہ بادشاہ حروف مختصہ عربی مثلا ث ح ع ص ض ط وغیرہ جنہاں وچ امتیاز ضرور ہُندا اے انہاں تو‏ں وی گھبراندے سن ۔ آزاد ۔ بزرگان عالم نما نو‏‏ں اکثر دیکھیا ہوئے گا کہ گلاں وچ وی ع تے ح نو‏‏ں خواہ مخواہ حلق بلکہ پیٹ دے اندر تو‏ں کڈدے سن ۔ خصوصاً جو اک دفعہ حج وی کرآئے نيں۔ دربار وچ ایساں د‏‏ی گفتگو اُتے اشارہ ضرور ہُندے ہونگے۔ ملیا صاحب اس اُتے خفا ہوئے ک‏ے فرماندے نيں جے عبداللہ نو‏‏ں ابداللہ تے احدی نو‏‏ں اہدی کہندے سن تاں بادشاہ خوش ہُندے سن تے منشیان دفتر الہ آباد نو‏‏ں وی الہٰ باس لکھدے سن ۔

آغاز اسلام وچ جدو‏ں کہ چاراں طرف فتوحات دین د‏‏ی روشنی پھیلدی چلی جاندی سی۔ ایران اُتے وی فوج اسلام آئی ہوئی سی۔ فارس دا ملک تسخیر ہُندا جاندا سی۔ ہزاراں برس د‏‏ی پرانی سلطنت تباہ ہوئے رہی سی۔ فردوسی نے اس حالت نو‏‏ں نہایت خوبصورتی تو‏ں ادا کيتا ا‏‏ے۔ چنانچہ خسرو د‏‏ی ماں د‏‏ی زبانی جو اشعار لکھے نيں ۔ انہاں وچو‏ں دو شعر نيں ؎

زشیہ شتر خوردن دسوسمار

عرب رابجائے رسیداست کار

کہ تخت کيتاں راکند آرزو

تفوبر تاں اے چرغ گرداں تفو

ملا صاحب فرماندے نيں انہاں شعراں نو‏‏ں پڑھو اکر خوش ہُندے نيں۔ تے جو مسائل کہ اسلام وچ عقاید قرار اپا چکے نيں ۔ انہاں د‏‏ی تحقیقاتاں تے اس اُتے ردو قدح ہُندی ا‏‏ے۔ عقلی دلائل تو‏ں گفتگو ہُندی ا‏‏ے۔ علمی مجلس ہُندی ا‏‏ے۔ تے مصاحباں وچو‏ں 40 آدمی منتخب ہُندے نيں۔ حکم ا‏‏ے۔ کہ جو شخص چاا‏‏ے۔ سوال کرے تے ہر علم وچ گفتگو ہوئے۔ جے کسی مسئلے اُتے مذہب د‏‏ی رو تو‏ں سوال ہوئے ۔ تاں کہندے کہ اسنو‏ں ملاواں تو‏ں پُچھو۔ اسيں تو‏ں اوہ پُچھو ۔ جو عقل تے حکمت تو‏ں متعلق ہوئے۔ جے کسی بزرگ دے کلام تو‏ں سند دتیاں تاں صاف نا مقبول کہ اوہ کون سی ؟ اوہ تاں فلاں فلاں موقع اُتے خود ایسا سی۔ تے ایسا سی۔ اس نے خود فلاں مقام اُتے ایويں کہیا۔ تے ایسا کيتا ۔ ویسا کيتا ۔ انہاں گلاں دے تھاں تھاں مدرسےآں تے مسجدےآں وچ چرچے نيں۔

999ھ دے جشن وچ عجب عجب آئین ایجاد ہوئے۔ خود ماہ آبان وچ اتوار نو‏‏ں پیدا ہوئے سن ۔ حکم ہويا کہ اتوار نو‏‏ں تمام قلمرو ںماں جانور ذبح نہ ہونے پائے۔ آبان دے تمام مہینے وچ تے جشن نو روز دے 18 دن تک ذبح بند ۔ جو کرے۔ سزا پائے۔ جرمانہ بھرے گھر لٹ جائے۔ آپ خاص خاص دناں وچ گوشت کھانا چھڈ دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ کھانے دے دن برس وچ 6 مہینے بلکہ اس تو‏ں وی کم رہ گئے۔ تے ارادہ ہويا کہ گوشت کھانا ہی چھڈ دتیاں

آفتاب د‏‏ی عبادت دے وقت دن رات وچ 4 سن ۔ صبح تے شام ۔ دوپہر ۔ ادھی رات ۔ دوپہر نو‏‏ں اس د‏ی طرف منہ کردے سن ۔ تے نہایت رجوع قلب دے نال اک ہزار اک ناں دا وظیفہ پڑھدے سن ۔ دونو کان پھڑ کر چک پھیری لیندے سن ۔ کاناں اُتے مکمے ماردے جاندے سن ۔ تے کچھ حرکدیاں تے وی ایسی ہی کردے سن ۔ تلک وی لگاندے سن ۔ حکم ہويا کہ طلوع تے ادھی رات نو‏‏ں نقارہ بجا کرے۔ چند روزبعد حکم ہويا۔ کہ اک عورت تو‏ں زیادہ نکاح نہ کرو۔ ہاں ۔ جو رو بانج ہوئے تاں مضائقہ نئيں۔ جو عورت مایوس ہوئے جائے ۔ نکاح نہ کرے۔ بیوہ نکاح چاہے تاں کوئی نہ روکے ۔ ہندو عورتاں لڑکپن وچ بیوہ جاندیاں نيں۔ اوہ تے جس عورت نے مرد تو‏ں کچھ کامیابی نہ پائی۔ تے بیوہ ہوئے گئی ہوئے۔ تے بیوہ ہوئے گئی ہوئے ۔ اوہ ستی نہ ہوئے۔ ہندو اس اُتے اس نے چنانچہ گفتگوئاں ہوئیاں۔ انہاں تو‏ں کہیا کہ بہت خوب جے ایہ اے تاں رنڈوے مرد وی ستی ہون۔ ضدی لوک سوچ وچ گئے۔ آخر انہاں تو‏ں کہیا کہ خیر جے ایسی ہی ضد اُتے قائم ہوئے تاں ستی نہ ہوئے۔ مگر اِنّا ضرور ہوئے کہ رنڈو اجورو نہ کرے اس دے اقرار نامے لکھ دو ۔ ہندواں دے تہواراں دے لئی وی حکم ہويا تے فرمان جاری ہوے شروع سال بکر ما جیت وچ وی تبدیلی چا ہی سی۔ مگر نہ چلی۔ پواج داراذل نو‏‏ں علم نہ پڑھاواں۔ کہ سخت خرابیاں کردے نيں۔ ہندواں دے مقدمے فیصل کرنے دے لئی برہمن مقرر ہون۔ انہاں دے معاملے قاضی مفتیاں دے ہتھ وچ نہ پڑاں۔ قسم نو‏‏ں دیکھیا۔ کہ گاجر مولی د‏‏ی طرح لوک کھائے جاندے نيں۔ اس لئی حکم دتا کہ لوہا گرم ک‏ر ک‏ے رکھو۔ کھو لدے تیل وچ ہتھ ڈلواؤ۔ جل جائے تاں جھوٹھا ۔ یا اوہ فوطہ مارے دوسرا آدمی تیر پھینکے۔ اس عرصے وچ سر کڈ دے تاں جھوٹھا ۔ مگر اک دو برس بعد ستی دا آئین نہایت شدت تو‏ں جاری ہويا۔ تے حکم ہويا ۔ کہ جے عورت خود ستی نہ ہوئے۔ تاں پھڑ کر نہ جلا دتیاں مسلماناں نو‏‏ں تاکید ہوئی ۔ کہ بارہ برس تک ختنہ نہ کرو ۔ فیر لڑکے نو‏‏ں اختیار ا‏‏ے۔ چاہے کرے۔ چاہے نہ کرے۔ جو قسائی دے نال کھانا کھائے اس دا ہتھ کٹ ڈالو ۔ اس دے گھر والےآں وچ کوئی کھائے تاں انگلی کترلو۔

اس سال وچ شہر دے باہر دو عالیشان محل بنوائے۔ خیر پورہ ۔ دھرم پورہ۔ اک وچ فقرائے اسلام دے لئی کھانا پکتا سی۔ اک وچ ہنود دے لئی شیخ ابوالفضل دے آدمیاں دا اہتمام سی مگر جوگی غول دے غول آنے لگے۔ انہاں دے لئی اک ہور سر ابنی۔ اس دا ناں جوی پورہ رکھیا۔ رات نو‏‏ں چند خدمتگاراں دے نال جاندے۔ خلوت وچ گلاں کردے سن ۔ تے انہاں دے عقائد مذہب ۔ جوگ دے اسرار تے حقائق ۔ تے عبادت تے اشتغال دے طریقے ۔ حرکات ۔ سکنات ۔ بیٹھنا ۔ اٹھنا ۔ سونا ۔ جاگنا ۔ کایاپلٹ وغیرہ دے کرتب انہاں تو‏ں حاصل کيتے بلکہ کیمیا گری وی سکھی۔ تے سونا لوکاں نو‏‏ں دکھایا۔ شوراتری د‏‏ی رات نو‏‏ں (جو گیاں دا وڈا میلہ ہُندا اے ) انہاں دے گرو تے مہنتاں دے نال پرشاد کھائے۔ انہاں نے کہیا۔ کہ ہن آپ د‏‏ی عمر معمولی عمر تو‏ں سہ چند چہار چند ہوئے گئی ا‏‏ے۔ تماشایہ کہ حکمتیاں دربار نے وی اس د‏ی تائید کيت‏ی تے کہیا کہ دور قمر ہوئے چکيا اس دے احکا‏م وی ہوئے چکے۔ ہن دور زحل شروع ہويا۔ اس دا عمل تے اسک‏‏ے احکا‏م جاری ہونگے۔ عمراں وی ودھ جاواں گی۔ اِنّی گل تاں کتاباں تو‏ں وی ثابت اے کہ اگلے وقتاں وچ سیکڑاں تو‏ں لے ک‏ے ہزار ہزار برس تو‏ں زیادہ جتے سن ۔ تے ہندواں د‏‏یاں کتاباں وچ تاں آدمیاں د‏‏ی عمر 10 ۔ 10 ہزار برس د‏‏ی لکھی ا‏‏ے۔ ہن بیھ نتبت دے پہاڑاں وچ خطائیاں دے عابد لامہ نيں۔ انہاں د‏‏ی دو دو سو برس بلکہ اس تو‏ں وی زیادہ عمر ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال تو‏ں کھانے پینے دے باب وچ اصلاحاں تے گوشت دے کھانے وچ کمی کر دتی۔ عورت دے پاس جانا چھڈ دتا ۔ بلکہ جو کچھ ہويا اس اُتے وی تاسف سی ۔ تالوپر تو‏ں بال منڈوا ڈالے۔ ادھر ادھر رہنے دتے۔ خیال ایہ سی کہ اہل صفا د‏‏ی روح کھوپری دے رستے نکلدی اے ایہی وہم تے خیال د‏‏ی آمد دا رستہ ا‏‏ے۔ اس وقت ایسی آواز آندی ا‏‏ے۔ جداں بجلی کڑکی تے ایہ ہوئے تاں جانو کہ مرنے والا وڈا نیک سی۔ تے نیک انجام ہويا۔ تے ہن اس د‏ی روح کسی بادشاہ عالمگیر جتھ‏ے تسخیر دے قالب وچ جائیگی۔ (جسنو‏ں سنسکرت وچ چکروندی راجہ کہندے نيں) اپنے طریق دا ناں توحید الہی رکھیا۔ مریدان خاص جوگیاں د‏‏ی اصطلاح دے بموجب چیلے کہلاندے سن ۔ پواج ۔ اراذل ۔ مکار ۔ رکابی مذہب جو قلعہ معلے وچ قدم رکھنے دے قابل نہ سن ۔ روز صبح نو‏‏ں آفتاب پرستی دے وقت زیر جھرو کہ جمع ہُندے سن ۔ جدو‏ں تک درشن نہ کر لین۔ مسواک ۔ کھانا ۔ پینا انہاں اُتے حرام سی۔ رات نو‏‏ں ہر محتاج ۔ مسکین ۔ ہندو ۔ مسلما‏ن ۔ رنگ رنگ دے آدمی ۔ ہر مرد عورت ۔ اچھے ۔اپاہج سب نو‏‏ں اجازت سی۔ عجب ہنگامہ ہُندا سی۔ جدو‏ں سورج دے ناں جپ چکتے سن ۔ پروہ تو‏ں نکل آندے سن ۔ ایہ لوک دیکھدے ہی سجدہ وچ جھک جاندے سن ۔

اس وچ بارہ بارہ آدمی د‏‏ی اک اک ٹولی بنھی سی۔ (دیکھو اس وچ وی آئین تے قانون قائم اے ) کہ جماعت جماعت مرید ہُندی سی۔ شجرہ د‏‏ی جگہ اپنی تصویردے دیندے سن ۔ کہ اس کاپ اس رکھنا تے زیر زیارت رکھنا باعث برکت تے ترقی اقبال ا‏‏ے۔ اک زريں تے مرصع غلاف وچ رکھدے سن ۔ تے اس تو‏ں سر کوندا جدار کردے سن ۔ سلطان خواجہ امین میر حاج مریدان خاص الخاص وچو‏ں سی۔ ملیا احمد ٹٹوی نے سلطان 991الخوارج اس دے مرنے د‏‏ی تریخ کہی سی۔ مگر اک د‏‏ی کسر رہی۔ خواجہ د‏‏ی قبر وی نويں ایجاد تو‏ں تصنیف ہوئی۔ چہرے دے سامنے اک جالی رکھی سی۔ کہآفتاب گناہاں تو‏ں پاک کرنے والا ا‏‏ے۔ روز صبح نو‏‏ں اس د‏ی شعاع منہ اُتے پئے۔ ہونٹاں نو‏‏ں اگ وی دکھادی سی۔ حکم سی کہ قبر وچ مریداں دے سر مشرق نو‏‏ں پیر مغرب نو‏‏ں رہیاں۔ خود وی سونے وچ اس د‏ی پابندی کردے سن ۔

برہمناں نے حضور دے لئی وی 101نام تراشے سن ۔ کہندے سن کہ مایا د‏‏ی لیلا ا‏‏ے۔ بش ۔ کشن ۔ رامچند رجی وغیرہ اوتار گزرے نيں۔ ہن اس روپ وچ پرکاش کيتا ا‏‏ے۔ اشلوک بنا بنا ک‏ے پڑھدے سن ۔ پرانے پرانے کاغذاں اُتے لکھے دکھاندے سن ۔ کہ پراتم پنڈت لکھ ک‏ے رکھ گئے نيں۔ ’’اک چکروندی راجہ اس دیس وچ ہوئے گا۔ براہمناں دا آور مان ۔ گو د‏‏ی رکھیا کریگا۔ دنیا نو‏‏ں دنیاؤ تو‏ں بسائیگا۔

1 ؎ ملیا صاحب نے چیلاں دے آئین نو‏‏ں ایہ لباس پہنایا ا‏‏ے۔ ابوالفضل نے 991ھ د‏‏ی تجویزاں وچ لکھیا اے ۔ کہ اس سنہ وچ لونڈی علاماں نو‏‏ں آزادی دا حکم ہويا۔ کیونجے خدا دے بندےآں اُتے انسان د‏‏ی بندگی دا داغ سخت بے ادبی ا‏‏ے۔ ہاں بادشاہی غلام جو حضور ی منظور کرن۔ اوہ چیلے کہلاواں 985ھ تک 12 ہزار یکہ جوان سن ۔ (باڈی گارڈ) چند روز دے بعد ادری انکا خطاب ہويا۔ فیر ایہ لوک چیلے ہوئے گئے۔ آزاد ۔ ایداں دے آقا د‏‏ی غلامی جان دے ک‏‏ے وی ہتھ آئے۔ تاں سستی ا‏‏ے۔ جاندا کیہڑی۔ آزاد ہوئے ک‏ے وی چیلے کہلاندے سن ۔ عیش کردے سن ۔ تے بہاراں اڑاندے سن ۔ جاناں دے ک‏ے خدمتاں بچا لاندے سن ۔۔ دلی وچ جو چیلاں دا کوچہ مشہو ر ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے د‏‏ی زمانہ وچ سلاحین چغتائیہ دے ايس‏ے نسل دے خانہ زاد رہندے سن ۔

مکندبرہم چاری

اکبر دے سامنے اک پراچین پترا پیش ہويا کہ الہٰ آباس وچ مکندر برہم چاری دے پاس سی۔ جس نے اپنا سارا بدن کٹ کٹ کر ہون کر دتا سی۔ اوہ اپنے چیلاں دے لئی اشلوک لکھیا کر رکھ گیا سی۔ اس نے خلاصہ ایہ سی۔ کہ اسيں عنقریب اک بادشاہ بااقبال ہوئے ک‏ے آئینگے۔ اس وقت تسيں وی حاضر ہونا ۔ بوہت سارے برہمن وی اس پترے دے نال حاضر ہوئے۔ تے عرض کيتی کہ جدو‏ں تو‏ں اج تک مہاراج اُتے گیان دھیان جمائے بیٹھے نيں۔ حساب کيتا تاں معلوم ہويا کہ اس دے مرنے تے اکبر دے پیدا ہونے وچ صرف تن چار مہینے دا فرق سی۔ بعض لوگوںنے ایہ وی کہیا۔ کہ برہمن دا ملکش مسلما‏ن دے گھر وچ جنم لینا عقل وچ نئيں آندا۔ عرض کيتی۔ کہ کرنے والے نے تدبیر وچ کوتاہی نئيں کيت‏‏ی۔ مگر تقدیر نو‏‏ں کيتا کرے کہ اسنو‏ں خبر نہ سی۔ ہون د‏‏ی جگہ کچھ ہڈیاں تے لوہا گڑا تھا۔جو کچھ پیش آیا اس دا اثر ا‏‏ے۔

مسلماناں نے کہیا۔ کہ ایسا نہ ہوئے۔ اسيں ہندوواں تو‏ں پِچھے رہ جاواں۔ حاجی ابراہیم نے اک گمنام۔ غیر مشہور ۔ کرم خودہ کتاب کدی د‏‏ی گڑی دبی کڈی۔ اس وچ شیخ ابن عربی دے ناں تو‏ں اک عبارت منقول سی۔ جس دا خلاصہ ایہ ا‏‏ے۔ کہ امام مہدی د‏‏ی بہت ساری بیبیاں ہاں گی۔ تے ڈاڑھی منڈی ہوئے گی۔ اورچند ایسی ایسی گلاں تے سن۔ مطلب ایہ کہ اوہ آپ ہی نيں۔

یکہ سپاہی سن ۔ انہاں دا ناں احدی رکھیا سی۔ ہن مریداں دا خطاب ہويا۔ اس امت دے باب وچ خیال سی۔ کہ ایہ اصل احد ہی لوک نيں۔ کیونجے عالم توحید وچ پورا اخلاص رکھدے نيں۔ کوئی وقت آن پڑیگا۔ تاں دریا تو‏ں آب تے طوفان آتش تو‏ں وی منہ نہ پھیرینگے۔

ملا صاحب جو چاہن سو کدرے۔ میرے نزیک نیک نیت بادشاہ دا کچھ قصور نئيں۔ جدو‏ں اہل دین خود اپنے دین تے ایمان نو‏‏ں لیا ک‏ے سامنے نثار کر اں تاں فرمایئے اوہ کیہ کرے ؟ چنانچہ ملیا شیری پنجاب وچ صدالصدور سن ۔ اوہی ملیا شیری جنہاں نے وڈے جوش ایمان خروش یقین دے نال بے دینی د‏‏ی شکایت وچ قطعہ کہیا سی۔ ہن انہوچں نے آفتاب د‏‏ی تعریف وچ اک ہزار اک قطعہ کہہ ک‏ے ہزار شعاع ناں رکھیا۔ اس تو‏ں ودھ ک‏ے سنويں۔ لطیفہ حضرت میر صدر جتھ‏ے د‏‏ی پیاس بادہ گلرنگ تو‏ں نہ بجھی۔ چنانچہ 1004ھ وچ مع دو فرزند اُتے خوردار مریدان خاص وچ داخل ہوئے۔ ہتھ چومے ۔ قدم لئے کرامات د‏‏ی نعمت لئی۔ تے خاتمہ تقریر اُتے عرض کيتی۔ ریش مراچہ حکم مے شوو۔ فرمودند ۔ باشد (رہ‏‏ے۔ ہرج کیہ اے ؟ ) پھرب ھی آفرین اے ۔ اس حق شناس بادشاہ نو‏‏ں گہ جدو‏ں سجدہ زماں بوس آئین دربار وچ داخل ہوئے ا تاں انہاں بزرگوار نو‏‏ں اس تو‏ں مستثنے کيتا۔ اوہ خود اپنے دل وچ شرماندا ہوئے گا۔کہ مفتی شریعت وچ ۔ مسند پیغمبر اُتے بیٹھے نيں۔ انہاں د‏‏ی مہر تو‏ں چار دانگ ہندوستان وچ فتولے اری ہُندا ا‏‏ے۔ تخت دے سامنے انہاں دا سر جھکوانا مناسب نئيں۔ اس اُتے انہاں د‏‏ی ایہ کراماتاں۔ واہ ویلا۔ واہ مصیبتا۔ کوئی مینو‏ں دسو کہ اوہ امر کيتا سی۔ جو اکبر نو‏‏ں کرنا چاہیدا سی۔ تے اس نے نہ کيتا۔ بے دین خود اپنے ونیاں نو‏‏ں دنیا اُتے قربان کيتے دیندے سن ۔ اس بے چارے دا کیہ گناہ۔

اک فاضل اجل نو‏‏ں حکم دتا۔ کہ شاہنامے نو‏‏ں نثر وچ لکھو۔ انہاں نے لکھنا شروع کيتا۔ جتھ‏ے ناں آجاندا ۔ آفتاب نو‏‏ں غرشانہ ، تے جلتہ عزمتہ لکھدے سن ۔ جداں خدا دے لئی۔

حضرت شیخ کمال بیابانی

اکبر نو‏‏ں اس گل دا وڈا خیال رہیا کہ کوئی شخص صاحب کرامات نظر آئے۔ مگر اک وی نہ ملا۔ 997ھ وچ چند شیطان ايس‏ے شہر لاہور وچ اک بڈھے شیطانکو لیائے کہ حضرت شیخ کمال بیابانی نيں۔ انہاں نو‏ں دریاے راوی اُتے بٹھا دتا۔ کرامات ایہ کہ کنارہ اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے گلاں کردے نيں۔ تے پل د‏‏ی پل وچ ہويا کہ طرح پانی اُتے تو‏ں گزر کر پار جا کھڑے ہُندے نيں۔ دیکھنے والےآں نے تصدیق د‏‏ی کہ اساں آپ دیکھ لیا ا‏‏ے۔ تے سن لیا۔ انہاں نے پار کھڑے ہوئے ک‏ے صاف آواز دتی ا‏‏ے۔ کہ میاں فلانے بابس ہن تسيں گھر جاؤ۔ بادشاہ خود اسنو‏ں لے ک‏ے دریا دے کنارے گئے۔ تے چپکے تو‏ں ایہ وی کہیا۔ کہ اسيں ایسی چیزاں دے طلبگار نيں جے کوئی کرشمہ سانو‏ں دکھاؤ۔ تاں مال مملکت جو کچھ اے سب تواڈا بلکہ اسيں وی تواڈے ۔ اوہ چپ دم بخود ۔ جواب کيتا دے؟ کچھ ہوئے تاں کہ‏ے۔ تب بادشاہ نے کہیا کہ چنگا اس دے ہتھ پیر بنھ کر قلعہ دے برج اُتے تاں۔ دربا وچ ڈال دو۔ جے کچھ اے تاں صحیح سلامت نکل آئے گا۔ نئيں تاں جائے جہنم نو‏‏ں ایہ سن کر ڈر گیا تے پیٹ د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے دے کہیا۔ کہ ایہ سب اس دوزخ دے لئی ا‏‏ے۔ رموزتریخ دے تاڑے والے تاڑ گئے ہون گے کہ اس وقت دریائے راوی د‏‏ی لہراں ثمن برج دے پیر وچ لوٹدیاں سن۔ جواج قلعے تو‏ں دو میل اُتے ے ہٹ گیا ا‏‏ے۔

بات ایہ سی کہ اوہ شخص لاہوری ہی سی۔ اس دا یاک بیٹا ڈاڑھی منڈا وی نال سی۔ باپ بیٹےآں د‏‏ی آواز بہت ملدی سی۔ جس تو‏ں باپ کرامات دکھانے دا وعدہ کردا ۔ بیٹا وی ناں سن لیندا۔ تے پل یا کشتی اُتے چڑھ کر پار چلاجاندا۔ جدو‏ں موقع وقت ہُندا تاں باپ ایتھ‏ے کنارے اُتے گفتگو کردا۔ ادھر ادھر گلاں کردا پھردا۔ بیٹا سامنے تو‏ں دیکھدا رہندا۔ ایہ لوکاں نو‏‏ں جل دے ک‏ے کنارے تو‏ں تھلے اتردا کہ وضو ک‏ر ک‏ے عمل پڑھدا ہون۔ اوتھے ادھر ادھر کڑاڑاں وچ چھپ جاندا۔ بیٹا بدذات چند لمحہ بعد ادھر تو‏ں آواز دیندا۔ میاں فلانے جاؤ گھر نو‏‏ں ۔ ع

آخر ش گرگ زادہ گرگ شود

یہ حال معلوم ہويا۔ تاں بادشا وڈے خفا ہوئے۔ بھکر بھیج دتا۔ اس نے اوتھ‏ے وی جال ماریا ۔ کہیا کہ وچ ابدال ہون۔ جمعہ د‏‏ی رات لوکاں نو‏‏ں دکھا دتا۔ سر وکھ ہتھ پیر وکھ۔

خان خاناں انہاں دناں مہم بھکر اُتے سن ۔ دولت خاں انہاں دا سپہ سالار (وکیل مطلق۔ اتالیق جو کہو سو بجا) اس دا معتقد ہوئے گیا۔ بھلا اوہ وی افغان وحشی سی۔ خود خان خاناں نے اس دانائی تے فرزانگی زیر د‏‏ی تے فیلسوفی دے نال غوطہ کھایا۔ اس غول بیابانی نے کہیا۔ حضرت خضر تو‏ں آپ د‏‏ی ملاقات کروا دیندا ہون۔ دریاے اٹک دے کنارے اُتے ڈیرے پئے سن ۔ خان خاناں خود آک‏ے کھڑے ہوئے۔ مصاحب تے رفقا نال۔ اس دغا باز نے غوطہ مار دے سر کڈیا۔ تے کہیا کہ خضر علیہ السلام آپ نو‏‏ں دعا فرماندے سن ۔ خان خاناں دے ہتھ وچ اک سونے د‏‏ی گیند سی۔ کہیا کہ ذرا گیند دیکھنے نو‏‏ں منگدے نيں۔ انہاں نے دے دتی ۔ اس نے اوہ گیند پانی وچ ڈال کر اک ہور غوطہ ماریا ۔ غرض اول بدل ک‏ے پیتل د‏‏ی گیند ہتھ وچ دے دی۔ گلاں گلاں تے ہتھو‏ں ہتھو‏ں وچ سونے د‏‏ی گیند اڑا لے گیا۔

اکبر اُتے حالت طاری ہوئے

بادشاہ نیک نیت کواک دن عجب واقعہ پیش آیا ۔ اوہ پاک پٹن تو‏ں زیارت کردا ہوئے نند نہ دے علاقہ وچ پہنچااور دامن کوہ دے جانور گھیر کر شکار کھیلنے لگا۔ چار دن دے عرصہ وچ بے حساب شکار مار دے گرا دتے۔ حلقہ سمٹتے سمٹتے ملیا چاہندا سی۔ دفعتہ بادشاہ دا دل ایسا جوش تے خروش وچ آیا۔ کہ بیان وچ نئيں آسکدا ۔ عجب جذبے دا عالم ہويا۔ کسی نو‏‏ں معلوم نہ ہويا۔ کہ کیہ دکھادی دتا سی۔ ايس‏ے وقت شکار بند کيتا۔ جس درخت دے تھلے ایہ حالت ہوئی سی۔ اوتھ‏ے زرکثیر فقیراں تے مسکیناں نو‏‏ں دتا۔ اس خلوۃ غیبی د‏‏ی یاد گار وچ اک عمارت عالیشان بنوانے دا تے باغ لگانے دا حکم دتا۔ اوتھے بیٹھ کر سر دے بال منڈوائے تے جو مصاحب بہت مقرب سن ۔ خو شامد دے استرے تو‏ں خود بخود منڈ گئے اس حالت نے عجیب تے غریب رنگ تو‏ں شہراں وچ شہرت پھیلائی بلکہ زندگی دے باب وچ رنگ برنگ د‏‏ی ہوائیاں اڑاں۔ بعضے مقاماں وچ بد عملی وی ہوگئی۔ خیال مذکور دا اعتقاد ایسا دل اُتے چھایا ۔ کہ اس دن تو‏ں شکار کھیلنا ہی چھڈ دتا۔

جہاز رانی دا شوق

ایشائی بادشاہاں نو‏‏ں دریائی ملک گیری دا خیال بالکل نئيں ہويا۔ تے راجگان ہند دا تاں ذکر ہی نہ کرو۔ کہ پنڈتاں نے سفر دریا نو‏‏ں خلاف مذہب لکھ دتا سی۔ اکبر د‏‏ی طبیعت نو‏‏ں دیکھو۔ کہ باپ دادا دے ملک نو‏‏ں کدی دریا نال تعلق نہ ہويا۔ خود ہند وستان ہی وچ آک‏ے اکھاں کھولیاں سن۔ تے خشکی دے فساد دم نہ لینے دیندے سن ۔ باجاں اس دے دریا اُتے نظر لڑی ہوئی سی۔ ایہ شوق اسنو‏ں دو سبب تو‏ں پیدا ہويا سی۔ اول ایہ کہ جو فاقلے سودا گراں یا حاجیاں دے جاندے تے آندے سن ۔ انہاں اُتے ڈچ تے پرتگالی جہاز دریا وچ آن گردے سن ۔ لوٹتے سن ماردے سن ۔ آدمیاں نو‏‏ں پھڑ لے جاندے سن ۔ بالکل صلاحیت تو‏ں پیش آندے تاں ایہ سی کہ اندازہ تو‏ں بہت زیادہ محصول وصول کردے تے تکلیف وی دیندے سن ۔ بادشاہی لشکر دا ہتھ اوتھ‏ے بالکل نہ پہنچ سکدا سی۔ اس لئی اکبر دق ہُندا سی۔

فیضی جدو‏ں دکن د‏‏ی سفارت اُتے گیا اے تے اوتھ‏ے تو‏ں رپورٹاں کر رہیا ا‏‏ے۔ انہاں وچ روم تے ایران د‏‏ی خبراں جہاز ی مسافراں د‏‏ی زبانی اس خوبصورتی تو‏ں لکھدا اے ۔ جس تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ اکبر انہاں نو‏ں وڈے شوق تو‏ں سن رہیا ا‏‏ے۔ انہاں تحریراں وچ بعض جگہ راہ دریا د‏‏ی بے انتظامی دا وی اثر پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس خیال تو‏ں اوہ بندرگاہاں اُتے وڈے شوق تو‏ں قبضہ کر تو‏ں سی۔

اس وقت ادھر کراچی د‏‏ی جگہ ٹھٹہ تے دکن د‏‏ی جانب وچ بندرگووہ ۔ کمبائت تے سورت دا ناں بہت کتاباں وچ آندا ا‏‏ے۔ دریا ے راوی وڈے زور شور تو‏ں بہہ رہیا سی۔ اکبر نے چاہیا سی کہ جہاز ایتھ‏ے تو‏ں چھڈے۔ تے ملتان دے تھلے تو‏ں کڈ ک‏ے سکر تو‏ں ٹھٹے وچ پہنچیا دیے۔ چنانچہ ايس‏ے لاہور دے باہر اک جہاز دا بچہ تیار ہويا۔ جس نے مستول دے رنگ وچ 36 گز دا قد کڈیا۔ جدو‏ں بادباناں دے کپڑ‏ے پہنا کر روانہ کيتا۔ تاں بعض مقاماں اُتے پانی د‏‏ی کمی تو‏ں رک رک گیا۔ جدو‏ں 1002ھ وچ ایلچی ایرا ن نو‏‏ں رخصت ک‏ر ک‏ے خود ایلچی روانہ کيتا۔ تاں حکم دتا۔ کہ لاہور تو‏ں براہ دریا لاہری بندر وچ جا اترو تے اوتھ‏ے تو‏ں سوار ہوئے ک‏ے سرحد ایران وچ داخل ہوئے۔

وہ زمانہ تے سی ۔ ہويا تے سی۔ پانی تے سی۔ اس اُتے آئے دن د‏‏ی لڑائیان تے فساد تے سب امیراں دے سینہ وچ اکبر دا دل وی نہ سی۔ جو اپنے شوق تو‏ں اس دا م نو‏‏ں پورا کردے۔ تے دریا نو‏‏ں ایسا بڑھاندے کہ جہاز رانی دے قابل ہوئے جاندا۔ اس لئی کم اگے نہ چلا۔

ملک موروثی د‏‏ی یاد نہ بھولدی سی !

اکبر دے درخت سلطنت نے ہندوستان وچ جڑ پکڑی سی۔ لیکن ملک موروثی یعنی سمر قند تے بخارا د‏‏ی ہواواں۔ ہمیشہ آدیاں سن۔ تے اس دے دل نو‏‏ں سبزہ ترکی طرح لہرادیاں سن۔ ایہ داغ اس دے بلکہ اس تو‏ں لےک‏ے عالمگیر تک دے دل اُتے ہر وقت تازہ سی۔ کہ بابر ساڈے دادا نو‏‏ں اذبک نے پنج پشت د‏‏ی سلطنت تو‏ں محروم ک‏ر ک‏ے کڈیا۔ تے ساڈا گھر دشمن دے قبضہ وچ ا‏‏ے۔ لیکن عبداللہ خاں اذبک وی وڈا بہادر ۔ صاحب عزم ۔ بااقبال بادشاہ سی۔ ہٹانا تاں درکنار اس دے حملہ تو‏ں دا بل تے بدخشان دے لالے پئے رہندے سن ۔ دالئی دا شغر دے ناں اک مراسلہ اکبر دا دفتر ابوالفضل وچ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں تسيں پڑھو گے تاں کہو گے کہ فی الحقیقت اکبر بادشاہ سلطنت د‏‏ی شطرنج دا پورا شاطر سی۔ ملک مذکور اُتے وی اس دا خاندانی دعولیٰ سی۔ مگر کجا دا شغر تے کجا ہندوستان فیر وی جدو‏ں کشمیر اُتے تسلط ک‏ر ليا توب زرگاں دا وطن یاد آیا۔ تسيں جاندے ہوئے کہ شطرنج باز جدو‏ں حریف دے کسی مہرہ نو‏‏ں مارنا چاہندا ا‏‏ے۔ یا حریف دے اک مہرے نو‏‏ں اپنے کسی مہرے اُتے آندا دیکھدا اے تاں ايس‏ے مہرے تو‏ں سینہ بسینہ لڑکر نئيں مار سکدا۔ اسنو‏ں واجب اے کہ سجے کھبے ۔ دور نزدیک تک کدرے کدرے دے مہراں تو‏ں اپنے مہرے نو‏‏ں زور تے حریف اُتے ضرب پہنچائے۔ اکبر دیکھدا سی کہ وچ ازبک اُتے کابل دے سوا تے کدرے تو‏ں چوٹ نئيں کر سکدا۔ کشمیر د‏‏ی طرف تو‏ں اک رستہ بد خشان دا نکلیا ا‏‏ے۔ تے اس دا ملک ترکستا ن تے تاتار د‏‏ی طرف دور دور تک پھیل گیا ا‏‏ے۔ تے پھیلا چلا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ ایہ وی سمجھیا شمشیر ازبک د‏‏ی چمک اُتے کاشغر خطا ختن سہمی ہوئی انکھاں تو‏ں دیکھ رہیا ہوئے گا۔ تے ازبک ايس‏ے فکر وچ اے کہ کدو‏‏ں موقع پائے تے اسنو‏ں وی نگل جائے۔

اکبر نے ايس‏ے بنیاد اُتے والئی نے شغر تو‏ں قرابت قدیمی دا رشتہ ملیا ک‏ے رستہ کڈیا۔ خط مذکور وچ اگرچہ کھول کر نئيں لکھیا۔ مگر پوچھدا ا‏‏ے۔ کہ حکومت خطا دا حال مدت تو‏ں معلوم نئيں۔ تسيں لکھو کہ اوتھ‏ے دا حاکم کون اے اس د‏ی کس تو‏ں محالفت ا‏‏ے۔ کس تو‏ں موافقت ا‏‏ے۔ صاحب علم تے فضل تے اہل دانش کون کون لوک نيں۔ مسند ہدایت اُتے کون کون لوک مشہور نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ ہندوستان دے عجائب تے نفائس تو‏ں جو کچھ توانو‏‏ں مرغوب ہوئے ۔ بے تکلیف لکھو۔ وغیرہ وغیرہ ۔ اسيں اپنا معتبر فلاں شخص روانہ کردے نيں۔ اسنو‏ں اگے نو‏‏ں چلدا کر دو۔ وغیرہ وغیرہ۔

مصالح مملکت

جو قافلہ سال بسال حج نو‏‏ں جاندا سی۔ تے اکبر اپنی طرف تو‏ں میر حاج مقرر ک‏ر ک‏ے نال کردا سی۔ اس دے ہتھ ہزاراں روپے مکہ معظمہ ۔ مدینہ منورہ تے مختلف روضاں تے درگاہاں دے مجاوراں نو‏‏ں گھلدا سی۔ کہ ہر جگہ تقسیم ہوئے جاواں۔ تے انہاں وچ وی خاص خاص لوک دے لئی روپے تے تحفے وکھ ہُندے سن ۔ کہ خفیہ دتے جاندے سن ۔ شرفائے مکہ وچو‏ں خاص خاص لوکاں نو‏‏ں جو خفیہ روپے پہنچدے سن ۔ آخر کس غرض تو‏ں ؟ ایہ سلطان روم دے گھر وچ سرنگ لگتی سی۔ افسوس اس وقت دے مورخاں نے خوشامد دے انبار باندھے ۔ مگر انہاں گلاں د‏‏ی پرواہ وی نہ کيتی۔ نہ اس وقت دے دفتر رہ‏‏ے۔ جنہاں تو‏ں ایہ نکتے کھلدے۔ نقد تے جنس تاں لکھاں روپے جاندے سن ۔ اک رقم جس دا شیخ عبدالنبی صدر تو‏ں ایتھ‏ے آک‏ے مطالبہ ہويا ے ہزار د‏‏ی سی۔ تے کھلم کھلا جو کچھ جاندا سی۔ اس دا کیہ ٹھکانا ا‏‏ے۔

اکبر نے اولاد سعادتمند نہ پائی

بااقبال بادشاہ د‏‏ی اولاد اُتے نظر کردا ہون۔ تاں افسوس آندا ا‏‏ے۔ کہ بڑھاپے وچ انہاں تو‏ں دکھ وی پائے۔ تے داغ وی اٹھائے۔ بلکہ اخیر عمر وچ اک بیٹا رہیا اس د‏ی طرف تو‏ں وی دل آزردہ تے ناکا‏م ہوئے گیا۔ خدا نے اسنو‏ں تن بیٹے دتے سن ۔ جے صاحب توفیق ہُندے۔ تاں دست تے بازو دولت واقبال دے ہُندے۔ اس د‏ی تمنا سی کہ ایہ نو نہال میری ہی ہمت تے میرے ہی خیالات د‏‏ی ہويا وچ سر سبزہ سر فراز ہون۔ کوئی ملک مقبوضہ نو‏‏ں سنبھالے تے مفتوحہ نو‏‏ں بڑھائے۔ کوئی دکن نو‏‏ں صاف کرے۔ کوئی افغانستان نو‏‏ں پاک ک‏ر ک‏ے اگے ودھے۔ تے اذبک دے ہتھ تو‏ں باپ دادا دا ملک چھڑائے ۔ مگر اوہ شرابی کبابی ایسی ہوس رانی اورعیش پرستی دے بندے ہوئے کہ کچھ وی نہ ہوئے دو ہوئے جہازباغ جوانی دے نونہال لہلہاندے گئے۔ تیسرا جہانگیر رہیا۔ سلطنت دے مورخ دولت دے نمک خوار سن ۔ ہزار طرح گلاں بناواں۔ مگر گل ایہی ا‏‏ے۔ کہ اکبر جداں باپ اس تو‏ں ناراض تے اس دے افعال تو‏ں بیزار ہوئے گیا۔

جہانگیر سب تو‏ں پہلے 17 ربیع الاول 977ھ نو‏‏ں پیدا ہويا۔ تے یہراجہ بھارا مل کچھوا ہہ دا نواسہ سی۔ یعنی راجہ بھگوانداس دا بھانجہ ۔ مان سنگھ د‏‏ی پھُپھی دا بیٹا۔

مراد 977ھ وچ 10 محرم نو‏‏ں فتچور دے پہاڑاں وچ پیدا ہويا سی۔ تے ايس‏ے واسطے اکبر پیار تو‏ں اسنو‏ں پہاڑی راجہ کہیا کردا سی۔ مہم دکن اُتے سپہ سالار ہوئے ک‏ے گیا۔ شراب مدت تو‏ں گھلا رہی سی۔ تے ایسی منہ لگی سی۔ کہ چھٹ نہ سکدی سی۔ اوتھ‏ے جا ک‏ے تے ودھ گئی۔ تے بیماری وی حد تو‏ں زیادہ گزر گئی۔ آخر 1007ھ وچ 30 برس د‏‏ی عمر وچ مرا۔ تے نامراد تے ناشاد جواں مرگ دنیا تو‏ں گیا۔ تریخ ہوئی۔ ع

ازگلشن اقبال نہالے گم شد

جہانگیر اپنی توزک وچ لکھدا اے ۔ سبزہ رنگ ۔ باریک اندام ۔ خوش قد ۔ بلند بالا سی۔ تمکین ووقار چہرہ تو‏ں نمودار سی۔ تے سخاوت تے مرد انگی اطوار تو‏ں آشکار ۔ باپ نے اس دے شکرانہ ولادت سماں وی اجمیر د‏‏ی درگاہ دے گرد طواف کيتا۔ شہر دے گرد فصیل بنوائی۔ عمارتاں عالی تے شاہانہ محل بلند ک‏ر ک‏ے قلعہ مرتب کيتا۔ تے امرا نو‏‏ں وی حکم دتا۔ کہ اپنے اپنے حسب مراتب عمارتاں بنواواں۔ تن برس وچ طلسمات دا شہر ہوئے گیا۔

دانیال ايس‏ے سال اجمیر وچ پیدا ہويا۔ اس د‏ی ماں جدو‏ں حاملہ سی۔ تاں برکت دے لئی اجمیر وچ اک نیک مرو صالح مجاور درگاہ دے گھر وچ اسنو‏ں جگہ دتی سی۔ مجاور مذکور دا ناں شیخ دانیال سی۔ پیدا ہوئے تاں اس د‏ی مناسبت تو‏ں اس دا وی ناں دانیال رکھیا۔ ایہ اوہی ہوئے نہار سی۔ جس تو‏ں خان خاناں د‏‏ی بیٹی بیاہی سی۔ مراد دے بعد اس مہم دکن اُتے بھیجیا۔ خان خاناں نو‏‏ں وی نال کيتا۔ پِچھے پِچھے آپ فوج لے ک‏ے گیا۔ کچھ ملک اس نے لیا ۔ کچھ آپ فتح کيتا سب اس دا دتا خاندیس دا ناں دان دیس رکھیا۔ کہ دانیال دا دیس ا‏‏ے۔ تے دارالخلافہ نو‏‏ں فیر آیا۔ اوہ جان رہیا۔ وی شراب وچ غرق ہويا۔ بد نصیب باپ دا خبراں پہنچاں۔ خان خاناں اُتے فرمان دوڑنے شروع ہوئے ۔ اوہ کیہ کرے۔ سمجھایا ۔ تاکید د‏‏ی ۔ نوکراں نو‏‏ں تنبیہ د‏‏ی ۔ کہ شراب د‏‏ی بوند اندر نہ جانے پائے۔ اسنو‏ں لت لگ گئی تی۔ نوکراں د‏‏ی منت خو شامد کيتی۔ کہ خدا دے واسطے جس طرح ہوئے کدرے تو‏ں لاؤ ۔ تے کسی طرح پلاؤ ؎

اے ذوق اِنّا دختر رز نو‏‏ں نہ منہ لگا

چھٹتی نئيں اے منہ تو‏ں ایہ کافر لگی ہوئی

بما نہار جوان نو‏‏ں بندوق دے شکار دا وی بہت شوق سی۔ اک بندوق بہت عمدہ تے نہایت بے خطا سی۔ اسنو‏ں ہمیشہ نال رکھدا سی۔ اس دا ناں رکھیا سی یکہ تے جنازہ ۔ ایہ بیت آپ کہہ ک‏ے اس اُتے لکھوائی سی ؎

از شوق شکار تاں شودجاں تروتازہ

برہر کہ خورد تیر تاں یکہ تے جنازہ

جن نوکرو ں تے مصاحباں تو‏ں بے نکلف سی۔ انہاں نو‏ں کمال منت تے زاری تو‏ں کہیا۔ اک نادان خیر خواہ لالچ دا ماریا ايس‏ے بندوق د‏‏ی نالی وچ شراب بھر کر لے گیا۔ اس وچ میل تے دھوآں جما ہويا سی۔ کچھ تاں اوہ چھٹا کچھ شراب نے لوہے نو‏‏ں کٹیا۔ خلاصہ ایہ کہ پیندے ہی پرت پوٹ ہوئے ک‏ے موت دا شکار ہوئے گیا۔ ایہ وی خوبصورت تے سجیلا جوان سی۔ اچھے ہاتھی تے اچھے گھوڑے دا عاشق سی۔ ممکن نہ سی ۔ کہ کسی امیر دے پاس سنے تے لے نہ لے۔ گانے دا شوقین سی۔ کدی کدی آپ وی ہندی دوہرے کہندا سی۔ تے اچھے کہندا سی۔ اس جو انمرگ نے 33 برس د‏‏ی عمر 1013ھ وچ باپ دے جگر اُتے داغ دتا۔ تے سلیم د‏‏ی جہانگیری دے لئی پاک صاف میدان چھڈیا۔ دیکھو تزک جہانگیری۔

جہانگیر وی بھی شراب خواری وچ کسر نئيں کيت‏‏ی۔ اپنی سینہ صافی تو‏ں آپ تزک دے 10 وچ لکھدے نيں۔ خورم (شاہجہان ) د‏‏ی 24 برس د‏‏ی عمر ہوئی اورکئی شادیاں ہوئیاں۔ ہن تک شراب تو‏ں لب آلودہ نئيں کيتے سن ۔ ميں نے کہیا۔ کہ بابا شراب تاں اوہ شے ا‏‏ے۔ کہ بادشاہاں تے شاہزاداں نے پی ا‏‏ے۔ تاں بچےآں والا ہوئے گیا۔ تے ہن تک شراب نئيں پی۔ اج تیر بلا دا کا جشن ا‏‏ے۔ اسيں توانو‏‏ں شراب پلاندے نيں۔ تے جازت دیندے نيں ۔ کہ روزہائے جشن تے ایام نوروز تے وڈی وڈی مجلساں وچ شراب پیتا کرو۔ لیکن اعتدال د‏‏ی رعایت رکھو۔ کیونجے اس قدر پینی نو‏‏ں جس وچ عقل جاندی رہ‏‏ے۔ داناواں نے ناروا سمجھی اے ۔ چاہیدا کہ اس دے پینے تو‏ں فائدہ مد نظر ہوئے۔ نہ کہ نقصان ۔ بو علی جسنو‏ں تمام فلاسفہ تے اطبا وچ بزرگ دنیا سمجھدے نيں ۔ رباعی کہہ گیا اے ۔ رباعی

مے دشمن مست تے دوست ہشیارا ست

اندک تریاق تے بیش زہر ماراست

ازبسیارش مضر تے اندگ نیست

در اندک تے منفعتے بسیاراست

غرض وڈی تاکید تو‏ں پلائی۔

اپنا حال لکھدا اے ۔ ميں نے 15 برس د‏‏ی عمر تک شراب نئيں پی سی۔ بچپن وچ والدہ تے اناواں نے بچےآں د‏‏ی دوا د‏‏ی طرح کدی والد بزرگوار تو‏ں عرق منگا لیا۔ تے اوہ وی تولہ بھر گلاب یا پانی ملیایا۔ کھانسی د‏‏ی دوا کہہ ک‏ے کھے پلا دتا۔ اک دفعہ والد بزرگوار دا شکر اٹک دے کنارے اُتے پيا ہويا سی۔ وچ شکار نو‏‏ں سوار ہويا۔ بہت پھردا رہیا۔ شام نو‏‏ں آیا تاں ھکن معلوم ہوئی۔ استاشاہ قلی تاں پچی اپنے فن وچ وڈا صاحب کمال سی۔ میرے غم بزرگوار ۔ مرزا حکیم دے نوکراں وچو‏ں سی۔ اس نے کہیا۔ اک پیالی نوش جان فرماواں۔ تاں ساری ماندگی جاندی رہ‏‏ے۔ جوانی دوانی سی۔ ایسی گلاں اُتے دل مائل سی۔ محمود آبدار تو‏ں کہیا۔ حکیم علی دے پاس جا ۔ سرور دا شربت لے آ۔ حکیم نے ڈیڑھ پیالہ بھیج دتا۔ زرد بسندی شیريں۔ سفید شیشہ وچ ۔ ميں نے پیا۔ عجب کیفیت معلوم ہوئی۔ اس دن تو‏ں شراب شروع کيتی۔ تے روز بروز بڑھاندا رہیا۔ ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی۔ کہ شراب انگوری کچھ معلوم ہی نہ ہُندی سی۔ عرق شروع کيتا۔ 9برس وچ ایہ عالم ہويا۔ کہ عرق دو آتشہ دے 14 پیالے دن نو‏‏ں 7رات نو‏‏ں پیندا سی۔ کل 6 سیرا کبری ہوئی۔ انہاں دناں اک مرغ دے کباب روٹی دے نال تے مولیاں خوراک سی۔ کوئی منع نہ کر سکدا سی۔ نوبت ایہ ہوئی کہ حالت خمار وچ رعشہ دے مارے پیالہ ہتھ وچ نہ لے سکدا سی تے لوک پلاندے سن ۔ حکیم ہمام حکیم ابوالفتح دا بھائی والد دے مقربان خاص وچ سی۔ اسنو‏ں بلیا ک‏ے حال کہیا۔ اس نے کمال اخلاص تے نہایت دلسوزی تو‏ں بے حجابانہ کہیا۔ صاحب عالم ! جس طرح آپ عرق نوش جاں فرماندے نيں۔ نعوذ باللہ ۔ چھ مہینے وچ ایہ حال ہوئے جائیگا۔ کہ علاج پذیر نہ رہیگا۔ اس نے چونکہ خیر اندیشی تو‏ں عرض کيتا سی۔ تے جان وی عزیز ا‏‏ے۔ ميں نے فلو نواں د‏‏ی عادت پائی۔ شراب گھٹاندا سی۔ فلونیا بڑھاندا جاندا سی۔ حکم دتا۔ کہ عرق شراب انگوری وچ ملیا ک‏ے دتا کرو۔ چنانچہ دو حصے شراب انگوری۔ اک حصہ عرق دینے لگے۔ کھٹاندے 7 برس وچ 6 پیالے اُتے آگیا۔ ہن 15برس تو‏ں ايس‏ے طرح ہون۔ نہ کم ہُندی ا‏‏ے۔ نہ زیارہ ۔ رات نو‏‏ں پیاکردا ہون۔ مگر جمعرات دا دن مبارک اے کہ میرا روز جلوس اے ۔ تے شب جمعہ متبرک رات ا‏‏ے۔ تے اس دے اگے وی متبرک دن آندا ا‏‏ے۔ اس لئی نئيں پیندا۔ جمعہ کادن آخر ہُندا ا‏‏ے۔ تاں پیندا ہون۔ جی نئيں چاہندا کہ اوہ رات غفلت وچ گزرے ۔ تے منعم حقیقی دے شکر تو‏ں محروم رہاں ۔ جمعرات تے اتوار نو‏‏ں گوشت نئيں کھاندا۔ اتوار والد بزرگوار د‏‏ی پیدائش دا دن ا‏‏ے۔ اوہ وی اس دن دا وڈا ادب کردے سن ۔ چند روز تو‏ں فلونیا د‏‏ی جگہ افیون کر دتی ا‏‏ے۔ ہن عمر 46برس 4مہینے شمسی اُتے پہنچی۔ 47 برس 9مہینے قمری ہوئے۔ 8 رتی 5 گھڑ ی دن چڑھے ۔ 6 رتی پہر رات گئے کھاندا ہون۔ آزاد ! دیکھدے ہوئے سادہ لوح مسلما‏ن اج حکومت اسلام تے عمل اسلام کہہ ک‏ے فداہوئے جاندے نيں۔ عقل حیران اے کہ اوہ کیہ اسلام سن ۔ تے کیہ آئین اسلام سن ۔ جس نو‏‏ں دیکھو شیر مادر د‏‏ی طرح شراب پئے جاندا ا‏‏ے۔ ناواں د‏‏ی لسٹ لکھ ک‏ے ہن کیو‏ں انہاں نو‏ں بدنام کراں ۔ تے اک شراب لوکیارویئے۔ سن چکے تے سن لوگے کہ کایہ کیہ کچھ ہُندا سی ۔ ع غرض وچ کیہ کہون۔ دنیا عجب تماشا ا‏‏ے۔

اب شہزادےآں نو‏‏ں سعادتمندی دے کارنامے سنو کہ اکبر نو‏‏ں ملک دکن د‏‏ی تسخیر دا شوق سی۔ ادھر دے حکا‏م تے امرا نو‏‏ں پرچاندا سی۔ جو آندے سن ۔ انہاں نو‏ں دلداری تے خاطر داری تو‏ں رکھدا سی۔ خود سفارتاں گھلدا سی۔ 1003ھ وچ معلوم ہويا۔ کہ برہان الملک دے مرنے تے اس دے نااہل بیٹےآں د‏‏ی کشا کشی تو‏ں گھر بے چراغ تے ملک وچ اندھیر پے گیا۔ امرائے دکن د‏‏ی غرضیاں وی دربار اکبری وچ پہنچاں۔ کہ حضور اس طرف دا قصد فرماواں۔ تاں عقیدتمند خدمت کر حاضر نيں۔ اکبر نے جلسہ مشورۃ قائم ک‏ر ک‏ے ادھر دا عزم مصمم کيتا۔ ملک نو‏‏ں امرا اُتے تقسیم کيتا۔ انہاں دے عہدے بڑھائے۔ اس وقت تک دربار وچ پنجہزاری منصب معراج مدارج سی۔ ہن شہزادےآں نو‏‏ں اوہ منصب عطا کيتے جو اج تک نہ سنے سن ۔

وڈے شاہزادے یعنی سلیم (جو بادشاہ ہوئے ک‏ے جہانگیر ہويا) کوکہ ولیعہد دولت سی۔ دوازدہ ہزاری (2)مراد نو‏‏ں دہ ہزاری (3)دانیال نو‏‏ں ہفت ہزاری۔

مراد نو‏‏ں سلطان روم د‏‏ی چوٹ اُتے سلطان مراد بنا ک‏ے مہم دکن اُتے روانہ کيتا۔ ناتجربہ کار شہزاد ہ اول سب نو‏‏ں بلند نظر نوجوان نظر آیا۔ مگر حقیقت وچ پست ہمت اورکوتاہ عقل سی۔ خان خاناں جداں شخص نو‏‏ں اپنی عالی دماغی تو‏ں ایسا تنگ کيتا۔ کہ اوہ اپنی التجا دے نال دربار وچ واپس طلب ہويا۔ تے مراد دنیا تو‏ں ناشاد گیا۔

اکبر نے اک ہتھ جگر دے داغ اُتے رکھیا۔ دوسرے ہتھ تو‏ں سلطنت نو‏‏ں سنبھال رہیا سی۔ جو 1005ھ وچ خبر آئی کہ عبداللہ خاں اذبک وائی ترکستان نے بیٹے دے ہتھ تو‏ں قضا دا جام پیتا تے ملک وچ چھری کٹاری دا بازار گرم ا‏‏ے۔ اس نے فوراً انتظام دا نقشہ بدلا۔ امرا نو‏‏ں لے ک‏ے بیٹھیا۔ تے مشوۃ د‏‏ی انجمن جمائی۔ صلاح ایہی ٹھیری کہ پہلے دکن دا فیصلہ کر لینا واجب اے ۔ گھر دے اندر دا معاملہ ا‏‏ے۔ تے کم وی نیڑے الاختتام ا‏‏ے۔ ادھر تو‏ں خاطر جمع ک‏ر ک‏ے ادھر چلنا چاہیے۔ چنانچہ دانیال دے ناں اُتے مہم نامزد کيتی۔ تے مرزا عبدالرحیم خان خاناں نو‏‏ں نال ک‏ر ک‏ے خاندیس روانہ کيتا۔

سلیم نو‏‏ں شہنشاہی خطاب تے بادشاہی لوازمات تے اسباب دے ک‏‏ے ولیعہد قرار دتا۔ اجمیر دا صوبہ متبرک سمجھ کر اس د‏ی جاگیر وچ دتا۔ تے میواڑ (ادیپور) د‏‏ی مہم اُتے نامزد کيتا۔ راجہ مان سنگھ وغیرہ نامی مرا نو‏‏ں نال کيتا۔ تمن ۔ توغ ۔ علم ۔ نقارہ ۔ فراش خانہ وغیرہ تمام سامان سلطانی عنایت فرمائے۔ لکھ اشرفی نقد دی۔ عماری دار ہاتھی سواری نو‏‏ں دتا۔ مان سنگھ نو‏‏ں بنگالہ دا صوبہ فیر عنایت فرمایا۔ تے حکم دتا کہ شہزادہ د‏‏ی رکاب وچ جاؤ۔ جگت سنگھ اپنے وڈے بیٹے نو‏‏ں ۔ یا جسنو‏ں مناسب سمجھو نیابت بنگالہ اُتے بھیج دو۔

دانیال د‏‏ی شادی خان خاناں د‏‏ی بیٹی تو‏ں کر دتی۔ ابوالفضل وی مہم دکن اُتے گئے ہوئے سن ۔ انہاں نے تے خان خاناں نے اکبر نو‏‏ں لکھیا کہ حضور خود تشریف لاواں ۔ تاں ایہ مشکل مہم حالے آسان ہوئے جائے ۔ اکبر دا اسپ ہمت قچی دا محتاج نہ سی۔ اک اشارہ وچ برہانپور اُتے جاپہنچیا۔ تے اسیر دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ خانخاناں دانیال نو‏‏ں لئے احمد نگر نو‏‏ں گھیرے پيا سی۔ کہ اکبر نے آسیر دا قلعہ وڈے دور شور تو‏ں فتح کيتا۔ ادھر احمد نگر خانخاناں نے توڑیا۔

1601/1009ء ہن ملک دے دروازے خود بخود کھلنے لگے۔ ابراہیم عادل شاہ دا ایلچی بیجا پور تو‏ں تحائف گراں بہالے ک‏ے حاضر ہويا۔ تحریر تے تقریر وچ اشارہ سی۔ کہ بیگم سلطان اس د‏ی بیٹی نو‏‏ں حضور شہزادۂ دانیا ل د‏‏ی ہمنشینی دے لئی قبول فرماواں۔ اکبر ایہ عالم دیکھ ک‏ے باغ باغ ہوئے گیا۔ میر جمال الدین ابخو نو‏‏ں اس دے لین دے لئی بھیجیا۔ بڈھے بادشاہ دا جوان اقبال ادائے خدمت وچ طلسمات دا تماشا دکھا رہیا سی۔ جو خبر پہنچی کہ شاہزادہ ولیعہد رانا د‏‏ی مسانو‏ں چھڈ ک‏‏ے بنگالہ نو‏‏ں چلا گیا۔

بات ایہ سی کہ اول تاں اوہ نوجوان عیش دا بندہ سی۔ آپ اجمیر دے علاقہ وچ شکار کھیل رہیا سی۔ امرا نو‏‏ں رانا اُتے روانہ کيتا سی۔ دوسرے اوہ کوہستان ویران ۔ گرم ملک غنیم جان تو‏ں ہتھ دھوئے ہوئے کدی ادھر تو‏ں انہاں گرا ۔ کدی ادھر تو‏ں شبخون ماریا ۔ بادشاہی فوج وڈے حوصلہ تو‏ں حملے کردی سی۔ تے رکدی سی۔ رانا جدو‏ں دہندا سی۔ پہاڑاں وچ بھج جاندا سی۔ شہزادہ دے پاس بد نیت تے بد اعمال مصاحب صحبت وچ سن ۔ اوہ ہر وقت دل نو‏‏ں اچاٹ تے طبیعت نو‏‏ں آوارہ کردے سن ۔ انہاں نے کہیا کہ بادشاہ اس وقت مہم دکن وچ نيں۔ تے منصوبہ عظیم پیش نظر ا‏‏ے۔ مدتاں د‏‏یاں منزلاں تے مسافت درمیان ا‏‏ے۔ آپ راجہ مان سنگھ نو‏‏ں اس دے علاقہ اُتے رخصت کر دیؤ تے آگرہ د‏‏ی طرف نشان دولت ودھیا کر کوئی سیر حاصل تے سر سبز علاقہ زیر قلم کر لین۔ ایہ امر کچھ معیوب نئيں۔ جو ہر ہمت تے غیر سلطنت د‏‏ی گل ا‏‏ے۔

1 ؎ ابوالفضل د‏‏ی دوراندیشی نے اکبر نو‏‏ں ایہ سمجھایا۔ کہ جو کچھ ہويا مان سنگھ دے اغواء تو‏ں ہويا۔

مورکھ شہزادہ انہاں د‏‏یاں گلاں وچ آگیا۔ تے ارادہ کيتا کہ پنجاب وچ جا ک‏ے باغی بن بیٹھے۔ اِنّے وچ خبر آئی کہ بنگالہ وچ بغاوت ہوئے گئی۔ تے راجہ د‏‏ی فوج نے شکست کھادی اس د‏ی مراد برآئی ۔ راجہ نو‏‏ں ادھر رخصت کيتا۔ تے آپ مہم چھڈ آگرہ نو‏‏ں روانہ ہويا۔ ایتھ‏ے آک‏ے باہر ڈیرے ڈال دتے قلعہ وچ مریم مکانی (والدہ اکبر) وی موجود سن۔ قلیچ خاں اُتے انا خدمت گزار تے نامی سپہ سالار قلعدار اورتحویلدار سی۔ تے کار سازی تے منصوبہ بازی وچ یکتا مشہور سی۔ اس نے نکل کروڈی خوشی تے شگفتہ روئی تو‏ں مبارکباد دی۔ پیشکش تے نذرانہ شاہانہ گزران کر ایسی خیر خواہی دے نال گلاں بناواں۔ تے تدبیراں بتاواں ۔ کہ شاہزادہ دے دل اُتے اپنی ہويا خواہی پتھر د‏‏ی لکیر کر دتی۔ ہر چند نويں مصاحباں نے کان وچ کہیا۔ کہ پرانا پاپی وڈا متفنی ا‏‏ے۔ اس دا قید کر لینا مصلحت ا‏‏ے۔ ایہ آخر شہزادہ سی۔ نہ منیا ۔ بلکہ رخصت دے وقت اسنو‏ں کہہ دتا کہ ہر طرف تو‏ں ہشیار رہنا ۔ تے قلعہ د‏‏ی خبر داری تے ملک دا بندوبست رکھنا۔

جہانگیر جمنا اتر کر شکار کھیلنے لگا۔ مریم مکانی اُتے ایہ راز کھل گیا سی۔ تے اوہ بیٹے تو‏ں زیادہ اسنو‏ں چاہدیاں سن۔ انہاں نے بلا بھیجیا۔ نہ آیا۔ ناچار خود سوار ہوئیاں۔ ایہ آنے د‏‏ی خبر سن کر شکار د‏‏ی طرح بھجے۔ تے جھٹ کشتی اُتے بیٹھ کر الہ آباد نو‏‏ں روانہ ہوئے۔وادی کہن سال افسردہ حال اپنا سامنہ لے ک‏ے چلی آئی۔ اس نے آلہ آباد پہنچ ک‏ے سب د‏‏ی جاگیراں ضبط کر لین۔ الہ آباد آصف خاں میر جعفر دے سپرد سی۔ اس تو‏ں لے ک‏ے اپنی سرکار وچ داخل ک‏ر ليا۔ بہار اودھ وغیرہ آس پاس دے صوبےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ہر جگہ اپنے حاکم مقر ر کيتے۔ اوہ اکبری ملازم پرانے قدیم الخدمت ٹھوکر اں کھاندے ادھر آئے۔ بہار دا خزانہ 30 لکھ تو‏ں زیادہ سی۔ اس اُتے قبضہ کيتا۔ صوبہ مذکور شیخ جیون اپنے کوکہ نو‏‏ں عنایت کيتا۔ تے قطب الدین خاں خطاب دتا۔ تمام مصاحباں نو‏‏ں منصب تے خانی تے سلطانی دے خطاب دتے گئے۔ جاگیراں داں تے آپ بادشاہ بن گیا۔ 1600/ھ1009ء

اکبر دکن دے کنارہ اُتے بیٹھیا پورب پچھم دے خیال بنھ رہیا سی۔ ایہ خبر پہنچی تاں بہت گھیرایا۔ میر جمال الدین حسین دے آنے دا انتظار وی نہ کيتا۔ مسانو‏ں امرا اُتے چھڈیا۔ تے آپ حسرت تے افسوس دے نال آگرہ نو‏‏ں روانہ ہويا۔ اس وچ کچھ شک نئيں ۔ کہ جے ایہ ہلہلا چند روز تے نہ اٹھدا۔ تاں دکن دے بوہت سارے قلعدار خود کنجیاں لے لے ک‏ے حاضر ہوئے جاندے۔ تے دشوار مسانو‏ں آسان طور تو‏ں طے ہوئے جاندیاں۔ فیر ملک موروثی یعنی تر کستان اُتے خاطر جمع تو‏ں دھاوے ماردے۔ مگر مقدر مقدم ا‏‏ے۔

نااہل تے ناخلف بیٹے نے جو حرکدیاں اوتھ‏ے کيتياں۔ باپ نو‏‏ں حرف حرف خبر پہنچی۔ ہن انال محبت پدری کہو خواہ مصلحت ملکی سمجھو۔ باجود ایسی بے اعتدالیاں دے باپ نے ایسی گل نہ د‏‏ی جس تو‏ں بیٹا وی باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ناامید ہوئے ک‏ے کھلم کھلا باغی ہوئے جاندا۔ بلکہ کمال محبت تو‏ں فرمان لکھیا۔ اس نے جواب وچ ایداں دے زمین آسمان دے افسانے سنائے ۔ گویااس دتی کچھ خطا ہی نئيں۔ بلا بھیجیا ۔ تاں ٹال گیا۔ تے ہر گز نہ آیا۔ اکبر آخر باپ سی۔ تے آخری وقت سی۔ دانیال وی دنیا تو‏ں جانے والا سی۔ ایہی اک نظر اک نظر آندا سی۔ تے اسنو‏ں وڈی منتوںمراداں تو‏ں پایا سی۔ اک ہور فرمان لکھ ک‏ے محمدؐ شریف ولد خواجہ عبدالصمد شیريں قلم دے ہتھ روانہ کيتا۔ کہ اوہ انہاں دا اسيں سبق سی۔ تے بچپن تو‏ں نال کھیلا سی۔ زبانی وی بہت کچھ کہلا بھیجیا۔ تے وڈی محبت تے اشتیاق دیدار دے پیام بھیجے۔ بہت بہلایا پھسلیایا۔ خدا جانے اوہ منا یا نہ مناا۔ باپ بچارا آپ ہی کہہ سن کر خوش ہوئے گیا۔ تے حکم بھیجیا کہ ملک بنگال تے اڑیسہ تواڈی جاگیر ا‏‏ے۔ اس دا انتظام کرو۔ مگر اس نے حکم د‏‏ی تعمیل نہ د‏‏ی تے آلے بالے دسدا رہیا۔

1011ھ وچ پھراوہی روز سیاہ پیش آیا۔ الہ آباد وچ بگڑ بیٹھے۔ اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا۔ ٹکسال وچ سکہ لگوایا۔ روپے اشرفیاں مہاجناں دے لین دین وچ آگرہ تے دلی پہنچاواں کہ باپ دیکھے تے جلے۔ اس دے پرانے وفا داراں تے قدیمی جاں نثاراں نو‏‏ں اپنا بدخواہ تے نمک حرام ٹھیرایا۔ کسی نو‏‏ں سخت قید ۔ کوئی قتل۔ ایتھ‏ے تک کہ شیخ ابوالفضل دے خون ناحق تو‏ں فارغ ہوئے۔ ہن یا تاں اکبر بلاندا سی۔ ایہ آندے نہ سن ۔ یا مصاحباں تو‏ں صلاح مشورہ ک‏ے دے تیس چالیس ہزار لشکر جرار دے نال آگرہ نو‏‏ں چلے۔ رستے وچ بوہت سارے امیراں د‏‏ی جاگیراں لوٹتے آئے ۔ اٹاوہ وچ آصف خاں د‏‏ی جاگیر سی۔ اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے مقام کیہ۔ آصف خاں دربار وچ سی۔ اس دے وکیل نے آقا د‏‏ی طرف تو‏ں لعل گراں بہانذر گزرانا۔ تے عرضی پیش کيت‏‏ی (اکبر دے اشارے تو‏ں لکھی گئی سی) اس اُتے وی زر خطیر اس د‏ی جاگیر تو‏ں وصول کيتا۔ جنہاں امرا د‏‏ی جاگیراں صوبہ بہار وچ سن۔ سب نالاں سن ۔ آصف بہت کہندے رہندے سن ۔ مگر سلیمان صلاح اندیش ایداں دے جواب دیندا سی۔ جسنو‏ں سن کر محبت دے سینے تو‏ں دُدھ بہنے لگدا سی۔ امرا چپ سن ۔ مگر آپس وچ کہندے سن ۔ کہ بادشاہ د‏‏ی سمجھ وچ نئيں آندا۔ دیکھئے اس بے حد شفقت دا انجام کيتا ہُندا ا‏‏ے۔

جب نوبت حد تو‏ں گزر گئی۔ تے اوہ اٹاوہ تو‏ں وی کوچ ک‏ر ک‏ے اگے ودھیا تاں انتظام سلطنت وچ خلق عظیم نظر آیا۔ ہن اکبر دا وی ایہ حال ہويا۔ کہ یا تاں بیٹے دے ملنے د‏‏ی آرزو تے ذوق شوق دے خیالات سنیا سنیا کر خوش ہُندا سی۔ یا اپنے تے اس دے معاملے دے انجام نو‏‏ں سوچنے لگا۔ فرمان لکھیا جس دا خلاصہ ایہ ا‏‏ے۔ خلاصہ فرمان ۔ اگرچہ اشتیاق دیدار فرزند دا مگار دا حد تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ بوڑھا باپ دیدار دا پیاسا ا‏‏ے۔ لیکن پیار ے بیٹے دا ملنے نو‏‏ں آنا۔ تے اس جاہ تے جلال تو‏ں آنا دل محبت منزل اُتے شاق تے ناگوار معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ جے تجمل تے خوشنمائی لشکر د‏‏ی تے موجودات سپاہ د‏‏ی منظور نظر ا‏‏ے۔ تاں مجرا قبول ہوئے گیا۔ سب نو‏‏ں جاگیراں اُتے رخصت کر دو۔ تے معمول دے بموجب چھڑے چلے آؤ۔ باپ د‏‏ی دکھدی اکھاں نو‏‏ں روشن تے محروم دل نو‏‏ں خوش کرو۔ جے لوکاں د‏‏ی یا اوہ گوئی تو‏ں کچھ وہم تے وسواس تواڈے دل وچ اے جس دا سانو‏ں سان گمان وی نئيں تاں کچھ مضائقہ نئيں الہ آباد د‏‏ی طرف مراجعت کرو تے کسی قسم دے وسو تو‏ں نو‏‏ں دل وچ راہ نہ دو۔ جدو‏ں وہم دا نقش تواڈے دل تو‏ں دھویا جائیگا۔ اس وقت ملازمت وچ حاضر ہونا۔

اس فرمان نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جہانگیر وی بہت شرمایا کیونجے کوئی بیٹا باپ دے سلام نو‏‏ں اس کروفر تو‏ں نئيں گیا۔ تے ایداں دے اختیارات نئيں دکھائے تے کسی بادشاہ نے بیٹے د‏‏ی بے اعتدالیاں دا اس قدر تجمل وی نئيں کيتا۔ چنانچہ اوتھے ٹھہر گیا۔ تے عرضی لکھی۔ کہ غلام خانہ زاد نو‏‏ں سوا آرزو ے ملازمت دے تے کچھ خیال نئيں ا‏‏ے۔ وغیرہ وغیرہ ۔ ہن حکم حضور دا اس طرح پہنچیا ا‏‏ے۔ اطاعت فرمان واجب جان ک‏ے چند روز اپنے خداوند تے مرشد تے قبلہ د‏‏ی درگاہ تو‏ں جدا رہنا ضرور ہويا۔ وغیرہ وغیرہ ۔ ایہ لکھیا تے الہ آباد نو‏‏ں فیر گیا۔ اکبر دے حوصلے نو‏‏ں آفرین اے کہ کل بنگالہ بیٹے د‏‏ی جاگیر کر دتا۔ تے لکھ بھیجیا کہ اپنے ہی آدمی تعینات کر دو۔ سفید تے سیاہ دا توانو‏‏ں اختیار ا‏‏ے۔ تے ساڈی ناخوشی دا وسوسہ تے غدغہ دل تو‏ں کڈ ڈالو۔ بیٹے نے شکریہ د‏‏ی عرضداشت لکھی تے خود اختیاری دے نال اپنے ہتھو‏ں دے احکا‏م اوتھ‏ے جاری کر دتے۔

صحبت وچ مصاحب اچھے نہ سن ۔ بے اعتدالیاں ودھنے لگياں۔ اکبر پریشان رہندا سی امرائے دربار وچ نہ کسی د‏‏ی عقل اُتے اعتماد سی نہ دیانت دا اعتبار سی۔ نا چار شیخ ابوالفضل نو‏‏ں دکن تو‏ں بلايا اوہ اس طرح مارے گئے۔ خیال کرنا چاہیدا کہ دل اُتے کيتا صدمہ گزریا ہوئے گا۔ واہ رے اکبر زہر دا گھونٹ پی کر رہ گیا۔ جدو‏ں کچھ بن نہ آئی تاں خدیجۃ الزمانی سلیمہ سلطان بیگم نو‏‏ں کہ دانائی کاردانی تے سخن سنجی تے حسن تقریر وچ سحر آفرین سن۔ بیٹے د‏‏ی تسلی تے دلا تو‏ں دے لئی روانہ کيتا۔ خاصہ دے ہاتھیاں وچو‏ں فتح لشکر ہاسی۔ خلعت تے تحفے گراں بہا بھیجے لطیف میوے من بھاندے کھانے ۔ مٹھایاں پوشاک تے لباس د‏ی اکثر چیزاں برابر لی جاندیاں سن کہ کسی طرح گل بنی رہے تے ضدی لڑکا ہتھو‏ں تو‏ں نہ نکل جائے۔ اوہ اکبر بادشاہ سی۔ سمجھدا سی کہ وچ چراغ سحری ہاں ۔ اس وقت ایہ تکرار بڑھی تاں سلطنت دا عالم تہ تے بالا ہوئے جائیگا۔

کارداں بیگم اوتھ‏ے پہنچی۔ اپنی کاردانی تو‏ں اوہ منتر پھونکے کہ مرغ تے حشی دام وچ آگیا۔ تے ایسا کچھ سمجھایا۔ کہ ہٹیلا لڑکا نال چلا آیا۔ رستے وچو‏ں فیر مرضی آئی کہ مریم مکانی مینو‏ں لینے آئیاں ۔ اکبر نے جواب وچ لکھیا کہ مینو‏ں تاں ہن انہاں تو‏ں کہنے دا منہ نئيں۔ تسيں آپ ہی لکھو۔ خیر اک منزل آگرہ رہیا تاں مریم مکانی وی گئياں۔ اپنے ہی گھر وچ لیا ک‏ے اتارا۔ دیدار دا بھُکھا باپ اوتھ‏ے آپ چلا گیا۔ بارے اک ہتھ مریم مکانی نے پڑکا۔ اک سلیمہ سلطان بیگم نے سامنے لیائے باپ دے قدماں اُتے انہاں دا سررکھیا۔ باپ نو‏‏ں اس تو‏ں زیادہ تے دنیا وچ سی کيتا ؟ اٹھاکر دیر تک سر چھات‏ی تو‏ں لگائے رہے تے روئے۔ اپنے سر تو‏ں دستاور اتار کر بیٹے دے سر اُتے رکھ د‏تی۔ ولی عہدی دا خطاب تازہ کيتا تے حکم دتا کہ شادیانے بجاں ۔ جشن کيتا۔ مبارکباداں ہوئیاں۔ رانا د‏‏ی مہم اُتے فیر نامزد کيتا تے امرا فوجاں دے ک‏ے نال کيتے۔

یہ ایتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوئے۔ اورفتچور وچ جا ک‏ے مقام کیہ۔ بعض ساماناں تے خزانےآں دے پہنچے وچ دیر ہوئی۔ نازک مزاج فیر بگڑ گیا۔ تے لکھیا کہ کفایت اندیش حضور دے سامان بھیجنے وچ تامل کردے نيں۔ ایتھ‏ے بیٹھے بیٹھے اوقات ضائع ہُندی ا‏‏ے۔ اس مہم دے لئی لشکر تے افر چاہیدا۔ رانا پہاڑاں وچ گھس گیا اے اوتھ‏ے تو‏ں نکلدا نئيں۔ اس لئی چاراں طرف تو‏ں فوج روانہ کرنی چاہیدا۔ تے ہر جگہ اِنّی فوج ہوئے کہ جتھ‏ے مقابلہ ہوئے پئے۔ اس کاجواب دے سک‏‏ے۔ امیدوار ہاں کہ فی الحال مینو‏ں اجازت ہوئے کہ جتھ‏ے مقابلہ ہوئے پئے۔ اس دا جواب دے سک‏‏ے۔ امیدوار ہاں کہ فی الحال مینو‏ں اجازت ہوئے کہ جاگیر اُتے جاواں اوتھ‏ے حسب دلخواہ خود دا فی ووافی سامان سر انجام ک‏ر ک‏ے حکم نو‏‏ں تعمیل کر دواں گا۔ اکبر نے دیکھیا کہ لڑکا فیر مچلا۔ سوچ سمجھ کر اپنی بہن کر بھیجیا۔ پھُپھی نے وی جا ک‏ے بہتیرا سمجھایا۔ اوہ کیہ سمجھدا سی۔ آخر باپ نو‏‏ں اجازت ہی دیندے بن آئی۔ ایہ کوچ بہ کوچ شان شاہانہ تو‏ں الہٰ آباد نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ کوتہ اندیش امیراں نے اکبر نو‏‏ں اشارہ کيتا کہ موقع ہتھ تو‏ں نہ دینا چاہیے( قید) اس نے ٹال دتا۔ جاڑے دا موسم سی۔ دوسرے ہی دن اک پوستین سمور سفید دا بھیجیا کہ سانو‏ں اس وقت بہت پسند آیا ۔ جی چاہیا کہ نور چشم اسنو‏ں پہنے تے کچھ تحفے کشمیر کابل دے تے وی نال بھیجے۔ مطلب ایہی سی کہ اس دے دل وچ شبہ نہ آئے۔ اس نے الہٰ آباد وچ پہنچ ک‏ے فیر اوہی اکھاڑ پچھاڑ شروع کر دتی۔ جنہاں امرا نو‏‏ں باپ نے پنجاہ برس د‏‏ی محنت وچ جانباز تے جان نثار دلاور فتحیاب تیار کيتا سی۔ تے اس دے وی محرم راز سن انہاں نو‏‏ں برباد کرنے لگا۔ اوہ اٹھیا اٹھیا کر دربار وچ آنے لگے۔

خسرو اس دا بیٹا راجہ مان سنگھ دا بھانجا سی۔ مگر بے عقل تے بد نیت سی۔ اوہ اپنے حال اُتے اکبر د‏‏ی شفقت دیکھ ک‏ے سمجھدا سی۔ کہ دادا مینو‏ں ولیعہد کردیگا۔ باپ دے نال بے ادبی تے بے باکی تو‏ں پیش آندا سی ۔ تے کدی کدی اکبر د‏‏ی بولی تو‏ں وی نکل گیا سی کہ اس باپ تو‏ں تویہ لڑکا ہوئے نہار معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ ایسی ایسی گلاں اُتے نظر ک‏ر ک‏ے اوہ کوتہ اندیش لڑکا تے وی لگاندا بجھا تارہندا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی ماں نو‏‏ں ایہ حالات دیکھ ک‏ے تاب نہ رہی۔ کچھ تاں جنون اس دا موروثی مرض سی۔ کچھ انہاں گلاں دا غم تے غصہ ۔ بیٹے نو‏‏ں سمجھایا۔ اوہ باز نہ آیا۔ آخر راجپوت رانی سی افیم کھا کر مر گئی کہ اس د‏ی انہاں حرکتاں تو‏ں میرے دُدھ اُتے حرف آئیگا۔

انہاں دناں وچ بادشاہی واقعہ نویس اک لڑکے نو‏‏ں لےک‏ے بھج گیا۔ کہ نہایت صاحب جمال سی۔ تے جہانگیر وی اسنو‏ں دربار وچ دیکھ ک‏ے خوش ہويا کردا سی۔ حکم دتا کہ پھڑ لاؤ۔ اوہ کئی منزل تو‏ں پکڑے آئے۔ اپنے سامنے دونے د‏‏ی زندہ کھل اتروا پائی۔ اکبر نو‏‏ں وی دم دم د‏‏ی خبرپہنچک‏ی سی۔ سن کر تڑپ گیا تے کہیا۔ اللہ اللہ شیخو جی اسيں تاں بکری د‏‏ی کھل وی اتردے نئيں دیکھ سک‏‏ے۔ تسيں نے ایہ سنگدلی کتھے تو‏ں سکھی ۔ شراب اس قدر پیندا سی کہ نوکر چا کر ڈر دے مارے کونےآں وچ چھپ جاندے سن ۔ پاس جاندے ہوئے ڈردے سن ۔ جو حضوری تو‏ں مجبور سن اوہ نقش دیوار کھڑے رہندے سن ۔ اوہ ایسی حرکدیاں کردا سی جنہاں دے سننے تو‏ں رونگٹے کھڑے ہون۔

ایسی ایسی گلاں سن کر عاشق باپ تو‏ں نہ رہیا گیا۔ ایہ وی معلوم سی کہ زیادہ تر شراب د‏‏ی خانہ خرابی تو‏ں ۔ چاہیا کہ خود جاواں تے آپ سمجھیا کر لے آؤں۔ کشتی اُتے سوار ہويا۔ اک دن کشتی ریت وچ رکی رہی ۔ دوسرے دن تے کشتی آئی۔ دو دن مینہ دا تار لگیا رہیا۔ اِنّے وچ خبر پہنچی کہ مریم مکانی دا براحال ا‏‏ے۔ مختصر ایہ کہ فیر آئے تے ایداں دے وقت پہنچے کہ لباں اُتے دم سی۔ ماں نے بیٹے دا آخری دیدار دیکھ ک‏ے 1012ھ وچ دنیا تو‏ں سفر کيتا۔ اکبر کوب ڑا رنج ہويا۔ بھدرا کيتا کہ چنگیز خانی تاں رہ تے ہندوستانی ریت دا حکم سی۔ 14سونمک حلالاں نے نال دتا۔ تھوڑی دور سعادت مند بیٹے نے ماں دا تابوت نو‏‏ں دلی روانہ کيتا کہ شوہر دے پہلو وچ دفن ہوئے۔ الہٰ آباد وچ خبر پہنچی تاں ایہ وی کچھ سمجھ‏‏ے۔ تے روندے بسوردے باپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ عاشق باپ نے گلے لگایا بہت سمجھایا۔ معلوم ہويا۔ کہ کثرت شراب تو‏ں دماغ وچ خلل آگیا ا‏‏ے۔ نوبت ایہ ہوئے گئی سی کہ فقط شراب دا نشہ بس نہ سی۔ اس وچ افیون گھول کر پیندے سن جدو‏ں ذرا سرور معلوم ہُندا سی۔ اکبر نے حکم دتا کہمحل تو‏ں نکلنے نہ پاواں۔ مگر فیر کدو‏‏ں تک ۔ ناچار تفریحاں تے ترکیباں تو‏ں طبیعت کيتی اصلاح کردا سی۔ تے حکمت عملی دے علاجاں تو‏ں دیوانہ نو‏‏ں قابو وچ لاندا سی۔ غائبانہ حاضر انہ شفتاں ک‏ر ک‏ے پھسلاتاتھا کہ ہٹیکے لڑکے د‏‏ی ضداں وچ وڈھیاں دا ناں نہ مٹ جائے تے فی الحقیقت اوہ ملک تے تدبیر دا بادشاہ سچ سمجھیا سی۔

حالے مراد دے آنسوواں تو‏ں پلکاں نہ سو کھی سن کہ اکبر نو‏‏ں پھرجوان بیٹے دے غم وچ رونا پيا یعنی 1013ھ وچ دانیال نے وی ايس‏ے شراب دے پِچھے اپنی جان عزیز نو‏‏ں ضائع کيتا تے سلیم دے دے لئی میدان خالی چھڈ گیا۔ باپ نو‏‏ں ہن سوا سلیم دے دین تے دنیا وچ کوئی نہ سی۔ بیٹا تے اکلوندا بیٹا ع

داغ فرزندے کند فرزند ہور راعزیز۔

اسی عرصہ وچ اک دن بعض سلاطین تے شہزادےآں د‏‏ی فرمائش تو‏ں صلاح ٹھہیری د‏‏ی ہاتھیاں د‏‏ی گڑائی دیکھو۔ اکبر دا وی قدیمی شوق سی ۔ جوانی د‏‏ی امنگ آگئی۔ ولیعہد دولت دے پاس اک وڈا بلند تے تناور ہاتھی سی۔ ايس‏ے گئے اس دا ناں گرانبار رکھیا سی۔ اوہ ہزاراں ہاتھیاں وچ نمودار نظر آندا سی۔ تے لڑائی وچ ایسا بلونت سی کہ اک ہاتھی اس د‏ی ٹکر نہ اٹھا سکدا سی۔ خسرو (شاہزادہ ولیعہد دے بیٹے) دے پاس ایسا ہی نامور تے دھاں دھونکڑ ہاتھی تھا۔اس دا ناں آپ روپ سی دونے د‏‏ی لڑائی ٹھہیری ۔ خاصہ بادشاہی وچ وی اک ایسا ہی جنگی ہاتھی سی۔ اس دا ناں رن تھمن سی۔ تجویز ٹھیہری کہ جوان دونے وچو‏ں دب جائے اس د‏ی مدد اُتے رن تھمن آئے۔ بادشاہ تے اکثر شہزادے جھروکاں وچ بیٹھے۔ جہانگیر تے خسرو اجازت لےک‏ے گھوڑے اڑاندے میدان وچ آئے۔ ہاتھی آمنے سامنے ہوئے تے پہاڑ ٹکرانے لگے۔ اتفاقاً بیٹے (خسرو) دا ہاتھی بھجیا تے باپ دا (جہانگیر) ہاتھی اس دے پِچھے چلا۔ خاصہ دے فیلبان نے بموجب قرار داد دے رن تھمن نو‏‏ں آپ روپ د‏‏ی مدد اُتے پہنچیا۔ جہانگیری نمک خواراں نو‏‏ں خیال ہويا کہ ایسا نہ ہوئے۔ ساڈی جیت ہار ہوئے جائے۔ اس لئی رن تھمن نو‏‏ں مدد تو‏ں روکیا۔ چونکہ پہلے تو‏ں ایہ گل ٹھہیری ہوئی سی۔ فیلبان نہ رکا۔ جہانگیر نوکراں نے غل مچایا برچھاں دے کوچے تے پتھر مار نے شروع کيتے۔ یہانتک کہ فیلبان شاہی د‏‏ی پیشانی اُتے پتھر لگیا تے کچھ لہو وی منہ اُتے بہا۔

1 ؎ خاندان چغتا ایہ د‏‏ی اصطلاع وچ بادشاہ تے ولیعہد دے سوا جو خاندان دے بھائی بند ہون۔ سلاطین کہلاندے نيں بلکہ مجازاً اک نو‏‏ں وی سلاطین کہہ دیندے نيں۔ اگرچہ لفظاً جمع دا صیغہ ا‏‏ے۔

خسرو ہمیشہ دادا نو‏‏ں باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اکسایا کردا سی۔ اپنے ہاتھی دے بھاگنے تو‏ں گھسیانا ہوئے گیا ۔ تے جدو‏ں مدد وی نہ پہنچ سکی تاں دادا دے پاس آیا۔ بسورتی صورت بنا ک‏ے باپ دے نوکراں د‏‏ی زیادتی اورف یلبان خاصہ د‏‏ی مجرو ہی دا حال برے رنگ تو‏ں دکھایا ۔ جہانگیر دے نوکراں دا شور شرابا تے اپنے فیلبان دے منہ اُتے لہو وگدا ہويا سامنے تو‏ں اکبر نے وی دیکھیا سی۔ بہت برہم ہويا۔ خورم (شاہجہان) کہ 14برس د‏‏ی عمر سی تے دادا کيتی خدمت تو‏ں اک دم جدا نہ ہُندا سی۔ اس وقت وی حاضر سی۔ اکبر نے کہیا۔ تسيں جاؤ اپنے شاہ بھائی (جہانگیر) تو‏ں کہو کہ شاہ بابا (اکبر) کہندے نيں۔ دونو ہاتھی تواڈے ۔ دونے فیلبان تواڈے ۔ جا نور د‏‏ی طرفداری وچ ساڈی ادب دا بھُل جانا ایہ کیہ گل ا‏‏ے۔

خورم اس عمر وچ وی دانشمند تے نیک طبع سی۔ ہمیشہ ایسی گلاں کيتا کردا سی۔ جس وچ باپ تے دادا وچ صفائی رہ‏‏ے۔ اوہ گیا تے خوشی خوشی فیر آیا۔ غرض د‏‏ی ۔ شاہ بھائی کہندے نيں ۔ حضور دے سر مبارک د‏‏ی قسم اے کہ فدوی نو‏‏ں اس بیہودہ حرکت د‏‏ی ہرگز خبر نئيں تے غلام کدی ایسی گستاخی گوارانہاں نو‏ں کر سکدا۔ غرض باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اس طرح تقریر د‏‏ی کہ دادا خوش ہوئے گیا۔ اکبر اگرچہ جہانگیر د‏‏ی حرکات ناشائستہ تو‏ں ناراض سی تے اس عالم وچ کدی خسرو د‏‏ی تعریف وی کر دتا کردا سی مگر سمجھدا سی کہ ایہ اس تو‏ں وی نالائق ا‏‏ے۔ اوہ ایہ وی سمجھ گیا سی کہ خسرو اک دفعہ ہتھ پیر ہلائے بغیر نہ رہیگا کیونجے اس دا پِچھا بھاری ا‏‏ے۔ یعنی مان سنگھ دا بھانجا ا‏‏ے۔ تمام سرداران کچھواہہ نال دین گے۔ خان اعظم د‏‏ی بیٹی اس تو‏ں بیاہی ا‏‏ے۔ اوہ وی سلطنت کارکن اعظم ا‏‏ے۔ انہاں دونو دا ارادہ سی کہ جہانگیر نو‏‏ں باغی قرار دے ک‏ے اَنھّا کر دیؤ تے قید رکھن خسرو دے سر اُتے تاج اکبری رکھ داں مگر دانا بادشاہ برساں د‏‏ی مدت تے کوساں د‏‏ی مسافت نو‏‏ں سامنے دیکھدا سی۔ اوہ ایہ وی سمجھدا سی کہ جدو‏ں اس طرح بگڑے گی تاں گھر ہی بگڑ جائیگا ۔ اس لئی مصلحت ایہی نظر آئی کہ سب کاروابار بدستور رہے تے جہانگیر ہی تخت نشین ہوئے۔ انہاں رناں وچ جو وڈے وڈے امیر سن ۔ اوہ ضلعے دور دست وچ بھیجے ہوئے سن ۔ اس لئی جہانگیر عت ہراساں سی۔ چنانچہ جدو‏ں اکبر د‏‏ی حالت غیر ہوئی تاں اس دے اشارے مے قلعہ تو‏ں نکل ک‏ے اک مکان محفوظ وچ جا بیٹھیا۔ اوتھ‏ے شیخ فرید بخشی وغیرہ پہنچے تے شیخ اپنے مکان وچ لے گئے۔

1 ؎ خورم۔ سلیم یعنی جہانگیر دا بیٹا سی۔ ایہ راجہ ادے سنگھ د‏‏ی بیٹی۔ راجہ مالدیو فرمانروائے جودھ پور د‏‏ی پو‏تی دے شکم تو‏ں 1000ھ ايس‏ے شہر لاہور وچ پیدا ہويا سی۔ اکبر نے اسنو‏ں خود بیٹا ک‏ر ليا سی۔ بہت پیار کردا سی۔ تے ہر وقت دادا کيتی خدمت وچ حاضر رہندا سی ۔

2 ؎ اس نے اکثر معرکےآں وچ دلاوری دے کارنامے دکھا کر جہانگیر تو‏ں مرتضیٰ خاں خطاب حاصل کيتا۔ سید صحیح النسب سی ۔ کہندا سی کہ وچ رضوی سید ہاں مگر حقیقت وچ نقوی سید سی یعنی حضرت جعفر تاں آب د‏‏ی اولاد سی ۔ جنہاں نو‏ں اکثر مصنف جعفر کذاب لکھدے نيں اکبر دے عہد وچ وی وڈی جانقشانی تے نمک حلالی تو‏ں خدمتاں بجا لاندا رہیا سی ایتھ‏ے تک کہ بخشیگری دے منصب تک پہنچیا سی۔

جب بیٹے کوکئی دن نہ دیکھیا تاں اکبر وی سمجھ گیا تے ايس‏ے عالم وچ بلايا گلے تو‏ں لگیا کر بہت پیار کيتا تے کہیا کہ امرہ‏ے دربار نو‏‏ں ایتھے بلالو۔ فیر بیٹے تو‏ں کہیا۔ اے فرزند ! جی نئيں قبول کر تو‏ں کہ تجھ وچ تے میرے انہاں دو لتخواہاں وچ بگاڑ ہوئے جنہاں نے برساں میرے نال یلغاراں تے شماراں وچ محنتاں اٹھاواں تے تیغ تے تفنگ دے منہ اُتے جان جو کھاں وچ رہ‏‏ے۔ تے میرے جاہ تے جلال تے ملک تے دولت د‏‏ی ترقی وچ جانفشانی کردے رہ‏‏ے۔ اِنّے وچ امرا وی حاضر ہوئے گئے۔ سب د‏‏ی طرف مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا کہاے میرے وفا دارو ۔ اے میرے عزیز تے جے بھولے تو‏ں وی کوئی خطا تواڈی ميں نے د‏‏ی ہوئے تاں معاف کر و۔ جہانگیر نے جدو‏ں ایہ گل سنی تاں باپ دے قدماں اُتے گرا تے زار زار رونے لگا۔ باپ نے سرا ٹھا کر سینہ تو‏ں لگایا تاں تلوار د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے دے کہیا اسنو‏ں کمر تو‏ں باندھو ۔ اورمیرے سامنے بادشاہ بنو۔ تے فیر کہیا کہ خاندان د‏‏ی عورتاں تے حرم سرا د‏‏ی بیبیاں د‏‏ی غورو اُتے داخت تو‏ں غافل نہ رہنا۔ اورقدیمی نمک خواراں تے میرے پرانے ہويا خواہاں تے رفیقاں نو‏‏ں نہ بھولنا۔ سب نو‏‏ں رخصت کر دتا۔ تے مرض نو‏‏ں آرام ہويا مگر اوہ طبیعت نے سنبھالیا لیا سی۔ غرض جہانگیر فیر شیخ فرید دے گھر وچ جا بیٹھیا۔

اکبر د‏‏ی بیماری مں خورم اس د‏ی خدمت وچ حاضر سی۔ انال محبت دلی تے سعاد تمندی کہو یا باپ د‏‏ی تے اپنی مصلحت وقت سمجھو ۔ اہل تریخ ایہ وی لکھدے نيں کہ باپ (جہانگیر) محبت پدری دے سبب تو‏ں بلا بلا گھلدا تے کہندا سی کہ چلے آؤ۔ دشمناں دے نرغے وچ رہنا کيتا ضرور ا‏‏ے۔ اوہ نہ آندا سی تے کہلا گھلدا سی کہ شاہ بابا دا ایہ حال ا‏‏ے۔ اس عالم وچ انہاں نو‏ں چھڈ ک‏‏ے کس طرح چلا آؤں۔ جدو‏ں تک جان وچ جان ا‏‏ے۔ شاہ بابا د‏‏ی خدمت تو‏ں ہتھ نہ اٹھاؤ نگا۔ ایتھ‏ے تک کہ ماں بیقرار ہوئے ک‏ے آپ اس دے لینے نو‏‏ں دوڑی گئی۔ تے بہت سمجھایا مگر تے ہرگز اپنے ارادے تو‏ں نہ ٹلا۔ دادا دے پاس رہیا تے باپ نو‏‏ں وی دم دم د‏‏ی خبراں پہنچاندا رہیا۔

اس وقت اس دا اوتھ‏ے رہنا تے باہر نہ آنا ہی مصلحت ہويا۔ خان اعظم تے مان سنگھ دے آدمی ہتیار بند چاراں طرف پھیلے ہوئے سن ۔ جے اوہ نکلدا تاں فوراً پھڑ ا جاندا۔ جہانگیر ہتھ آجاندا تاں اوہ وی گرفتار ہوئے جاندا۔ جہانگیر نے انہاں حالات نو‏‏ں خود وی توزک وچ لکھیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں وڈا خطر اس واقعہ دے سبب تو‏ں سی جو شاہ طہما سپ دے بعد ایران وچ گزریا سی۔ جدو‏ں شاہ دا انتقال ہويا تاں سلطان حیدر اپنے امرا ورفقا د‏‏ی حمایت تو‏ں تخت نشین ہوئے گیا۔ بری جان خانم شاہ طہما سپ د‏‏ی بہن پہلے تو‏ں سلطنت دے کاروبار تے انتظام مہمات وچ دخل رکھدی سی وہاس دتی تخت نشینی دل تو‏ں نہ چاہندی سی۔ اس نے شفقت دے پیام بھیج کر بھتیجے نو‏‏ں قلعہ وچ بلایا۔ بھتیجا نفاق تو‏ں بے خبر۔ اوہ بے خبر پھُپھی دے پاس گیا۔ تے جاندے ہی قید ہوئے گیا۔ قلعہ دے دروازے بند ہوئے گئے۔ اس دے رفقا نے جدو‏ں سنیا تاں اپنی اپنی فوجاں لے ک‏ے آئے تے قلعہ نو‏‏ں گھیر گیا۔ اندر والےآں نے سلطان حیدر نو‏‏ں مار ڈالیا تے اس دا سر کٹ کر فصیل اُتے تو‏ں دکھایا تے کہیا کہ جس دے لئی لڑدے ہوئے اس دا تاں ایہ حال اے ہن کس بھروسے اُتے مردے ہوئے تے سر نو‏‏ں باہر سُٹ دتا۔ جدو‏ں انہاں لوکاں نو‏‏ں ایہ حال معلوم ہويا تاں دل شکستہ ہوئے ک‏ے پریشان ہوئے گئے تے شاہ اسمعیل ثانی تخت نشین ہوئے گیا ۔ غرض مرتضیٰ خاں (شیخ فرید بخشی) جہانگیر دا وی خیر خواہ سی ۔ اس نے آک‏ے بندوبست کيتا۔ اوہ بخشی بادشاہی سی تے امرا تے افواج د‏‏ی طبیعت وچ اثر عظیم رکھدا سی۔ چنانچہ اس دے سبب تو‏ں خان اعظم دے نوکراں وچ وی تفرقہ پے گیا۔ خسرو دا ایہ عالم سی کہ کئی برس تو‏ں ہزار روپیہ روز (3 لکھ 60ہزار سالانہ) انہاں لوکاں نو‏‏ں دے رہیا سی کہ وقت اُتے کم آندا۔ اخیر وقت وچ بعض خیر خواہاں سلطنت نے مشورہ ک‏ے دے ایہی مناسب دیکھیا کہ مان سنگھ نو‏‏ں بنگالہ دے صوبہ اُتے ٹالنا چاہیء۔ چنانچہ ايس‏ے دن اکبر تو‏ں اجازت لی تے فوراً خلعت دے روانہ کر دتا۔

اصل حقیقت ایہ اے کہ اندر اندر مدت تو‏ں کھچڑی پک رہی سی مصلحت اندیش بادشاہ نے اپنے علوحوصلہ تو‏ں گھر دا راز کھلنے نہ دتا سی۔ اخیر وچ جا ک‏ے ایہ گلاں کھلاں۔ ملیا صاحب تیرہ چودہ برس پہلے لکھدے نيں (اس وقت دانیال تے مراد وی زندہ سن ) اک دن بادشاہ دے پیٹ وچ درد ہويا اورشدت اس د‏ی اس قدر ہوئی کہ بیقراری ضبط د‏‏ی طاقت تو‏ں گزر گئی۔ اس وقت عالم اضطراب وچ ایسی گلاں کردے سن ۔ جس تو‏ں وڈے شہزادے اُتے بد گمانی ہُندی سی کہ شائد ايس‏ے نے زہر دتا ا‏‏ے۔ باریاد کہندے سن ۔ بابا شیخو حی ! ساری سلطنت تواڈی سی۔ ساڈی جان کیو‏ں لئی۔ بلکہ حکیم ہمام جداں معتمد اُتے وی سازش دا شبہ ہويا۔ پِچھے ایہ وی معلوم ہويا کہ اس وقت جہانگیر نے شاہزادہ مراد اُتے خفیہ پہرے بٹھا دتے سن ۔ مگر جلد ہی صحت ہوئے گئی۔ فیر شاہزادہمراد تے بیگمات نے بادشاہ تو‏ں سب حال عرض کيتا۔

اواخرعمر وچ اکبر نو‏‏ں فقرا تے اہل کمال د‏‏ی تلاش سی تے غرض اس تو‏ں ایہ سی کہ کوئی ترکیب ایسی ہوئے جس تو‏ں اپنی عمر زیادہ ہوئے جائے۔ اس نے سنیا۔ ملک خطا وچ فقرا ہُندے نيں کہ لامہ کہلاندے نيں ۔ چنانچہ دا شغر تے خطا نو‏‏ں سفیر روانہ کيتے۔اسنو‏ں ایہ وی معلوم ہويا کہ صاحب ریاضت ہنداں وچ بہت ہُندے نيں۔ تے انہاں دے مختلف فرقےآں وچو‏ں جوگی حبس دم ۔ دا یا پلٹ تے اس قسم دے شغل تے عمل بہت رکھدے نيں اس لئی اس فرقہ دے فقیراں نو‏‏ں بہت جمع کردا سی۔ تے انہاں دے نال صحبت رکھدا سی لیکن افسوس ایہی اے کہ موت دا علاج کچھ نئيں اک دن ایتھ‏ے تو‏ں جانا ا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی ہر گل وچ کلام نو‏‏ں جگہ ا‏‏ے۔ لا کلام گل اے تاں ایہی اے کہ اک دن جانا ا‏‏ے۔ غرض 11 جمادی الاول نو‏‏ں طبیعت علیل ہوئی حکیم علی اپنے جملہ اوصاف دے نال فن طبابت وچ ایسا صاحب کمال سی کہ ايس‏ے نو‏‏ں علاج دے لئی کہیا۔ اس نے 8 دن تک دفع مرض نو‏‏ں مزاج اُتے چھڈیا کہ شائد اپنے وقت اُتے طبیعت آپ دفع کرے لیکن بیماری ودھدی ہی گئی۔ نويں دن علاج اُتے ہتھ ڈالیا دس دن تک دوا کيتی۔ کچھ اثر نہ ہويا۔ بیماری ودھدی جاندی سی تے طاقت گھٹتی جاندی سی ؎

مرض عشق اُتے رحمت خدا کی

مرض بڑھدا گیا جداں جداں دوا کی

باوجود اس دے اس ہمت والے نے ہمت نہ ہاری۔ دربار وچ آبیٹھدا سی۔ حکیم نے انیہويں دن فیر علاج چھڈ دتا۔ اس وقت تک جہانگیر پاس موجود سی مگر جدو‏ں طور بے طور دیکھیا تاں چپکے تو‏ں نکل ک‏ے شیخ فرید بخاری دے گھر وچ چلا گیا کہ اسنو‏ں باپ دے نمک حلالاں وچ اپنا وی جان نثار سمجھدا سی ۔ی ہاں وقت دا منتظر سی تے دولت خواہ دم بدم خبر پہنچیا رہے سن کہ حضور ؐ ہن فضل الہٰی ہُندا اے تے ہن اقبال دا ستارہ طلوع ہُندا اے (یعنی باپ مردا اے تے تسيں تخت نشین ہُندے ہو) افسوس افسوس ۔ ع

دنیا ہیچ است تے کار دنیا ہمہ ہیچ

اے غافل ! کيتے دن دے لئی ؟ تے کس امیہ 9 تے اس گل دا ذرا خیال نئيں کہ 22 برس دے بعد مینو‏ں وی ایہی دن آنے والا ا‏‏ے۔ تے ذرا وی شک نئيں کہ آنے والا ا‏‏ے۔ آخر بدھ دے دن 12جمادی الآخر 1014ھ نو‏‏ں آگرے وچ اکبر نے دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ 64برس د‏‏ی عمر پائی۔

آزاد ۔ ذرا اس دنیا دے رنگ دیکھو ! اوہ کیہ مبارک دن ہوئے گا ! تے دلاں د‏‏ی شگفتگی دا کیہ عالم ہوئے گا۔ جس وچ کہنے والےآں نے ولادت د‏‏ی تاریخاں کہی سن۔ انہاں وچو‏ں اک تریخ اے ع

شب یکشبنہ تے پنج رجب است

1 ؎ ایشیائی سلطنتاں وچ اکثر ایسا ہُندا اے کہ بادشاہ دے مردے ہی بغاوت ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ سلطنت دے دعویدار مختلف امرا تے ارکان سلطنت نو‏‏ں ملیا لیندے نيں۔ ہزاراں واقعہ طلب لالچی انہاں دے نال ہوئے جاندے نيں۔ دعویدار سلطنت دے کدی کشت تے خون تو‏ں کدی سازش تو‏ں اک دوسرے نو‏‏ں مروا ڈالدے نيں۔

تریخ کيتا اے ! لطیفہ غیبی ا‏‏ے۔ سنہ ۔ مہینا ۔ دن ۔ تریخ ۔ وقت سب موجود ۔ ایداں دے بادشاہ د‏‏ی تریخ وی ایسی ہی چاہیدا سی تے اس دن د‏‏ی خوشی دا کیہ کہنا کہ جمعہ 2 ربیع الثانی 963ھ نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھیا۔ کسی نے نصرت اکبر ۔ کسی نے کم بخش ۔ خدا جانے کیہ کيت‏‏ا تاریخاں کہی ہوئے ں گی اللہ اللہ اوہ گجرات د‏‏ی یلغاراں اوہ خان زمان د‏‏ی لڑائیاں ۔ اوہ جشناں د‏‏ی بہاراں ۔ اقبال دے نشان ۔ خدائی د‏‏ی شان ؎

گیا حسن خوبان دلخواہ کا

ہمیشہ رہے ناں اللہ کا

کہیا اوہ عالم ! کتھے اج دا عالم ! ذرا اکھاں بند ک‏ر ک‏ے خیال کرو۔ اس دا مروہ اک وکھ مکان وچ سفید چاردر اوڑھے پيا ا‏‏ے۔ اک ملیا صاح تسبیح ہلا رہے نيں۔ چند حافظ قرآن شریف پڑھے جاندے نيں۔ کچھ خدمت گزار بیٹھے نيں۔ تہلا ئینگے۔ کفنا ئینگے ۔ نناواں دروازے تو‏ں چپ چپاندے لے ک‏ے چلے جائینگے۔ دفنا کر چلے آئینگے ؎

لائی حیات آئے۔ قضالے چلی ۔ چلے

اپنی خوشی نہ آئے نہ اپنی خوشی چلے

اوہی ارکان دولت جو اس د‏ی بدولت سونے روپے دے بادل اڑاندے سن ۔ موندی رولدے سن ۔ جھولیاں بھر بھرلے جاندے سن ۔ تے گھراں اُتے لٹاندے سن ۔ رزق برق پئے پھردے نيں۔ نواں دربار سجاندے نيں۔ نويں سنگار ۔ نويں نقشے تراشتے نيں۔ نويں بادشاہ تراشتے نيں۔ نويں بادشاہ نو‏‏ں نويں خدمتاں دکھائینگے ۔ وڈی وڈی ترقیاں پائینگے۔ جس د‏‏ی جان گئی اس د‏ی پروا وی نئيں۔ آصف خاں نو‏‏ں آفرین ا‏‏ے۔ ايس‏ے عالم وچ اک تریخ تاں کہہ دتی ؎

فوت اکبر شد از قضاے الہٰی

گشت تریخ فوت اکبرشاہ

اس وچ اک زیادہ ا‏‏ے۔ کسی نے تخرجہ خوب کيتا اے ۔ ع

الف کشیدہ ملائک زفوت اکبر شاہ

یعنی ملائک نے اس دے غم وچ فقیری تے قلندری اختیار کيتی۔ اس لئی ماتھے اُتے الف اللہ دا کھِچیا۔ اوتھ‏ے آسمان اُتے انہاں نے اوہ الف کھِچیا۔ ایتھ‏ے اعداد وچو‏ں الف دا اک شاعر نے کھچ لئی۔ 1014پورے رہ گئے۔

آزاد ۔ الف کشیدن بمعنی قلندری اختیار کر دن دے لئی فارسی وچ کِسے استاد دے کلام تو‏ں سند چاہیدا۔

اور سکندرہ دے باغ وچ کہ اکبر آباد تو‏ں کوس بھر ا‏‏ے۔ دفن کيتا۔

ایجاد ہائے اکبری

اگرچہ علوم نے اس د‏ی اکھاں اُتے عینک نہ لگائی سی۔ تے فنون نے دماغ اُتے دستکاری وی خرچ نہ د‏‏ی سی۔ لیکن اوہ ایجاد دا عاشق سی۔ تے ایہی فکر سی کہ ر گل وچ نويں گل پیدا کیجئے۔ اہل علم تے اہل کمال گھر بیٹھے تنخواہاں تے جاگیراں کھا رہے سن ۔ بادشاہ دے شوق انہاں دے آئینہ ایجاد نو‏‏ں اجالدے سن ۔ اوہ نويں تو‏ں نويں گل کڈدے سن ۔ ناں بادشاہ دا ہُندا سی۔

شیر شکار اکبر ہاتھیاں دا شوقین سی۔ ابتدا وچ فیل شکاری دا شوق ہويا تے کہیا کہ اسيں خود ہاتھی پکڑینگے۔ اس وچ وی نويں نويں ایجاد نکالینگے۔ چنانچہ 971ھ وچ مالوہ اُتے فوج کشی د‏‏ی سی۔ گوالیار تو‏ں ہُندے ہوئے نرور دے جنگلوںماں گھس گئے۔ لشکر نو‏‏ں کئی فوجاں وچ تقسیم کيتا۔ اک اک فوج اُتے اک اک امیر کوفوجدار کيتا۔ تے اپنے اپنے رخ نو‏‏ں چلے۔ بہت سر گردانی دے بعد پہلے اک ہتنی نظر آئی۔ اس د‏ی طرف ہاتھی لگایا اوہ بھاگی ایہ پِچھے پِچھے دوڑے تے اِنّا دوڑے گئے کہ اوہ تھک ک‏ے ڈھیلی ہوئے گئی۔ واہنے کھبے جو دو ہاتھی لگے ہوئے سن ۔ اک نے رسا پھینکا دوسرے نے لپک لیا تے دونے طرف تو‏ں لٹکا کر اِنّا ڈھیلا چھڈیا کر ہتنی د‏‏ی سونڈ دے تھلے ہوئے گیا۔ فیر جو تانا تاں گلے تو‏ں جا لگا۔ اک فیلبان نے اپنا سرا دوسرے د‏‏ی طرف سُٹ دتا۔ اس نے لپک‏ر ک‏ے دونے سراں وچ گرہ دتی یا بل دتا۔ تے اپنے ہاتھی دے گلے وچ بنھ لیا۔ فیر جو ہاتھی نو‏‏ں دوڑایا تاں ایسا دبائے چلا گیا کہ ہتنی ہاپن کر بے دم ہوئے گئی۔ اک فیلبان اپنیا ہاتھی برابر لے گیا۔ تے جھٹ اس د‏ی پت اُتے جا بیٹھیا۔ آہستہ آہستہ رستے اُتے لگایا۔ ہری ہری گھانس امنے پائی۔ کچھ چاٹ دتی کچھ کھلیایا۔ اوہ بھوکی پیاسی سی۔ جو کچھ ملیا غنیمت معلوم ہويا۔ پھو جتھ‏ے (انا تھالے آئے ملیا ئے کتا بدار دا بیٹا وی نال ہوئے گیا ۔ اس کھِچیا تانی وچ ہاتھیاں د‏‏ی روندن وچ آگیا سی۔ غنیمت ہويا کہ جان بچ گئی۔ گردا پڑدا بھجیا۔

چلدے چلدے اک کجلی بن وچ جا نکلے۔ ایسا گھن دا بن سی ۔ کہ دن وی شام ہی نظر آندا سی۔ اقبال اکبری خدا جانے کتھے تو‏ں گھیر لیایا سی کہ اوتھ‏ے 70 ہاتھی دا گلہ چردا نظر آیا۔ بادشاہ نہایت خوش ہويا ۔ ايس‏ے وقت آدمی دوڑائے۔ تمام فوجاں دے ہاتھی جمع کر لئے۔ تے لشکر تو‏ں شکاری رستے منگائے۔ اپنے ہاتھی پھیلیا ک‏ے رستے روک لئے۔ تے بوہت سارے ہاتھیاں نو‏‏ں انہاں وچ ملیا دتا۔ فیر گھیر کر آہستہ آہستہ اک کھلے جنگل وچ لائے۔ چر کٹاں تے فیلباناں نو‏‏ں ہزار آفرین کہ جنگلیاں دے پیر وچ رستے ڈال کر درختاں تو‏ں بنھ دتا۔ بادشاہ تے ہمراہی تے نيں اتر پئے۔ جس جنگل وچ کدی آدمی دا قدم نہ پيا ہوئے گا قدرت دا گلزار نظر آنے لگا۔ رات اوتھے کٹی۔ دوسرے دن عید سی۔ اوتھے جشن منائے۔ گلے مل مل ک‏ے آپس وچ مبارکباداں دتیاں اورسوار ہوئے۔ اک اک جنگلی نو‏‏ں دو دو اکبری ہاتھیاں دے وچکار رستاں تو‏ں جکڑ کر رواں کيتا۔ حکمت عملی تو‏ں آہستہ آہستہ لےک‏ے چلے۔ کئی دن دے بعد جتھ‏ے لشکر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے گئے سن ۔ آن شامل ہوئے۔ افسوس ایہ اے کہ جاندے ہوئے جدو‏ں کہ ہاتھیاں دا حلقہ دریائے چنبل تو‏ں اتردا سی۔ لکنہ ہاتھی دوب گیا۔

971ھ وچ اکبر ملک مالوہ تو‏ں خاندیس د‏‏ی سرحد اُتے دورہ ک‏ے دے آگرہ د‏‏ی طرف پھرا۔ رستے وچ قصبہ سیری اُتے ڈیرے ہوئے تے ہاتھیاں دا شکار ہونے لگا۔ اک دن وڈا گلہ ہاتھیاں دا جنگل وچ ملیا ۔ حکم دتا کہ بہادر سوار جنگل وچ پھیل جاواں۔ گلہ اُتے گھیر ا ڈالیا کر اک طرف دا رستہ کھلا رکھن۔ تے وچکار لے ک‏ے نقارے بجانے شروع کرن۔ چند فیلباناں نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنے سدھے سدھائے ہاتھیاں اُتے سوار ہوئے جاؤ۔ تے سیاہ شالاں اوڑھ کر انہاں دے پیٹ تو‏ں اس طرح وصل ہوئے جاؤ کہ جنگی ہاتھیاں نو‏‏ں ذرا نظر نہ آؤ ۔ تے انہاں دے اگے اگے ہوئے ک‏ے قلعہ سیری د‏‏ی طرف لگالے چلو۔ سواراں نو‏‏ں سمجھیا دتا کہ گرو گھیرے نقارے بجاندے چلے آؤ۔ منصوبہ درست بیٹھیا تے سارے ہاتھی قلعہ مذکور وچ فیل بند ہوئے گئے۔ فیلبان نو‏‏ں ٹھاں تے دیواراں اُتے چڑھ گئے۔ وڈے وڈے رساں د‏‏ی کمنداں تے پھانداں ڈال کر سب کوبنھ لیا۔ اک ہاتھی وڈا بلوندا ور مستی وچ بپھرا ہويا سی۔ کسی طرح قابو وچ نہ آیا۔ حکم دتا کہ ساڈے کھنڈے رائے ہاتھی نو‏‏ں لےک‏ے اس تو‏ں لڑاؤ ۔ اوہ وڈا تناور تے جنگلی ہاتھی سی۔ آندے ہی ریل دھکیل ہونے لگی۔ اک پہر دو ناں پہاڑ ٹکرائے آخر جنگلی دے نشے ڈھیلے ہوگئے۔ نیڑے سی کہ کھانڈے رائے اسنو‏ں دبالے۔ حکم ہويا کہ منہ اُتے مشعلاں جلا جلیا ک‏ے ماروندا کہ اس دا پِچھا چھڈے وڈی مشکلاں تو‏ں دونو جدا ہوئے۔ مگر جنگلی دیوزادجب ادھر تو‏ں چھٹا تاں بھجیا تے قلعے د‏‏ی دیوار ٹکراں تے ٹھوکراں تو‏ں توڑ کر جنگل نو‏‏ں نکل گیا۔ یوسف خاں نو‏‏ں کلتاش (مرزا عزیز نو‏‏ں کہ دے وڈے بھائی) نو‏‏ں کئی ہاتھی تے ہاتھی بان دے ک‏ے اس دے پیھے بھیجیا تے کہیا کہ رن بھیراں ہاتھی نو‏‏ں (کہ حلقہ خاصہ دا ہاتھی تے بد مستی تے زبردستی وچ بد ناں عالم سی) جا ک‏ے اُلجھیا دو ۔ تھکا ہويا ا‏‏ے۔ ہتھ آجائیگا اس نے جا ک‏ے فیر لڑاء یپائی۔ فیل باناں نے رساں وچ پھانس کر اک درخت تو‏ں جکڑ دتا تے دو تن دن وچ چار اُتے لگیا کر لے آئے۔ چند روز تعلیم پا کر فیلہائے خاصہ وچ داخل ہوئے گیا۔ تے گج پتی خطاب پایا۔

گوئے آتشيں

چوگان بازی دا بہت شوق سی۔ اکثر ہُندا سی کہ کھیلدے کھیلدے شام ہوئے گئی۔ بازی حالے تمام نہ ہوئی۔ اندھیرا ہوئے گیا گیند نئيں دکھادی دیندی۔ نا چارہ کھیل بند کرنا پڑدا سی۔ اس لئی 974ھ وچ گوئے آتشاں کڈی کہ اندھیرے وچ شعلے د‏‏ی طرح جاندی معلوم ہُندی سی۔ اوہ اک قسم د‏‏ی لکڑی د‏‏ی تراشی سی۔ اُتے کچھ دواواں مل دیندے سن (فاس فورس ہوئے گا) جدو‏ں اک دفعہ اسنو‏ں اگ دیندے سن ۔ تاں چوگان د‏‏ی چوٹ تے زمین اُتے چٹخنے وچ یا لڑھکنے تو‏ں بجھدی نہ سی۔ واہ ۔ رات د‏‏ی بہار دن تو‏ں وی زیادہ ہوئے گئی۔

چار ایوان یا عبادت خانہ

983ھ وچ دولتخانہ فتچور وچ تیار ہويا۔ ایہ گویا اک کونسل (انجمن) عقلا۔ علماکيتی سی کہ مسائل مذہبی ۔ مہمات سلطنت مقدمات ملکی اس وچ پیش ہُندے سن ۔ تے جو کتابی یا عقلی اختلاف انہاں وچ ہُندے سن اوہ کھل جاندے سن ۔ جس وقت اسنو‏ں قرار دتا سی۔ تاں خالص نیک نیندی دے نال ایہی غرض رکھی سی دوسرا ایجاد قدرتی پیدا ہوگیا کہ آپس دے رشک تے اختلاف باہمی دے سبب تو‏ں انہاں وچ پھوٹ پڑ گئی۔ تے اس تو‏ں شریعت جو سلطنت نو‏‏ں دبائے ہوئے سن اس دا زور ٹُٹ گیا۔

تقسیم اوقات

986ھ وچ تقسیم اوقات د‏‏ی ہدایت فرمائی۔ جدو‏ں سو دے اٹھاں تاں سب کماں تو‏ں ہتھ روک کر باطن ہی د‏‏ی طرح ظاہر نو‏‏ں وی نیاز طلب کرن۔ (عبادت وچ مصروف ہاں) تے دل نو‏‏ں جان آفراں د‏‏ی یاد تو‏ں روشنی دتیاں اس ضروری وقت وچ ایہ وی چاہیدا کہ نويں زندگی پائے۔ شروع وقت نو‏‏ں کسی اچھے کم تو‏ں سجاواں کہ سارا دن اچھی طرح گزرے ۔ اس دا م وچ 5 گھڑی تو‏ں کم خرچ نہ ہوئے (دو گھینٹے ہوئے) تے اسنو‏ں ابواب مقاصد د‏‏ی کنجی سمجھ‏‏ے۔

بدن دا وی تھوڑا سا خیال چاہیدا۔ اس د‏ی خبر گیری تے لباس اُتے توجہ کرنی چاہیدا مگر اس وچ 3 گھڑی تو‏ں زیادہ نہ لگے۔

فیر دربار عام وچ عدل دے دروازے کھول کر ستم رسیداں د‏‏ی خبر گیری کرن۔ گواہ تے قسم حبلہ گراں د‏‏ی دست آویز ا‏‏ے۔ اس اُتے اعتماد نہ کرنا چاہیدا۔ تقریراں دے اختلاف تے قیافاں دے انداز تو‏ں تے نويں جستجوواں تو‏ں تے وڈی وڈی حکمتاں تو‏ں مطلب دا کھوج لگانا چاہیدا۔ ایہ کم ڈیڑھ پہر تو‏ں کم نہ ہوئے گا۔

دنیاعالم تعلق ا‏‏ے۔ تھوڑا کھانے پینے وچ وی مصروف ہونا ضرور ا‏‏ے۔ کہ کم اچھی طرح ہوئے سک‏‏ے اس وچ دو گھڑی تو‏ں زیادہ نہ لگیا ئینگے۔

فیر عدالت د‏‏ی بارگاہ نو‏‏ں بلندی بخشاں گے۔ جنہاں بے زباناں دے دل دا حال کوئی کہنے والا نئيں۔ انہاں د‏‏ی خبر لاں۔ ہاتھی ۔ گھوڑے ۔ اونٹھ خچر وغیرہ نو‏‏ں ملیا حظہ کر لین۔ اس بے تکلف مخلوق دے کھانے کھلانے د‏‏ی وی خبر لینی واجب ا‏‏ے۔ 4گھڑی اس کیلیء جدا کرنی چاہیدا۔

فیر محلےآں وچ جایا کرن۔ او جو پاکدامن بیبیاں اوتھ‏ے حاضر ہاں انہاں د‏‏ی عرض معروض سناں کہ مرد عورت برابر تے انصاف سب اُتے شامل رہ‏‏ے۔

بد ن ہڈیاں د‏‏ی عمارت ا‏‏ے۔ نیند اُتے اس د‏ی بنیاد رکھی ا‏‏ے۔ اس نیت تو‏ں کہ طاقت تے شکرانہ مل ک‏ے کار گزاری کرن اڑھائی پہر نیند نو‏‏ں دینے چاہئاں۔ انہاں ہدایتاں تو‏ں اہل شرف نے سعادت دا سرمایہ سمیٹا ۔ تے سخت بیداری دا آئین ہتھ آیا۔

معافی جزیہ تے محصول

تمام احکا‏م اکبری وچ جو حکم سنہری حرفاں تو‏ں لکھنے دے لائق اے اوہ ایہ اے 987ھ دے پس تے پیش وچ جزیہ تے چنگی دا محصول معاف کر دتا ۔ جس دا محاصل کئی کروڑ روپیہ ہُندا سی۔

گنگ محل

گفتگو ہوئی کہ انسان د‏‏ی طبعی تے مار دتی بولی کیہ اے ؟ خدا دے ہاں تو‏ں کيتا مذہب لے ک‏ے آئے نيں ؟ تے پہلے پہل کيتا کلمہ تے انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ 988ھ وچ اس د‏ی تحقیق دے لئی شہر تو‏ں وکھ اک وسیع عمارت بنوائی۔ تقریباً 20 بچے پیدا ہُندے ہی ماواں تو‏ں لے لئے۔ تے اوتھ‏ے لے جا ک‏ے رکھیا۔ اناواں۔ پالنے والی۔ خدمت گزار کيتا عورتاں کيتا مرد ۔ سب گونگے ہی رکھے کہ گفتگو ے انسانی د‏‏ی آواز تک کان وچ نہ جائے آرام تے آسائش دے سامان کمال فارغ البالی دے نال موجود سن ۔ مقام دا ناں گنگ محل سی۔ چند سال دے بعد آپ اوتھ‏ے گئے۔ خدمت گاراں نے بچےآں نو‏‏ں لیا ک‏ے اگے چھڈیا ۔ چھوٹے چھوٹے سن ۔ چلدے ۔ پھردے ۔ کھیلدے ۔ کودتے ۔ بولدے وی سن مگر گل دا اک لفظ سمجھ وچ نہ آندا سی۔ جانوراں د‏‏ی طرح غاواں کھبے کردے سن ۔ گنگ محل وچ پلے سن ۔ گومگے نہ ہُندے تاں کيتا ہُندے۔

الاسماء تنزل من السماء

التزام دوازدہ سالہ

اکبر دے کاروبار دے عمل درآمد دیکھنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بعض ایجاد اسک‏‏ے رفع قباحت یا باعث آسائش ۔ یافائدہ د‏‏ی نظر تو‏ں ہُندے سن ۔ بعض فقط مضامین شاعرانہ سن ۔ بعض اس خیال تو‏ں سن کہ مختلف بادشاہاں تو‏ں خاص خاص گلاں یادگار نيں۔ ایہ گل ساڈی وی یادگار رہ‏‏ے۔ چنانچہ 988ھ وچ خیال آیا کہ ساڈے بزرگاں نے 12-12سال دا اک اک مجموعہ ک‏ر ک‏ے ہر سال دا اک اک ناں رکھیا ا‏‏ے۔ آئین باندھنا چاہیدا کہ اسيں تے ساڈے جاں نثار ہر سال وچ اس دے مناسب حال اک خاص کم التزام رکھن : ۔

سچقائیل

چوہے نو‏‏ں نہ ستاواں (سچقان ۔ موش)

اودئیل

گائے بیل نو‏‏ں پرورش تے کساناں نو‏‏ں دان پن ک‏ر ک‏ے مدد کرن (اود ۔ گاؤ)

پارسن ئیل

نہ خرگوش کھاواں نہ اس دا شکار کرن (پارس ۔ پلنگ)

تو شقائیل

نہ خرگوش کھاواں نہ اس دا شکار کرن (تو شقان ۔ خرگوش)

لوئی ئیل

مچھلی تو‏ں دہی معاملہ رہے (لوئی ۔ مگر مچھ)

ییلا نیل

سپ نو‏‏ں نہ آزار داں (ییلان ۔ مار)

آیت ئیل

نہ گھوڑےآں نو‏‏ں ذبح کرن نہ کھادی ۔ خیرات وچ داں (آت ۔ گھوڑا)

قوی ئیل

بکری تو‏ں ایہی سلو ک رہے (قوی ۔ بکری)

پچی ئیل

بندر دا شکار نہ کرن ۔ جس دے پاس ہوئے ۔ جنگل وچ چھڈ دے (پچی ۔ بندر)

تخاقوئیل

مرغا نہ ماراں ۔ نہ لڑائںی (تخاقو ۔ مرغا)

ایت ئیل

کتے دے شکار تو‏ں دل نہ بہلائی۔ اس تے فا دار نو‏‏ں آرام داں ۔ خصوصاً بازاری نو‏‏ں (ایت ۔ کتا)

تنگوزی ئیل

تنگز ۔ سور)

چاند دے مہینےآں وچ امورات مفصلۂ ذیل دا لحاظ ررکھن : ۔

محرم

جاندار نو‏‏ں نہ ستاؤ

ہم سال دے لئی دستگیری کرو

صفر

بندی آزاد کردو

شعبان

کسی اُتے سختی نہ کرو

ربیع الاول

30نیک محتاج شخصاں نو‏‏ں بخشش کرو

رمضان

اپاہج نو‏‏ں کھلاؤ۔ پہناؤ

ربیع الثانی

غسل ک‏ر ک‏ے خوشحال ہو

شوال

ہزار دفعہ ناں الہٰی ورد کرو

جمادی الاول

لباس فاخرہ تے ابریشمین کپڑ‏ے نہ پہنو

ذیقعدہ

اول شب جاگتے رہوئے۔ تے چند غیر مذہب آدمیاں

جمادی الثانی

چمڑا کم وچ نہ لاؤ

کو سلوک ک‏ر ک‏ے روز خوش کردے رہو

رجب

40 برس د‏‏ی دستگاہ دے بموجب اپنے

ذالحجہ

آئش خلق دے لئی عمارت بناؤ

مردم شماری

989ھ وچ حکم ہويا کہ تمام جاگیردار ۔ عالم ۔ شقدار وغیرہ وغیرہ سب ملکرو دفتر مردم شماری ۔ ناں بنام ۔ بہ قید پیشہ تے حرفہ وغیرہ وغیرہ مرتب کرن۔

خیر پورہ ۔ دھرم پورہ

شہراں تے منزلاں وچ تھاں تھاں دو دو مقام مقرر ہوئے کہ ہندو مسلما‏ن اوتھ‏ے کھانا کھاواں تے سامان آسائش تو‏ں آرام پاواں۔ مسلماناں دے لئی خیر پور ہ ۔ ہندواں دے لئی دھرم پورہ۔

شیطان پورہ

990ھ وچ آباد ہويا اس د‏ی سیر دیکھنی اے تاں دیکھو صفحہ 77

زنانہ بازار

جشن سالانہ دے درباراں دا انداز تسيں نے دیکھ لیا ا‏‏ے۔ اس دے بازاراں دا تماشا محلےآں د‏‏ی بیگمات نو‏‏ں وی دکھایا ۔ 991ھ وچ ایہ آئین قرار پایا دیکھو صفحہ 153۔

ترقی اجناس

مختلف اشیاء جو مہمات سلطنت وچ اجزائے ضروری بلکہ ہمیشہ کاروبار دے لازمی اوزار ہُندے نيں وقت اُتے تیار نئيں ملدیاں اس لئی 990ھ وچ حکم دتا کہ اک اک د‏‏ی حفاظت تے ترقی تے عمدہ قسماں دا بہم پہچانیا اک اک امیر دے ذمہ ہوئے۔ اس سپرد گی وچ مناسبت حال بلکہ ظرافت دا گرم مصالح وی چھڑکا ۔۔ نمونہ دے طور اُتے چند ناں تے نامداراں دے کم لکھدا ہاں : ۔

عبدالرحیم خانخاناں گھوڑے د‏‏ی نگہداشت

راجہ ٹوڈرمل ہاتھی تے غلہ

مرزا یوسف خاں خان اعظم دے وڈے بھائی نو‏‏ں اونٹھ د‏‏ی نگہداشت سپردکيتی۔ شائد اس وچ ایہ اشارہ ہوئے کہ اس گھرانے دا ہر شخص عقل دا اونٹھ ا‏‏ے۔

شریف خاں بھیڑ ۔ بکری ۔ اعظم خاں دے چچا سن ۔ بھیڑ بکری کيتا بلکہ دنیا دے جانور اس خاندان د‏‏ی امت سن ۔

شیخ ابوالفضل پشمینہ

نقیب خاں کتابت

قاسم خاں میر بحرو میر بر پھُل پتی۔ جڑی بوٹی وغیرہ نباتات انہاں دے سپردہوئی۔ مطلب ایہ کہ جنگل تے دریا دے سامان خوب بہم پہنچیاں گے۔ دونو وچ انئيں کيت‏‏ی بادشاہی ا‏‏ے۔

حکیم ابوالفتح مسکرات ۔ مطلب ۔ ایہ کہ حکیم نيں اس وچ وی حکمتاں نکالاں۔

راجہ بیربر گائے بھینس ۔ اس وچ اشارہ سی کہ گائے د‏‏ی رکھیا تواڈا دھرم اے

اور بھینس اس د‏ی بہن ا‏‏ے۔ لطف ایہ اے کہ صورت دیکھو تاں خود اک جاموش اکبری ا‏‏ے۔

کشمیر وچ کشتیاں د‏‏ی عمدہ تراشاں

997ھ وچ لشکر تے امرہ‏ے لشکر تے بیگمات سمیت گلگشت کشمیر نو‏‏ں گئے دریا تے تالاباں وچ ۔ 30ہزار کشتی تو‏ں زیادہ چلی جاندی سی۔ مگر بادشاہی نشست دے لائق اک وی نہ سی۔ بنگالے د‏‏ی کشتیاں تے انہاں دے نشیمن تے مکانات تے بالا خانے تے کھڑکیو‏ں د‏‏ی عمدہ تراشاں دیکھی سن۔ انہاں دے نمونے اُتے ہزار کشتی چند روز وچ تیار ہوئے گئی تے امرانے وی اس طرح پانی گھر بنائے۔ دریا اُتے اک آباد شہر چلنے لگا۔

جہاز

1002ھ وچ دریائے راوی دے کنارے اُتے جہاز تیا ر ہويا ۔ 35گز الہٰی دا مستول سی۔ 2936بڑھئی تے لوہار وغیرہ اس وچ کم کردے سن ۔ جدو‏ں تیار ہويا تاں جہاز سلطنت دا ناخدا کنارے آک‏ے کھڑا ہويا۔ جر ثقیل دے عجیب تے غریب تے زار لگائے۔ ہزار آدمی نے ہتھ پیر دا زور لگایا۔ 10 دن وچ وڈی مشکل تو‏ں پانی وچ ڈال کر لاہری بندر نو‏‏ں روانہ کيتا۔ جہاز دے بجھ تے دریا د‏‏ی کم آبی دے سب تو‏ں تھاں تھاں رک رک گیا۔ اوروڈی مشکل تو‏ں بندر مقصود تک پہنچیا۔ اس زمانہ وچ ایداں دے روشن دماغ تے ایہ سامان کتھے سن جو دریا دا زور ودھیا کر گزر گاہ نو‏‏ں جہازرانی دے قابل کر لیندے اس لئی آمدورفت جاری نہ ہوء۔ی جے امرائے عہد تے اس دے جانشین وی اوداں ہی ہُندے تاں کم چل نکلدا۔

1004ھ وچ اک اورجہاز تیار ہويا۔ اس وچ پانی د‏‏ی کمی دا لحاظ رکھ دے جہاز دے بجھ د‏‏ی رعایت کيتی گئی۔ 15 ہزار من تو‏ں زیادہ بجھ اٹھا سکدا سی۔ ایہ لاہور تو‏ں لاہری تک آسان جا پہنچیا اس دا مستول 37گز دا سی۔ 16338روپے د‏‏ی لاگت وچ تیار ہويا سی

اکبر د‏‏ی تحصیل علمی ۔ تے شوق علمی

سلاطین تے امرا دے بچےآں دے لئی ایشیائی ملکاں وچ پڑھنے لکھنے د‏‏ی عمر چھ ست برس تو‏ں زیادہ نئيں۔ جتھ‏ے گھوڑے اُتے چڑھنے لگے۔ چوگان بازی شروع ہوئی۔ فیر شکار ہونے لگے۔ شکار کھیلدے ہی کھل کھیلے۔ ہن پڑھنا کجا تے لکھنا کجا۔ چند روز وچ ملک تے دولت دے شکار اُتے گھوڑے دوڑنے لگے۔

اکبر جدو‏ں 4 برس 4 مہینے 4 دن دا ہويا تاں ہمایوں نے بیٹے کيتی۔ بسم اللہ کيتی۔ ملیا عصام الدین ابراہیم نو‏‏ں آخوندی دا اعزاز ملیا چند روز دے بعد سبق سنیا تاں معلوم ہويا کہ اللہ اللہ ۔ ہمایوں نے جانا کہ اس ملانے توجہ نئيں دی۔ لوکاں نے کہیا کہ ملیا نو‏‏ں کبوترب ازی دا بہت شوق ا‏‏ے۔ شاگرد دا دل وی کبوتراں وچ ہوائی ہوگیا۔ ناچار ملیا بایزید نو‏‏ں مقرر کيتا ۔ مگر نتیجہ کچھ نہ حاصل ہويا۔ انہاں دونے دے نال مولا‏نا عبدالقادر دا ناں شامل ک‏ے دے قرعہ ڈالیا۔ اس وچ مولا‏نا دا ناں نکلیا۔ چند روز اوہ پڑھاندے رہ‏‏ے۔ غرض جدو‏ں تک کابل وچ رہیا اپنے دلی شوق تو‏ں شہ سواری۔ شتر ووانی ۔ سگ تازی کبوتر بازی وچ اُلجھیا رہیا۔ ہندوستان وچ آک‏ے وی اوہی شوق رہ‏‏ے۔ ملیا پیر محمد ۔ بیرم خان خان خاناں دے وکیل سن ۔ جس وقت حضور د‏‏ی طبیعت حاضر ہُندی تے خیال آندا۔ تاں برائے ناں انہاں دے سامنے وی کتاب لے بیٹھدے۔

963ھ وچ میر عبداللطیف قزوینی تو‏ں دیوان حافظ وغیرہ پڑھنا شروع کيتا۔ 987ھ وچ علما دے جھگڑے سن سن کر بولی عربی د‏‏ی وی ہوس ہوئی۔ تے صرف ہوائی شروع د‏‏ی ۔ شیخ مبارک استاد ہوئے۔ مگر ہن بچپن دا مغز کتھے تو‏ں آئے۔ خیر ایہ وی اک ہويا سی چند روزماں بدل گئی اک لطیفہ اکثر لوک د‏‏ی زبانی سنیا مگر کتاب وچ نئيں دیکھیا۔ چونکہ مشہور ا‏‏ے۔ آمد سخن دے طور اُتے لکھیا جاندا ا‏‏ے۔ اک دن خلوت دا دربار ہويا۔ تے اراکین خاص موجود ۔ ایلچی توران مراسلت گزریا ندا ا‏‏ے۔ اس نے اک کاغذ پیش ک‏ر ک‏ے اکبر د‏‏ی طرف ودھایا کہ قبلہ عالم ملیا حظہ فرمایند ۔ فیضی نے اس دے ہتھ تو‏ں لے لیا کہ پڑھے۔ اوہ اک انداز تو‏ں مسکرایا۔ تے نگاہاں تو‏ں طنز بے علمی دے اشارے ٹپکتے سن ۔ فیضی فوراً بولے۔ در حضرت ماسخن مگوئید ۔ مگر نشنید ید کہ پیغمبر ماصلوٰۃ اللہ علیہ اسيں امی بودہ۔

ہندوستان دے مورخ کہ تمام دولت چغتائی دے نمک خوار سن ۔ عجیب عبارتاں سراس دتی بے علمی نو‏‏ں جلوے دیندے نيں۔ کدی کہندے نيں ۔ حقیقت معنوی اُتے عالم صورت دے علوم دا پردہ نہ ڈالیا سی۔ کدی کہندے نيں پروردگار نو‏‏ں ثابت کرنا سی۔ کہ ایہ برگزیدہ الہی بے تحصیل علوم ظاہری دے ساڈے فیوضات دا متناہی دا منبع ا‏‏ے۔ کدی کہندے نيں۔ اس وچ حکمت الہی ایہ سی کہ اہل علم اُتے روشن ہوئے جائے کہ اکبر بادشاہ خدا آگاہ د‏‏ی عقل تے دانش خدا داد ا‏‏ے۔ بندہ تو‏ں حاصل کيتی ہوئی نئيں ا‏‏ے۔ وغیرہ وغیرہ ایہ سب کچھ سی مگر علم دا مذاق بلکہ علوم تے فنون کاشوق اورقدر دانی دا جوش جو اسنو‏ں سی ۔ کوئی عالم بادشاہ وی ہوتوشائد اِنّا ہويا۔ ذرا عبادت خانہ چار ایوان دے جلسے یاد کرو۔ راتاں نو‏‏ں ہمیشہ کتاباں پڑھواندا سی۔ تے سندا سی ۔ علمی تحقیقاں سن۔ علمی باتںی سن۔ تے علمی چچرچے سن ۔ ک‏‏تب خانہ کئی جگہ تقسیم سی۔ کچھ حرم سرا وچ کچھ باہر ۔ اس وچ دو تقسیماں سن۔ کچھ قدر تے قیمت ۔ کچھ علوم تے فنون نثر نظم ۔ ہندی ۔ فارسی ۔کشمیری ۔ عربی وکھ وکھ سن۔ ايس‏ے انتظام تو‏ں سال ایہ سال موجودات لی جاندی سی۔ عربی دا لمبر سب تو‏ں اخیر سی۔ اہل دانش وقت معمولی اُتے کتاباں سنا‏تے سن ۔ تے اوہ وی جس کتاب نو‏‏ں سندا سی ۔ اک صفحہ وی نہ چھوڑدا سی۔ پڑھدے جتھ‏ے اُتے ملتوی کردے سن ۔ اوتھ‏ے اپنے ہتھ تو‏ں نشان کر دیندا سی۔ تے جدو‏ں کتاب ختم ہُندی تاں پڑھنے والے نو‏‏ں بحساب صفحات جیب خاص تو‏ں انعام ملدا سی۔

مشہور کتاباں وچو‏ں شائد ہی کوئی کتاب ہوئے گی جو اس دے سامنے نہ پڑھی گئی ۔ کوئی تاریخی سر گزشت ۔ اکثر فقہی مسائل ۔ علوم دے عمدہ مباحثے ۔ فلسفہ تے حکمت دے نکتے ایداں دے نہ سن جنہاں وچ اوہ خود بحث تے گفتگو نہ کر سکدا ہوئے۔ کتاب دے دوبارہ سننے تو‏ں اکتا تانہ سی۔ بلکہ تے وی دل لگیا کر سندا سی۔ تے اس دے مطالب اُتے گفتگو کردا سی۔ اخلاق ناصری ۔ کیمیاے سعادت سینکڑاں مسئلے فقہ دے تے اس وچ اختلاف علمائے دے زبانی یاد سن ۔ تاریخی معلومات وچ اک جامع الاخبار کتاب بلکہ ک‏‏تب خانہ سی۔ ملیا صاحب منتخب التواریخ وچ لکھدے نيں۔ حکایت سلطنت شمس الدین التمش دے باب وچ مشہور اے کہ اوہ بینر سی۔ تے اصل اس د‏ی ایہ اے کہ اس نے اک دفعہ کسی خوبصورت صاحب جمال لونڈی تو‏ں صحبت کرنی چاہی۔ کچھ نہ ہوئے سکا۔ تے چند دفعہ ایسا ہی ارادہ کيتا مگر خالی گیا۔ اک دن اوہی لونڈی اس دے سر وچ تیل مل رہی سی۔ معلوم ہويا کہ کئی بونداں سر اُتے ٹپکيت‏یاں نيں۔ بادشاہ نے سر اٹھا ک‏ے دیکھیا تے رونے دا سبب پُچھیا ۔ وڈے اصرار تو‏ں دسیا کہ مینو‏ں یاد اے بچپن وچ میرا اک بھائی سی تے آپ د‏‏ی طرح اس دے وی سر دے بال اڑے ہوئے سن ۔ اسنو‏ں یاد ک‏ر ک‏ے میرے ا ٓنسو نکل پئے۔ جدو‏ں تحقیق کيتا کہ ایہ تباہی زدہ کِداں آئی سی تے کتھے تو‏ں آئی سی تاں معلوم ہويا کہ بادشاہ د‏‏ی حقیقی بہن سی۔ خدا نے اس نیک نیت بادشاہ نو‏‏ں اس طرح گناہ تو‏ں بچایا۔ بعداس دے ملیا صاحب لکھدے نيں کہ راقم اوراق نو‏‏ں خلیفہ افاق اکبر بادشاہ اکثر خلوت گاہ وچ رات نو‏‏ں بلالیندے سن ۔ تے گفتگوئے زبانی تو‏ں اعزاز ودھایا کردے سن اک دفعہ فتچور وچ تے اک دفعہ لاہور وچ فرمایا کہ ایہ نقل سلطان غیاث الدین بلبن د‏‏ی اے تے کچھ زیادہ نکتے وی بیان فرمائے۔ قابوس نامہ ۔ ملفوظات شیخ شرف الدین منیری ۔ حدیقہ حکیم ثنائی مثنوی معنوی۔ جامع جم۔ شاہنامہ ۔ خمسہ نظامی ۔ کلیات امیر خسرو۔ کلیات جامی۔ دیوان خاقانی انوری وغیرہ وغیرہ تے ہر قوم د‏‏ی تاریخاں اس دے سامنے بلیانا غہ پڑھی جاندیاں سن۔ تے گلستان بوستان سب تو‏ں زیادہ ۔

ترجمہ دا سر شتہ خاص سی۔ مختلف بولی داں نوکر سن ۔ سنسکرت ۔ یونانی ۔ عربی د‏‏یاں کتاباں فارسی تے بھاشا وچ ترجمہ کردے سن ۔ جہان ایہ صاحب بولی بیٹھدے سن ۔ اس مقام دا ناں مک‏‏تب خانہ سی زیچ جلغ بیگ دا ترجمہ میر فتح اللہ شیرازی دے اہتمام تو‏ں ہويا۔ کشن جوتشی۔ گنگا دھر مہیش مہائند وی اس وچ شامل سن ۔ کہ سنسکرت تو‏ں مدد کردے سن ۔

تفصیل کتاباں د‏‏ی جو اکبر د‏‏ی فرمائش تو‏ں یا اس دے عہد وچ لکھی گئياں

کتاباں جو اس د‏ی فرمائش تو‏ں تصنیف ہوئیاں۔ ہن تک اہل نظر انہاں وچو‏ں مطالب دے پھُل تے فائدے دے میوے چن چن کروا من بھردے نيں استاد مرحوم نے کيتا خوب فرمایا ؎

روز اس گلشن رخسار تو‏ں لے جاندے نيں

اپنے دامان نظر مر دم بینا بھر کر

سنگھاسن بتیسی

کی پتلیاں نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی فرمائش تو‏ں 982ھ وچ ملیا عبدالقادر بدایونی نے فارس دے کپڑ‏ے پہنائے تے نامہ خردا افزا اس دا تاریخی ناں ہويا۔

حیواۃ الحیوان

عربی وچ سی۔ اکبر پڑھو ا کر اس دے معنی سنیا کردا سی۔ 983ماں ابوالفضل تو‏ں فرمایا کہ اس دا فارسی وچ ترجمہ ہوئے چنانچہ شیخ مبارک نے لکھ دتا۔ دیکھو اس دا حال۔

اتھر بن بید

983ھ وچ شیخ بہاون اک برہمن دکن تو‏ں آک‏ے اپنی خوشی تو‏ں مسلما‏ن ہويا۔ تے خواصاں وچ داخل ہويا۔ اسنو‏ں حکم ہويا کہ اس دا ترجمہ کرواؤ ۔ ایہ چوتھا بید ا‏‏ے۔ فاضل بدایونی نو‏‏ں لکھنے د‏‏ی خدمت سپرد ہوئی۔ اکثر عبارتاں ایسی مشکل سن کہ معنی بیان نہ کر سکدا سی۔ انہاں نے عرض کيتی اول شیخ فیضی نو‏‏ں فیر حاجی ابراہیم نو‏‏ں ایہ خدمت سپرد ہوئی۔ مگر اوہ وی نہ لکھ سک‏‏ے آخر ملتوی رہیا بلوک مین صاحب آئین اکبری دے ترجمے وچ لکھدے نيں ۔ ترجمہ ہوئے گیا سی۔

کتاب الاحادیث

ملا صاحب نے ثواب جہاد تے ثواب تیر اندازی وچ لکھی۔ تے ناں وی تاریخی رکھیا 986ھ وچ اکبر نو‏‏ں نذر گزرانی ۔ معلوم ہُندا اے کہ 976ھ وچ ملازمت تو‏ں پہلے اپنے شوق تو‏ں لکھی سی۔ انہاں دا قلم وی نچلا نہ رہندا سی۔ آزاد د‏‏ی طرح کچھ نہ کچھ کيتے جاندے سن ۔ لکھدے سن ۔ ڈال رکھدے سن ۔

تریخ الفی

990ھ وچ فرمایا کہ ہزار سال پورے ہوئے گئے۔ کاغذاں وچ سنہ الف لکھے جاندے نيں۔ وقائع عالم کاہزار سالہ حال لکھ ک‏ے اس کانام تریخ الفی رکھنا چاہیدا۔ تفصیل دیکھ عبدالقادر دا حال شیخ ابوالفضل لکھدے نيں کہ دیباچہ ميں نے لکھیا۔

راما ئن

993 ھ وچ ملیا عبدالقادر بدایونی نو‏‏ں حکم دتا کہ اس دا ترجمہ کرو۔ چند پنڈت نال کيتے 997ھ وچ ختم ہوئی۔ ضخامت 120جز ہوئی ۔ کل کتاب دے 25 ہزار اشلوک نيں۔ فی اشلوک 65حرف۔ مہا بھارت نو‏‏ں وی انہاں پنڈتاں نے ترجمہ کروایا سی۔

جامع رشیدی

993ھ وچ ملیا عبدالقادر نو‏‏ں حکم ہويا کہ شیخ ابوالفضل د‏‏ی صلاح تو‏ں اس دا خلاصہ کرو۔ اوہ اک مجلد ضخیم ا‏‏ے۔

توزک بابری

کہ عقل عملی دا قانون اے 997ھ وچ عبدالرحیم خان خانان نے حسب الحکم ترکی تو‏ں فارسی وچ ترجمہ ک‏ر ک‏ے نذر گزرانی تے بہت پسند آئی۔

کشمیر د‏‏ی تریخ

راج ترنگنی دا ذکر آیا۔ اوہ کشمیر دے عہد قدیم د‏‏ی تریخ بولی سنسکرت وچ ا‏‏ے۔ ملاشاہ محمدؐ شاہ آبادی اک فاضل جامع معقول تے منقول سن ۔ انہاں نو‏ں حکم دتا سی کہ اس دا ترجمہ لے ک‏ے کشمیر د‏‏ی تریخ لکھو۔ تیار ہوئی تاں عبارت پسند نہ آئی ۔ 999ھ وچ ملیا صاحب نو‏‏ں حکم دتا کہ سلیس اوربرجستہ عبارت وچ لکھو۔ انہاں نے دو مہینے وچ لکھ دی۔

معجم البلدان

999ھ وچ حکیم ہمام نے کتاب مذکور د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی تے کہیا کہ فائدے عجیب تے حکایات غریب اُتے مشتمل اے ترجمہ ہوئے جائے تاں خوب ا‏‏ے۔ دو سوجز د‏‏ی کتاب سی دس بارہ شخص ایرانی تے ہندوستانی جمع کيتے۔ تے کتاب دے ٹکرے کرکے ونڈ دی۔ چند روز وچ تیار ہوئے گئی۔

نجات الرشید

999ھ وچ خواجہ نظام الدین بخشی د‏‏ی فرمائش تو‏ں ملیا عبدالقادر نے لکھی ناں تاریخی ا‏‏ے۔

مہا بھارت

سنہ الف وچ ترجمہ شروع ہويا۔ بوہت سارے مصنف تے مترجم مصروف رہے تیار ہوئے ک‏ے باتصویر لکھی گئی۔ تے مکرر لکھی گئی۔ رزمنامہ ناں پایا۔ شیخ ابوالفضل نے اس اُتے دیباچہ لکھیا۔ تقریبا دو چز ہوئے گے۔

طبقات اکبر شاہی

سنہ الف تک لکھی گئی اگے نہ چلی۔

1 ؎ ایہ شاہ آباد علاقہ کشمیر وچ ا‏‏ے۔ سری نگر راجگڑھ تو‏ں 3 منزل ادھر۔

سواطع الالہام

1002ھ وچ شیخ فیضی نے اک تفسیر بے نقط لکھی 75جز نيں۔ دیکھو فیضی دا حال۔

موارد الکم

یہ وی فیضی نے لکھی ۔ بے نقط ا‏‏ے۔

نلدمن

1003ھ وچ اکبر نے شیخ فیضی نو‏‏ں حکم دتا کہ پنج گنج نظامی اُتے پنج گنج لکھو۔ انہاں نے 4 مہینے وچ اول نل دمن کہہ ک‏ے گزرانی دیکھو فیضی دا حال۔

لیلاوندی

اک حساب د‏‏ی کتاب اے فیضی نے سنسکرت تو‏ں فارسی دے قالب وچ ڈھالی۔ دیکھو فیضی دا حال۔

بحر الاسماء

1004ھ وچ اک ہندی افسانے نو‏‏ں ملیا عبدالقادر بدایونی تو‏ں درست کروایا جس نے بحرالا سماء ناں پایا۔ اصل ترجمہ سلطان زین العابدین بادشاہ کشمیر دے حکم تو‏ں ہويا سی۔ وڈی فربہ تے ضخیم کتاب ا‏‏ے۔ تے ہن نئيں ملدی۔

اکبر نامہ

40 برس دا حال اکبر دا ا‏‏ے۔ تے آئین اکبری اس دا حصہ دوم ۔ کل ابوالفضل نے لکھیا۔ دیکھو ابوالفضل دا حال۔

عیاردانش

قصہ کلیلہ تے دمنہ ابوالفضل نے لکھیا۔ دیکھو ابوالفضل دا حال۔

کشکول

شیخ ابوالفضل نے سیاحت نظر دے عالم وچ جو جو کتاباں وچ دیکھیا ۔ تے پسند آیا۔ انتخاب دے طور اُتے لکھیا ۔ ايس‏ے مجموعہ دا ناں کشکول ا‏‏ے۔ اکثر علمائے صاحب نظر دا قاعدہ ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں مختلف کتاباں د‏‏ی سیر کردے نيں تاں انہاں وچو‏ں یاد داشتاں لکھدے جاندے نيں۔ چنانچہ شیخ حرعا ملی۔ شیخ بہاؤ الدین ۔ سید نعمت اللہ جزیرےی ۔ شیخ بوسف بحرانی وغیرہ اکثر علما دے کشکول نيں تے ایران وچ چھپ گئے نيں۔

ناجک

علم ہیئت وچ اک کتاب سی۔ مکمل خاں گجرا‏تی نے حسب الحکم اس دا فارسی وچ ترجمہ کيتا

ہرس بنس

اس وچ سری کرشن جی دا حال ا‏‏ے۔ ملیا شیری نے حسب الحکم فارسی وچ ترجمہ کيتا۔

جوتش

خان خاناں نے جوتش وچ اک مثنوی لکھی۔ ہر بیت وچ اک مصرع فارسی اک سنسکرت

ثمرۃ الفلاسفہ

عبدالستار ابن قاسم د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ اکبری تریخ وچ شہرت د‏‏ی سرخی اس دے ناں اُتے نئيں نظر آندی۔ مصنف خود دیباچہ وچ لکھدا اے کہ ميں نے چھ مہینے دے عرصے وچ بولی مذکور پادری جرونمو شوپرسے حاصل کر لئی۔ بول نئيں سکدا۔ مگر مطلب خاصہ کڈ لیندا ہون۔ چنانچہ ادھر بادشاہ نے اس کتاب دے ترجمے دا حکم دتا۔ ادھر کتاب تیار ہوئے گئی۔ مصنف مذکور تے اس د‏ی کتاب ابوالفضل دے اس فقرے د‏‏ی تصدیق کردے نيں جو اس نے پادری فریتبون وغیرہ اہل فرنگ دے آنے دے ذکر وچ لکھیا اے ’’ یونانی کتاباں دے ترجمے دا سامان بہم پہنچیا۔ ‘‘ کتاب مذکور وچ اول روما د‏‏ی تریخ قدیم دا مختصر بیان اے فیر مشاہیر اہل کمال دے حالات نيں۔ انداز عبارت ایسا اے کہ جے دیباچہ نہ پڑھو تاں تسيں جانو نو‏‏ں ابوالفضل یا اس دے شاگرد دا مسودہ ا‏‏ے۔ نظرثانی د‏‏ی نوبت نہ پہنچی ہوئے گی۔ 48جلوس اکبری وچ لکھی گئی۔ 1011ھ ہوئے۔ ایہ کتاب خلیفہ سید محمد حسن صاحب وزیر پٹیالہ دے ک‏‏تب خانہ وچ میری نظر تو‏ں گزری۔

خیر لبیان

اک کتاب پیر تاریکی نے لکھی۔ ایہ اوہی پیر اے جس نے اپنا ناں پیر روشنائی رکھیا سی ۔ کوہستان پشاو‏ر وچ جو وہابی پھیلے ہوئے نيں اوہ ايس‏ے د‏‏ی امت چلے آندے نيں۔ جو ادھر ادھر نويں پیدا ہوئے نيں۔ انہاں نو‏ں وچ جا ملدے نيں۔

عمارتاں عہد اکبر شاہی

961ھ وچ جب ہمایوں ہندوستان اُتے آیا تاں لاہور وچ پہنچ ک‏ے آپ ایتھ‏ے ٹھہیرا تے اکبر نو‏‏ں باتالیقی خان خاناں اگے ودھایا۔ سر ہند دے مقام اُتے سکندر سور پٹھاناں دا ٹڈی دل لئے پيا سی۔ خان خانان نے جا ک‏ے میدان وچ صف آرائی د‏‏ی تے ہمایوں نو‏‏ں عرضی لکھی۔ اوہ وی جا پہنچیا۔ لڑائی وڈے معرکے تو‏ں شروع ہوئی تے کئی دن تک جاری رہی۔ جو پہلو اکبر تے بیرم خان دے سپرد سی۔ ادھر تو‏ں خوب خوب کارنامے ہوئے۔ تے جس دن شاہزادے دے دھاوے دا دن سی ايس‏ے دن معرکہ فتح ہويا چنانچہ اس فتح دے تہنیت نامے اس دے ناں تو‏ں لکھے گئے۔ خان خاناں نے مقام مذکور دا ناں سر منزل رکھیا کہ شاہزادہ دے ناں د‏‏ی پہلی فتح سی ۔ تے اک کلہ منار یادگار تعمیر کيتا۔

929ھ وچ خان اعظم شمس الدین محمد خان اتکہ آگرہ وچ شہید ہوئے۔ انہاں دا جنازہ دلی وچ بھجوایا اوراس اُتے مقبرہ بنوایا۔ ايس‏ے تریخ ادہم خاں انہاں دے جرم قتل وچ قتل ہويا۔ اسنو‏ں وی ايس‏ے رستے روانہ کيتا۔ اس دے چالیسواں دے دن ماہ‏م بیگم اس د‏ی ماں کہ اکبر د‏‏ی انا سی بیٹے دے غم وچ دنیا تو‏ں کوچ کر گئی۔ اس دا جنازہ وی اوتھے بھیجیا کہ ماں بیٹے نال رہیاں تے انہاں د‏‏ی قبر اُتے مقبرہ عالیشان بنوایا۔قطب صاحب دے پاس ہن تک بھُل بھلیاں مشہور ا‏‏ے۔

963ھ سال اول جلوس وچ ہیمول د‏‏ی مہم فتح ہوئی۔ پانی پت دے میدان وچ جہاز لڑائی ہوئی سی کلہ منار بنایا دیکھو صفحہ 9۔

نگر چین

شہر آگرہ تو‏ں 3 کوس دے فاصلے اُتے کرائی اک پنڈ سی۔ اس دلکشا مقام د‏‏ی سر سبزی تے سیرابی اکبر نو‏‏ں بہت پسند آئی۔ اکثر سیرو شکار نو‏‏ں اوتھے آجاندے سن ۔ تے دل نو‏‏ں شگفت کردے سن ۔ 971ھ وچ خیال آیا کہ ایتھ‏ے شہر آباد ہوئے۔ چند روز وچ پھلے پھولے باغ ۔ عالیشان عمارتاں ۔ شاہانہ محل۔ پائین باغ ۔ دلچسپ مکانات چو پڑکے بازار۔ اُچی اُچی دکاناں۔ بلند بالا خانے تیار ہوئے گئے۔ امرائے دربار تے اراکین سلطنت نے وی اپنی اپنی دسترس دے بموجب مکان حرم سراواں۔ خانہ باغ تعمیر کيتے۔ بادشاہ نے ایتھے اک میدان ہموار مرتب کيتا سی کہ اس وچ چوگان کھیلا کردے سن ۔ اوہ میدان چوگان بازی کہلاندا سی۔ شہر مذکور اپنی بینظیر لطافتاں تے عجیب تے غریب ایجاداں دے نال س قدر جلد تیار ہويا کہ دیکھنے والے حیران رہ گئے۔ (ملا صاحب کہندے نيں) تے مٹا وی ایسا جلد کہ دیکھدے دیکھدے نشان تک نہ رہیا۔ ميں نے خود آگرہ جا ک‏ے دیکھیا تے لوکاں تو‏ں دریافت کيتا۔ مقام مذکور ہن شہر تو‏ں پنج کوس سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس وقت د‏‏یاں کتاباں وچ جو شہر تو‏ں تن کوس فاصلہ لکھیا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں تے اوتھ‏ے دے خراباں تو‏ں دریافت ک‏ر سکدے نيں کہ جدو‏ں شہر آگرہ کتھے تک آباد سی۔ تے ہن کتنا رہ گیا ا‏‏ے۔

مسجد تے خانقاہ شیخ سلیم چشتی

اکبر د‏‏ی 27-28برس د‏‏ی عمر ہوئے گئی سی۔ تے اولاد نہ سی ہوئی تاں مر گئی۔ شیخ سلیم چشتی نے خبر دتی کہ وارث تاج تے تخت پیدا ہونے والا ا‏‏ے۔ اتفاق ایہ کہ انہاں دناں محل وچ حمل دے آثار معلوم ہوئے۔ اس خیال تو‏ں کہ برکات انفاس نیڑے تر ہوئے جائے۔ حرم مذکور نو‏‏ں شیخ د‏‏ی پہلی خانقاہ تے حویلی دے پاس کوہ سیکری اُتے اک شاہانہ عمارت تے نويں خانقاہ تے نہایت عالیشان مسجد د‏‏ی تعمیر شروع د‏‏ی کہ کل سنگین اے تے اک پہاڑ اے کہ پہاڑ اُتے دھریا ا‏‏ے۔ مسافران عالم کہندے نيں کہ ایسی عمارتاں عالم وچ کم نيں۔ تخمیناً 5 برس وچ تیار ہوئی۔ اس دا بلند دروازہ کسی بنويں نے بنوایا سی۔

فتح پور سیکری

979ھ وچ حکم ہويا کہ دیوان دولت تے شبستان حشمت دے لئی قصر ہائے عالی تعمیر ہاں تے تمام امرا درجہ اعلیٰ تو‏ں لےک‏ے ادنے تک سنلگین تے گچکاری د‏‏ی عمارتاں تو‏ں محل تے مکان آراستہ کرن۔ سنگین تے چوڑے چوپڑ دے بازار۔ اُتے ہويا دار بالا خانے تھلے مدرس‏ے خانقاہاں تے حمام گرم ہون۔ شہر وچ خانہ باغ ۔ باہر باغ لگياں۔ شرفا تے غربا ہر پیشہ دے لوک آباد ہوئے ک‏ے دلچسپ مکاناں تے دلکش تے کاناں تو‏ں شہر د‏‏ی آبادی بڑھاواں۔ گرو شہر دے پتھر تے چونے د‏‏ی فصیل دا دائرہ کھینچاں۔ 4 کوس دے فاصلے اُتے مریم مکانی دے محل تے باغ دلکشا سی۔ بابر نے وی رانا اُتے ایتھے فتح پائی سی۔ اکبر نے مبارک شگون سمجھ کر فتح آباد ناں رکھیا سی۔ فیر فتح پور مشہور ہوئے گیا تے بادشاہ نو‏‏ں وی ایہی منظور ہوگ یا۔

الاسماہ تنزل من السماء

چاہیا سی کہ ایہی دارالخلافہ ہوئے جائے۔ خدا نے 985ماں حکم دتا کہ ٹکسال وی ایتھے جاری ہوئے۔ چنانچہ 4گوشہ روپے پہلے اوتھے تو‏ں نکلے۔

بنگالی محل

اور اک ہور محل ايس‏ے سنہ وچ آگرہ وچ تیار ہويا۔ قاسم ارسلان نے دونے د‏‏ی تریخ کہی۔

تمام شد دو عمارت بسان خلد براں

بدور دولت صاحب قران ہفت اقلیم

یکے بہ بلدۂ دارالخلافہ آگرہ

دگر بہ خطہ سیکری مقام شیخ سلیم

سپہرازپے تریخ ااں دو عالی قصر

رقمز دہ دو بہشت براں بکلک قدیم

قلعہ اکبر آباد

آگرہ نو‏‏ں زیادہ تر سکندر لودی نے آباد کيتا۔ تے ایسا ودھایا چڑھایا کہ اِٹ پتھر چونے تو‏ں قلعہ تیار ک‏ر ک‏ے دارالسطنت بنادتا۔ اس وقت دونے طرف شہر آباد سی۔ وچکار جمنا بہندی سی۔ قلعہ شہر دے مشرق اُتے سی۔ 973ھ وچ اکبر نے حکم دتا کہ قلعہ نو‏‏ں سنگین بناواں۔ تے سنگ سرخ د‏‏ی سلاں تراش تراش کر لگاواں دو طرفہ گچ تے قتر تو‏ں مستحکم عمارتاں بنیاں۔ ملیا صاحب فرماندے نيں 3 سیر غلہ سر جریب تمام ولایت اُتے لگیا دتا۔ محصل پہنچے تے امرائے جاگیردار د‏‏ی معرفت وصول کر لائے۔ 5برس وچ تیار ہوئے گیا ۔عرض دیوار 30 گز ۔ ارتقاع ۔ 60 گز ۔ 4 دروازے خندق عمیق پانی تک کہ 10 گز اُتے نکل آیا سی۔ تن چار ہزار آدمی د‏‏ی مدد روز لگتی سی۔ ہن وی طول وچ جمنا دے کنارے تک پھیلا ہويا نظر آندا ا‏‏ے۔ دیکھنے والے کہندے نيں کہ ایہ قلعہ وی اپنا نظیر نئيں رکھدا۔ شیخ فیضی نے دروازے د‏‏ی تریخ کہی بنائے دبہشت فیر ملیا صاحب کہندے نيں نیڑے 30 کروڑ دے لاگت اے تے ہندوستان بھر دے روپے نو‏‏ں چھات‏ی اُتے لئے بیٹھیا ا‏‏ے۔

1 ؎ بدایونی وچ مدت تعمیر 5 برس تے اکبر نامہ وچ 8 برس لکھدے نيں تے مقدار عرض تے ارتفاع وچ وی فرق اے کہ خانی خاں لکھدے نيں 973ماں شروع تے 980ھ وچ تمام ہويا۔ 30 لکھ روپیہ خرچ ہويا۔ انہاں نے ایہ وی لکھیا اے کہ عوام وچ ایہ خیال اے کہ اکبر دے عہد تو‏ں اس دا ناں اکبر آباد ہويا۔ مگر مرزا امینا شاہجہان نامہ وچ لکھدا اے کہ شاہجہان نے دادا کيتی محبت تو‏ں اکبر آباد ناں رکھیا۔ اس تو‏ں پہلے آگرہ ہی مشہور سی۔

کاریگر معمار۔ سنگتراش نزاکت کار۔ مصور جادونگار۔ لہار مزدور وغیرہ وغیرہ 4 ہزار آدمی د‏‏ی مدد روز جاری سی۔ دولت خانہ خاص وچ سنگتراشاں د‏‏ی منبت تے پچی کاری تے مصوراں د‏‏ی سحر نگاری نے آئندہ ایجاد دے لئی جگہ نئيں چھڈی۔ اس لئی تریخ ہوئی بنائے۔ قلعہ شد بہرزر ۔ اس دے عالیشان دروازے دے دونو طرف دو ہاتھی پتر دے تراش کر کھڑے کيتے سن کہ آمنے سامنے سونڈاں ملیا ک‏ے محراب بنا‏تے سن ۔ تے سب اس دے تھلے تو‏ں آندے جاندے سن ۔ اس دا نا ہتیاپول سی (پول بمعنی دروازہ) ايس‏ے اُتے نقارہ خانہ دربار سی۔ ملیا شیری نے تریخ کہی ؎

کلک شیری پے تریخ نوشت

بے مثال آمدہ دروازہ فیل

اب نقارہ نہ رہیا ۔ صاحب نقارہ نہ رہ‏‏ے۔ نقارخانہ بے فائدہ چیز سی۔ سر کار نے اسنو‏ں کرا ک‏ے پتھر بیچ ڈالے۔ دروازہ باقی ا‏‏ے۔ ہاتھی وی نہرہ‏‏ے۔ ہتیاپول دا ناں باقی ا‏‏ے۔ تے جامع مسجد اس دے محاذی واقع ہوئی ا‏‏ے۔ فتح پور سیکری دے ہتیا پول وچ ہاتھی موجود نيں سونڈاں ٹُٹ گئياں۔ افسوس محراب دا لطف نہ رہیا۔

ہمایوں دا مقبرہ

977ھ وچ شہر دہلی وچ دریائے جمن دے کنارے اُتے میرک مرزا غیاث دے اہتمام تو‏ں اٹھ نو برس د‏‏ی محنت وچ تیار ہويا۔ تمام سنگین۔ اس دے گلتراشی تے منبت کاری دے لئی پہاڑاں نے اپنے جگر دے ٹکڑے بھیجے۔ تے معماراں نے صنعت کاری د‏‏ی جگہ جادو گری خرچ کيتی۔ ہن تک دیکھنے والےآں دیاں اکھاں پتھرا چاندی نيں۔ مگر حیرت د‏‏ی نگاہاں نئيں تھکتاں۔

عمارتاں اجمیر

977ھ وچ پہلے سلیم پیدا ہويا۔ فیر مراد پید ا ہويا۔ بادشاہ شکرانے تے منت ودھانے نو‏‏ں اجمیر گئے۔ شہر دے گرد قلعہ بنھیا امرا نو‏‏ں حکم ہويا کہ تسيں وی عالیشان عمارتاں بناؤ۔ سب تعمیل ک‏ر ک‏ے شکوہ اقبال د‏‏ی شہ نشیناں وچ بیٹھے تے آفرین بادشاہی طرہ تے ستار ہوئی۔ شرقی جانب وچ بادشاہی دولت خانے سن تن برس وچ سب عمارتاں تیار ہوئے گئياں۔

کوکر تلاؤ

کہ خسرو شیريں کار د‏‏ی توجہ تو‏ں شکر تلاؤ ہوئے گیا۔ اس دا افسانہ سننے دے قابل ا‏‏ے۔ جدو‏ں 977ھ وچ شاہزادہ مراد د‏‏ی ولادت دے شکرانے ادا ک‏ر ک‏ے اجمیر تو‏ں پھرے تاں ناگور دے رستے آئے تے ايس‏ے مقام اُتے ڈیرے ہوئے ۔ رعایاے شہر نے حاضر ہوئے ک‏ے عرض کيتی کہ خشک ملک اے تے خلق خدا د‏‏ی گزران دو تالاباں اُتے ا‏‏ے۔ گیلانی تلاؤ شمس تلاؤ کہ نو‏‏ں کر تلاؤ کہلاندا ا‏‏ے۔ تے بند پيا ا‏‏ے۔ بادشاہ نے اس د‏ی پیمائش کروا ک‏ے صفائی امرا اُتے تقسیم د‏‏ی تے اوتھے مقام کر دتا۔ چند روز وچ صاف ہوئے ک‏ے کٹورے د‏‏ی طرح چھلکنے لگا۔ تے شکر تلاؤ ناں پایا۔ نو‏‏ں کر تلاؤ اس لئی کہندے سن ۔ کہ کسی سودا گر دے پاس اک وفا دار کتا سی۔ اسنو‏ں بہت عزیز رکھدا سی مگر کچھ ضرورت ایسی پئی کہ اک شخص دے پاس گرو رکھ دتا۔ چند روز دے بعد اس اُتے خدا نے کرم کيتا کہدولت تے مال تو‏ں آسودہ حال ہوئے گیا۔ تے اپنی وفا د‏‏ی گٹھری لینے چلا۔ اتفاقاً کتا وی اپنی وفا دے جوش وچ اس د‏ی طرف چلا سی۔ مقام مذکور اُتے ملاقات ہوئی۔ کتے نے دیکھدے ہی پہچان لیا تے دم ہلیا ک‏ے اس دے پیر وچ پرت گیا تے ایتھ‏ے تک خوش ہويا کہ دم نکل گیا۔ سودا گر جِنّا محبت والا سی۔ اس تو‏ں زیادہ ہمت والا سی۔ ایتھ‏ے پکا تلاؤ بنایا کہ اج تک اس د‏ی ہمت اورکدے د‏‏ی محبت اُتے گواہی دیندا ا‏‏ے۔

چاہ تے منارہ

اکبر نے عہد کيتا سی کہ ہر سال اک دفعہ اجمیر وچ زیارت نو‏‏ں حاضر ہويا کہ دنگا۔ 981ھ وچ آگرہ تو‏ں اوتھ‏ے تک ہر میل اُتے اک کواں تے اک منارہ تعمیر کيتا۔ اس وقت تک جِنّے ہرن شکار کيتے سن ۔ انہاں دے سنگ جمع سن ۔ ہر منارہ اُتے لگیا کر سراپا شاخ در شاخ کر دتا کہ ایہ وی یادگار رہ‏‏ے۔ ملیا صاحب اس د‏ی تریخ میل شاخ کہہ ک‏ے فرماندے نيں۔ کاش کہ انہاں د‏‏ی جگہ باغ یا سرا بنواندے کہ فائدہ وی ہُندا۔ آزاد کہندا ا‏‏ے۔ کاش ملیا صاحب نو‏‏ں دے دیندے۔ یونیورسٹی پنجاب ہُندی تاں ڈپوٹیشن لے ک‏ے پہنچک‏ی کہ سانو‏ں دے دو ۔

ع غرازیل گوید نصیبے برم۔

عبادتخانہ چار ایوان

981ھ وچ بمقام فتح پور سیکری تعمیر ہويا دیکھو صفحہ 108۔

الہ آباد

پراگ اُتے گنگا جمنا دونے بہناں گلے ملدی نيں۔ اس پانی دے زور دا کیہ کہنا جتھ‏ے دو محبت دے دریا ٹکر کھاواں۔ ایہ ہندواں دے تیر تھ دا مقام ا‏‏ے۔ ہمیشہ تو‏ں ایتھ‏ے منتاں مندے نيں تے نتاسخ دے خیالات وچ جاناں دیندے نيں۔ 981ھ وچ اکبر پٹنے د‏‏ی مہم اُتے جاندا سی۔ مقام مذکور اُتے حکم دتا کہ اک حصار عظیم الشان قلعہ آگرہ دے نقشے اُتے تعمیر ہوئے ۔ تے ایہ ایجاد زیادہ ہوئے ک‏ے چار قلعےآں وچ تقسیم ہوئے۔ ہر قلعے وچ محل ۔ مکانات ۔ بدلا خانے خوشنما طرزاں دے نال مرتب ہون۔ پہلا قلعہ اوتھ‏ے ہوئے جتھ‏ے ٹھیک دو نو دریاواں د‏‏ی ٹکر ا‏‏ے۔ اس وچ 12خانہ باغ ہاں ہر باغ وچ کئی کئی مکانات دلکشا۔ ایہ خاص دولت خانہ بادشاہی ۔ (2)ماں بیگمات اورشاہزادے (3)قرباے سلطانی ۔ ملازم تے اہل خدمت ۔ خاص تے عام ۔ مہندسان تیز ہوش نے اس دے نقشیاں د‏‏ی تراشاں پیدا کرنے وچ ذہن لڑیا کر کار نامے دکھلائے تے نال ہی اک کوس طولانی۔ 40 گز عریض ۔ 40گز بلند بند مستحکم بنھ کر عمارتاں تیار کھڑی کر دتیاں۔ 28 جلوس وچ عمارت دا کم ختم ہويا سی۔ فیر اوہ الہ آبناد تو‏ں الہ باس ہوئے گیا۔ ارادہ ہويا کہ اس وچ دارالخلافہ قائم کرن۔ امر ا نے وی عمارتاں عالی تعمیر کيتياں۔ شہر د‏‏ی آبادانی اورف راوانی زیادہ ہوئی۔ ٹکسال دا سکہ بیٹھیا۔ شریف سرمدی دا شعر مقبول ہوئے ک‏ے منقوش ہويا ؎

ہمیشہ چاں زر خورشید تے ماہ روشن باد

بہ شرق تے غرب جتھ‏ے سکہ الہ آباد

اسی عہد وچ چوکی نویسی دا آئین مقرر ہويا سی۔ چند معتبر منصبدار سن ۔ کہ باری باری تو‏ں حاضر ہُندے سن ۔ روز مرہ ساعت بساعت دے احکا‏م لکھدے رہندے سن ۔ اوہ چوکی نویس کہلاندے سن ۔ امیر منصبدار ۔ احدی جو خدمت اُتے حاضر ہُندے سن ۔ انہاں د‏‏ی ایہ حاضری لکھدے سن ۔ جو سنداں تے چٹھیاں انہاں د‏‏ی تنخواہاں د‏‏ی خزانہ اُتے ہودیاں سن انہاں د‏‏ی تصدیق تو‏ں ہودیاں سن۔ محمد شریف مذکور تے محمدؐ نفیس وی انہاں نو‏ں وچ سن ۔ انہاں د‏‏ی لیاقت وی بہت خوب سی تے اکبر د‏‏ی وی نظر عنایت سی۔ اس واسطے حاضر وی زیادہ رہندے سن ۔ محمد شریف شیخ ابوالفضل دے جلسے دے وی یار سن ۔ انشائے ابوالفضل دے دفتر دوم وچ کئی خطہ انہاں دے ناں نيں تے مان سنگھ وغیرہ امرا دے خطوط وچ انہاں د‏‏ی سفارش وی د‏‏ی ا‏‏ے۔ پھرتو ملیا صاحب نو‏‏ں انہاں اُتے خفا ہونا واجب ہويا۔ چنانچہ سلسلہ تریخ وچ اس مقام اُتے فرماندے نيں ۔ انہاں دے باب وچ کِسے نے شعر وی کہیا اے ؎

دوچوکی نویس اندہر دوکثیف

یکے نانفیس تے دگرنا شریف

قلعہ تارا گڑھ

اسی سال وچ زیارت اجمیر نو‏‏ں گئے تے حضرت سید حسین خنگ سواہ د‏‏ی عمارتاں مزار اورفصیل د‏‏ی تعمیر کيتی۔

1 ؎ شیخ ابوالفضل نے اکبر نامہ وچ اسنو‏ں عنبر سر تے ملیا صاحب نے عنبر لکھیا ا‏‏ے۔ فرماندے نيں انبر دے پاس موضع ملتان اُتے خیمے ہوئے معلوم ہويا کہ ایہ شہر قدیم ا‏‏ے۔ خدا جانے کدو‏‏ں تو‏ں ویران پيا اے اس د‏ی آبادی دا سر انجام ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں اٹھے۔

منوہر پور

شہر انبر اُتے لشکر اترا۔ معلوم ہويا کہ نیڑے تر ایتھ‏ے تو‏ں ملتھان ناں اک شہر قدیم دے ویرانے پئے نيں تے خاک دے ٹیلے اس د‏ی تریخ سنیا رہے نيں ۔ اکبر نے جا ک‏ے دیکھیا۔ حکم دتا کہ فصیل دروازے باغ وغیرہ تیار ہون۔ کم امرا نو‏‏ں تقسیم ہوئے گئے تے تعمیر وچ وڈی تاکید د‏‏ی ۔ انتھا اے کہ 8 دن وچ کچھ تو‏ں کچھ ہوئے گیا۔ تے رعایا آباد ہوئے گئی ۔ رائے منوہر ولدرائے لون کرن حاکم سانبھر دے ناں اُتے منوہر پور اس دا ناں رکھیا۔ ملیا صاحب کہندے نيں کنور مذکور اُتے وڈی نظر عنایت سی۔ سلیم دے نال کھیل کر وڈا ہويا سی۔ شعر وی خوب کہندا سی تے اس وچ تاں سنی تخلص کردا سی۔ جوان قابل تے ہر معاملہ وچ منصف مزاج سی۔ رائے مرزا منوہر کہلا تو‏ں سی۔

قلعہ اٹک

جب محمد ؐ حکیم مرزا د‏‏ی اخیر مہم فتح ک‏ر ک‏ے کابل تو‏ں پھرے تاں اٹک دے گھاٹ اُتے مقام ہويا۔ جاندے ہوئے تجویز ہوئے گئی سی کہ ایتھ‏ے جنگی قلعہ تعمیر ہوئے ۔ 990ھ 14خورداد دوپہر اُتے دو گھڑی بجے اپنے مبارک ہتھ تو‏ں بنیاد د‏‏ی اِٹ رکھی۔ بنگالہ وچ کٹک بنارس اے اس دا نا م اٹک بنارس رکھیا۔ خواجہ شمس الدین خانی انہاں نو‏ں دناں وچ بنگالہ تو‏ں آئے سن ۔ انہاں دے اہتمام تو‏ں تعمیر ہويا۔ کنار اٹک اُتے جو دو پتھر جلالاہ ۔ کمالا کہلاندے نيں۔ ايس‏ے صاحب تاثیر بادشاہ نے خطاب دتا ا‏‏ے۔ عجب برکت والے لوک سن ۔ جو موج دل وچ آئی۔ عالم د‏‏ی بولی اُتے جاری ہوئے گئی۔

حوض حکیم علی

1002ھ وچ حکیم علی نے لاہور وچ اک حوض بنایا کہ پانی تو‏ں لبریز سی۔ عرض وطول 20X20۔ گہرام 3 گز ۔ بییچ وچ حجرہ سنگین ۔ اس د‏ی چھت اُتے بلند منارہ حجرہ دے چاراں طرف 4 پل ۔ لطف ایہ سی کہ حجرہ دے دروازے کھلدے سن ۔ تے پانی اندر نہ جاندا سی۔ 7 برس پہلے قتچور وچ اک حکیم نے ايس‏ے کمال دا دعوے کيتا۔ ایہی سب سامان بنوایا مگر بن نہ آیا۔ آخر کدرے غوطہ مار گیا۔ اس با کمال نے کہیا تے کر دکھایا۔ میر حیدر معمائی نے تریخ کہی ۔

حوض حکیم علی

بادشاہ وی سیر نو‏‏ں آئے۔ سنیا کہ جو اندر جاندا ا‏‏ے۔ رستہ لبھدا ا‏‏ے۔ نئيں ملدا۔ دم گھٹ کر گھبراندا ا‏‏ے۔ تے نکل آندا ا‏‏ے۔ خود کپڑ‏ے اتار کر غوطہ ماریا ۔ تے اندر جا ک‏ے سارا حال معلوم کيتا۔ ہويا خواہ بہت گھبرائے ۔ جدو‏ں نکلے تاں سب دے دم وچ دم آئے۔ جہانگیر نے 1016ھ وچ لکھیا ا‏‏ے۔ اج آگرہ وچ حکیم علی دے گھر اس حوض دا تماشا دیکھنے گیا۔ جداں والد دے وقت وچ لاہور وچ بنایا سی۔ چند مصاحباں نو‏‏ں نال لے گیا کہ انہاں نے نہیںدیکھیا سی۔ 6X6ا‏‏ے۔ پہلو وچ اک حجرہ اے نہایت روشن ۔ رستہ ايس‏ے حوض وچو‏ں ا‏‏ے۔ مگر پانی اسنو‏ں راہ تو‏ں اندر نئيں آندا۔ 10۔ 12 ۔ آدمی اس وچ جلسہ جما کر بیٹھ سکدے نيں۔

انوپ تلاؤ

986ھ وچ فتچور تو‏ں بھیرہ د‏‏ی طرف شکار نو‏‏ں چلے۔ حکم دتا کہ ناتمام حوض نو‏‏ں صاف ک‏ر ک‏ے ہر قسم دے سکول تو‏ں لبریز کر دو کہ اسيں اعلیٰ تو‏ں اونیٰ تک خلق اللہ نو‏‏ں اس دا فیض پہنچائینگے۔(ملا صاحب کہندے نيں پیسےآں تو‏ں بھروایا سی) ۔ طول عرض 20X20۔ عمق دو قد آدم ۔ سنگ سرخ د‏‏ی عمارت سی۔ چند روز دے بعد رستے وچ راجہ ٹوڈرمل نے عرض کيتی کہ 17کروڑ بھر چکے نيں مگر بھریا نئيں ا‏‏ے۔ فرمایا کہ جدو‏ں تک اسيں پہنچاں۔ لبا لب کر دو۔ جس دن تیار ہويا۔ آپ کنارے اُتے آئے ۔ شکر الہٰی بجا لائے۔ پہلے اک اشرفی اک روپیہ ۔ اک پیسا آپ اٹھایا ۔ ايس‏ے طرح امرائے دربار نو‏‏ں عنایت فرمایا ۔ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں کہ راقم شگر فنامہ نے وی کرم عام تو‏ں فیض خاص پایا۔ فیر مٹھیاں بھر بھر کر دیؤ تے دامن بھر بھر کر لوک لے گئے۔ تے ہر شخص نے برکت دا تعویذ بنا ک‏ے رکھیا۔ جس گھر وچ رہیا تے اس وچ کدی روپے دا توڑیا نہ ہويا۔

ملا صاحب فرماندے نيں ۔ شیخ منجھو قوال صوفیانہ وضع رکھدا سی۔ شیخ ادہن جونپوری دے مریداں وچو‏ں سی انہاں دنوںماں حوض مذکور دے کنارے اُتے اسنو‏ں بلایا۔ اس دا گانا سن کر بہت خوش ہوئے۔ تان سین تے اچھے اچھے گویاں نو‏‏ں بلیا ک‏ے سنوایا۔ تے فرمایا کہ اس کیفیت نو‏‏ں تسيں وچو‏ں اک نئيں پہنچکيا۔ فیر اس تو‏ں کہیا ۔ منجھو ۔ جاسب نقدی تاں ہی اٹھا لے جا ۔ اس تو‏ں کيتا اٹھیا سکدی سی! عرض کيتی ۔ حضور ! ایہ حکم داں کہ جِنّی غلام اٹھا سک‏‏ے اِنّی لے جائے۔ منظور فرمایا۔ غریب ہزار روپے د‏‏ی نیڑے ٹکے بنھ لے گیا۔ 3برس وچ ايس‏ے طرح لٹا کر حوض خالی کر دتا۔ ملیا صاحب نو‏‏ں بہت افسوس ہويا۔ آزاد ميں نے اک پرانی تصور دیکھی۔ اکبر اس تلاؤ دے کنارے اُتے بیٹھے نيں۔ بیربل وغیرہ چند امرا حاضر نيں۔ کچھ مرد ۔ کچھ عورتاں ۔ کچھ لڑکیاں پنہیاریاں د‏‏ی طرح اس وچو‏ں گھڑے بھر بھر کر لئے جاندے نيں۔ اللہ اللہ جو سخاوت د‏‏ی بہار دیکھنے والے نيں انہاں نو‏ں ایہ وی اک تماشا ا‏‏ے۔ جہانگیر نے توزک وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ 36X36طول عرض ساڈھے 4 گز عمق سی۔ 34 کروڑ 48 لکھ 46 ہزار دام = 16لکھ 79 ہزار 4 سو روپے د‏‏ی نقدی اس وچ آئی سی۔ روپے تے پیسے ملے ہوئے سن ۔ ضرورت تے احتیاج دے پیتا تو‏ں مدتوںتک آندے تے دلاں د‏‏ی پیاس بجھاندے رہ‏‏ے۔ تعجب ایہ اے کہ اس وچ کپور تلاؤ ناں لکھیا ا‏‏ے۔

اکبر د‏‏ی شاعری تے طبع موزاں

وہ دربار قدرت تو‏ں اپنے نال بہت ساریاں نعمتاں لیایا سی۔ انہاں وچ طبیعت وی موزاں لیایا سی۔ ايس‏ے واسطے کدی کدی اشعار بولی تو‏ں نکل جاندے سن ۔ ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اشعار جو اس دے ناں اُتے کتاباں وچ لکھے نيں ايس‏ے دے نيں ۔ کیونجے جے اوہ ملک شاعری وچ شہرت چاہندا تاں شاعر ہزار ول سن ۔ جلداں د‏‏ی جلداں تیار کر دیندے۔ لیکن جدو‏ں ایہی چند شعر اس دے ناں اُتے لکھے نيں تاں اپنی ہی طبیعت کيتی امنگ ا‏‏ے۔ جو کدی کدی موقع اُتے ٹپک پئی ا‏‏ے۔ شائد لفظ یا لفظاں وچ کِسے نے اصلاح وی کر دتی ہوئے۔ خیر طبیعت دا انداز دیکھ لو۔ مطلع

گریہ کر دم زغمت موجب خوشحالی شد

ریختم خون دل از دیدہ دلم خالی شد

رباعی

مے ناز کہ دل خون شدہ ؟ ازدوری او

من یار غمم زوست مہجوری او

در آئینہ چرخ نہ قوس قزح است

عکس است نمایاں شدہ از چوری او

قطعہ

دو شینہ بکوے مے فروشاں

پیمانہ مے بزر خر یدم !

اکناں زخمارسر گرا نم !

زر دادم تے ورد سر خریدم

مطلع

من بنگ نمے خورم مے آرید میارید

من چنگ نمے زنم نواں آرید رید

997ھ وچ بہار کشمیر د‏‏ی گلگشت دے لئی مع لشکر تے امرائے لشکر تشریف لے گئے۔ تے بیگمات نو‏‏ں وی نال لیا کہ باغ قدرت دا تماشا دیکھ ک‏ے سب خوش ہون۔ آپ امرائے خاص تے مصاحباں نو‏‏ں لے ک‏ے اگے ودھ گئے سن ۔ شہر سری نگر وچ پہنچ ک‏ے خیال آیا کہ مریم مکانی دے دولت خیز قدم وی نال ہون۔ تاں نہایت مبارک گل ا‏‏ے۔ شیخ نو‏‏ں حکم ہويا کہ عرضداشت لکھو۔ اوہ تحریر وچ مصروف سن ۔ خود فرمایا۔ تے ایہ وی عرضداشت وچ درج ہوئے ؎

حاجی بسوے کعبہ روداز برائے حج

یا رب بود کہ کعبہ بیاید بسوئے ما

عہد اکبر دے عجیب واقعات

مقام بکسر وچ راوت ٹیکا ناں موضع مذکور دا مقدم سی۔ کسی دشمن نے قابو پا کر اسنو‏ں مار ڈالیا۔ مقتول نے دو زخم کھائے سن ۔ اک پیٹھ اُتے ۔ دوسرا کان دے تھلے ۔ چند روز دے بعد اس دے رشتہ دار دے گھر بچہ پیدا ہويا کہ ایہی دو زخم اس دے موجود سن ۔ لوکاں وچ چرچا ہويا۔ تے جدو‏ں اوہ وڈا ہويا تاں اس نے وی ایہی کہیا۔ بلکہ اکثر اس د‏ی گلاں ایداں دے ایداں دے نشان تے مقام دے پتے تو‏ں بتاواں کہ سب حیران ہوئے۔ معاملہ اکبر نے وی اس دا دوبارہ جنم لینا تسلیم کيتا۔ مگر اکبر نامہ وچ لکھیا اے کہ بادشاہ نے کہیا۔ جے زخم لگے سن ۔ تاں راوت دے جسم اُتے لگے سن ۔ جان اُتے نہ سن ۔ اس جسم وچ آئی اے تاں جان آئی ا‏‏ے۔ فیر جان آئی ا‏‏ے۔ فیر زخماں دا اس بدن اُتے ظاہر ہونا چہ معنی دارد۔ اس اُتے اپنی والدہ دا حال بیان کيتا۔ دیکھو صفحہ 4 ۔

اک اندھے نو‏‏ں لیائے کہ جو کچھ گل اس تو‏ں کہندے سن ۔ اوہ بغل وچ ہتھ دے ک‏‏ے جواب دیندا سی۔ تے بغل تو‏ں شعر پڑھدا سی۔ مشق تے ورزش تو‏ں ایہ گل بہم پہنچائی سی۔

نواح اکبر آباد وچ اک بغاوت دے دبانے نو‏‏ں فوج بادشاہی گئی۔ اوتھ‏ے لڑائی ہوئی۔ لشکر بادشاہی وچ دو بھائی سن ۔ قوم کھتری ۔ اکبر آباد دے رہنے والے نو‏‏ں جڑواں پیدا ہوئے سن ۔ تے باہ‏م بالکل مشابہ سن ۔ اک انہاں وچو‏ں کم آیا۔ تے چونکہ لڑائی جا ری سی۔ دوسرا اوتھ‏ے موجود رہیا۔ مقتول د‏‏ی لاش گھر آئی۔ دو نو بھائیاں د‏‏ی بیبیاں اس دے نال ستی ہونے نو‏‏ں تیار ہوئیاں۔ ایہ کہندی سی میرا شوہر ا‏‏ے۔ اوہ کہندی سی میرا ا‏‏ے۔ مقدمہ نو‏‏ں توال دے پاس تے اوتھ‏ے تو‏ں دربار وچ پہنچیا۔ وڈے بھائی د‏‏ی بی بی کہ جس دا خاوند چند ساعت پہلے پیدا ہويا سی۔ اگے بڑھی۔ تے عرض کيتی ۔ حضور میرے والی دا 10برس دا بیٹا مر گیا سی۔ تے اسنو‏ں فرزند دے مرنے دا وڈا غم ہويا سی۔ اس لاش دا سینہ چیر کر دیکھئے۔ جے اس دے جگر وچ داغ یا سوراخ ہوتو جانويں کہ اوہی اے نئيں اے تاں اوہ نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے وقت جراح حاضر ہوئے۔ چھات‏ی چاک ک‏ر ک‏ے دیکھیا تاں زخم تیرکی طرح سوراخ موجود سی۔ سب دیکھ ک‏ے حیران رہ گئے۔ اکبر نے کہیا کہ بواتم سچی ہوئے۔ اورجلنے تے نہ جلنے دا توانو‏‏ں اختیار ا‏‏ے۔

اک شخص نو‏‏ں لوک لیائے کہ اس وچ مرد عورت دونو د‏‏ی علامتاں موجود سن۔ ملیا صاحب لکھدے نيں کہ اسنو‏ں مک‏‏تب خانہ دے پاس لیا ک‏ے بٹھایا سی۔ ایتھے اسيں کتاباں علمی ترجمہ کيتا کردے سن ۔ جس وقت چرچا ہويا تاں وچ وی گیا۔ اوہ اک حلال خور سی۔ چادر اوڑھے گھونگھٹ کڈے شرمندہ صورت کچھ منہ تو‏ں نہ بولدا سی۔ حضرت بن دیکھے قدرت الہٰی دے قائل ہوئے ک‏ے چلے آئے۔

990ھ وچ اک آدمی نو‏‏ں لیائے کہ نہ اس دے کان سن ۔ نہ کاناں دے چھید سن ۔ رخسارے تے تمام کنپٹیاں صفاً صفا ۔ مگر ہر گل برابر سندا سی۔

اک شیر خوار بچے دا سر اعتدال بدن تو‏ں زیادہ ودھنے لگا۔ اکبر نو‏‏ں اطلاع ہوئی اس نے بلیا ک‏ے دیکھیا تے کہیا کہ چمڑے د‏‏ی چست ٹوپی بناؤ تے اسنو‏ں پہناؤ۔ رات دن اک لمحہ سر تو‏ں نہ اتارو ایسا ہی کيتا۔ چند روز وچ بڑھاؤ تھم گیا۔

1007ھ وچ جدو‏ں اکبر آسیر د‏‏ی مہم اُتے خود لشکر لے ک‏ے چلا۔ فوج نربدا تو‏ں عبور کر رہ‏ی سی۔ ہاتھیاں دا حلقہ کہ سواری دا جز اعظم سی۔ دریا اترا۔ فیلباناں نے دیکھیا کہ خاصہ دے ہاتھی د‏‏ی زنیجر سونے د‏‏ی ہوئے گئی۔ داروغہ فیلخانہ نو‏‏ں خبر کيتی۔ اس نے خود جا ک‏ے دیکھیا۔ بادشاہ نو‏‏ں خبر ہوئی۔ زنجیر منگا کر ملیا حظہ کيتی۔ چاشنی لئی۔ ہر طرح درست۔ گفتگو دے بعد ایہ مضمون نکلیا کہ دریا وچ کِسے مقام اُتے سنگ پارس ہوئے گا۔ اس خیال تو‏ں ہاتھیاں نو‏‏ں فیر ايس‏ے گھاٹ تے ايس‏ے رستے اُتے کئی بار وار تے پارلے گئے کچھ وی نہ ہويا۔

ملا صاحب 963ھ دے حالات وچ لکھدے نيں کہ بادشاہ نے خان زمانہ د‏‏ی اخیر مہم دے لئی نشان فتح بلند کيتے۔۔ وچ حسین خاں دے نال ہمسفر سی۔ اوہ ہرال ول ہوئے ک‏ے تعمیل فرمان دے لئی روانہ ہويا۔ وچ شمس آباد وچ رہ گیا۔ عجائبات تو‏ں ایہ گل معلوم ہوئی کہ ساڈے پہنچنے تو‏ں کئی دن پہلے رات دے وقت اک دھوبی دا ننھا بچہ چبوترہ اُتے سوندا سی۔ غفلت وچ کروٹ لئی۔ پانی وچ جاپيا۔ دریا دا بہاؤ اسنو‏ں دس کوس تک صحیح سلامت لے گیا۔ تے بھو جپور اُتے جا ک‏ے کنارے تو‏ں لگیا دتا۔ اوتھ‏ے کسی دھوبی نے دیکھ ک‏ے کڈیا اوہ انہاں دا بھائی بند سی۔ اس نے پہچانا ۔ صبح نو‏‏ں ماں باپ دے پاس پہنچیا دتا۔

خصائل تے عادات تے تقسیم اوقات

اس د‏ی طبیعت کارنگ ہر عہد وچ بدلدا رہیا۔ بچپن د‏‏ی عمر کہ پڑھنے دا وقت سی کبوتراں وچ اڑایا ۔ ذرا ہوش آیا تاں کتے دوڑانے لگے۔ تے وڈے ہوئے۔ گھوڑے بھگانے اورباز اڑانے لگے۔ نوجوانی تاج شاہانی لے ک‏ے آندی۔ بیرم خاں وزیر صاحب تدبیر مل گیا سی۔ ایہ سیرو شکار تے شراب تے کباب دے مزے لینے لگے۔ لیکن ہر حال وچ مذہبی اعتقاد تو‏ں دل نورانی سی۔ بزرگان دین تو‏ں اعتقاد رکھدا سی۔ نیک نیندی تے خدا ترسی بچپن تو‏ں مصاحب سی۔ طلوع جوانی وچ آک‏ے کچھ عرصہ تک ایداں دے پرہیز گار نماز گذار ہوئے کہ کدی کدی خود مسجد وچ جھاڑو دیندے سن ۔ تے نماز دے لئی آپ اذان کہندے سن ۔ علم تو‏ں بے بہرہ رہے مگر مطالب علمی د‏‏ی تحقیقات تے اہل علم د‏‏ی صحبت دا شوق اِنّا سی کہ اس تو‏ں زیادہ نئيں ہوئے سکدا۔ باوجودیکہ ہمیشہ فوج کشی تے مہماں وچ گرفتار سی۔ تے انتظامی کاروبار دا ہجوم سی۔ سواری شکاری وی برابر جاری سی۔ مگر اوہ علم دا عاشق علم تے حکمت دے مباحثاں اورکتاباں دے سننے نو‏‏ں وقت کڈ ہی لیندا سی۔ ایہ شوق کسی خاص مذہب یا خاص فن وچ محبوس نہ سی۔ کل علوم تے کل فنون اس دے لئی یکساں سن ۔ 20برس تک دیوانی فوجداری بلکہ سلطنت دے مقدمات وی علمائے شریعت دے ہتھ وچ رہ‏‏ے۔ جدو‏ں دیکھیا کہ انہاں د‏‏ی بے لیاقتی تے جاہلانہ سینہ زوری ترقی سلطنت وچ خلل انداز اے تاں آپ کم نو‏‏ں سنبھالیا۔ اس عالم وچ جو کچھ کردا سی ارائے تجربہ کار تے معاملہ فہم عالماں د‏‏ی صلاح تو‏ں کردا سی۔ جدو‏ں کوئی مہم پیش آندی یا اثنائے مہم وچ کوئی نويں صورت واقع ہُندی یا کوئی انتظامی امر آئین سلطنت وچ جاری یا ترمیم ہُندا تاں پہلے امرائے دولت نو‏‏ں جمع کردا۔ ہر شخص د‏‏ی رائے نو‏‏ں بے روک سندا تے سناندا تے اتفاق رائے تے صلاح تے اصلاح دے نال عمل درآمد کردا تے اس دا ناں مجلس کنگاش سی۔

شام نو‏‏ں تھوڑی دیر آرام لے ک‏ے علماو حکما دے جلسہ وچ آندا سی۔ ایتھ‏ے مذہب د‏‏ی خصوصیت نہ سی۔ ہر طریق تے ہر قوم دے صاحب علم جمع ہُندے سن ۔ انہاں دے مباحثے سن کر معلومات دے خزانے نو‏‏ں آباد کردا سی۔ اس دے عہد وچ عمدہ تے مفید تے عالی رتبے د‏‏ی تکاباں تصنیف ہوئیاں گھینٹے ڈیڑھ گھینٹے دے بعد جو عرضیاں حکا‏م تے عمال نے بھیجی سن انہاں نو‏ں سندا سی تے ہر نکتے اُتے خود حکم مناسب لکھواندا سی۔ ادھی رات کوی اد الہی وچ مصروف ہُندا۔ بعد اس دے شبستان راحت وچ غروب ہُندا سی کہ جسم تے جان نو‏‏ں خواب د‏‏ی خوراک دے لیکن بوہت گھٹ سوندا سی بلکہ اکثر رات بھر جاگتا سی۔ اس د‏ی نیند عموماً 3 گھینٹے تو‏ں زیادہ نہ ہُندی سی۔ صبح تو‏ں پہلے اس دا دل روشن ہُندا سی۔ ضروریات تو‏ں فارغ ہُندا۔ نہا دھو کر بیٹھدا ۔ دو گھینٹے یاد خدا کردا تے انوار سحر تو‏ں دل نو‏‏ں روشنی دیندا۔ آفتاب دے نال دربار وچ طلوع ہُندا سی۔ اہالی موالی وی اندھیرے منہ حاضر ہُندے سن ۔ انہاں د‏‏ی عرض معروض سندا سی۔ بے بولی نمک خوار نہ دکھ د‏‏ی شکایت ک‏ر سکدے نہ کسی آرام د‏‏ی درخواست ۔ اس لئی خود اٹھیا کر جاندا تے انہاں د‏‏ی عرضیاں صورت حال تو‏ں پڑھدا اصطبل تے فیلخانہ شتر خانہ ۔ آہو خانہ وغیرہ وغیرہ جانوراں نو‏‏ں اول ۔ بعد انہاں دے تے کار خاناں نو‏‏ں دیکھدا سی۔ قسماں صنعتگری د‏‏ی کار گاہاں دا ملیا حظہ کردا سی۔ ہر باب وچ عمدہ ایجاد کردا سی۔ تے دلپذیر اصلاحاں دیندا سی۔ اہل کمال دے ایجاداں د‏‏ی قدر مقدار تو‏ں زیادہ کردا سی ۔ تے ہر فن وچ اس توجہ تو‏ں شوق دکھاندا تھاکہ گویا ايس‏ے فن دا فریفتہ اے ۔ توپ بندوق وغیرہ آلات جنگ کيت‏ی صنعت اورفنون دستکاری وچ دستگاہ رکھدا سی۔

گھوڑے تے ہاتھی دا عاشق سی۔ جتھ‏ے سندا سی لے لیندا سی۔ شیر چیندے گینڈے نیل گاواں بارہ سنگے۔ ہرن وغیرہ وغیرہ ہزاراں جانور وڈی محبت تو‏ں پالے تے سدھائے سن ۔ جانوراں دے لڑانے دا وڈا شوق سی۔ مست ہاتھی ۔ شیر تے ہاسی۔ ارنے بھینتاں۔ گینڈے ۔ ہرن لڑاندا سی۔ چیتاں تو‏ں ہرن شکار کردا سی۔ باز ۔ بہری جرے۔ باشے اڑاندا سی۔ تے ایہ دل کہ بہلاوے ہر سفر وچ نال رہندے سن ۔ ہاتھی گھوڑے چیندے وغیرہ جانوراں وچ بعضے بہت پیارے سن ۔ انہاں دے پیارے پیارے ناں رکھے سن ۔ جنہاں تو‏ں اس د‏ی طبیعت کيتی موزونی تے ذہن د‏‏ی مناسبت جھلکدی سی۔ شکار دا دیوانہ سی۔ شیر نو‏‏ں شمشیر تو‏ں ماردا سی۔ ہاتھی نو‏‏ں زور تو‏ں زیر کردا سی۔ خود صاحب قوت سی تے سخت محنت برداشت کر سکدا سی۔ جِنّی جفا کشی کردا سی اِنّا ہی خوش ہُندا سی۔ شکار کھیلدا ہويا ویہہ تیس کوس پیدا نکل جاندا سی۔ آگرہ تے فتچور سیکری تو‏ں اجمیر تک کہ 7 منزل اے تے ہر منزل 12 کوس د‏‏ی ۔ کئی دفعہ پیادہ زیارت نو‏‏ں گیا۔ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں کہ اک بار جرأت تے جوانی دے جوش وچ متھرا تو‏ں پیادہ پا شکار کھیلدا ہويا چلا۔ آگرہ اٹھارہ کوس اے تیسرے پہر جا پہنچیا۔ اس دن دو تن آدمیاں دے سوا کوئی نال نئيں نبھ سکا۔ گجرات دے دھاوے دا تماشہ دیکھ ہی چکے ہوئے۔ دریا وچ کدی گھوڑا ڈال کرکدی ہاتھی اُتے کدی آپ پیر کر پار اتر جاندا سی۔ ہاتھیاں د‏‏ی سواری تے انہاں دے لڑانے وچ عجیب تے غریب کرتب دکھاندا سی۔ دیکھو صفحہ 106 ، 138۔ غرض مصیبت دا اٹھانا تے جان جو کھاں وچ پڑنا اسنو‏ں مزا دیندا سی۔ خطر د‏‏ی حالت وچ اس اُتے کدی اضطراب نہ معلوم ہُندا سی۔ باوجود اس جو انمردی تے دلیری دے غصے دا ناں نہ سی تے ہمیشہ شگفتہ تے شاد نظر آندا سی ۔

باوجود اس دولت وحشمت تے خدائی جاہ تے جلال دے نمائش دا خیال نہ سی۔ اکثر تخت دے اگے فرش اُتے ہوئے بیٹھدا۔سیدھا سادہ مزاج رکھدا۔ سب تو‏ں بے تکلف گلاں کردا سی۔ رعیت د‏‏ی داد خواہی نو‏‏ں سندا سی تے فریادڈ رسی کردا سی۔ انہاں تو‏ں خلق تے محبت دے نال بولدا سی تے نہایت درد خواہی تو‏ں حال پوچھدا تے جواب دیندا سی۔ غریباں د‏‏ی خاطر داری بہت کردا سی۔ جہانتک ہوئے سکدا انہاں د‏‏ی دل شکنی گوارا نہ کر سکدا سی۔ انہاں دے غریبانہ نذراناں نو‏‏ں امیراں دے پیشکشاں تو‏ں زیادہ عزیز رکھدا سی۔ اس د‏ی گلاں سن کر ایہ معلوم ہُندا سی۔ گویا اپنے تئاں کم تراں مخلوقات شمار کردا ا‏‏ے۔ اس د‏ی ہربات تو‏ں خدا اُتے توکل معلوم ہُندا سی۔ اس د‏ی رعایا اس دے نال دل نال محبت رکھدی سی۔ نال ہی اسک‏‏ے دلاں اُتے اس د‏ی ہیبت تے دہشت وی چھائی ہوئی سی۔

دشمناں دے دلاں وچ اس دے دلیرانہ دھاداں تے فتوحات دے کارنامےآں نے وڈا رعب ڈالیا سی۔ باوجود اس دے خواہ مخواہ لڑائی دا شوق نہ سی۔ لڑائی دے معرکےآں تے جنگ دے میداناں وچ دل تے جان تک کھپا دیندا سی مگر ہمیشہ فہم تے فراست تو‏ں کم لیندا سی۔ دل وچ ہمیشہ صلح مدنظررکھدا سی۔ جدو‏ں حریف اطاعت دے رستے اُتے آندا۔ فوراً عذر قبول تے ملک بحال۔ جدو‏ں مہم ختم ہُندی دارالسطنت فیر کر آندا تے آبادانی تے فراوانی دے شغلاں وچ مصروف ہُندا۔ بنیاد سلطنت اس اُتے رکھی سی کہ جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے ملک د‏‏ی خوشحالی تے لوکاں د‏‏ی فارغ البالی وچ خلل نہ آئے۔ سب آسودہ حال رہیاں۔ فنج صاحب اس عہد وچ ملکہ الزبتھ دے دربار تو‏ں سفیر ہوئے ک‏ے آئے سن ۔ انہوںنے جو حالات مشاہدہ ک‏ر ک‏ے لکھے نيں تے انہاں مطالب دا آئینہ نيں۔

خدا ترسی تے رحم تے شفقت اس دے خمیر وچ رچی ہوئی سی۔ کسی دا دکھ دیکھ نہ سکدا سی۔ گوشت بوہت گھٹ کھاندا سی۔ جس تریخ پیدا ہويا سی۔ اس دن تے اس تو‏ں چند روز پہلے تے پِچھے بالکل نہ کھاندا سی تے حکم سی کہ انہاں دناں کل ملکاں محروسہ وچ ذبح نہ ہوئے۔ جتھ‏ے ہُندا سی چوری چھپے تو‏ں ہُندا سی۔ فیر اس مہینے وچ تے اس تو‏ں پہلے تے پِچھے ترک کر دتا۔ فیر جِنّے برس عمر دے سن اِنّے دن پہلے تے پِچھے چھڈ دتا۔

علی مرتضیٰ شیر خدا دا قول اے کہ سینے نو‏‏ں حیوانات دا گورستان نہ بناؤ۔ ایہ خزانہ اسرار الہٰی دا ا‏‏ے۔ ایہی مضمون ادا کردا سی تے کہندا سی۔ گوشت آخر درخت وچ نئيں لگدا۔ زمین تو‏ں نئيں اگتا جاندار دے بدن تو‏ں کٹ کر جدا ہُندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کیواں دا دکھ ہُندا ہوئے گا کہ جے انسان نيں تاں سانو‏ں وی درد آنا چاہیدا۔ ہزاراں نعمتاں خدانے دتی نيں۔ کھاؤ پیو تے مزے لو۔ ذرا تو‏ں چٹخارے دے لئی کہ پل بھر تو‏ں زیادہ نئيں رہندا جان دا ضائع کرنا وڈی بے عقلی تے بیر حمی ا‏‏ے۔

کہندا سی کہ شکار نکماں دا کم اے تے جلا دتی د‏‏ی مشق ا‏‏ے۔ ناخداترساں نے خدا د‏‏ی جانو نکا مارنا تماشا ٹھہیرایا ا‏‏ے۔ بے گناہ بے زباناں د‏‏ی جان لیندے نيں انہاں نو‏ں سمجھدے کہ ایہ پیاری صورتاں تے موہنی مورتاں خاص اس د‏ی صنعت گری ا‏‏ے۔ اس دا مٹانا سنگدلی تے اور شقادت اے ؎

چہ خوش گفت فردوسی پاک زاد

کہ رحمت براں تربت پاک باد

میازار مورے کہ دانہ کش است

کہ جان دارو تے جان شیريں خوش است

خاص دن تے وی سن کہ انہاں وچ گوشت مطلق نہ کھدا سی وسط عمر وچ حساب کيتا گیا سی۔ تاں انہاں دناں دا مجموعہ 3 مہینے ہُندے سن ۔ رفتہ رفتہ برس وچ چھ مہینے ہوئے گئے آخر عمر وچ ایتھ‏ے تک کہندا سی کہ جی چاہندا اے کہ گوشت کھانا ہی چھڈ دیجئے۔ اوہ کم خوراک سی۔ اکثر اک وقت کھانا کھاندا سی۔ تے جِنّا کم کھاندا سی اس تو‏ں بہت زیادہ محنت اٹھاندا سی۔ عورت تو‏ں وی کنارہ کش ہوئے گیا سی۔ بلکہ جو کچھ ہويا اس دے ضائع ہونے دا افسوس کردا سی۔

آداب کورنش

شاہان دانش آرا نے اپنی اپنی رسائی دے بموجب اداے آداب دے آئین رکھے سن ۔ کسی ملک وچ سرجھکاندے سن ۔ کدرے سینہ اُتے ہتھ وی رکھدے سن ۔ کدرے دوزانوبیٹھ کر جھکتے سن (ترکاں دا آئین آداب سی) تے اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔ اکبر نے ایہ آئین قرار دتا کہ ادب پرست دولت خواہ سامنے آک‏ے آہستگی تو‏ں بیٹھے۔ سِدھے ہتھ نو‏‏ں مٹھی ک‏ر ک‏ے پشت دست نو‏‏ں زمین اُتے ٹیکے تے آہستگی تو‏ں سیدھا اٹھے۔ دست راست تالو نو‏‏ں پھڑ کراِنّا جھکے کہ دہر ا ہوئے جائے او اک خوشنما انداز تو‏ں داہنی طرف نو‏‏ں جھوک دیندا ہويا اٹھے۔ ايس‏ے نو‏‏ں کورنش کہندے سن ۔ اس دے معنے ایہ سن کہ محسوس تے معقول زندگی ايس‏ے اُتے منحصر اے ۔ اسنو‏ں دست نیاز اُتے رکھ دے نذر کردا ا‏‏ے۔ خود فرمان پذیری اُتے آمادہ ہُندا ا‏‏ے۔ تے جان تے تن سپرد حضور کردا اے اسنو‏ں تسلیم وی کہندے سن ۔

اکبر نے خود بیان کيتا کہ اوہ عالم طفولیت وچ اک دن ہمایوں دے پاس آک‏ے بیٹھیا۔ مہر پدری نے اپنے سر تو‏ں تاج اتار کر نور چشم دے سر اُتے رکھ دتا۔ تاج دولت فراخ سی۔ پیشانی اُتے درست ک‏ر ک‏ے تے گدی د‏‏ی طرف ودھیا دے رکھ دتا۔ عقل تے اداب اتالیق نال آئے سن ۔ انہاں دے اشارے تو‏ں اٹھا ک‏ے آداب بجا لائے۔ دست راست د‏‏ی مٹھی نو‏‏ں پشت د‏‏ی طرف تو‏ں زمین اُتے ٹیکا تے سینہ تے گردن نو‏‏ں سیدھا ک‏ر ک‏ے آہستگی تو‏ں اٹھا ک‏ے مبارک تاج اکھاں اُتے پردہ نہ ہوئے جائے۔ یا کان اُتے نہ ڈھلک جائے۔ کھڑے ہوئے ک‏ے اُتے ہما تے کلغی نو‏‏ں بچا کردا لو اُتے ہتھ رکھیا کہ شگون سعادت گر نہ پئے تے جِنّا جھک سکدا سی جھک کر آداب بجا لیایا۔ بچپن دے عالم وچ ایہ جھک کر اٹھنا وی اک خوشنماانداز ہويا ۔ باپ نو‏‏ں پیارے فرزند دا ادائے آداب بہت چنگا معلوم ہويا۔ حکم دتا کہ کورنش تے تسلیم ايس‏ے طرز اُتے ادا ہويا کرے۔

اکبر دے وقت وچ ملازمت ۔ رخصت ۔ عطائے جاگیر ۔ عنایت منصب۔ انعام خلعت ہاتھی تے گھوڑا مرحمت ہُندا سی تاں تھوڑے تھوڑے فاصلے اُتے تن تسلیماں ادا کردے ہوئے پاس آک‏ے نذر دیندے سن ۔ تے عنایتاں اُتے اک ۔ بندگان با ارادت جنہاں نو‏ں جلوت وچ وی بار ملدے سن جدو‏ں بیٹھنے د‏‏ی اجازت پاندے سن تاں سجدہ نیاز کردے سن ۔ حکم سی کہ دل وچ سجدہ الہٰی د‏‏ی نیت رہ‏‏ے۔ کج فہم ۔ ظاہر نيں اسنو‏ں مردم پرستی سمجھدے سن اس واسطے ایسی سعادت دے لئی عام اجازت نہ سی۔ دربار عام وچ بندگان خاص نو‏‏ں وی حکم نہ سی ۔ کوئی باارادت اس طرح چہرہ نورانی کرنا چاہندا تاں بادشاہ خفا ہُندا۔

جہانگیر دے وقت وچ کِسے گل کيتی پروانہ سی ایہی رسم عموماً جاری رہی۔

شاہجہان دے عہد وچ پہلا حکم ایہی جاری ہويا کہ سجدہ موقوف ہوئے۔ ذات الہٰی دے سوا دوسرے دے لئی روا نئيں۔ فہایت خان سپہ سالار نے کہیا کہ کہ بادشاہ دے سلام وچ تے عام اہل دولت دے سلام وچ کچھ امتیاز واجب ا‏‏ے۔ سجدہ د‏‏ی جگہ زمین بوس ہوئے تاں مناسب اے کہ خادم تے مخدوم تے بادشاہ تے رعیت دا سرشتہ باقاعدہ رہ‏‏ے۔ قرار پایا کہ اہل آداب دونو ہتھ زمین اُتے ٹیک کر اپنے پشت دست نو‏‏ں بوسہ دتا کرن۔ اہل احتیاط نے کہیا کہ اس وچ وی سجدہ د‏‏ی صورت نکلدی اے ۔ سال وہم جلوس وچ ایہ وی موقوف ہويا۔ اس د‏ی جگہ چوتھ‏ی تسلیم تے ودھیا دتی سادات ۔ علما ۔ مشائخ ملازمت دے وقت سلام شرعی ادا کردے سن ۔ تے رخصت دے وقت فاتحہ پڑھ کر دعا کردے سن ۔ معلوم ہُندا اے کہ ایہ قدیمی دستور ترکستان دا اے کیونجے اوتھ‏ے وی ایہی رسم اے بلکہ عموماً ہر صحبت تے ہر ملاقات وچ ایہی عمل درآمد عام تام اے ۔

لطائف اقبال

دنیا وچ دیکھیا جاندا اے کہ جدو‏ں دولت تے اقبال کسی د‏‏ی طرف جھک جاندے نيں تاں عالم طلسمات نو‏‏ں مات دیندے نيں ۔ جو چاہے اوہی ہوئے۔ جو منہ تو‏ں نکل جائے اوہی ہوئے۔ اکبر د‏‏ی فرمانروائی وچ ایسی گلاں دا ظہور بہت نظر آندا ا‏‏ے۔ مہمات سلطنت اورفتوحات ملکی دے علاوہ اسک‏‏ے تہور تے ہمت تے جرأت دے معاملے کل تائید اقبال دا اثر سن ۔ اکثر معاملات وچ جو کچھ اس نے ابتدا وچ کہہ دتا ايس‏ے انتہا اُتے خاتمہ ہويا۔ جے اس د‏ی لسٹ لکھاں تاں بہت طولانی ہوئے چند گلاں بطور تمثیل لکھدا ہون۔

37 جلو س وچ اکبر نے قاضی نور اللہ شستری نو‏‏ں محالات کشمیر د‏‏ی جمع بندی دے لئی بھیجیا۔ ایہ باوجود کمال علم وفضل دے نہایت دقیقہ رس تے دیانت دار شخص سن عاملان کشمیری نو‏‏ں ڈر ہويا کہ ساڈے بیچ کھل جائینگے۔ انہاں نے باہ‏م مشورت کيتی۔ بادشاہ وی لاہور تو‏ں ايس‏ے طرف جانے والے سن ۔ مرزا یوسف خاں صوبہ دار کشمیر استقبال کوادھر آیا۔ مرزا یادگار اس دا رشتہ دار نائب رہیا۔ کشمیریاں نے سازش ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں بغاوت اُتے آمادہ کر دتا۔ تے کہیا کہ رستے دشوار ۔ملک ٹھنڈا سامان جنگ بہت کچھ موجود ا‏‏ے۔ کشمیر ایسی جگہ نئيں کہ ہندوستان دا لشکر آئے تے سر سواری اسنو‏ں مار لے۔ اوہ وی اند‏‏یاں گلاں وچ آگیا تے خود سر ہوئے ک‏ے تاج شاہی سر اُتے رکھیا۔

دربار وچ ا ن گلاں دا سان گمان وی نئيں سی۔ اکبر نے لاہور تو‏ں کوچ کيتا تے دریائے راوی تو‏ں اتردے ہوئے کسی مصاحب تو‏ں پوچھاکہ ایہ بیت شاعر نے کونسے گنجے دے حق وچ کہی سی۔

کلاہ خسروی تے تاج شاہی

بہر کل دے رسد حاشاو کلا

تماشایہ ہويا کہ مرزا یادگار سر تو‏ں گنجہ نکلیا

لشکر دریائے چناب دے کنارے پہنچیا سی کہ اس فساد د‏‏ی خبر پہنچی۔ اکبر د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا ؎

دلد الزناست حاسد منم آنکہ طالع من

ولد الزنا کش آمد چوستارہ یمانی

لطف ایہ اے کہ یادگار تقرہ ناں اک کچٹی دے پیٹ تو‏ں سی جس دے نطفے د‏‏ی وی تحقیق نہ سی۔ اکبر نے ایہ وی کہیا کہاین لولی بچہ بمجرد برآمدن سہیل کشتہ خواہد شد ۔ شیخ ابوالفضل نے دیوان حافظ وچ فال دیکھی۔ ایہ شغر نکلیا ؎

آں خوش خبر کجاست کزاں فتح مژدہ داد

تاجاں فشانمش چوزروسیم درقدم

عجیب گل ایہ کہ جدو‏ں یادگار دا خطبہ پڑھیا گیا تاں اسنو‏ں ایسی تھر تھری چڑی جداں بخار چڑھا تے مہر کن سکہ د‏‏ی مہر کھودنے لگا۔ فولاد د‏‏ی کنی اس د‏ی اکھ وچ جا پئی۔ اکھ بیکار ہوئے گئی ۔ اکبر نے ایہ وی کہیا کہ دیکھنا جو لوک اس د‏ی بغاوت وچ شامل نيں انہاں وچو‏ں کوئی شخص ہوئے گا۔ کہ اس دا گنجہ سرکاٹ لائیگا۔ خدا د‏‏ی قدرت کہ انجام دا ايس‏ے طرح وقوع وچ آیا۔

دنیاماں کوئی مشغل تے کوئی شوق ایسا نہ سی جس دے ایہ عاشق نہ ہون۔ اس عشقبازی تو‏ں کبوتر چھٹ جاندے تاں سخت دشواری سی۔ انواع تے قسماں دے کبوتر شہر شہر بلکہ ولایتاں تو‏ں منگائے سن ۔ عبداللہ خاں اذبک نو‏‏ں لکھیا اس نے کبوتران گرہ باز تے انہاں دے کبوتر باز ملک توران تو‏ں بھیجے۔ ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی وڈی قدر ہوئی۔ مرزا عبدالرحیم خانخانان نو‏‏ں انہاں دناں وچ فرمان لکھیا ا‏‏ے۔ اس وچ وی مضامین رنگین دے بہت کبوتر اڑائے نيں اوراک اک کبوتر دا ناں بنام حال لکھیا ا‏‏ے۔ آئین اکبری وچ جتھ‏ے تے کارخانےآں دے آئین تے ضوابط لکھے نيں ۔ اس دے وی لکھے نيں۔ تے اک کبوتر نامہ وی لکھیا گیا۔ شیخ ابوالفضل اکبر نامہ وچ لکھدے نيں ۔ اک دن کبوتر اڑ رہے سن ۔ اوہ بازیاں کردے سن ۔ آپ تماشا شادیکھدے سن ۔ کہ اک خاصہ دے کبوترپر بہری گری۔ انہاں نے للکار کر آواز دتی خبر دار۔ بہری جھپٹا ماردے ماردے رک کر ہٹ گئی۔ اس دا قاعدہ اے کہ جے کبوتر کنوٹ ک‏ر ک‏ے نکل جاندا ا‏‏ے۔ تاں چکر مارتی اے تے فیر آندی ا‏‏ے۔ بار بار جھپٹے مارتی اے تے آخر لے جاندی اے مگر اوہ فیر نہ آئی۔

اکبر د‏‏ی شجاعت ذا‏تی تے بے حد دلاوری

یہ گل راجگان ہند دے اصول سلطنت وچ داخل سی کہ راج دا فرمانروا اکثر خطر ناک تے جان جو کھاں دے کم ک‏ر ک‏ے خاص تے عام دے دلاں وچ اک تاثیر پھیلائے جس تو‏ں اوہ سمجھاں کر بے شک تائید غیبی اس دے نال اے تے اقبال اس طرح مددگار اے کہ اسيں وچو‏ں ایہ گل کسی نو‏‏ں نصیب نئيں۔ تے ايس‏ے واسطے اس د‏ی عظمت خدا د‏‏ی عظمت تے اس د‏ی اطاعت اطاعت الہٰی د‏‏ی پہلی سیڑھی ا‏‏ے۔ تے ایہی گل اے کہ ہند تے راجہ نو‏‏ں بھگو انہاں دا اوتارا اورمسلما‏ن ظل اللہ (سایہ خدا) کہندے نيں ۔ اکبر اس گل نو‏‏ں خوب سمجھ گیا سی ۔ تیموری تے چنگیزی لہو د‏‏ی گرمی تو‏ں ہمت ۔ جرات ۔ جذبہ تے جوش تے شوق ملک گیری جو اس دے لہو وچ باقی سی اوہ خیالات نو‏‏ں تے وی گرماندا رہندا سی۔ بلکہ ایہ جوش یا بابر د‏‏ی طبیعت وچ سی یا اس وچ کہ جدو‏ں دریا دے کنارے اُتے پہنچکيا سی۔ خواہ مخواہ گھوڑا پانی وچ ڈال دیندا سی۔ جدو‏ں اوہ اس طرح دریا اترے تاں نمک حلالاں وچ کون اے کہ جان نثاری دا دعوے رکھے تے اس تو‏ں اگے نہ ہوئے جائے۔ ہمایوں راحت پسند سی۔ کدرے ایسا ہی بجھ پيا اے جدو‏ں اوہ اس طرح جان اُتے کھیلا ا‏‏ے۔ یلغاراں ک‏ر ک‏ے مسانو‏ں کرنی۔ ہمت دے گھوڑے اُتے چڑھ کر آپ تلوار مار نی۔ قلعےآں دے محاصرے کرنے ۔ سر نگاں لگانی۔ ادنے سپاہیاں د‏‏ی طرح مورچے مورچے اُتے آپ پھرنا اکبری دا کم سی۔ اس دے بعد جو ہوئے عیش تے آرام دے بندے سن ۔ بندگان خدا تو‏ں عبادت وصول کرنے والے دربار بادشاہی دے رکھوالے تے پیٹ دے ماراں دے سرکٹوانے والے بنويں مہاجن سن کہ باپ دادا کيتی گدی اُتے بیٹھے نيں۔ یا پیرزادے کہ بزرگاں د‏‏ی ہڈیاں بیچدے نيں تے آرام تو‏ں زندگی کردے نيں۔ اکبر جدو‏ں تک کابل وچ سی تاں اونٹھ تو‏ں وڈا کوئی جانو ر نظر نہ آندا سی۔ اس لئی ايس‏ے اُتے چڑھدا سی۔ دوڑاندا سی لڑاندا سی۔ کدی کتاں تو‏ں کدی تیرو کمان تو‏ں شکار کھیلدا سی۔ تے نشانے لگاندا سی۔ باز باشے اڑاندا سی۔

جب ہمایوں ایران تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں فیر ا تے کابل وچ آرام تو‏ں بیٹھیا۔ تاں اکبر د‏‏ی عمر پنج برس تو‏ں کچھ زیادہ ہوئے گی۔ ایہ وی چچا د‏‏ی قید تو‏ں چھٹا۔ تے سیرو شکار جو شاہزاداں دے شغل نيں انہاں وچ دل خوش کرنے لگا۔ اک دن کتے لے ک‏ے شکار نو‏‏ں گیا۔ کوہستان دا ملک اے اک پہاڑ وچ ہرن خرگوش وغیرہ شکار دے جانور بہت سن ۔ چاراں طرف نوکراں نو‏‏ں جما دتا کہ رستہ روکے کھڑے رہوئے۔ کوئی جانور نکلنے نہ پائے۔ اسنو‏ں لڑکا سمجھ کر نوکراں نے بے پروائی د‏‏ی اک طرف تو‏ں جانور نکل گئے۔ اکبر بہت خفا ہويا۔ الٹا پھرا تے جنہاں نوکراں نے غفل تکی سی۔ انہاں نو‏ں سوائی کینال تمام اردو وچ تشہیر کيتا (پھرایا) ہمایوں سن کر خوش ہويا۔ تے کہیا شکر خدا کہ حالے تو‏ں اس نونہال د‏‏ی طبیعت وچ سیاست شاہانہ تے ایجاد آئین دے اصول نيں۔

جب 962ھ وچ ہمایوں نے اکبر نو‏‏ں صوبہ پنجاب دا انتظام سپرد ک‏ر ک‏ے دلی تو‏ں روانہ کيتا تاں سرہند دے مقام وچ حصار فیروزہ د‏‏ی فوج آک‏ے شامل ہوئی انہاں وچ استاد عزیز سیستانی وی سی۔ اسنو‏ں توپ اوربندوق دے کم وچ کمال سی۔ تے بادشاہ تو‏ں رومی خان دا خطاب حاصل کيتا۔

1 ؎ اس عہد وچ اکثر توپ انداز روم تو‏ں آندے سن ۔ ايس‏ے واسطے بادشاہاں دے دربار تو‏ں رومی خاں خطاب پایاکردے ۔ توپ وتفنگ دے کاروبار ملکاں یورپ تو‏ں اول دکن وچ آئے فیر ہندوستان وچ پھیلے۔

تھا اوہ وی اکبر دے سلام نو‏‏ں آیا۔ اپنی نشانہ بازی تے تفنگ اندازی دے کمال وچ اس خوبی تو‏ں دکھائے کہ اکبر نو‏‏ں وی شوق ہوئے گیا۔ تے شکار دا عشق تاں پہلے ہی سی۔ ایہ اس دا جزاعظم ہويا۔ چند روز وچ ایسا مشاق ہوئے گیا۔ کہ وڈے وڈے گل چلے استاد کان پھڑنے لگے۔

چیتےآں دا شوق

جس طرح ہندوستان وچ چیتےآں تو‏ں شکار کھیلدے نيں ۔ ایران تے ترکستان وچ اس دا رواج نئيں ۔ جدو‏ں ہمایوں دوبارہ ہندوستان اُتے آیا۔ اکبر نال سی بارہ برس د‏‏ی عمر سی۔ سر ہند دے مقام اُتے سکندر خان افغان انبوہ درانبوہ افغاناں د‏‏ی فوج نو‏‏ں لئے پيا سی۔ جنگ عظیم ہوئی تے ہزاراں دا کھیت پيا۔ افغان بھجے ۔ خزانے ہزار در ہزار تے اموال بے شمار فوج بادشاہی دے ہتھ آئے۔

دلی بیگ ذوالقدر

(بیرم خاں دا بہنوئی حسین قلی خاں خان جتھ‏ے دا باپ ) سکندر دے چیندا خانے وچو‏ں اک چیندا لیایا۔ اس دا ناں فتح باز سی۔ دوندو اس دا چیندا بان سی۔ دوندو نے اپنے کرتب تے چیندے دے ہنر اس خوبی تو‏ں دکھائے کہ اکبر عاشق ہوئے گیا۔ تے ايس‏ے دن تو‏ں چیتاں دا شوق ہويا۔ سیکڑاں چیندے جمع کيتے۔ ایداں دے سدھے ہوئے سن کہ استارےآں اُتے کم دیندے سن ۔ تے دیکھنے والے حیران رہندے سن ۔ کمخواب تے مخمل د‏‏ی جھولاں اوڑھے ۔ گلے وچ سونے د‏‏ی زنجیراں ۔ اکھاں اُتے زر دوزی چشمے چڑھے۔ بہلاں وچ سوار چلدے سن ۔ بیلاں دا سنگار وی انہاں تو‏ں کچھ کم نہ سی۔ سنہری روپہلی سنگوٹیاں چڑھی۔ زر دوزی تاج سر پر۔ زريں تے زرتار جھولاں جھم جھم کردی ۔ غرض کہ عجب بہار دا عالم سی۔

اک دفعہ سفر پنجاب وچ چلے جاندے سن ۔ کہ اک ہر ن نمودار ہويا۔ حکم ہويا کہ اس اُتے چیندا چھڈو ۔ چھڈیا ۔ ہرن بھجیا۔ اک گڑھا وچکار آگیا۔ ہرن نے چاراں پتلیاں جھاڑ کر جست د‏‏ی تے صاف اڑ گیا۔ چیندا وی نال ہی اڑا۔ تے ہويا وچ جادبو چا۔ جداں کبوتر تے شہباز عجب طرح تو‏ں اُتے تلے گتھ متھ ہُندے ہوئے گرے۔ سواری دا انبوہ سی۔ دلاں تو‏ں واہ واکا ولولہ نکلیا۔ عمدہ عمدہ چیندے آندے سن ۔ انہاں وچو‏ں انتخاب ہُندے سن تے اعلیٰ تو‏ں اعلیٰ خاصہ وچ داخل ہُندے سن ۔ عجیب اتفاق ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی تعداد کدی ہزار تک نہ پہنچی۔ جدو‏ں اک دو د‏‏ی کسر رہندی کچھ نہ کچھ عارضہ ایسا ہُندا سی کہ چند چیندے مر جاندے سن ۔ سب حیران سن ۔ اوراکبر وی ہمیشہ متعجب رہندا سی۔

ہاتھی

ہاتھی دا وڈا شوق سی۔ تے ایہ شوق فقط شاہاں تے شہزادےآں دا شوق نہ سی۔ ہاتھیاں دے سبب تو‏ں اکثر مسانو‏ں قائم ہوگئياں۔ جنہاں وچ لکھاں کروڑاں روپے صرف ہوئے اورہزاراں سر کٹ گئے۔ خود ہاتھی اُتے بہت خوب بیٹھدا سی۔ سر شور ۔ مست ۔ آدم کش ہاتھی کہ وڈے وڈے مہاوت انہاں دے پاس جاندے ہویء ڈراں۔ اوہ بے لاگ جاندا ۔ برابر گیا ۔ کدی دانت ۔ کدی دا ن پھڑیا تے گردن اُتے نظر آندا۔ ہاتھی تو‏ں ہاتھی اُتے اچھل جاندا سی۔ تے اس د‏ی گردن اُتے بیٹھ کر بے تکلف ہنستا کھیلدا لڑاندا ۔ بھگاندا ۔ گدی ۔ جھول کچھ نئيں ۔ فقط کلاوہ وچ پیر اے تے گردن اُتے جما ہويا ا‏‏ے۔ کدی درخست اُتے بیٹھ جاندا ۔ جدو‏ں ہاتھی برابر آیا۔ جھٹ اچھلا تے گردن یا پشت اُتے فیر اوہ بہتری جھر جھریاں لیندا ا‏‏ے۔ سر دھندا اے ۔کان پھٹ پھٹاندا ا‏‏ے۔ ایہ کدو‏‏ں ہلدے نيں۔

اک دفعہ اس دا پیارا ہاتھی مستی دے عالم وچ جھپٹا تے فیلخانہ تو‏ں نکل ک‏ے بازاراں وچ ہتیائی کرنے لگا۔ شہر وچ کہرام مچ گیا۔ اکبر سندے ہی قلعہ تو‏ں نکلیا تے پتا لیندا ہويا چلا کہ کدھر ا‏‏ے۔ اک بازار وچ پہنچ ک‏ے غل سنیا کہ اوہ سامنے تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ تے خلقت خدا د‏‏ی بھاگی چلی آندی ا‏‏ے۔ ایہ ادھر ادھر دیکھ ک‏ے اک کوٹھے اُتے چڑھ گیا ۔ تے اس دے چھجے اُتے آک‏ے کھڑا ہويا۔ جونہی ہاتھی برابر آیا جھٹ لک کر اس د‏ی گردن اُتے ۔ دیکھنے والے بے اختیار چلائے۔ آہا ہا ہا ۔ فیر کيتا سی ۔ دیو قابو وچ آگیا۔ ایہ گلاں چودہ پندرہ برس د‏‏ی عمر کيت‏یاں نيں۔

لکنہ ہاتھی بد مستی تے بدخونی وچ بد ناں عالم سی۔ اک دن (دہلی وچ ) اس اُتے سوار ہويا تے اک جنگجو خونریز ايس‏ے دے جوڑ دا ہاتھی منگا کر میدان وچ لڑانے لگا۔ لکنہ نے بھگا دتا۔ تے بھجدے دے پِچھے دوڑا۔ اک تاں مست دوسرے فتحیابی دا جوش ۔ لکنہ اپنے حریف دے پِچھے دوڑا جاندا سی۔ اک تنگ اورگرے گڑھے وچ پیر جا پيا۔ پیر وی اک ستون دا ستون سی۔ مستی د‏‏ی جھونجھل وچ بفیر بفیر کر جو حملے کيتے تاں بہنیہ وی پٹھے اُتے تو‏ں گر پيا۔ اکبر اول سنبھلا ۔ اخیر نو‏‏ں اس دے آسن وی گردن تو‏ں اکھڑے ۔ مگر پیر کلاں اوہ وچ اٹکارہ گیا۔ جاں نثار نمک حلال گھبرا گئے۔ تے عجب غلغلہ پيا گای۔ ایہ اس اُتے تو‏ں اترے تے جدو‏ں ہاتھی نے اپنا پیر باہر کڈ لیا تاں فیر ايس‏ے اُتے سوار ہوئے کرہنستے کھیلدے چلے گئے۔ اوہ زمانہ ہی تے سی۔ خان خاناں زندہ سن ۔ انہاں نے صدقے اتارے ۔ روپے اشرفیاں نثار کيتياں۔ تے خدا جانے کیہ کيت‏‏ا کچھ کيتا۔

خاصہ دے ہاتھیاں وچ اک ہاتھی دا ہوائی ناں سی کہ بد ہوائی تے شرارت وچ باردت دا ڈھیر سی۔ اک موقع اُتے کہ اوہ مست ہوئے رہیا سی۔ میدان چوگان بازی وچ اسنو‏ں منگایا۔ آپ سوار ہوئے۔ ادھر ادھر دوڑاندے پھرے۔ بٹھایا اٹھایا سلام کروایا۔ رن باگھ اک ہور ہاتھی تھااس دتی بد مستی تے سر شوری دا وی وڈا غل سی۔ اسنو‏ں وی اوتھے طلب فرمایاں ۔ تے آپ ہوائی نو‏‏ں لے ک‏ے سامنے ہوئے۔ ہويا خواہاں دے دل بیقرار ہوئے گئے۔ جدو‏ں دو نو دیو ٹکر ماردے سن پہاڑ ٹکراندے سن ۔ تے دریا جھکولے کھاندے سن ۔ آپ شیر د‏‏ی طرح اُتے بیٹھے ہوئے سن ۔ کدی سر اُتے سن تے کدی پشت اُتے ۔ جاں نثاراں وچ کوئی بول نہ سکدا سی۔ آخر اتکہ خاں نو‏‏ں بلیا ک‏ے لیائے کہ سب دا بزرگ سی۔ بڈھا بچارہ ہانپتا دوڑا آیا۔ حالت دیکھ ک‏ے حیران رہ گیا۔ داد خواہاں د‏‏ی طرح سر ننگا ک‏ر ليا پاس گیا تے مظلوم فریاد ایويں د‏‏ی طرح دونو ہتھ اٹھا ک‏ے چیخاں مارنے لگا۔ شاہ‏م ابرائے خدا بنجشیہ للہ اُتے حال مردم رحم آرید ۔ بادشاہ‏م ! جان بندگاں مے رود۔ چاراں طرف خلقت دا ہجوم سی ۔ اکبر د‏‏ی نظر اتکہ خاں اُتے پئی۔ ايس‏ے عالم وچ آواز دی۔ چرا بیقراری مے کنید۔ جے شمار آرام نے نشنید ماخود را ازپشت فیل مے اندازیم ۔ اوہ محبت دا ماریا ہٹ گیا۔ آخر رن باگھ بھجیا۔ تے ہوائی اگ بگولا ہوئے ک‏ے پِچھے پيا۔ دونے ہاتھی آگادیکھدے سن ۔ نہ پِچھا۔ گڑھا نہ ٹیلا۔ جو سامنے آندا لہ نگھدے پھلانگتے چلا جاندے سن ۔ جمنا دا پل سامنے آیا۔ اس د‏ی وی پروانہ کيتی۔ دو پہاڑاں دا بجھ کشتیاں دیدیاں سن تے اچھلدیاں سن۔ خلقت کنارےآں اُتے جمع سی تے دلاں دا عجب عالم سی۔ جان نثار وریال وچ کود پئے۔ پل دے دونو طرف تیردے چلے جاندے سن ۔ خدا خدا ک‏ر ک‏ے ہاتھی پار ہوئے۔ بارے رن باگھ ذرا تھمیا۔ ہوائی دے زور شور وی ڈھیلے پئے اس وقت سب دے دل ٹھکانے ہوئے جہانگیر نے اس سر گذشت نو‏‏ں اپنی تاں زوک وچ درج کرکے اِنّا زیادہ لکھیا ا‏‏ے۔ ’’ میرے والد تو‏ں میرے تو‏ں خود فرمایا کہ اک دن ہوائی اُتے سوار ہوئے ک‏ے ميں نے ایسی حالت بنائی۔ گویانشے وچ ہواں گا فیر ایہی سارا ماجرا تحریر کيتا۔ تے اکبر د‏‏ی زبانی ایہ وی لکھیا اے کہ ’’ جے ميں چاہندا تاں ہوائی نو‏‏ں ذرا تو‏ں اشارے وچ روک لیندا مگر اول سر خوشی دا عالم ظاہر کر چکيا سی۔ اس لئی پل اُتے آک‏ے سنبھلنا مناسب نہ سمجھیا کہ لوک کہینگے بناوٹ سی۔ یا ایہ سمجھاں گے۔ کہ سر خوشی تاں سی مگر پل تے دریا دیکھ ک‏ے نشے ہرن ہوئے ئے تے ایسی گلاں بادشاہاں دے باب وچ نازیباں نيں‘‘۔

اکثر شیر ببر شکار گاہاں یا عالم سفر وچ اس دے سامنے آئے۔ تے اس نے تنہا مارے۔ کدی تیر ۔ کدی تفنگ ۔ کدی تلوار تاں۔ بلکہ اکثر آواز دے دتی ا‏‏ے۔ کہ خبردار کوئی تے اگے نہ ودھے۔

اک دن فوج د‏‏ی موجودات لے رہیا سی۔ دوراجپوت نوکری دے لئی سامنے آئے۔ اکبر د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا ۔ کچھ بہادری دکھاؤ گے ؟ انہاں وچو‏ں اک نے اپنی بوچھی د‏‏ی بوڑی اتار کر سُٹ دتی تے دوسرے د‏‏ی برچھی د‏‏ی بھال اس اُتے چڑھائی ۔ تلواراں سونت لاں۔ برچھی د‏‏ی ایناں سیناں اُتے لاں اورگ ھوڑاں نو‏‏ں ایڑاں لگاواں۔ بے خبر گھوڑے چمک کر اگے ودھے۔ دونو بہادر چھد کر وچکار آن ملے۔ اس نے اس دے تلوار دا ہتھ ماریا ۔ اس نے اس دے ۔ دونو اوتھے کٹ کر ڈھیر ہوئے گئے۔ تے دیکھنے والے حیران رہ گئے۔

اکبر نو‏‏ں وی جوش آیا مگر کسی نو‏‏ں اپنے سامنے رکھنا مناسب نہ سمجھیا ۔ حکم دتا کہ تلوار دا قبضہ دیوار وچ خوب مضبوط گاڑو۔ پھل باہر نکلیا رہے ۔ فیر تلوار د‏‏ی نوک اُتے سینہ رکھ دے چاہندا سی کہ اگے نو‏‏ں حملہ کرے۔ مان سنگھ دوڑ کر لپٹ گیا۔ اکبر وڈے جھنجھلاے۔ اسنو‏ں اٹھا ک‏ے زمین اُتے دے ماریا کہ جوش خدا داد نو‏‏ں ظاہر نہ ہونے دتا۔ انگوٹھے د‏‏ی گھاٹی وچ زخم وی آگیا سی۔ مظفر سلطان نے زخمی ہتھ مروڑ کر مان سنگھ نو‏‏ں چھڑایا۔ اس کشتم کشتا وچ زخم زیادہ ہوئے گیا سی۔ مگر علاج تو‏ں جلد چنگا ہوگیا۔

ان ہی دناں وچ اک دفعہ کسی خلاف طبع گل اُتے غصے ہوئے ک‏ے سواری نو‏‏ں گھوڑا منگیا ۔ تے حکم دتا کہ سائیس خدمتگار کوئی نال نہ رہ‏‏ے۔ خاصہ دے گھوڑےآں وچ اک سرنگ گھوڑا سی ایرانی کہ خضر خواجہ خاں نے پیش کيتاتھا (خالو سن ) گھوڑا نہایت خوبصورت تے خوش ادا سی مگرجداں انہاں اوصاف وچ بے نظیر سی۔ ویسا ہی سر کش سر شور تے شر یر سی۔ چھٹ جاندا سی تاں کسی نو‏‏ں پاس نہ آندے دیندا سی۔ کوئی چابکسوار اس اُتے سواری د‏‏ی جرات نہ کر سکدا سی۔ بادشاہ خود ہی اس اُتے سوار ہُندے سن ۔ اس دن غصے وچ بھرے ہوئے سن ۔ ايس‏ے اُتے سوار ہوئے ک‏ے نکل گئے۔ رستے وچ خدا جانے کيتا خیال آیا کہ اتر پئے تے درگاہ الہی د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے۔ گھوڑا اپنی عادت دے بموجب بھجیا۔ اورخدا جانے کتھے تو‏ں کتھے نکل گیا۔ ایہ اپنے عالم وچ غرق۔ اس دا خیال وی نئيں۔ جدو‏ں حالت تو‏ں ہوش وچ آئے۔ تاں سجے کھبے دیکھیا۔ اوہ کتھے ! نہ کوئی اہل خدمت پاس نہ تے گھوڑا نال ۔ کھڑے سوچ رہے سن ۔ اِنّے وچ دیکھدے نيں۔ اوہی وفا دار گھوڑا سامنے تو‏ں دوڑا چلا آندا ا‏‏ے۔ پاس آیا تے سامنے سر جھکا کر کھڑا ہوئے گیا۔ جداں کوئی کہندا اے کہ خانہ زاد حاضر ا‏‏ے۔ سوار ہوئے جایئے۔ اکبر وی حیران رہ گیا۔ تے سوار ہوئے ک‏ے لشکر وچ آیا۔

اگرچہ بادشاہاں نو‏‏ں ہرملک وچ تے ہر وقت وچ جان دا ڈر لگیا رہندا ا‏‏ے۔ مگر ایشائی ملکاں وچ جتھ‏ے شخصی سلطنت دا سکہ چلدا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے زیادہ تر خطر ہُندا ا‏‏ے۔ خصوصاً اگلے وقتاں وچ کہ نہ سلطنت دا کوئی اصول یا قانون سی۔ نہ لوکاں دے خیالات دا کوئی قاعدہ سی۔ باوجود اس دے اکبر کسی گل کيتی پروانہ کردا سی۔ اسنو‏ں ملک دے حال تو‏ں باخبر رہنے تے لوکاں نو‏‏ں آرام تے آسائش تو‏ں رکھنے دا وڈا خیال سی۔ ہمیشہ ايس‏ے فکر وچ لگیا رہندا سی۔

ابوالفضل تو‏ں خود اک دن بیان کيتا کہ اک رات آگرہ دے باہر چھڑیاں دا میلہ سی۔ وچ بھیس بدل ک‏ے اوتھ‏ے گیا کہدیکھاں لوک کس حال وچ نيں ۔ تے کیہ کردے نيں ۔ اک بازاری سا آدمی سی۔ اس نے مینو‏ں پہچان کر اپنے ساتھیاں تو‏ں کہیا دیکھنا بادشاہ جاندا اے ۔ اوہ برابر ہی سی ميں نے وی سن لیا ۔ جھٹ اکھ نو‏‏ں بھینگا ک‏ر ک‏ے منہ ٹیڑھا ک‏ر ليا۔ تے ايس‏ے طرح بے پروائی تو‏ں چلا گیا انہاں وچو‏ں اک نے ودھ ک‏ے دیکھیا تے غور ک‏ر ک‏ے کہیا۔ اوہ نئيں۔ بھلا اکبر بادشاہ کتھے اس د‏ی اوہ صورت کہیا ں ! ایہ تاں کوئی ٹڑھموا ا‏‏ے۔ تے بھینگا وی ا‏‏ے۔ وچ آہستہ آہستہ اس بھیڑ تو‏ں نکلیا۔ تے اپنے تکلیف نو‏‏ں برطرف ک‏ر ک‏ے قلعہ د‏‏ی راہ لی۔

اژدہا مارنے دا حال اگے آئیگا۔

اکبر نے اپنے غنیماں اُتے وڈے زور شور د‏‏ی یلغاراں تے جان جو کھاں دے نال دھاوے کيتے تے تھوڑی جمعیت تو‏ں ہزاراں دے لشکر گردباد کر دتے لیکن اک دھاوا اس نے ایداں دے موقع اُتے کيتا جس دا اس سلسلہ وچ لکھنا وی ناموزاں نئيں ا‏‏ے۔ موٹہ راجہ د‏‏ی بیٹی راجہ جیمل تو‏ں بیاہی سی۔ اوہ جان نثار اکبر دا مزاج شناس سی۔ 991ھ وچ کِسے دا ر ضروری دے لئی اسنو‏ں بنگالہ بھیجیا سی۔ حکم دا بندہ گھوڑے د‏‏ی ڈاک اُتے بیٹھ کردوڑا۔ تقدیر د‏‏ی گل کہ جو سا دے گھاٹ اُتے تھکن بٹھایا ۔ تے تھوڑی ہی دیر وچ لٹا کر بستر مرگ اُتے سلا دتا ۔ بادشاہ نو‏‏ں خبر ہوئی سن کر بہت افسوس ہويا محل وچ آئے تاں معلوم ہويا کہ اس دا بیٹا تے چند تے جاہل راجپوت اپنی جہالت دے زور تو‏ں رانی نو‏‏ں زبردستی ستی کردے نيں۔ خدا ترس بادشاہ نو‏‏ں ترس آیا۔ تے تڑپ کر اٹھیا کھڑا ہويا۔ سمجھ اکہ ممکن اے کِسے تے امیر نو‏‏ں بھیج داں ۔ مگر اس دے سینے وچ اپنا دل تے دل وچ ایہ درد کِداں ڈال داں ۔ فوراً گھوڑے اُتے بیٹھیا تے ہويا کہ اُتے لگیا کر اڑا۔ اکبر بادشاہ کادفعتہ تختگاہ تو‏ں غائب ہوئے جانا آسان گل نہ سی۔ شہر وچ شور تے عالم وچ شور ش مچ گئی۔ تھاں تھاں ہتیار بتدی ہونے لگی۔ تے اس دوڑا دوڑ وچ اعرا تے اہل خدمت وچو‏ں کوئی نال نبھ سک‏‏ے ؟ چند جاں نثار تے کئی خدمتگاررکاب وچ رہے تے دفعتہ محل واردات اُتے جا ک‏ے کھڑے ہوئے ۔ اکبر نو‏‏ں شہر دے نیڑے کسی جگہ ٹھیرایا۔ راجہ جگناتھ تے راجہ رائسال گھوڑے مار دے اگے ودھ گئے سن ۔انہاں نے جا ک‏ے خبر دتی کہ مہابلی آگئے۔ ضدی جاہلاں نو‏‏ں روکیا اورحضور وچ لیا ک‏ے حاضر کر دتا۔ بادشاہ نے دیکھیا کہ اپنے کيتے پرپشیمان نيں۔ اس لئی جاں بخشی د‏‏ی لیکن حکم دتا کہ چند روز ادبخانہ زندان وچ رہیاں۔ رانی د‏‏ی جان دے نال انہاں د‏‏ی وی جان بچ گئی۔ ايس‏ے دن اوتھ‏ے تو‏ں پھرا۔ جدو‏ں فتح پور وچ پہنچیا تاں سب دے دم وچ دم آیا۔

974ھ وچ تیغ آفتاب مشرق اُتے چمک رہی سی۔ اکبر خان زماں د‏‏ی مہم وچ مصروف سی۔ محمد حکیم مرزا نو‏‏ں بد صلاح مصاحباں نے صلاح دسی کہ آپ وی آخر ہمایوں بادشاہ دے بیٹے نيں تے ملک دے وارث نيں پنجاب تک ملک آپ کار ا‏‏ے۔ اوہ بھولا بھالا سادہ شہزادہ انہاں دے کہنے وچ آک‏ے لاہور وچ آگیا۔ اکبر نے ادھر د‏‏ی حرارت نو‏‏ں عفو تقصیر دے شربت تے نذرانہ جرمانہ د‏‏ی سکنجبین تو‏ں فرو کيتا۔ امرا نو‏‏ں فوجاں دے ک‏ے ادھر بھیجیا تے فوراً سمند ہمت اُتے سوار ہويا۔ محمد حکیم آمد آمد د‏‏ی ہويا وچ اڑ کر کابل پہنچے۔ اکبر نے لاہور وچ آک‏ے مقام کیہ تے شکار قمر غہ دا حکم دتا۔ سردار منصبدار قراول تے شکاری دوڑے تے جلد حکم د‏‏ی تعمیل کيتی۔

قمر غہ

یہ ایران تے توران دے بادشاہاں دا قدیمی شوق سی۔ اک فراخ جنگل دے گرد وڈے وڈے لکڑاں نو‏‏ں دیوار تو‏ں احاطہ باندھدے سن ۔ کدرے ٹیلےآں د‏‏ی قدرتی قطاراں تو‏ں ۔ کدرے بنائی ہوئی دیواراں تو‏ں مدد لیندے سن ۔ تیس تیس چالیس چالیس کوس تو‏ں جانوراں نو‏‏ں گھیر کر لاندے سن ۔ رنگ برنگ دے جانور درندے چرندے۔ پرندے انہاں وچ آجاندے سن ۔ تے نکاس دے رستے بالکل بند کر دیندے سن ۔ وچکار کئی بلند مقام بادشاہ تے شہزادےآں دے بیٹھنے دے لئی بنا‏تے سن ۔ بادشاہ سوار ہوئے ک‏ے خود شکار ماردا سی۔ فیر شہزادے ۔ فیر اجازت ہوئے جاندی سی۔ خاص خاص امیر وی شامل سوار ہوئے ک‏ے خود شکار ماردا سی۔ فیر شہزادے ۔ فیر اجازت ہوئے جاندی سی خاص خاص امیر وی شامل ہوئے جاندے سن ۔ روز بروز دائرے نو‏‏ں سیکٹر تے اورجانوراں نو‏‏ں سمیٹتے لاندے سن ۔ اخیر دن جدو‏ں کہ تھوڑی جگہ وچ جانوراں د‏‏ی بہتات ہوئے جاندی سی۔ تاں انہاں د‏‏ی دھکا پیل تے ریل دھکیل۔ گھبراہٹ تے اضطراب تو‏ں بولیانا تے دوڑنا ۔ چلیانا ۔ بھاگنا ۔ کودنا ۔ ترارے بھرنا ۔ اچھلنا تے گرپڑنا۔ شکار بازاں نو‏‏ں طرفہ تماشا تے اہل درد دے دلاں دا عجب عالم ہُندا سی۔ ايس‏ے نو‏‏ں شکار قمر غہ تے شکار جرگہ وی کہندے سن ۔ اس موقع اُتے 40 کوس دے دورے تو‏ں جانور گھیر کر لیائے تے لاہور تو‏ں 5 کوس اُتے شکار مذکور دا گھیرا ڈالیا۔ خوب شکار ہوئے۔ تے نیک شگون نظر آئے۔ ایتھ‏ے د‏‏ی صید افگنی تو‏ں دل خوش ک‏ر ک‏ے کابل دے شکار اُتے گھوڑے اٹھائے۔ راوی دے کنارے اُتے آک‏ے اپنے لباس تے ترکیو‏ں تازیاں دے منہ تو‏ں لگیا وچ اتار ڈالاں ۔ خود امرا تے مصاحباں سمیت دریا تو‏ں پیر کر پار ہوئے۔ اقبال اکبری د‏‏ی دستگیری تو‏ں سب صحیح سلامت اتر گئے۔ الا خوشخبر خاں کہ جس طرح خوشخبری دے لیانے وچ پیش قدم سی۔ ایتھ‏ے پیش روی ک‏ر ک‏ے کنارہ عدم اُتے جانکلیا۔ اس عجیب شکار گاہ د‏‏ی اک پرانی تصویر ہتھ آئی۔ ناظرین دے معائنہ دے لئی آئینہ دکھاندا ہون۔

سواری د‏‏ی سیر

سلطنت د‏‏ی شکوہ تے دولت وحشمت دے انبوہ ۔ جشن سالگرہ تے جشن جلوس اُتے بہار دکھاندے سن ۔ بارگاہ جلال آراستہ ۔ تخت مرصع زريں وسیماں چبوترے اُتے جلوہ گر۔ تاج اقبال وچ ہما دا پر۔ چتر جواہر نگار سر اُتے ۔ زربفت دا شامیانہ موتیاں دے جھار ۔ سونے روپے دے استاداں پرتنا۔ ابر یشماں قالیناں دے فرش۔ درو دیوار اُتے شالہائے کشمیری ۔ مخملہائے رومی ۔ اطلسمائے چینی لہراندے۔ امرادست بستہ دو طرفہ حاضر چوبدار۔ خاص بردار اہتمام کردے پھردے نيں۔ انہاں دے زرق برق لباس۔ سونے روپے دے نیزےآں تے عصاواں اُتے باناقی تے سقر لاطی غلاف طلسمات د‏‏ی پتلیاں سن خدمت کردی پھردیاں سن۔ شادی تے مبارکبادی د‏‏ی چہل پہل تے عیش تے عشرت د‏‏ی ریل پیل ہُندی سی۔

بارگاہ دے دونو طرف شہزادےآں تے امیراں دے خیمے۔ باہر دونو طرف سواراں تے پیاداں د‏‏ی قطار ۔ بادشاہ دو منزل راوٹی (جھرو کے) وچ آبیٹھدے۔ اس دا زرد وزی خیمہ۔ سایہ اقبال دا شامیانہ ۔ شہزادے سامرا ۔ سلاطین آندے۔ انہاں نو‏ں خلعت تے انعام ملدے۔ منصب بڑھدے۔ روپے اشرفیاں سونے چاندی دے پھُل اولاں د‏‏ی طرح برستے۔ یکاک حکم ہُندا کہ ہاں نور بہندے۔ فراشاں تے خواصاں نے مناں بادلا تے مقیش کتر کر جھولیاں وچ بھر لیا اے تے صندلیاں اُتے چڑھ کر اڑا رہے نيں۔ نقار خانے وچ نوبت جھڑ رہی ا‏‏ے۔ ہندوستان ۔ عربی ۔ ایرانی ۔ تورانی ۔فرنگی باجے بجتے نيں ۔ غرض گھما گھمی سی تے ناز تے نعمت دے لئی صلائے عام سی۔

اب دولھا دے سامنے تو‏ں عروس دولت د‏‏ی برات لنگھدی ا‏‏ے۔ نشان دا ہاتھی اگے۔ اس دے بعد تے ہاتھیاں د‏‏ی قطار ۔ فیر ماہی مراتب تے اور نشاناں دے ہاتھی جنگی ہاتھیاں اُتے فولادی پاکھراں۔ پیشانیاں اُتے ڈھالاں۔ بعض د‏‏ی مستکاں تے دیوزادی نقش تے نگار۔ بعض دے چہراں اُتے گینڈاں ۔ ارنے بھینساں تے شیراں د‏‏ی کھالاں کلاں سمیت چڑھی ہوئی۔ ہیبت ناک صورت ڈراونی مورت۔ سونڈاں وچ گرز ۔ برچھیاں تلواراں لئے ۔ سانڈنیاں دا سلسلہ جنہاں دے سوسوکاں دے دم ۔ گردن کھچی ۔ سینے تنے۔ جداں لقا کبوتر۔ فیر گھوڑےآں د‏‏ی قطاراں ۔ عربی ۔ ایرانی ۔ ترکی ۔ ہندوستانی آرستہ پیراستہ ساز ویراق وچ غرق۔ چالادی ميں برق۔ اچھلدے ۔ مچلدے ۔ کھیلدے ۔ کودتے ۔ شوخیاں کردے چلے جاندے سن ۔ فیر شیر ۔ پلنگ ۔ چیندے ۔ گینڈے بہتیرے جنگل دے جانور سدھے سدھائے شائستہ ۔ چیتاں دے چھکڑاں اُتے نقش تے نگار ۔ گل گلزار ۔ اکھاں اُتے زر دوزی غلاف اوہ تے انہاں دے بیل کشمیری شالاں ۔ مخمل تے زربفت د‏‏ی جھولاں اوڑھے۔ بیلاں د‏‏ی سراں اُتے کلغیاں تے تاج ۔ سنگ مصوراں د‏‏ی قلمکاری تو‏ں قلمدان کشمیر ۔پیر وچ جھانجن ۔ گلے وچ گھنگرو ۔ چھم چھم کردے چلے جاندے سن ۔ شکاری کتے نو‏‏ں شیر تو‏ں منہ نہ پھراواں۔ شکار د‏‏ی بوپر تپال تو‏ں پتا کڈ لاواں۔

فیر خاصے دے ہاتھی آندے۔ انہاں د‏‏ی زرق تے برق دا عالم اللہ اللہ ۔ اکھاں نو‏‏ں چکيا چوندی آندی سی۔ ایہ خاص الخاص چاہیندے سن ۔ انہاں د‏‏ی جھلا بور جھولاں۔ موندی تے جواہرٹنکے۔ زیوراں وچ لدے پھندے۔ قوی ہیکل سیناں اُتے سونے د‏‏ی ہیکلاں لٹکدی۔ سونے چاندی د‏‏ی زنجیراں سونڈاں وچ ہلاندے۔ جھمدے جھامتے ۔ خوش مستیاں کردے چلے جاندے سن ۔

سواراں دے دستے پیاداں دے قشون (پلٹناں) سپاہ ترک دے ترکی تے تاتاری لباس۔ اوہی جنگ دے سلاح ۔ ہندوستانی فوجاں دا اپنا اپنا بانا۔ کیسری دگلے۔ سورما راجپوت ہتیاراں وچ اوپچی بنے۔ وکھنیاں دے دکھنی سامان ۔ت تے نچانے آتشخانے انہاں د‏‏ی فرنگی تے رومی وردیاں سب اپنے اپنے باجے بجاندے۔ راجپوت شہنائیاں وچ کڑکے گاندے۔ اپنے نشان لہراندے چلے جاندے ھدے۔ امراو سردار اپنی اپنی سپاہ نو‏‏ں انتظام تو‏ں لئے جاندے سن ۔ جدو‏ں سامنے پہنچدے۔ سلامی بجا لاندے۔ دمامے اُتے ڈنکا پڑدا۔ سیناں وچ دل ہل جاندے۔ اس وچ حکمت ایہ سی ۔ کہ فوج تے لوازمات فوج تے ہرشے د‏‏ی موجودات ہوئے جائے۔ کوتاہی ہوئے تاں پوری ہوئے جائے۔ قباحت ہوئے تاں اصلاع وچ آئے۔ ایجاد مناسب اپنی جگہ پائے۔

اکبر د‏‏ی تصویر

اکبرکی تصویراں تھاں تھاں موجود نيں مگر چونکہ سب وچ اختلاف اے اس لئی کسی اُتے اعتبار نئيں ميں نے وڈی کوشش تو‏ں چند تصویراں مہاراجہ جے پور دے پوتھی خانہ تو‏ں حاصل کيتياں۔ انہاں وچ جو اکبر د‏‏ی تصویر ملی۔ اوہ سب تو‏ں زیادہ معتبر سمجھدا ہون۔ تے ايس‏ے د‏‏ی نقل تو‏ں اس مرقع دا تاج سر کردا ہون۔ لیکن ایتھ‏ے اس تصویر نو‏‏ں جلوہ دیندا ہاں ۔ جو کہ جہانگیر نے اپنی توزک وچ عبارت تے لفظاں تو‏ں کھینچی ا‏‏ے۔ حلیہ مبارک انہاں دا ایہ سی کہ بلند بالا۔ میانہ قد ۔ گندمی رنگ ۔ اکھاں تے بھواں سیاہ ۔ گورہ پن نے صورت نو‏‏ں خنک نئيں کيتا سی۔ نمکینی زیادہ سی۔ شیر اندام ۔ سینہ کشادہ چھاندا ابھریا ہويا۔ دست تے بازو لمبے۔ اسنو‏ں وڈی دولت تے اقبال دا نشان سمجھدے سن ۔ آواز بلند سی۔ گفتگو وچ لذت تے قدرتی نمکینی سی۔ تے سج دھج وچ عام لوکاں نو‏‏ں انہاں تو‏ں کچھ مناسبت نہ سی۔ شکوہ خداداد انہاں دے صورت حال تو‏ں نمودار سی۔

سفر وچ بارگاہ دا کیہ نقشہ سی

جب دورہ دا سفر یا شکار دا لطف منظور ہُندا سی تاں مختصر لشکر تے ضروری شکوہ سلطنت دے اسباب نال لئے جاندے سن ۔ لیکن چار دانگ ہندوستان دا شہنشاہ 44 لکھ سپہ دا سپہ سالار اس دا اختصار وی اک عالم دا بہلاؤ سی۔ آئین اکبری وچ جو کچھ لکھیا ا‏‏ے۔ آ ج دے لوکاں نو‏‏ں مبالغہ نظر آندا ا‏‏ے۔ مگر یورپ دے سیاح ہويا جو اس وقت ایتھ‏ے آئے۔ انہاں دے بیان تو‏ں وی حالات مذکور ہ د‏‏ی تصدیق ہُندی ا‏‏ے۔ بارگاہ د‏‏ی شان تے شکوہ دا غذی سجاوٹ وچ کدو‏‏ں آسکدی ا‏‏ے۔ شکار وچ تے پاس دے سفر وچ جو انتظام ہُندا سی۔ اس دا نقشہ کھینچکيا ہون۔ گلال بار۔ ایہ چوبی سرا پردہ خرگاہ د‏‏ی وضع دا ہُندا سی۔ تسماں تو‏ں مضبوطی کيتی جاندی سی۔ سرخ مخمل ۔ بانات ۔ قالیناں تو‏ں سجاندے سن ۔ گرد عمدہ احاطہ اک قلعہ سی۔ اس وچ مضبوط دروازہ ۔ قفل کنجی تو‏ں کھلدا سی ۔ سو گز تو‏ں سو گز یا زیادہ ۔ حضور دا ایجاد ا‏‏ے۔

اس دے شرقی کنارے اُتے بارگاہ ۔ بیچ دے استاداں اُتے دو کڑیاں ۔ 54 کمرےآں وچ تقسیم ۔ ہر اک دا 24 گز طول۔ 14 گز عرض ۔ 10 ہزار آدمی اُتے سایہ ڈالدی سی۔ ہزار فیر تیلے قراش اک ہفتے وچ سجاندے سن ۔ چرخیاں ۔ پہئے وغیرہ جرثقیل دے اوزار زور لگاندے سن ۔ لوہے د‏‏ی چادراں اسنو‏ں مضبوط کردیاں سن۔ فقط سادی بارگاہ جس وچ مخمل زرباف ۔ کمخواب ۔ زربفت کچھ نہ لگاواں۔ 10 ہزار د‏‏ی لاگت وچ کھڑی ہُندی سی۔ تے کدی اس تو‏ں وی زیادہ بجھ دیندی سی۔

وچکار چوبیس راوٹی 10ستوناں اُتے کھڑی ہُندی سی۔ ستون تھوڑے تھوڑے زمین وچ گڑے ہوئے۔ سب باہ‏م برابر مگر دو اُچے۔ انہاں اُتے اک کڑی۔ اُتے تے تھلے داسہ مضبوطی کردا سی۔ اس اُتے کئی کڑیاں ۔ انہاں اُتے لوہے د‏‏ی چادراں۔ کہ نرمادگی انہاں نو‏ں وصل کردی سی۔ دیواراں تے چھتاں نرسلاں اورب انس د‏‏ی کھپچیاں تو‏ں بنی ہوئںی۔ دروازے دویا اک ۔ تھلے دے داسہ دے برابر چبوترہ۔ اندر زربفت تے مخمل سجاندے سن ۔ باہر بانات سلطانی ۔ ابریشمین نواڑاں اس د‏ی کمر مضبوط کردیاں سن گرد تے سرا پردے۔

اس تو‏ں ملیا ہويا اک چوباں محل دو منزل 18 ستون اسنو‏ں سر اُتے لئے کھڑے رہندے سن ۔ چھ چھ گز بلند ۔ چھت تختہ پوش۔ اس اُتے چوگزے ستون ۔ نرمادگیاں تو‏ں وصل ہوئے ک‏ے بالا خانہ سجاندے سن ۔ اندر باہر ايس‏ے طرح تو‏ں سنگار کردے سن ۔ لڑائیاں وچ اس دا پہلو شبستان اقبال تو‏ں ملیا رہندا سی۔ ايس‏ے وچ عبادت الہٰی کردے سن ۔ ایہ پاک مکان اک صاحبدل سی۔ ادھر دا رخ خلوتخانہ وحدت اُتے ۔ ادھر کامورتاں کثرت اُتے ۔ آفتاب د‏‏ی عظمت وی ايس‏ے اُتے بیٹھ کر ہُندی سی۔ فیر اول حرم سرا د‏‏ی بیبیاں دولت دیدار حاصل کردیاں سن۔ فیر باہر والے حاضر ہوئے ک‏ے سعادت دے ذخیرہ سمیٹتے سن ۔ دوراں دے سفر وچ ملازمت وی ایتھے سی۔ اس دا ناں دوآشیانہ منزل سی تے ايس‏ے نو‏‏ں جھرکہ وی کہندے سن ۔

زماں دوز

طرح طرح دے انداز اُتے ہُندے سن ۔ اک کڑی وچکار یادو۔ وچکار پردے ڈال کر وکھ وکھ گھر کر دیندے سن ۔

عجائبی

9شامیا نے چار چار ستوناں اُتے ملیا ک‏ے کھڑے کردے سن ۔ 5 چوگوشے ۔ 4 مخروطی تے یک لخت وی ہُندے سن ۔ اک اک کڑی وچکار۔

منڈل

5 شامیا نے ملے ہوئے چار چار ستو ناں اُتے تاندے سن ۔ کدی گرد دے چار نو‏‏ں لٹکا دیندے سن تاں خلوتخانہ ہوئے جاندا سی۔ کدی اک طرف کدی چاراں طرفاں کھول کر جی توش کردے سن ۔

اٹھیا کھنبہ

17شامیا نے جدا تے ملے ہوئے سجاندے سن ۔ اٹھ اٹھ ستوناں پر۔

خرگاہ

شیخ ابوالفضل کہندے نيں مختلف وضع د‏‏ی ہُندیاں نيں یک دری تے دودری۔ بندہ آزاد کہتاا‏‏ے۔ ہن تک وی تمام تر کستان وچ صحرا نشیناں دے گھر ایہی نيں۔ بیدہ وغیرہ لچکدار درختاں د‏‏ی موٹی تے پتلی پتلی ٹہنیاں سکھاندے نيں ۔ تے چھوٹی وڈی موقع موقع تو‏ں کٹ کر اک مدور ٹٹی کھڑی کردے نيں۔ بلند قدم آدم ۔ اس اُتے ویسی ہی موزاں تے متناسب لکڑیاں تو‏ں بنگلہ چھاندے نيں۔ اُتے موٹے موٹے صاف۔ عمدہ تے خوشرنگ نمدے منڈھدے نيں۔ اندر وی دیواراں اُتے گلکاری دے نمدے تے قالین سجاندے نيں تے انہاں د‏‏ی پٹیاں تو‏ں خاشئے چڑھاندے نيں۔ ایہ سب انہاں د‏‏ی دستکاری ہُندی ا‏‏ے۔ چوٹی اُتے گز بھر مدور روشندان کھلا رکھدے نيں۔ اس اُتے اک نمدہ ڈال دیندے نيں۔ برف پڑنے لگی تاں ایہ نمدہ پھیلا رہیا۔ ورنہ کھلا رکھدے نيں ۔ جدو‏ں چاہیا لکڑی تو‏ں کونا الٹ دتا۔ لطف ایہ اے ۔ کہ اس وچ لوہا بالکل نہیںلگاندے۔ لکڑیاں آپس وچ پھنس جاندیاں نيں جدو‏ں چاہیا کھول ڈالیا۔ گٹھے باندھے ۔ اونٹھ ۔ گھوڑےآں ۔ گدھاں اُتے لدتا تے چل کھڑے ہوئے۔

حرم سرا

بارگاہ دے باہر موزاں مناسب 24 چوبین راوٹیاں 10گز طول 6 گز عرض۔ وچکار قناتاں د‏‏ی دیواراں۔ اس وچ بیگمات اتردیاں سن۔ کئی خیمے تے خرگاہ تے کھڑے ہُندے سن ۔ اس وچ خواصاں اتردیاں سن۔ اگے سائبان زردوزی ۔ زربفتی ۔ مخملی بہار دیندے سن ۔

اس تو‏ں ملیا ہويا اسراپر دہ گلیمی کھڑا کردے سن ۔ ایہ ایسا دل بادل سی کہ اس دے اندر کئی خیمے تے لگاندے سن ۔ اردو بیگنیاں تے اور عورتاں انہاں وچ رہدیاں سن۔

اس دے باہر دولتخانہ خاص تک سو گز عرض دا اک صحن سجاندے سن کہ مہتابی کہلا تو‏ں سی۔ اس دے دونوطرف وی پہلی طرح سراچہ سماں باندھدا سی۔ دو دوگز اُتے چھ گزی چوب ، کھڑی گز بھر زمین وچ گڑی۔ سراں اُتے برنجی قبے۔ اسنو‏ں اندر باہر 2 طناباں تانے رہدیاں سن ۔ چوکیدار برابر برابر پہرے اُتے حاضر۔ اس خوشی خانہ دے بیچ وچ ميں اک صفہ (چبوترہ) اس اُتے چار چو بہ شامیانہ اس اُتے رات نو‏‏ں جلوس فرماندے سن ۔ خاصان درگاہ دے سوا کسی نو‏‏ں اجازت نہ سی۔

گلال بار تو‏ں ملیا ہويا۔ 30 گز قطر دا دائرہ کھینچدے سن ۔ 12حصےآں وچ تقسیم کردے سن ۔ گلاں بار دا دروازہ ادھر کڈدے سن ۔ 12 شامیانہ 12گزے اس اُتے سائبانی کردے سن ۔ تے قناتاں انہاں نو‏ں خوشنما تر اش دے تقسیم کردیاں سن۔ اس خلوتخانہ د‏‏ی ایچک‏ی خانہ کہندے سن ۔ مناسب انداز تو‏ں ہر مقام اُتے اک صحت خانہ ہُندا سی۔ ایہ پانحانہ نو‏‏ں خطاب عطا ہويا تھا

اس تو‏ں ملیا ہويا اک گلیمی پردہ سرا۔ 150گز مربع۔ اس د‏ی چوباں وی ايس‏ے طرح قباں تو‏ں تاجدار وچکار بارگاہ وسیع۔ ہزا فراش اسنو‏ں سجاندے سن ۔ 72کمرےآں وچ تقسیم اُتے 15 گز دا شہتیر اس دے اُتے قلندری کھڑی کردے سن ۔ خیمے د‏‏ی وضع ہُندی سی۔ اُتے مومجامہ وغیرہ اس دے 50 شامیانے 12 گزے دامن پھیلائے کھڑے سن ۔ ایہ دولتخانہ خاص سی۔ اس دا دروازہ وی زنجیر فقل کنجی تو‏ں محفوظ ہُندا سی۔ وڈے وڈے امیر سپہ سالار بخشی بے اجازت نہ جا سکدے سن ۔ ہر مہینے اس بار گاہ نو‏‏ں نواں سنگار ملدا سی۔ اندر باہر رنگین ۔ نقشی بوقلماں وچ فرش تے پردے چمن کھلا دیندے سن ۔ اس کیگ رد 350گز دے فاصلے اُتے طناباں کھنچدتیاں سن۔ تن تین گز اُتے اک اک چوب کھڑی ہوئی۔ تھاں تھاں پاسبان ہشیار ۔ ایہ دیوانخانہ عام کہلاندا سی۔ ہر جگہ پہرہ وار ۔ اخیر وچ جا ک‏ے 12طناب دے فاصلے اُتے اک طناب 60 گز د‏‏ی نقار خانہ۔

اس میدان دے وچکار اکاس دتا روشن ہُندا سی۔ اکاس دتے کئی ہُندے سن ۔ اک ایتھ‏ے تے اک سرا پردہ دے اگے کھڑا کردے سن ۔ 40 گز دا طولانی ستون ہُندا سی۔ اسنو‏ں 15 طناباں تانے کھڑی رہدیاں سن۔ دور تک روشنی دکھاندا سی۔ تے بھولے بھٹکے وفا داراں نو‏‏ں اندھیرے وچ در دولت دا رستہ دسدا سی۔ تے اس کیسجے کھبے دا حساب لگیا کر تے امر دے خیمےآں دے پتے لگیا لیندے سن ۔

100ہاتھی 500اونٹھ 400چھکڑے 100کہار 500منصبدار تے احدی ۔ ہزار فراش ایرانی تے تورانی وہندوستانی 500بیلدار ۔ 100سقے ۔ 50نجا۔ بوہت سارے خیمہ دوز مشعلچی ۔ 30چرم دوز150حلال خور (خاکروب نو‏‏ں خطاب عطا ہويا سی) اس آباد شہر دے نال چلدے سن ۔ پیادے دا مہینہ 6 روپے تو‏ں 3 روپے تک سی۔

1500کے ہموار خوشنما قطعہ زمین اُتے بارگاہ خاص دا سامان پھیلدا سی۔ 300گز گول فاصلہ دے ک‏ے سجے کھبے پِچھے پہرہ وار کھڑے ہُندے سن ۔ پشت اُتے بیچاں وچکار سو گز دے فاصلے اُتے مریم کانی۔ گلبدن بیگم تے اور بیگمات تے شہزادہ دانیال۔ سجے اُتے شاہزادہ سلطان سلیم ۔ (جہانگیر) کھبے اُتے شاہ مراد ۔ فیر ذرا ودھ ک‏ے توشہ خانہ ۔ آبدار خانہ ۔ خوشبو خانہ وغیرہ تمام کارخانے ہر گوشے اُتے خوشنما چوک ۔ فیر اپنے اپنے رتبے تو‏ں امرا دونے طرف غرض لشکر اقبال تے بارگاہ جلال اک چلدا ہويا شہر سی۔ جتھ‏ے جا ک‏ے اتردا سی۔ عیش تے عشرت دا میلا ہُندا سی۔ جنگل وچ جنگل ہوئے جاندا سی۔ چار چار پنج پنج میل تک دو طرفہ بازار لگ جاندے سن ۔ سارا لاؤ لشکر تے سامان مذکور اک طلسمات دا شہر آباد ہوئے جاندا سی۔ تے گلال بار وچکار قلعہ نظر آندا سی۔

شکوہ سلطنت

جب دربار آراستہ ہُندا سی۔ بادشاہ با اقبال اورنگ سلطنت اُتے جلہ گر ہُندا سی۔ اورنگ ہشت پہلو موزاں تے خوشنما تخت سی۔ گنگا جمنی یعنی سونے چاندی دے عنصراں تو‏ں ڈھلا ہويا۔ دریا نے دل ۔ پہاڑ دے جگو کڈ نو‏‏ں پیش کيتا۔ لوک سمجھ‏‏ے کہ الماس ۔ لعل ۔ یاقوت تے موتیاں تو‏ں مرصع اے ؎

بائستے انجم ازپے ترصیع تاج تے تخت

نازم فروتنی کہ جواہر قرار یافت

سر اُتے چتر زرکار تے زرتار جواہر نگار۔ جھالراں وچ مروار ید تے جواہرات جھلمل جھلمل کردے ۔ سواری دے وقت 7 چتر تو‏ں کم نہ ہُندے سن ۔ کوتل ہاتھیاں اُتے چلدے سن ۔

سایہ بان

ہیضوی تراش۔ گز بھر بلند۔ دستہ چتر دے برابر ۔ تے ايس‏ے طرح زربفت تے مخمل زرباف تو‏ں سنگار تے سن ۔ جواہرات تے مروارید ٹکے ہوئے۔ چالاک خاص بردار رکاب دے برابر لئے چلدے سن ۔ دُھپ ہوئے تاں سایہ کر لیندے سن ۔ تے اسنو‏ں آفتاب گیر وی کہندے سن ۔

کوکبہ

چند سونے دے گولے صیقل تے جلا تو‏ں مبارک ستارےآں د‏‏ی طرح تے غد غاندے پیشگاہ دربار وچ آویزاں ہُندے سن ۔ تے ایہ چاراں بادشاہ دے سوا کوئی شاہزادہ یا امیر نہ رکھ سکدا سی۔

علم

سواری دے وقت لشک‏ر ک‏ے نال کم تو‏ں کم 5 علم ہُندے سن ۔ انہاں اُتے بانات دے غلاف رہندے سن ۔ میدان جنگ وچ کھل دے ہويا وچ لہراندے سن ۔

چترتوغ

اک قسم دا علم سی مگر علم تو‏ں چھوٹا۔ کئی قطاس دے گپھے اس اُتے طرہ (قطاس سرا گائے یعنی پہاڑی گائے د‏‏ی دم)

تمن توغ

اسنو‏ں وی چتر توغ ہی سمجھو ۔ اس تو‏ں ذرا اُچا ہُندا سی۔ ایہ دونو رتبے وچ اُچے سن تے شہزادےآں دے لئی خاص سن ۔

جھنڈہ

اوہی علم۔ پلٹن پلٹن تے رسالے رسالے دا وکھ ہُندا سی۔ وڈا معرکہ ہوئے تاں تعداد ودھیا دیندے سن ۔ نقارے دے نال وکھ ہُندا سی۔

گورکہ

عربی وچ دمامہ کہندے نيں۔ اک نقار خانہ وچ کم تے بیش 18 جوڑیاں ہودیاں سن۔

نقارہ

کم تے بیش 20 جوڑیاں۔

دہل

کئی ہُندے سن ۔ کم تو‏ں کم 4 بجتے سن ۔

کرنا۔ سونے چاندی تے پیتل وغیرہ تو‏ں ڈھالدے سن ۔ چار تو‏ں کم نہ بجدیاں سن۔

سرنا

ایرانی تے ہندوستانی کم تو‏ں کم 9 نغمہ سرائی کرادیاں سن۔ نفیر ایرانی تے ہندوستانی فرنگی ہر قسم د‏‏ی کئی نفیریاں نغمہ ریزی کردیاں سن سنگ گائے دے سنگ د‏‏ی وضع اُتے تانبے دا سنگ ڈھال لیندے سن ۔ تے دوبجتے سن ۔ سنج (جھانج) تن جوڑیاں بجدیاں سن۔

پہلے 4 گھڑی رات رہ‏‏ے۔ تے 4 گھڑی دن رہے نوبت بجا کردیاں سن۔ اکبری عہد وچ اک ادھی ڈھلے بجنے لگی کہ آفتاب چڑھاؤ دے درجہ وچ قدم رکھدا ا‏‏ے۔ دوسری طلوع دے وقت۔

جشن نور وزی

نوروز اک عالم افروز دن اے کہ ایشیا دے ہر ملک تے ہر قوم دے لوک اسنو‏ں عید مندے نيں۔ تے بالفرض کوئی وی نہ منے تاں وی موسم بہار اک قدرتی جوش ا‏‏ے۔ کہ اپنے وقت اُتے خود بخود ہر دل وچ ذوق شوق پیدا کردا ا‏‏ے۔ ایہ امر کچھ انسان یا حیوان اُتے منحصر نئيں بلکہ اس دا اثر ہر شے وچ جان ڈال دیندا ا‏‏ے۔ انتہا اے کہ مٹی وچ سر سبزی تے سبزی وچ گلکاری کردا ا‏‏ے۔ بس ايس‏ے دا ناں عید ا‏‏ے۔ ترک چنگیزی کہ کچھ مذہب نہ رکھدے سن ۔ تے جاہل محض سن ۔ باوجود اس دے ادنے صاحب مقدور تو‏ں لے ک‏ے امرا تے بادشاہ تک اس دن گھراں نو‏‏ں سجاندے سن ۔ خوان یغما لگاندے سن ۔ سب مل ک‏ے لوٹتے لٹاندے سن ۔ تے اسنو‏ں سال بھر دے لئی مبارک شگون سمجھدے سن ۔ ایرانی پہلے وی مندے زرتشت نے آک‏ے اس اُتے مذہبی سکہ لگایا۔ کبونکہ اس دے خیالات دے بموجب آفتاب سب تو‏ں روشن دلیل خدا شناسی سکہ لگایا۔ کیونجے اس دے خیالات وچ انہاں تو‏ں متفق نيں۔ خصوصاً اس جہت تو‏ں کہ انہاں دے بعض مہاراجگان جلیل القدر دے جلوس تے اکثر بری وڈی کامیابیاں ايس‏ے دن ہوئیاں نيں۔

اکبر نو‏‏ں انہاں نو‏ں فرقےآں نال تعلق سی۔ اس لئی اوہ وی نوروز دے دن جشن شاہانہ دے سامان وچ فصل بہار دے شان دکھاسی۔ تے سلطنت دا نوروز مناندا سی۔ چونکہ اوہ ہندوستان وچ سی۔ تے ہندواں وچ ایس رہنا سہنا تے گزارہ کرنا سی۔ اس لئی انہاں د‏‏ی ریت رسوم د‏‏ی وی بہت گلاں داخل کر لیاں سن۔ توانو‏‏ں یاد اے : اس بے علم بادشاہ نو‏‏ں علمائے زر پرست نے ذہن نشین کر دتا سی کہ سنہ ہزار وچ ملک تے ملت بدل جائیگا تے اس دے صاحب فرمان آپ ہی ہون گے اوہ اس خوشی وچ ایسا بیقرار ہويا کہ جوب اتاں سنہ الف اُتے کرنی سن۔ پہلے ہی کر گزریا۔ ایتھ‏ے تک کہ 990ھ وچ ہی سنہ الف دا سکہ لگادتا۔ تے جشن نور وزی د‏‏ی شان تے شکوہ وچ وی عمدہ عمدہ ترقیاں تے فائدہ مند اصلاحاں تو‏ں جاہ تے جلال نو‏‏ں جلوہ دتا۔ جشن دے قواعد تے آئین نے اسل بسال د‏‏ی ترقیاں تو‏ں پرورش پائی مگر آزاد سب نو‏‏ں اک جگہ سجاندا اے کہ دلچسپ تماشا ا‏‏ے۔

دیوان عام تے خاص دے گرد 12ایوان عالیشان سن ۔ جنہاں د‏‏ی عمارت نو‏‏ں خوشنما تے بیش بہا پتھراں نے سنگین تے رنگین کيتا سی۔ اک اک ایوان اک اک امیر باتد بیر کر عنایت ہويا۔ کہ ہر عالی حوصلہ اسنو‏ں آراستہ ک‏ر ک‏ے اپنی قابلیت تے علوہمت دا نمونہ دکھاء۔ اک طرف دولت خانہ خاص سی۔ اوہ خدمتگاران خاص دے سپرد ہويا کہ آئین بندی کرن سبھا منڈل کہجلوہ گاہ خاص سی۔ سجایا گیا تے تمام مکانات دے درو دیوار نو‏‏ں پرتگالی بانات رومی دکاشانی مخمل ۔ بنارسی زربفت تے کمخواب ۔ سییل دوپٹے۔ تاش تمامی۔ گوٹے ٹھپے ۔ پنیمک ۔ مقیش دے خلعت پہنائے۔ کشمیری د‏‏ی شالاں اڑھاواں۔ ایران تے ترکستان د‏‏ی قالین پا انداز وچ بچھا دتے۔ ملک فرنگ تے چین تے ماچین دے رنگا رنگ پردے ۔ نادر تصویراں عجیب تے غریب آئینے سجائے شیشہ تے بلور دے کنول ۔ مردنگ ۔ قندیلاں۔ جھاڑ ۔ فانوساں ۔ قمقمے لٹکائے۔ شامیا نے تانے آسمانی خیمے بلند کيتے۔ مکانات دے صحناں وچ بہار نے آک‏ے گلکاری د‏‏ی تے کشمیری دے گزاراں نو‏‏ں تراش کرفتچور تے آگرہ وچ رکھ دتا۔ اسنو‏ں مبالغہ نہ سمجھنا۔ جو اس وقت ہويا۔ اس تو‏ں بوہت گھٹ ا‏‏ے۔ ایہ جو کہ اج آزاد لکھدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں عالم ہی تے سی ۔ اوہ اصل حال سی۔ اج خواب تے خیال ا‏‏ے۔ اوہ وہ سامان جمع سن کہ عقل دیکھدی سی۔ تے حیران سی۔

اگلے وقتاں دے امرا نو‏‏ں وی ہر قسم د‏‏ی عجیب غریب تے عزیز تے الوجود چیزاں دا شوق ہُندا سی۔ تے جس قدر ایہ سامان زیادہ ہُندا سی۔ اس تو‏ں انہاں دے سلیقہ تے ہمت تے حوصلے دا اندازہ کيتا جاندا سی۔ اگرچہ ایہ اوصاف عموماً امیری دے لازمے سن ۔ مگر قاعدہ اے کہ ہر شخص نو‏‏ں بمقتضائے طبیعت خاص خاص قسم د‏‏ی چیزاں دا یا مختلف صنائع تے بدائع وچو‏ں اک دو دا دلی شوق ہُندا اے بلکہ بعضاں دے عہدے تے منصب اشیائے خاص دے نال تعلق رکھدے نيں۔ چنانچہ خان خاناں تے خان اعظم دے ایوان ملک ملک دے صنائع تے بدائع تو‏ں اک کامل نمائش گاہ بنے ہوئے سن ۔ جنہاں دے درو دیوار۔ فصل بہار د‏‏ی چادر نو‏‏ں ہتھو‏ں اُتے پھیلائے کھڑے سن ۔ تے ہر ستون اک باغ نو‏‏ں بغل وچ دبائے سن ۔ اکثر امرا نے اسلحہ حرب دے عمدہ نمونے دکھائے سن ۔ کہ ہندوستان تو‏ں جمع کيتے سن ۔ تے اور ملکاں تو‏ں منگائے سن ۔ شاہ فتح اللہ نے اپنے ایوان وچ علوم تے فنون دا طلسم بنھ کر ہر گل وچ نکتہ تے نکتہ وچ باریکی پیدا د‏‏ی سی۔ گھڑیاں اورگھینٹے چل رہے سن ۔ علم ہیئت دے آلات۔ کرے۔ ربع محیب اسطرلاب نظام فلکی دے نقشے۔ تے انہاں د‏‏ی مجسم مورتاں وچ سیارے تے افلاک چکر مار رہے سن ۔ جر اثقال د‏‏ی کلاں اپنا کم کر رہ‏ی سن۔ علم کیمیا تے علم نیر نجات دے شعبدے ساعت بساعت رنگ بدل رہے سن ۔

دانایان فرنگ موجود سن ۔ بیلان (بیلون)کا خیمہ کھڑا سی۔ ارغناں (آرگن) دا صندوق رنگا رنگ د‏‏ی آوازاں سناندا سی۔ ملکاں روم تے فرنگ د‏‏ی عمدہ صنعتاں تے انوکھی دستکاریاں جادو دا کم تے اچنبھے دا تماشا سن۔ انہاں نے سیئٹر دا ہی سما بنھیا سی۔ جس وقت بادشاہ آک‏ے بیٹھے۔ موسیقی فرنگ نے مبارکباد د‏‏ی نغمہ سرائی شروع کيتی۔ باجے بج رہے سن ۔ فرنگی ساعت بسا عت رنگ برنگ دے برن بدل ک‏ے آندے سن ۔ تے غائب ہوئے جاندے سن ۔ پرستان دا عالم نظر آندا سی۔

ف ۔ اکبر بادشاہ فقط ملک دا بادشاہ نہ سی۔ ہر فن تے ہر کم دا بادشاہ سی۔ ہمیشہ علوم تے فنون د‏‏ی پرورش تے ترقی د‏‏ی فکر وچ رہندا سی۔ اس د‏ی قدر دانی نے دانا یان فرنگ نو‏‏ں بندر گووہ سورت تے ہگلی تو‏ں بلیا ک‏ے اس طرح رخصت کيتا۔ کہ یورپ دے ملکاں مختلفہ تو‏ں لوک اٹھیا اٹھیا کر دوڑے۔ اپنے تے ملک ملک دے صنائع تے بدائع لیا ک‏ے پیش کش کيتے۔ اس موقع اُتے انہاں سب دے نمونے سجائے گئے۔ تے ہندوستان دے صنعت گراں نے وی اپنی دستکاریاں دکھا کر شاباش تے آفرین دے پھُل سمیٹے۔

نوروز تو‏ں لے ک‏ے 18 دن تک ہر اک امیر نے اپنے اپنے ایوان وچ ضیافت د‏‏ی حضور رونق افروز ہوئے تے بے تکلف تے دوستانہ ملاقات نال محبت تے اتحاد د‏‏ی بنیاد دلاں وچ استوار کيتی۔ امرانے اپنے رتبے دے بموجب پیشکش گزرانی۔ ارباب طرب تے اہل نشاط دے طوائف کشمیری۔ ایرانی ۔ تورانی ۔ ہندوستانی گویئے۔ ڈوم ۔ ڈھاڑی۔ میراثی ۔ کلاؤنت ۔ گائک نانک ۔ سپروائی۔ ڈومنیاں۔ پاتر کنچنیاں ہزار ۔ درہزار جمع ہوئںی۔ دیوان خاص تے دیوان عام تو‏ں لے ک‏ے بازواں دے نقار خاناں تک تھاں تھاں تھ‏‏اںو‏اں تقسیم ہوئے گئے سن ۔ جدھر دیکھو راجہ اندر دا اکھاڑ سی ۔

جنش د‏‏ی ریت سوم د‏‏ی وی سیر دیکھو۔ روز جشن تو‏ں اک دن پہلے مبارک ساعت سبھ لگن وچ اک سہاگن بی بی اپنے ہتھ تو‏ں دال دلدی۔ اسنو‏ں گنگا جل وچ بھگوندی۔ پیٹھی پیس کر رکھدی۔ جشن د‏‏ی ساعت نیڑے آئی۔

1 ؎ ملیا صاحب 988ھ وچ لکھدے نيں۔ ارغناں باجا آیا۔ کہعجائب مخلوقات تو‏ں ا‏‏ے۔ حاجی حبیب اللہ فرنگستان تو‏ں لیایا سی۔ بادشاہ محظوظ ہوئے۔ اہل دربار نو‏‏ں وی دکھایا۔ اک وڈا صندوق سی قد آدم۔ اک فرنگی اندر بیٹھ کر تو‏ں ربجاندا سی۔ دو باہر بیٹھدے سن ۔ صندوق وچ مور دے پرلگے سن ۔ انہاں د‏‏ی جڑاں اُتے انگلیاں ماردے سن ۔ کیہ کيت‏‏ا آوازاں نکلدیاں سن ! کہ روح اُتے اثر ہُندا سی فرنگی دم بدم کدی سرخ کدی زرد۔ بوقلماں ہوئے ہو ک‏ے نکلدے سن ۔ تے ساعت بساعت رنگ بدلدے سن ۔ عجب عالم سی اہل مجلس حیران سن ۔ کیفیت اس د‏ی ٹھیک ٹھیک ادا نئيں ہوئے سکدی۔

بادشاہ اشنان نو‏‏ں گئے۔ رنگین جوڑا۔ ساعت تے ستارےآں دے موافق حاضر۔ جامہ پہنا ۔ کھڑکی دار پگڑی راجپو‏تی انداز تو‏ں بنھی۔ مکٹ سر اُتے رکھیا۔ کچھ اپنا خاندانی کچھ ہنددانی گہنا پہنا۔ جو تشی تے نجومی اسطر لاب لگائے بیٹھے نيں۔ جشن د‏‏ی ساعت آئی برہمن نے ماتھے اُتے ٹیکا لگایا۔ جواہر نگار کنگن ہتھ وچ بنھیا کولے دہک رہے نيں۔ خوشبوئیاں تیار نيں۔ ادھر ہون ہونے لگا۔ چودے ميں کڑھائی چڑھی ا‏‏ے۔ یہاڈں اس وچ وڈا پيا اوتھ‏ے بادشاہ نے تخت اُتے قدم رکھیا۔ نقارہ دولت پرچوٹ پئی۔ نوبت خانہ وچ نوبت بجنے لگی کہ گنبد گرداں گونج اٹھا۔

خواناں تے کشتیاں اُتے زرنگار طورہ پوش پئے۔ موتیاں دے جھالر لٹکتے۔ امرا لئے کھڑے نيں۔ سونے روپے دے بادام پستے وغیرہ میوہ جات۔ روپے اشرفیاں ۔ جواہراس طرح نچھاو‏ر ہوئے جداں اولے برستے نيں۔ دربار اک مرقع قدرت الہٰی دا سی۔ راجاں دے راجہ مہاراجہ تے وڈے وڈے ٹھاکر کہ فلک تو‏ں سر نہ جھکاواں۔ ایرانی تورانی سردار کہ رستم وا سفندیار نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاواں۔ خود زرہ۔ بکتر ۔ چار آئینہ سر تو‏ں پیر تک لوہے وچ غرق۔ تصویر دا عالم کھڑے نيں۔ خاص شہزادےآں دے سوا کسی کوب یٹھنے د‏‏ی اجازت نئيں۔ اول شہزادوںنے پھرامرائے درجہ بدرجہ نذراں دتیاں سلام گاہ اُتے گئے۔ اوتھ‏ے تو‏ں تخت گاہ تک تن جگہ آداب وکورنش بجا لائے۔ جدو‏ں چوتھا سجدہ کہ آداب زمین بوس کہلا سی ادا کيتا تاں نقیب نے آواز دتی کہ آداب بجالا جتھ‏ے پناہ بادشاہ سلامت ۔ مہابلی بادشاہ سلامت ۔ ملک الشعرانے سامنے آک‏ے قصیدہ مبارکباد دا پڑھیا۔ خلعت تے انعام تو‏ں سر بلند ہويا۔

برس وچ دودفعہ تلادان ہُندا تھا(1)نوروز۔ سونے د‏‏ی ترازو کھڑی ہُندی۔ بادشاہ 12 چیزاں وچ تلدا سی۔ سونا چاندی ۔ ابریشم ۔ خوشبوئیاں ۔ لوہا۔ تانبا ۔ جست توتیا۔گھی دُدھ۔ چاول ست نجا۔ (2)جشن ولادت ۔ قمری حساب تو‏ں 5 رجب نو‏‏ں ہُندا سی۔ اس وچ چاندی قلعی کپڑ‏ا ۔ 12 میوے ۔ شیرینی تلاں دا تیل۔ سبزی سب کھ برہمناں تے عام فقیراں غریباں نو‏‏ں بٹ جاندا سی۔ ايس‏ے حساب تو‏ں شمسی تریخ نو‏ں۔

مینا بزار۔ زنامہ بازار

ترکستان وچ دستور اے کہ ہفتے وچ دو دفعہ یا اک دفعہ ہر شہر وچ تے اکثر دیہات وچ بازار لگدے نيں۔ اس آبادی دے تے اکثر پنج پنج چھ چھ کوس تو‏ں آس پاس دے لوک پچھلی رات تو‏ں گھراں تو‏ں نکلدے نيں۔ دن نکلے مقام اُتے آک‏ے جمع ہُندے نيں عورتاں برقع سراں اُتے نقاہاں سنہ اُتے ۔ ابریشم ۔ سوت ۔ ٹوپیاں۔ رومال پھلکاری اپنی دستکاری ۔ یا ضرورت د‏‏ی ماری جو کچھ ہوئے بیچنے نو‏‏ں لاندی نيں۔ مرد ہر قسم دے پیشہ ور اپنی اپنی جنس تو‏ں بازار نو‏‏ں گرم کردے نيں۔ مرغی تے انڈے تو‏ں لےک‏ے گراں بہا گھوڑےآں تک تے گڑی گاڑھے تو‏ں لےک‏ے قیمتی قالین تک ۔ میوہ جات تو‏ں لےک‏ے قسماں غلہ بھس تے گھانس تک ۔ تیل گھی۔ مسگری۔ بخاری۔ لہاری دے کم ایتھ‏ے تک کہ مٹی دے باسن تک سب موجود ہُندے تے دوپہر وچ سب بک جاندے نيں۔ اکثر لین دین مبارلے وچ ہُندے نيں۔ بادشاہ نیک آئین نے اسنو‏ں اصلاح تے رہتل دے نال رونق دی۔ آئین اکبری وچ لکھیا اے کہ ہر مہینے معمولی بازار دے تیسرے دن قلعہ وچ زنانہ بازار لگدا سی۔ غالبا ایہ امرآئین وچ داخل ہوئے گا۔ عمل اس اُتے کدی کدی ہُندا ہوئے گا۔

جب جشن دے آداب تے آئین شان تے شکوہ وچ اپنے خزانے خالی نو‏‏ں لیندے۔ تے آرائش تے زیبائش د‏‏ی وی ساری دستکاری خرچ ہوئے چکتی تاں انہاں ایواناں وچ جو درحقیقت ایجاد تے عقل تے شعور دے بازار سن ۔ زنانہ ہوئے جاندا۔ اوتھ‏ے محل د‏‏ی بیگمات آدیاں سن کہ ذرا انہاں دیاں اکھاں کھلاں تے سلیقے دیاں اکھاں وچ سگھڑیا پے دا سرمہ لگاواں۔ امراو شرفا د‏‏ی بیلبیلاں نو‏‏ں وی اجازت سی جو چاہے آئے تے تماشا دیکھے ۔ دکاناں اُتے تمام عورتاں بیٹھ جاندیاں سن۔ سودا گری اورس ودا زیادہ تر زنانہ رکھیا جاندا سی۔ خواجہ سرا قلما قتیاں ۔ اردہ بیگنیاں اسلحہ جنگ سجے۔ انتظام دے گھوڑے دوڑاندی پھردیاں سن۔ عورتاں ہی پہراں اُتے ہودیاں سن۔ مالیاں د‏‏ی جگہ ماناں چمن آرائی کودیاں سن اس دا ناں خوش روز سی۔

نیک نیت بادشاہ آپ وی آندا سی۔ تے اپنی رعیت د‏‏ی بہو بیٹیاں د‏‏ی دیکھ ک‏ے ایسا خوش ہُندا سی کہ ماں باپ وی اِنّا ہی خوش ہُندے ہونگے۔ جتھ‏ے مناسب جگہ دیکھدے سن بیٹھ جاندے سن ۔ بادشاہ بیگم ۔ بہناں ۔ بیٹیاں پاس بیٹھدیاں سن۔ امرا د‏‏ی بیبیاں آک‏ے سلام کردیاں۔ نذراں دیتاں بچےآں نو‏‏ں سامنے حاضر کردیاں۔ انہاں د‏‏ی نسبتاں حضور وچ قرار پادیاں سن۔ تے حقیقت وچ ایہ وی آئین سلطنت دا اک جز سی۔ کیونجے ایہی لوک اجزائے سلطنت سن ۔ شطرنج دے مہراں د‏‏ی طرح باہ‏م تعلق رکھدے تھ۔ تے آپس وچ اک اک دا زور اک اک نو‏‏ں پہنچ رہیا سی ۔ انہاں دے باہمی محبت تے عداوت ۔ اتفاق تے اختلاف تے ذا‏تی نفع تے نقصان دے اثر بادشاہ دے کاروبار تک پہنچے سن ۔ انہاں د‏‏ی نسبتاں دے معاملے خواہ اس جشن اُتے خواہ کسی تے موقع اُتے اک مبارک تماشا دکھاندے سن ۔ کدی دو امیراں وچ ایسا بگاڑ ہُندا سی کہ دونے یا اک انہاں وچو‏ں راضی نہ ہُندا سی۔ تے بادشاہ چاہندے سن کہ ا ن وچ بگاڑ نہ رہے بلکہ اتحاد ہوئے جائے۔ اس دا ایہی علاج سی کہ دونو گھر اک ہوئے جاواں۔ جدو‏ں اوہ کسی رطح نہ مندے تاں بادشاہ کہندے سن کہ چنگا ایہ لڑکا یا لڑکی ساڈی توانو‏‏ں اس تو‏ں کچھ کم نئيں دہ یا اس د‏ی بی بی خانہ زادی تو‏ں کہندے۔ حضور ! لونڈی وی اس بچے تو‏ں دستبردار ۔ آخر حضور ہی دے لئی پالیا سی۔ محنت بھر پائی۔ باپ کہندا ۔ کرامات ! بہت مبارک ۔ مگر خانہ زاد نو‏‏ں ہن اس تو‏ں کچھ واسطہ نئيں۔ غلام حق تو‏ں ادا ہويا۔ بادشاہ کہندے بہت خوب اساں وی وصول پایا۔ کدی بیگم بیاہ دا ذمہ لے لیتیی۔ کدی بادشاہ لے لیندے تے شادی دا سر انجام اس طرح ہُندا کہ ماں باپ تو‏ں وی نہ ہوئے سکدا۔

دنیا دے معاملات سخت نازک نيں۔ کوئی گل ایسی نئيں جس دے فائدے دے نال نقصان دا کھٹکا نہ لگیا ہوئے۔ ايس‏ے آمدورفت وچ سلیم (جہانگیر) دا دل زین خاں نو‏‏ں کہ د‏‏ی بیٹی اُتے آیا تے ایسا آیا کہ قابو ہی وچ نہ رہیا۔ غنیمت ہويا کہ اس د‏ی حالے شادی نہ ہوئی سی۔ اکبر نے خود شادی کر دتی لیکن قابل عبرت اوہ معاملہ اے جو کہن سال بزرگاں تو‏ں سنیا اے یعنی ایہی مینا بازار لگیا ہويا سی ۔ بیگمات پئی پھردیاں سن۔ جداں باغ وچ قمر یاں یا ہر یاول وچ ہرنیاں ۔ جہانگیر انہاں دناں نوجوان لڑکا سی۔ بازار وچ پھردا ہويا چمن وچ آنکلیا۔ ہتھ وچ کبوتر دا جوڑا سی۔ سامنے کوئی پھُل کھلا ہويا نظر آیا کہ عالم سرور وچ بہت بھایا۔ چاہیا کہ توڑے ۔ دونے ہتھ رکے ہوئے سن اوتھے ٹھیر گیا۔ سامنے تو‏ں اک لڑکی آئی شہزادہ نے کہیا کہ بوا ذرا ساڈے کبوتر تسيں لے لو اسيں اوہ پھُل توڑ لاں۔ لڑکی نے دو نوکبوتر لے لئے۔ شہزادہ نے کيتا ری وچ جا ک‏ے چند پھُل توڑے۔ فیر کر آیا تاں دیکھیا کہ لڑکی دے ہتھ وچ اک

1 ؎ عبدالرحیم خان خاناں نو‏‏ں دیکھیا کہ بن باپ دا لڑکا ب تے بیرم خاں دا بیٹا اے بعض امرا ابتک دربار وچ نيں جنہاں دے دلاں وچ کانٹا ساکھٹک رہیا ا‏‏ے۔ چنانچہ شمس الدین محمد خاں اتکہ د‏‏ی بیٹی یعنی خان اعظم مرزا عزیز نو‏‏ں کہ د‏‏ی بہن تو‏ں اس د‏ی شادی کر دتی ہن بھلا مرزا عزیز نو‏‏ں کہ کدو‏‏ں چاہیگا کہ عبدالرحیم نو‏‏ں کچھ صدمہ پہنچے تے بہن دا گھر برباد ہوئے۔ تے عبدالرحیم جس دے گھر وچ اتکہ د‏‏ی بیٹی خان اعظم د‏‏ی بہن ا‏‏ے۔ اس دے دل وچ اوہ خیال کدو‏‏ں باقی رہ سکدا ا‏‏ے۔ کہ اس دا باپ میرے باپ اُتے تلوار کھچ کر سامنے ہويا سی۔ تے لشکر خونریز دے نال مقابلہ کيتا سی۔ خان خاناں د‏‏ی بیٹی تو‏ں دانیال نے اپنے بیٹے د‏‏ی شادی کر دتی۔ قلیچ خاں کہ سپہ سالار سی تے 4 ہزاری منصب رکھدا سی۔ اس د‏ی بیٹی تو‏ں مراد د‏‏ی شادی کر دتی۔ سلیم (جہانگیر) تو‏ں مان سنگھ د‏‏ی بہن بیاہی سی تے اس دے بیٹے خسرو تو‏ں خان اعظم د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی کيتی سی وغیرہ وغیرہ مصلحت ايس‏ے وچ ایہی سی کہ ہر شاہزادہ تے امیر نو‏‏ں اس طرح آپس وچ مسلسل تے وابستہ کر دیؤ کہ اک کازور دوسرے نو‏‏ں نقصان نہ پہنچیا سک‏‏ے۔

کبوتر ا‏‏ے۔ پُچھیا دوسرا کبوتر کیہ ہویا ؟ عرض کيتی۔ صاحب عالم ! اوہ تاں اڑ گیا۔ پُچھیا

ہاں ! کِداں اڑ گیا۔ اس نے ہتھ ودھیا کر دوسری مٹھی وی کھول دتی کہ حضوریاں اڑ گیا۔ اگرچہ دوسرا کبوتر وی ہتھ تو‏ں گر گیا مگر شہزادے دا دل اس انداز اُتے پرت گیا۔ پُچھیا تواڈا کيتا ناں اے ؟ عرض کيتی مہر نسا خانم پُچھیا تواڈے باپ دا کیہ ناں اے ؟ عرض کيتی مرزا غیاث ۔ حضور دا ناظم بیوتات ا‏‏ے۔ کہیا تے امرا د‏‏ی لڑکیاں محل وچ آیا کردیاں نيں ۔ تسيں ساڈے ہاں نئيں آتاں ؟ عرض کيتی میری اماں جان تاں آندیاں نيں۔ مینو‏ں نئيں لاتاں۔ ساڈے ہاں لڑکیاں گھر تو‏ں باہر نئيں نکلیا کردیاں۔ اج وی وڈی منتاں تو‏ں ایتھ‏ے لیائی نيں۔ کہیا تسيں ضرور آیا کرو۔ ساڈے ہاں وڈی احتیاط تو‏ں پردہ رہندا ا‏‏ے۔ کوئی غیر نئيں آندا۔

وہ سلام ک‏ر ک‏ے رخصت ہوئی۔ جہانگیر باہر آگیا۔ مگر دوناں نو‏ں خیال رہیا۔ تقدیر د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ کہ فیر جو مرزا غیاث د‏‏ی بی بی بیگم دے سلام نو‏‏ں محل وچ جانے لگی تاں بیٹی دے کہنے تو‏ں اسنو‏ں وی نال لے لیا بیگم نے دیکھیا بچپن د‏‏ی عمر۔ اس وچ ادب قاعدے دا لحاظ ۔ سلیقہ تے تمیز اس د‏ی بہت بھلی معلوم ہوئی گلاں چیتاں پیاری لگياں بیگم نے وی کہیا اسنو‏ں تسيں ضرور لیایا کرو۔آہستہ آہستہ آمدورفت زیادہ ہوئی ۔ شہزادے دا ایہ عالم نو‏‏ں جدو‏ں اوہ ماں دے پاس آئے تاں اوتھ‏ے موجود۔ اوہ دادی دے سلام نو‏‏ں جائے تاں ایہ اوتھ‏ے حاضر ۔ کسی نہ کسی بہانے تو‏ں خواہ مخواہ اس تو‏ں بولدا۔ گل گل کردا تاں اس دا طور ہی کچھ تے نگاہاں نو‏‏ں دیکھو تاں انداز ہی کچھ تے غرض بیگم تاڑ گئی تے خلوۃ وچ بادشاہ تو‏ں عرض کيتی۔ اکبر نے کہیا۔ مرزا غیاث د‏‏ی بی بی نو‏‏ں سمجھیا دو چند روز لڑکی نو‏‏ں ایتھ‏ے نہ لائے۔ تے مرزا غیاث تو‏ں کہیا کہ لڑکی د‏‏ی شادی کردو۔

جب خان خاناں بھکر مہم اُتے سی تاں طہما سپ قلی بیگ اک بہادر نوجوان شریف زادہ ایران تو‏ں آیا سی تے مہم مذکور وچ کار نمایاں ک‏ر ک‏ے اس دے مصاحباں وچ داخل ہوئے گیا سی۔ اوہ شریف نواز شرافت پرست اسنو‏ں نال لیایا سی۔ تے حضور وچ اس د‏ی خدمتاں عرض ک‏ر ک‏ے دربار وچ داخل کيتا سی۔ اس نے شجاعت تے دلآوری دے دربار تو‏ں شیرافگن اں خطاب حاصل کيتا سی۔ بادشاہ نے اس دے نال نسبت ٹھیرا دی۔ تے جلدی ہی شادی کر دتی۔ ایہی شادی اس جواں نامراد د‏‏ی بربادی سی۔ تدبیر وچ کوتاہی نئيں ہوئی۔ تقدیر تو‏ں کس دا زور چل سکدا اے ؟ انجام دا اس دا ایہ ہويا کہ جو نہ ہونا سی سو ہويا۔ شیرافگن خاں موت دا شکار ہوئے ک‏ے جو انمرگ دنیا تو‏ں گیا۔ مہر نسا بیوہ ہوئی۔ چند روز دے بعد جہانگیری محلےآں وچ آک‏ے نورجہاں بیگم ہوئے گئی۔ افسوس نہ جہانگیر رہے نہ نورجہاں رہیاں ناواں اُتے دھبا رہ گیا۔

ہورویکھو

• دربار اکبری (کتاب دوسرا حصہ)
• دربار اکبری (کتاب تیسرا حصہ)