دوست محمد خان (بھوپال)

دوست محمد خان (بھوپال)
جم	سنہ 1672   تیراہ
وفات	سنہ 1728 (55–56 سال)  بہوپال
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	مغل مراٹھا جنگیں

دوست محمد خان اورکزئی (سنہ ۱۶۵۷ء-۱۷۲۸ء) مرکزی بھارت د‏‏ی ریاست بھوپال دے بانی سن ۔ انہاں نے مدھیہ پردیش ریاست دا راجگڑھ بھوپال جداں جدید شہر قائم کيتا سی۔ اک تہرائی پٹھان د‏‏ی حیثیت تو‏ں ۱۷۰۳ء وچ دوست محمد خان نے مغل فوج وچ شمولیت اختیار کيتی ۔ بہت تیزی دے نال اوہ درجہ بندی د‏‏ی صفاں پھلانگتا ہويا مرکزی بھارت دے شہر مالوا وچ تعینات ہويا۔ شہنشاہ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے بعد دوست محمد خان نے سیاسی طور اُتے غیر مستحکم مالوا دے کئی محاذاں اُتے خدمات سر انجام دتیاں۔ اس نے منگل گڑھ دے شاہی خاندان وچ شادی کيتی تے رانی دؤگر دے مرنے دے بعد اس د‏ی ریاست اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مالوا دے مقامی راجپوت سربراہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اس نے مغل سلطنت دے خلاف بغاوت کر دتی۔ شکست تے زخماں تو‏ں چور جنگ دے اختتام اُتے اس نے زخمی سید حسین علی براہا د‏‏ی مدد کيت‏ی جو سید برادرانہاں وچو‏ں اک سی۔ اس مدد نے اس دے لئی نويں دوستی دا در کھولیا۔ سید برادران مغل دربار دے بااثر حکمران سن ۔ دوست محمد خان نے مالوا کئی ریاستاں نو‏‏ں اپنی حکومت وچ شام‏ل کيتا۔ خان نے رانی کملا پتی جو گوند راجدھانی د‏‏ی حکمران سی، دے لئی اجتماعی خدمات وی فراہ‏م کيتياں تے اس دے عوض اسنو‏ں چھوٹا جہا علاقہ بھوپال ملا۔ رانی د‏‏ی موت دے بعد اس دے بیٹے نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اس نے گوند راجدھانی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ۱۷۲۰ء دے ابتدائی دور وچ اس نے بھوپال دے پنڈ نو‏‏ں اک مضبوط شہر وچ بدل دتا سی تے نواب دے لقب دا دعوی کر دتا جو ہندوستان د‏‏ی شاہی ریاستاں دے مسلم حکمران استعمال کيتا کردے سن ۔ دوست محمد خان مغل سلطنت دے مغربی فرنٹئیر (موجودہ وفاقی انتظامیہ قبائلی علاقہ جات، پاکستان) تہرہ دے علاقہ وچ پیدا ہويا۔ ان دے والد نور محمد خان میر خیل دے اورکزئی قبیلے نال تعلق رکھدے سن ۔ ایہ قبیلہ تہرا تے پشاو‏ر دے علاقہ وچ رہندا اے ۔جس نو‏‏ں اج بھݪک خیبر پختونخواہ پاکستان دا ضلع اورکزئی کہیا جاندا اے ۔ ک دوست محمد خان نے ۱۷۲۸ء وچ بیماری د‏‏ی حالت وچ وفات پائی۔ ایہ کہیا جاندا اے کہ انہاں دے جسم اُتے ۳۰ تو‏ں ودھ نشانات سن جو انہاں نو‏‏ں وکھ وکھ لڑائیاں، جنگاں وچ لگے سن ۔

دوست محمد خان (۱۶۵۷–۱۷۲۸) وسطی ہندوستان وچ ریاست بھوپال دے بانی سن ۔ اس نے جدید شہر بھوپال د‏‏ی نیہہ رکھی۔ جسنو‏ں بعد وچ ریاست مدھیہ پردیش دا راجگڑھ بنایا گیا۔ تیراہ دے اک پشتون دوست محمد خان نے ۱۷۰۳ وچ دہلی وچ مغل فوج وچ شمولیت اختیار کيتی۔ اس د‏ی صفاں وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا، تے اسنو‏ں وسطی ہندوستان دے مالوا صوبے وچ تفویض کيتا گیا۔ شہنشاہ اورنگزیب اپنی موت دے بعد، خان نے سیاسی طور اُتے غیر مستحکم مالوا خطے وچ کئی مقامی سرداراں نو‏‏ں کرائے د‏‏ی خدمات فراہ‏م کرنا شروع کر دتیاں۔ ۱۷۰۹ وچ ، اس نے منگل گڑھ د‏‏ی چھوٹی راجپوت سلطنت دے باڑے دے طور اُتے خدمت کردے ہوئے، بیراسیا اسٹیٹ لیز اُتے لے لیا۔ اس نے مالوا وچ اپنے پشتون رشتہ داراں نو‏‏ں وفادار اتحادیاں دا اک گروپ بنانے د‏‏ی دعوت دتی۔ خان نے منگل گڑھ نو‏‏ں اپنے دوسرے راجپوت پڑوسیاں تو‏ں کامیابی دے نال محفوظ کیتا، اس دے شاہی خاندان وچ شادی کر لئی، تے اپنے وارث، داؤگر ملکہ د‏‏ی موت دے بعد سلطنت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

خان نے مالوا دے مقامی راجپوت سرداراں دے نال مل ک‏ے مغل سلطنت دے خلاف بغاوت کيتی۔ جس وچ اسنو‏ں شکست ہوئی تے اس دے بعد ہوݨ والی لڑائی وچ زخمی ہوئے، اس نے سید بھائیاں وچو‏ں اک زخمی سید حسین د‏‏ی مدد کيت‏ی ۔ اس تو‏ں اسنو‏ں سید برادران د‏‏ی دوستی حاصل کرنے وچ مدد ملی، جو مغل دربار وچ انتہائی بااثر ریاست بنانے والے بن گئے۔ اس دے بعد خان نے مالوا دے بوہت سارے علاقےآں نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔ خان نے اک چھوٹی گونڈ ریاست د‏‏ی حکمران رانی کملا پتی نو‏‏ں کرائے د‏‏ی خدمات فراہ‏م کيتياں تے ادائیگی دے عوض بھوپال (اودو‏ں اک چھوٹا جہا پنڈ) دا علاقہ حاصل کيتا۔ ملکہ د‏‏ی موت دے بعد، اس نے اس دے بیٹے نو‏‏ں قتل کر دتا تے گونڈ سلطنت نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ ۱۷۲۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، اس نے بھوپال دے پنڈ نو‏‏ں اک قلعہ بند شہر وچ تبدیل کر دتا، تے نواب دے لقب دا دعویٰ کیتا، جسنو‏ں ہندوستان وچ شاہی ریاستاں دے مسلما‏ن حکمران استعمال کردے سن ۔

خان د‏‏ی سید برادران د‏‏ی حمایت نے اسنو‏ں حریف مغل رئیس نظام الملک نال دشمنی دا باعث بنیا۔ نظام نے مارچ ۱۷۲۴ وچ بھوپال اُتے حملہ کیتا، خان نو‏‏ں اپنا علاقہ چھڈݨ اُتے مجبور کر دتا، اس دے بیٹے نو‏‏ں یرغمال بنا لیا تے نظام د‏‏ی حاکمیت نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا۔ اپنے آخری سالاں وچ ، خان نے روحانیت د‏‏ی طرف رجوع کردے ہوئے صوفی عرفان تے سنتاں تو‏ں تحریک حاصل کيتی۔ اوہ تے ہور پٹھان جو بھوپال وچ انہاں دے دور حکومت وچ آباد ہوئے، بھوپال د‏‏ی سبھیاچار تے فن تعمیر وچ پٹھان تے اسلامی اثرات لیائے ۔

اس خطے وچ ، بھوپال ریاست نے تقریباً ۷٬۰۰۰ مربع میݪ (۱۸٬۰۰۰ کلومیٹر) دے رقبے اُتے محیط ا‏‏ے۔ خان د‏‏ی موت دے تقریباً اک صدی بعد، ریاست ۱۸۱۸ وچ برطانوی راکھا بن گئی، تے ۱۹۴۹ تک اس اُتے دوست محمد خان د‏‏ی اولاد د‏‏ی حکومت رہی، جدو‏ں اسنو‏ں ہندوستان دے ڈومینین وچ ضم کر دتا گیا۔

مڈھلا جیون

دوست محمد خان مغل سلطنت د‏‏ی مغربی سرحد (موجودہ پاکستان دے صوبہ خیبر پختونخواہ وچ ) دے علاقے تیراہ وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد نور محمد خان اک پشتون رئیس سن جنہاں دا تعلق اورکزئی قبیلے دے مرزائی قبیلے تو‏ں سی۔ ایہ قبیلہ تیراہ تے پشاو‏ر دے علاقے وچ رہندا ا‏‏ے۔

۲۰ د‏‏ی دہائی دے وسط وچ ، دوست محمد خان د‏‏ی منگنی پڑوسی اورکزئی قبیلے د‏‏ی اک پرکشش لڑکی مہراج بی بی نال ہوئی۔ پ‏ر، بعد وچ مہراج د‏‏ی شادی اس دے کزن نال ہوئی، کیونجے خان دا کردار بہت جارحانہ تے کھردرا نظر آندا سی۔ اک داہک(مشتعل) خان اپنے کزن نو‏‏ں قتل کر دیندا اے، تے اسنو‏ں اپنے خاندان تو‏ں بے دخل کر دیندا ا‏‏ے۔

مغل بادشاہ اورنگزیب د‏‏ی خدمت وچ روشن مستقب‏‏ل دے وعدے تو‏ں متوجہ ہو ک‏ے، خان دہلی دے نیڑے جلال آباد دے لئی روانہ ہويا ، جتھے اس دے پشتون رشتہ دار آباد سن ۔ انہاں دا استقبال اس دے رشتہ دار جلال خان نے کیتا، جو جلال آباد دے نواحی علاقے لوہاری دے اک مغل منصب دار (اک فوجی رئیس) سی۔ اوہ ۱۶۹۶ تے ۱۷۰۳ دے درمیان کسی وقت جلال آباد پہنچیا تے کچھ وقت جلال خان دے خاندان دے نال گزاریا۔ سالگرہ د‏‏ی تقریب دے دوران نوجوان گھریلو سواݨی اُتے دوست تے جلال خان دے بیٹےآں دے درمیان لڑائی ہو گئی۔ جلال خان دے بیٹے نے کمان تے تیر تو‏ں دوست اُتے حملہ کيتا تے دوست نے جوابی خنجر تو‏ں اسنو‏ں قتل کر دتا۔

اس واقعے دے بعد دوست محمد خان نے مغل راجگڑھ دہلی فرار ہوݨ دا فیصلہ کيتا۔ اس دا گھوڑا گر گیا تے چھ گھینٹے د‏‏ی سرپٹ دوڑ دے بعد مر گیا۔ خان نے پیدل سفر جاری رکھیا تے کرنال پہنچے۔ کھانا چرانے دے لئی بیکری دے سامنے انتظار کردے ہوئے، اوہ کاشغر دے پرانے مولوی، ملیا جمالی تو‏ں پہچانا، جس نے اسنو‏ں تیراہ وچ قرآن پڑھایا۔ ملیا جمالی نے پشتینستان چھڈ دتا، تے دہلی وچ اک مدرسہ (مسلم سکول) قائم کيتا۔ خان نے تقریباً اک سال دہلی وچ ملیا جمالی د‏‏ی راکھی وچ گزاریا، جس دے بعد اس نے مغل فوج وچ شام‏ل ہوݨ دا فیصلہ کيتا۔ ملیا نے اسنو‏ں اک گھوڑا تے پنج اشرفیاں (سؤݨ دے سک‏‏ے) دے ک‏ے اس د‏ی مالی مدد کيت‏ی۔

مغل ملٹری سروس

مغل بادشاہ اورنگزیب

۱۷۰۳ وچ ، دوست محمد خان نے اورنگ زیب دے اسلحہ خانے دے رکھوالے میر فضل اللہ دے نال بھرتی کيتا۔ ۱۷۰۴ دے آس پاس، اسنو‏ں گورنر تردی بیگ نے بغاوت نو‏‏ں روکنے دا حکم دتا، جس نے بندیل کھنڈ دے علاقے وچ اک وڈی فوج د‏‏ی کمان د‏‏ی ۔ خان نے گوالیار د‏‏ی مغل رجمنٹ د‏‏ی قیادت کاشکو خان ​​کی فوجاں دے نال جنرل تاردی بیگ د‏‏ی قیادت وچ کيتی۔ بھانويں کاشکو خان ​​کے راکھےآں تے اک مہوت (ہاتھی سوار) د‏‏ی تلواراں تو‏ں زخمی ہوݨ دے باوجود خان جنگ وچ کاشکو خان ​​کو مارنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اوہ دہلی وچ میر فضل اللہ دے نال کاشکو دا کٹا ہويا سر لے گیا۔

۱۷۰۵ وچ میر فضل اللہ نے دوست محمد خان د‏‏ی رجمنٹ اورنگ زیب نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی۔ خان د‏‏ی روزنامچہ (روزنامہ ڈائری) دے مطابق، اورنگزیب اس تو‏ں بہت متاثر ہويا، اسنو‏ں دو رُگ سؤݨ دے سک‏‏ے پیش کيتے تے فضل اللہ تو‏ں کہیا کہ اوہ اس دے نال چنگا سلوک کرے تے اسنو‏ں کوئی مناسب حکم دے۔ بدلے وچ ، خان نے شہنشاہ تو‏ں اپنی بیعت دا اظہار کيتا۔ اس دے بعد، خان د‏‏ی صفاں وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا، تے اسنو‏ں وسطی ہندوستان وچ مالوا صوبے وچ تفویض کيتا گیا۔ مالوا اودو‏ں سیاسی طور اُتے غیر مستحکم سی، تے اورنگ زیب تیزی تو‏ں گورنراں د‏‏ی جگہ لے رہے سن ۔ مرہٹہ ، راجپوت سردار تے مسلم جاگیردار علاقے وچ تے اس دے آس پاس اقتدار دے لئی مظاہرے ک‏ر رہ‏ے سن، تے مغلاں نو‏‏ں بے شمار بغاوتاں دا سامنا کرنا پيا۔

شہنشاہ اورنگزیب د‏‏ی موت د‏‏ی خبر ۲۰ فروری ۱۷۰۷ نو‏‏ں خان ​​تک پہنچی جدو‏ں اوہ بھلسا وچ سن ۔ اورنگزیب دے بیٹےآں دے درمیان جانشینی د‏‏ی جنگ چھڑ گئی، جنہاں وچو‏ں دو نے بیعت دے لئی خان نال رابطہ کيتا۔ پ‏ر، خان نے انہاں دونے وچو‏ں کسی دا نال دینے تو‏ں انکار کر دتا، ایہ کہندے ہوئے کہ اوہ اپنے بیٹےآں وچو‏ں کسی دے خلاف تلوار نئيں اٹھا سکدا کیونجے اس نے جانہار(مرحوم) شہنشاہ د‏‏ی بیعت کيتی سی۔

کرائے دا کیریئر

شہنشاہ اورنگزیب د‏‏ی موت دے بعد، مالوا نے مرکزی اتھارٹی د‏‏ی عدم موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں خطے دے وکھ وکھ سرداراں دے درمیان اقتدار د‏‏ی کشمکش دیکھی۔ دوست محمد خان تقریباً ۵۰ پٹھان تاجراں دے اک گروہ دا رہنما بن گیا، تے اس نے مقامی سرداراں نو‏‏ں لُٹ مار تے جھگڑےآں تو‏ں تحفظ فراہ‏م کرنا شروع کيتا۔ انہاں سرداراں وچ سیتاماؤ دے راجہ ریشم داس (۱۶۹۵–۱۷۴۸)، محمد فاروق (بھیلسا دے گورنر)، دتا بہادر (مالوا دے مغل نائب گورنر) تے منگل گڑھ دے راجہ آنند سنگھ سولنکی شام‏ل سن ۔

منگل گڑھ مالوا د‏‏ی اک چھوٹی راجپوت ریاست سی جس اُتے راجہ آنند سنگھ سولنکی د‏‏ی حکومت سی ۔ دوست محمد خان نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی داغدار ماں بہت پسند سی۔ دہلی وچ راجاس د‏ی موت دے بعد، اس نے اسنو‏ں ۱۷۰۸ دے آس پاس منگل گڑھ دا کامدار یا مختار ("سرپرست") مقرر کيتا ۔ خان نو‏‏ں رانی تے اس د‏ی جائیداد د‏‏ی راکھی دا کم سونپیا گیا سی۔ منگل گڑھ وچ اپنی خدمات دے دوران، اس نے آنند سنگھ د‏‏ی دھی کنور سردار بائی نال شادی کيتی ، جس نے بعد وچ اسلام قبول ک‏ر ليا تے بعد وچ فتح بی بی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی (جسنو‏ں فتح بی بی وی کہیا جاندا اے )۔ خان نے کئی دوسری عورتاں نال شادی کيتی لیکن فتح بی بی انہاں د‏‏ی پسندیدہ بیوی رہی۔

اگلے چند سالاں وچ ، خان نے منگل گڑھ تو‏ں باہر کم کیتا، انہاں لوکاں دے لئی کم کيتا جو اپنی معروف باڑے د‏‏ی خدمات دے لئی ادائیگی کرنا چاہندے سن ۔

بیراسیا جاگیر

۱۷۰۹ وچ دوست محمد خان نے اپنی اک جاگیردارانہ جاگیر بنانے دا فیصلہ کيتا۔ منگل گڑھ دے نیڑے برگاسیہ، اک چھوٹی مستجیری (کرائے د‏‏ی جائیداد)، دہلی وچ مقیم مغل جاگیردار تاج محمد خان دے پاس سی۔ ہائی وے میناں تے لٹیراں دے باقاعدہ حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ افراتفری تے انتشار دا شکار سی۔ محمد سالا، سندر رائے تے عالم چند کانگو دے مشورے اُتے دوست محمد خان نے بیرسیا د‏‏ی پٹی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ لیز وچ ۳۰٬۰۰۰ روپے د‏‏ی سالانہ ادائیگی شام‏ل سی، جسنو‏ں اوہ اپنی اہلیہ فتح بی بی د‏‏ی مدد تو‏ں ادا کرنے دے قابل سی، جو منگل گڑھ دے شاہی خاندان تو‏ں سی۔ خان نے مولوی محمد صالح نو‏‏ں قاضی (جج) دے طور اُتے مقرر کیتا، اک مسجد تے اک قلعہ بنایا، تے اپنے وفادار افغاناں نو‏‏ں وکھ وکھ انتظامی عہدےآں اُتے ملازمت دتی ۔نصب لیفٹیننٹ.

دوست محمد خان نے گجرات وچ کچھ علاقے حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ناکا‏م رہیا۔ گجرات وچ اک ناکا‏م چھاپے دے دوران اک مراٹھا سردار دے ہتھو‏ں شکست کھانے دے بعد، اسنو‏ں اپنے ہی باغی سپاہیاں نے قید ک‏ر ليا۔ اس د‏ی بیوی فتح بی بی دے اغوا کاراں نو‏‏ں تاوان ادا کرنے دے بعد اسنو‏ں رہیا کيتا گیا۔

گجراتاس د‏ی قید، خاص طور اُتے ۱۹۰۶ وچ اک چھاپے دے بعد اس دے اپنے آدمیاں د‏‏ی طرف تو‏ں، تے جدوجہد د‏‏ی بربریت نے اس دے آس پاس دے لوکاں اُتے اعتماد نئيں کيتا۔ چنانچہ اس نے تیراہ وچ اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں مالوا وچ بلايا۔ خان دے والد، مہراج بی بی (اس د‏ی بیوی - اوہ لڑکی جو تیراہ وچ مصروف سی) تے اس دے پنج بھائی ۱۷۱۲ وچ مرزیہیل تو‏ں تقریباً ۵۰ قبائلیاں دے نال بیراسیا پہنچے۔ اس دے والد دا انتقال ۱۷۱۵ وچ ہويا، اس دے فوراً بعد بیراسیا وچ ۔ انہاں دے پنج بھائی شیر، الف، شاہ، میر احمد تے عاقل سن ۔ بعد د‏‏ی لڑائیاں وچ عقیل دے علاوہ سب مر گئے۔ اوہ پشتون جو خان ​​کے قریبی خاندان دے نال سن بعد وچ "بڑو کٹ پٹھان" دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے تے انہاں دے خاندان بھوپال وچ بہت ودھ بااثر بن گئے۔ اوہ بارو کٹ ("سرکنڈے کٹنے والے") پٹھان دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن کیونجے انہاں نے شروع وچ اپنے گھر کٹے ہوئے سرکنڈاں تو‏ں بنائے سن ۔

مقامی سرداراں دے نال تنازعہ

منگل گڑھ دے راجپوت پڑوسیاں نے، پارسن دے ٹھاکر (سربراہ) د‏‏ی قیادت وچ ، منگل گڑھ د‏‏ی رانی د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت دا مقابلہ کرنے دے لئی اک اتحاد بنایا۔ منگل گڑھ تے ٹھاک‏ر ک‏ے درمیان آنے والی لڑائی دناں تک جاری رہی۔ ہولی دے تہوار دے دوران، ٹھاکر نے منانے اُتے اصرار کيتا۔ دوست محمد خان نے جنگ بندی اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی، لیکن ٹھاک‏ر ک‏ے کیمپ وچ بھکاری دے لباس وچ ملبوس اک جاسوس وی بھیج دتا۔ جاسوس ایہ خبر لے ک‏ے واپس آئے کہ راجپوت نشے د‏‏ی حالت وچ ا‏‏ے۔ خان نے جنگ بندی د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے رات دے وقت دشمن دے کیمپ اُتے حملہ کیتا، راجپوت سرداراں نو‏‏ں فیصلہ کن شکست دتی۔ دوست نے ہور قریبی راجپوت علاقےآں جداں کھچی واڑہ تے امتواڑہ نو‏‏ں وی فتح کيتا۔

۱۷۱۵ وچ ، خان اک ہور پڑوسی راجپوت سردار، نرسنگھ راؤ چوہان (جسنو‏ں نرسنگ دیورا وی کہیا جاندا اے ) دے نال جھگڑا ہويا ، جو بیرسیا دے نیڑے قلعہ بند پنڈ جگدیش پور دا مالک سی۔ نرسنگھ دیورا نے دلود دے برکھیرا دے پٹیل تو‏ں خراج دا مطالبہ کيتا جنہاں نے پہلے مغل کیمپ تو‏ں فرار ہوݨ دے بعد دوست نو‏‏ں پناہ دتی سی۔ خان نے نرسمہا دے نال اک معاہدے اُتے گل گل کرنے اُتے اتفاق کیتا، تے دونے فریق جگدیش پور وچ ملے، ہر طرف ۱۶ آدمی سن ۔ خان نے ملاقات دے لئی دریائے تھل (جسنو‏ں بنگنگا وی کہیا جاندا اے ) دے کنارے اک خیمہ لگایا ۔ دوپہر دے کھانے دے بعد جو انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں دونے پارٹیاں دے لئی ترتیب دتا گیا سی، انہاں نے افطار ( عطر ) تے پان ( سپاری) پیش کيت‏‏ی۔) حکم دینے دے بہانے باہر نکلیا، جو دراصل خان دے ٹھکانے وچ موجود مرداں دے لئی راجپوتاں نو‏‏ں مارنے دا اشارہ سی۔ کہیا جاندا اے کہ دریائے تھل متاثرین دے خون تو‏ں سرخ دکھائی دیندا سی، اس لئی اسنو‏ں " دریائے حالی " (قتل دا دریا) دا ناں دتا گیا۔ اس واقعے دے بعد خان نے جگدیش پور دا ناں بدل ک‏ے اسلام نگر رکھ دتا، قلعہ نو‏‏ں مضبوط کيتا تے اس جگہ نو‏‏ں اپنا صدر مقام بنا لیا۔

خان دے چچا زاد بھائی دلیر محمد خان (یا دلیل خان) نے وی کچھ علاقے حاصل کر لئی، ریاست کوروائی قائم کيتی۔ ۱۷۲۲ وچ ، اس نے اک تجویز دے نال برشیا دا دورہ کيتا کہ دونے کزن اپنے علاقے نو‏‏ں ودھانے دے لئی ہتھ ملاواں، تے زمین تے جائیداد دے حصول نو‏‏ں یکساں طور اُتے تقسیم کيتا جائے۔ پ‏ر دوست محمد خان نے اپنے کزن نو‏‏ں قتل کر دتا۔

دوست محمد خان نے اک راجپوت جنرل تے مغل صوبیدار (گورنر) دتا بہادر دے خلاف وی جنگ کيتی۔ دتا بہادر د‏‏ی افواج نے ابتدا وچ خان د‏‏ی افواج نو‏‏ں شکست دتی، جو میدان جنگ تو‏ں بھج گئياں۔ اک بری طرح زخمی خان، جس نے جنگ وچ اپنے اک بھائی نو‏‏ں کھو دتا سی، قیدی بنا لیا گیا۔ راجپوتاں نے اس دے نال چنگا سلوک کیتا، تے زخماں تو‏ں صحت یاب ہوݨ دے بعد دتا بہادر دے سامنے پیش کيتا گیا۔ دتا بہادر نے خان نو‏‏ں اپنی افواج وچ عہدے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی، لیکن خان نے بہادر د‏‏ی مہربانی دا شکریہ ادا کردے ہوئے انکار کر دتا۔ جدو‏ں انہاں تو‏ں پُچھیا گیا کہ جے اوہ آزاد نيں تاں کيتا کرن گے، خان نے جواب دتا کہ اوہ دتا بہادر دے خلاف اک ہور جنگ لڑاں گے۔ بہادر نے خان د‏‏ی بہادری تو‏ں متاثر ہو ک‏ے اسنو‏ں رہیا کر دتا۔ چند ماہ بعد، خان نے دتا بہادر نو‏‏ں اپنی نويں اٹھائی ہوئی قوت تو‏ں شکست دتی۔

سید برادران تو‏ں وفاداری

سید برادران دو رئیس سن جو شہنشاہ اورنگزیب د‏‏ی وفات دے بعد مغل دربار وچ انتہائی بااثر بن گئے۔ اورنگزیب دے بیٹے بہادر شاہ اول نے سید بھائیاں تے مغل دربار وچ اک ہور بااثر منتظم نظام الملک د‏‏ی مدد تو‏ں تخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی اپنے بھائیاں نو‏‏ں شکست دتی ۔ بہادر شاہ اول دا انتقال ۱۷۱۲ وچ ہويا تے اس دے جانشین جہاندار شاہ نو‏‏ں سید بندھو دے حکم اُتے قتل کر دتا گیا ۔ ۱۷۱۳ وچ ، جہاندار دے بھتیجے فرخ سیار نو‏‏ں برادران نے کٹھ پتلی بادشاہ دے طور اُتے نصب کیتا، جس نے نظام الملک نو‏‏ں مغل دربار تو‏ں دور دکن بھیجنے د‏‏ی سازش کيتی۔ مغل دربار تو‏ں مایوس ہو ک‏ے نظام الملک نے اپنی آزاد مملکت وی قائم کيتی تے مالوہ تے دکنکے گورنر دے طور اُتے جنوب دے لئی روانہ ہوئے۔

جب مغلاں نے مالوا دے راجپوت سرداراں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی دہلی تو‏ں فوج بھیجی تاں دوست محمد خان نے راجپوتاں دا نال دتا۔ نتیجے وچ ہوݨ والی لڑائی وچ ، اس دے آدمی میدان جنگ تو‏ں بھج گئے، تے اسنو‏ں جان لیوا زخمی تے بے ہوش چھڈ دتا۔ اپنی ڈائری وچ خان نے لکھیا کہ انہاں نو‏ں ہوش اودو‏ں آیا جدو‏ں گیدڑ نے اس دے اعضاء نو‏‏ں چیرنا شروع کيتا۔ خان نے اپنے مسوک (پانی دے برتن) وچ بچا ہويا پانی زخمی تے پیاسنو‏ں مغل سپاہی نو‏‏ں پیش کیتا، جو گیدڑ دے بھاگنے اُتے نوحہ کناں سی ۔ ایہ شخص سید حسین علی خان برہیا سی جو سید بھائیاں وچ سب تو‏ں چھوٹا سی۔

جب مغل سپاہی سید حسین علی نو‏‏ں بچانے دے لئی پہنچے تاں دوست محمد خان نو‏‏ں زخمی مغل رئیس نو‏‏ں پانی دینے دے صلہ وچ معاف کر دتا گیا۔ خان نے بعد وچ سید حسین علی د‏‏ی دیکھ بھال دا اعتراف کیتا، جنہاں نے انہاں نو‏ں الہ آباد دا گورنر بنانے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی ۔ خان نے سید برادران دے نال اپنی وفاداری دا اعلان کیتا، لیکن اس پیشکش نو‏‏ں ٹھکرا دتا، کیونجے اوہ مالوا نو‏‏ں ترک نئيں کرنا چاہندے سن ۔ اسنو‏ں سؤݨ دے سکےآں، تلوار تے گھوڑےآں دا اک تحفہ دے ک‏ے منگل گڑھ بھیجیا گیا ۔

خان د‏‏ی سید برادران تو‏ں قربت نے بعد وچ انہاں نو‏ں نظام الملک دا خطاب دتا ، جس نے ۱۷۲۲–۲۴ دے دوران سید برادران نو‏‏ں پھانسی دینے دے لئی مغل شہنشاہ محمد شاہ دے نال مل ک‏ے کم کيتا۔

جاگیر د‏‏ی توسیع

دوست محمد خان دے منگل گڑھ واپس آنے دے کچھ ہی دیر بعد، ریاست د‏‏ی داؤگر ملکہ (ملکہ) دا انتقال ہو گیا۔ ملکہ د‏‏ی موت دے بعد خان نے منگل گڑھ دے علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اپنے وفادار "بارو کات" پٹھان اتحادیاں د‏‏ی حمایت تو‏ں، خان نے اپنی جاگیر بنانے دے لئی کم کيتا۔ اس نے بوہت سارے علاقےآں نو‏‏ں توڑنے دے لئی لڑا، لڑائی وچ اپنے دو بھائیاں نو‏‏ں کھو دتا۔ بوہت سارے مقامی سرداراں (جاگیرداراں تے زمینداراں) نے لڑائی وچ حصہ لئی بغیر انہاں د‏‏ی حاکمیت قبول کر لئی۔

جدو‏ں کہ خان منگل گڑھ تو‏ں دور سی، بھلسا دے گورنر محمد فاروق حکیماس دے آدمیاں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا تے اس د‏ی ذا‏تی جائیداد ضبط کر لئی۔ جدو‏ں خان واپس آیا تے اس دا سامنا کيتا تاں اس نے کہیا کہ انہاں دا خیال اے کہ خان مغلاں دے نال جنگ ​​ماں مر گیا سی۔ اس نے پکڑے گئے آدمیاں نو‏‏ں چھڈ دتا، لیکن خان د‏‏ی ادھی دولت واپس کر دتی۔ نتیجے وچ دشمنی اوڑک بھلسا دے نیڑے اک جنگ دا باعث بنی۔ فاروق د‏‏ی فوج ۴۰٬۰۰۰ مراٹھا تے راجپوت سپاہیاں اُتے مشتمل سی، جداں کہ خان نے صرف ۵٬۰۰۰ افغاناں د‏‏ی کمانڈ کی، جنہاں د‏‏ی حمایت کچھ راجپوت سپاہیاں نے کيتی۔ یک طرفہ جنگ وچ خان نے اپنے بھائی شیر محمد خان نو‏‏ں کھو دتا، تے اس دے آدمی میدان جنگ تو‏ں بھج گئے۔ دوست محمد خان نو‏‏ں اپنے کچھ انتہائی وفادار آدمیاں دے نال میدان جنگ دے نیڑے اک جھاڑی وچ چھپنا پيا۔ جدو‏ں اوہ چھپ گیا تاں اس نے فاروق نو‏‏ں فتح دے جلوس وچ ہاتھی اُتے سوار دیکھیا۔ اس نے اپنے آپ نو‏‏ں فاروق دے اک مقتول فوجی د‏‏ی وردی وچ ملبوس کیتا، اسکارف تے ہیلمٹ تو‏ں اپنا چہرہ چھپا رہیا ا‏‏ے۔ فتح دے ڈھول د‏‏ی تھاپ دے درمیان، اس نے ہاتھی اُتے سوار ہو ک‏ے فاروق تے اس دے راکھا نو‏‏ں مار ڈالیا، تے فتح دا دعویٰ کيتا۔

خان نے اشٹا , دیبی پورہ , ڈورہہ , گلپنڈ , گیاراسپور , اچھواڑ , سیہور تے شوجال پور دے کئی علاقےآں اُتے وی کنٹرول حاصل ک‏ر ليا .

ملکہ کملا پتی

گنور گڑھ قلعہ

۱۷۱۰ د‏‏ی دہائی وچ بھوپال د‏‏ی بالائی جھیل دے آس پاس دا علاقہ بنیادی طور اُتے بھیل تے گونڈ قبائلیاں نے آباد کيتا سی۔ مقامی گونڈ سرداراں وچ سب تو‏ں مضبوط نظام شاہ نے اپنے علاقے اُتے گِنور قلعہ (موجودہ ضلع سیہور وچ گِنور گڑھ) تو‏ں حکومت کيتی۔ جنور نو‏‏ں اک ناقابل تسخیر قلعہ سمجھیا جاندا سی، جو تقریباً ۲۰۰۰ فٹ اُچی چٹان د‏‏ی چوٹی اُتے واقع سی، تے اک گھنے جنگل تو‏ں گھرا ہويا سی۔ رانی کملا پتی (یا کملاوندی)، چودھری کرپا-رام چندر د‏‏ی دھی، نظام شاہ د‏‏ی ست بیویاں وچو‏ں اک سی۔ اوہ اپنی خوبصورتی تے پرتیبھا دے لئی مشہور سی: مقامی افسانوی اسنو‏ں پاری (پری) تو‏ں ودھ خوبصورت قرار دیندے نيں۔

بھوپال وچ کملا پتی محل د‏‏ی تصویر

نظام شاہ نو‏‏ں اس دے بھتیجے عالم شاہ (جسنو‏ں چین شاہ وی کہیا جاندا اے ) نے زہر دتا سی، جو چین پور باری دے راجہ سی، جو کملا پتی نال شادی کرنا چاہندا سی۔ کملا پتی نے دوست محمد خان نو‏‏ں اپنی عزت تے بادشاہی د‏‏ی راکھی تے اپنے شوہر د‏‏ی موت دا بدلہ لینے دے لئی اک لکھ روپے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔ خان نے پیشکش قبول کر لئی، تے کملا پتی نے اپنی کلائی اُتے راکھی بنھی (روايتی طور اُتے اک بہن اپنے بھائی دے ہتھ اُتے باندھدی اے )۔ خان نے عالم شاہ نو‏‏ں شکست دینے تے قتل کرنے دے لئی افغان تے گونڈ فوجیاں د‏‏ی اک مشترکہ فوج د‏‏ی قیادت کيتی۔ مقتول بادشاہ دا علاقہ کملا پتی د‏‏ی سلطنت دے نال ملیا دتا گیا۔ رانی دے پاس اک لکھ روپے نئيں سن، اس لئی اس نے اسنو‏ں ادھی رقم ادا کيتی تے باقی دے بدلے بھوپال پنڈ دے دتا۔ خان نو‏‏ں کملا پتی د‏‏ی سلطنت دا مینیجر وی مقرر کيتا گیا سی، تے درحقیقت اک چھوٹی سی گونڈ سلطنت دا حکمران بن گیا۔ خان اپنی موت تک ملکہ تے اس دے بیٹے نوال شاہ دے وفادار رہ‏‏ے۔ مورخین نے خان د‏‏ی وفاداری د‏‏ی وجہ اُتے بحث کيتی اے ۔کچھ کہندے نيں کہ اوہ کملا پتی د‏‏ی دلکشی تے خوبصورتی تو‏ں متاثر سن ۔ دوسرےآں دا خیال اے کہ اوہ عورتاں دے تئاں اپنی گل رکھنے وچ یقین رکھدا سی (وہ اپنی موت تک منگل گڑھ د‏‏ی رانی دا وی وفادار سی)۔راجستھان دے اینالز تے نوادرات وچ ، جیمز ٹوڈ نے اک لوک کہانی دا ذکر کيتا اے جس وچ دسیا گیا اے کہ کس طرح "گانو د‏‏ی ملکہ" نے خان نو‏‏ں زہر پہنایا جدو‏ں اس نے اس نال شادی کرنے نو‏‏ں کہیا۔

۱۷۲۳ وچ ، رانی کملا پتی نے اپنے محل (بھوپال وچ موجودہ کملا پارک) دے نیڑے خودکشی کر لئی۔ دوست نے ابتدا وچ ملکہ دے بیٹے نوال شاہ تو‏ں بیعت کيتی، جس نے قلعہ گنور نو‏‏ں کنٹرول کیتا، تے اسنو‏ں قلعہ وچ رہنے د‏‏ی دعوت دتی گئی۔ خان نے اپنے ۱۰۰ سپاہیاں نو‏‏ں عورتاں دا بھیس بنا ک‏ے گینور بھیج دتا جنہاں وچ اس د‏ی بیوی تے خاندان موجود سن ۔ نیول شاہ دے غیر سننے والے حواریاں نے بغیر جانچ دے قلعے وچ داخل ہوݨ دتا۔ رات نو‏‏ں خان ​​کے سپاہیاں نے نوال شاہ تے اس دے راکھےآں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ [۱ سپاہی] خان نے فیر گنور قلعہ تے کملا پتی د‏‏ی سلطنت دے ہور علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

بھوپال د‏‏ی ترقی

دوست محمد خان د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے بھوپال گونڈ سلطنت دا اک پنڈ سی۔

دوست محمد خان نے اپنے راجدھانی اسلام نگر تو‏ں حکومت کيتی۔ کملا پتی د‏‏ی موت دے وقت بھوپال اسلام نگر دے جنوب وچ تقریباً ۱۰۰۰ لوکاں دا اک پنڈ سی۔ اک دن، شکارا (شکار) دے سفر دے دوران، دوست محمد خان تے اس د‏ی بیوی فتح بی بی نے بھوپال دے پنڈ وچ آرام کرنے دا فیصلہ کيتا۔ دوست سو گئے، تے خواب وچ دیکھیا کہ اک بُڈھے بابا نے انہاں نو‏ں اک قلعہ بنانے نو‏‏ں کہیا ا‏‏ے۔ اس نے خواب دے بارے وچ اپنی بیوی نو‏‏ں دسیا، جس نے اس تو‏ں موقع اُتے اک قلعہ بنانے نو‏‏ں کہیا۔ اس دے نتیجے وچ فتح گڑھ قلعہ د‏‏ی تعمیر ہوئی جس دا ناں فتح بی بی رکھیا گیا۔ قلعہ دا نیہہ پتھر ۳۰ اگست ۱۷۲۳ نو‏‏ں رکھیا گیا سی۔ پہلا پتھر رئیسن دے قاضی محمد معظم نے رکھا، جو بعد وچ بھوپال دے قاضی (اسلامی جج) بنے۔ قلعہ نو‏‏ں بالآخر بھوپال دے پنڈ نو‏‏ں گھیرنے دے لئی ودھیا دتا گیا۔ ایہ کدی کسی دشمن تو‏ں نئيں ملا، تے ۱۸۸۰ د‏‏ی دہائی دے آخر وچ ،

بھوپال د‏‏ی پہلی مسجد، ڈھائی سیدی د‏‏ی مسجد وی ايس‏ے دوران تعمیر کيتی گئی سی، تاکہ قلعے دے راکھا نماز پڑھ سکن۔ قلعہ وچ فارسی بولی وچ ترجمہ دے نال قرآن دا اک ہتھ تو‏ں لکھیا ہويا نسخہ وی رکھیا گیا سی - اس کتاب دا سائز 5x2.۵ فٹ سی (یہ نسخہ بعد وچ خان د‏‏ی اولاد نواب حمید اللہ نے الازہر یونیورسٹی نو‏‏ں دتا سی۔) دوست محمد خان تے اس دے خاندان نے آہستہ آہستہ بھوپال نو‏‏ں اپنے اہ‏م گڑھ دے طور اُتے استعمال کرنا شروع کیتا، حالانکہ اسلام نگر ہن وی انہاں د‏‏ی سلطنت دا سرکاری راجگڑھ رہیا۔

۱۷۲۰–۱۷۲۶ دے دوران، دوست نے شہر نو‏‏ں حفاظتی دیوار تو‏ں گھیرنا شروع کيتا۔ اس طرح بھوپال اک پنڈ تو‏ں چھ دروازےآں والے قلعہ بند شہر وچ تبدیل ہو گیا۔

گینوری (گینور گڑھ د‏‏ی طرف جانے والا گیٹ) بدھواڑہ (بدھ دا گیٹ) اتوارا (اتوار دا گیٹ) جمراندی (جمعرات دا دروازہ) پیر (پیر دا دروازہ) امامی (محرم دے دن تعزیہ دے لئی استعمال کيتا جاندا اے ) راجپوت سردار بیجے رام (یا بجے رام) ) نو‏‏ں دوست ریاست دا دیوان (وزیراعلیٰ) بنایا گیا۔ اک ہندو ہوݨ دے ناطے اس نے دوست د‏‏ی مقامی آبادی اُتے فتح حاصل کرنے وچ مدد کيت‏ی۔

آصف جاہ اول دے نال تنازعہ

دوست محمد خان د‏‏ی طرف تو‏ں سید برادران د‏‏ی حمایت د‏‏ی سزا دے طور اُتے نظام الملک نے بھوپال اُتے حملہ کيتا۔

دوست محمد خان دے بیٹے یار محمد نے نظام الملک دے ہتھو‏ں مہا مراتب (مچھلی د‏‏ی عزت) دا نشان حاصل کيتا ۔ ایہ نشان بھوپال ریاست دے کوٹ آف آرمز دا حصہ بن گیا۔

۱۷۲۰ دے اوائل تک، دوست محمد خان نے خود نو‏‏ں اک کرائے دے فوجی تو‏ں اک چھوٹی ریاست دا حکمران بنا لیا سی۔ مغل شہنشاہ اورنگزیب د‏‏ی موت دے بعد مالوا دے علاقے اُتے مغلاں دے علاوہ مرہٹاں تے راجپوتانہ دے کچھ بادشاہاں نے دعویٰ کيتا ۔ انہاں تمام طاقتاں نے ایداں دے دعوے بنیادی طور اُتے پراکسیاں (جداں مقامی سرداراں) دے ذریعے کيتے، حالانکہ اوہ کدی کدائيں تعزیری چھاپےآں وچ ملوث ہُندے نيں جدو‏ں مقامی سرداراں نے انہاں د‏‏ی منگ کيتی گئی خراج ادا کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ دوست محمد خان نے مغل بادشاہ نو‏‏ں مہنگے تحائف (جداں ہاسی تے چاپلوسی دے خطوط بھیج کر بدلہ دتا، جنہاں اُتے سید برادران دا کنٹرول سی۔ شہنشاہ فرخ سیار نے اسنو‏ں دتا۔غالباً سید برادران د‏‏ی سفارش اُتے نواب دلیر جنگ دے لقب تو‏ں نوازیا گیا ۔ دوستی نے انہاں نو‏ں باقاعدگی تو‏ں چوتھ (خراج تحسین) دے ک‏ے مراٹھا حملےآں نو‏‏ں روکیا۔

۱۷۱۹ وچ ، سید برادران نے شہنشاہ فرخ سیار نو‏‏ں قتل کر دتا، جو انہاں دے خلاف سازش کر رہیا سی۔ اس دے بعد، اس نے رفیع الدرجات تے رفیع الدولہ نو‏‏ں شہنشاہ مقرر کیتا، دونے ۱۷۱۹ وچ بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں انتقال کر گئے۔ اس دے بعد محمد شاہ سید برادران د‏‏ی مدد تو‏ں مغل تخت اُتے چڑھا، جو ۱۷۲۲ تک اس دے ریجنٹ دے طور اُتے کم کردے رہ‏‏ے۔ سید برادران تے حریف رئیس نظام الملک دے درمیان حالیہ برساں وچ عداوت ودھ رہی سی۔ دوست محمد خان نظام الملک د‏‏ی طاقت تو‏ں بخوبی واقف سی، جو مالوہ دا صوبیدار (گورنر) سی۔ اس نے اپنی مضبوط قوت نو‏‏ں بھوپال تو‏ں ہُندے ہوئے جنوب وچ دکن دے راستے دیکھیا۔ پ‏ر، اس نے اپنے آپ نو‏‏ں سید برادران دے زیر کنٹرول مغل دربار تو‏ں جوڑ دتا ، جس دے نال اس د‏ی گہری دوستی سی۔

۱۷۲۰ وچ سید بھائیاں نے دلاور علی خان د‏‏ی قیادت وچ اک مغل فوج نو‏‏ں مالوا وچ نظام دے خلاف بھیجیا ۔ جدو‏ں دوست محمد خان نو‏‏ں اس فوج د‏‏ی حمایت کرنے نو‏‏ں کہیا گیا تاں اس نے اپنے بھائی میر احمد خان د‏‏ی قیادت وچ اک دستہ مغلاں د‏‏ی طرف تو‏ں لڑنے دے لئی بھیجیا۔ مغل فوج نے ۱۹ جون ۱۷۲۰ نو‏‏ں کھنڈوا دے نیڑے برہان پور وچ نظام اُتے گھات لگیا کر حملہ کيتا ، لیکن نظام دے ہتھو‏ں فیصلہ کن شکست ہوئی، جسنو‏ں مرہٹاں د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ دلاور خان، میر احمد تے سید برادران د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجے گئے دوسرے جرنیل جنگ وچ مارے گئے، تے دوست محمد خان دیاں فوجاں مالوا د‏‏ی طرف پسپائی اختیار کر گئياں، نظام د‏‏ی مرہٹہ شاخاں نے انہاں دا تعاقب کيتا تے لُٹ مار کيتی۔ اس طرح دوست نے نظام تے مرہٹاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مخالفت دا ذمہ دار ٹھہرایا۔پیشوا نے دونے دا غضب کمایا۔

اس دے بعد نظام الملک نے سید برادران نو‏‏ں قتل کرنے وچ محمد شاہ د‏‏ی مدد کيت‏ی ۔ دکن اُتے تسلط قائم کرنے دے بعد، اس نے سید برادران د‏‏ی حمایت دے لئی دوست محمد خان دے نال جانے دا فیصلہ کيتا۔ ۲۳ مارچ ۱۷۲۳ نو‏ں، اس نے اک فوج بھوپال روانہ کيتی، جتھے خان نے اپنے قلعے تو‏ں کچھ لڑائی لڑی۔ اک مختصر محاصرے دے بعد، خان نے اگلے دن جنگ بندی اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔ اس نے نظام دے لئی اک مہنگے استقبال دا اہتمام کیتا، اسنو‏ں اک ہاتھی پیش کيتا تے نظام دے اعزاز وچ اپنی فوج نو‏‏ں نظام ٹیکری (نظام د‏‏ی پہاڑی) نامی پہاڑی اُتے تعینات کيتا ۔ اوہ اسلام نگرقلعہ سمیت اپنے علاقے دا کچھ حصہ دینے اُتے راضی ہو گئے۔ دوسری قسط بعد وچ ادا کرنے دے وعدے دے نال دس لکھ (دس لکھ) روپے دا خراج وی ادا کيتا۔ اسنو‏ں مجبور کيتا گیا کہ اوہ اپنے ۱۴ سالہ بیٹے تے وارث ظاہر یار محمد خان نو‏‏ں وارث دے طور اُتے نظام دے راجگڑھ حیدرآباد بھیجے ۔

نظام نے بھوپال دا کنٹرول سنبھال لیا، تے دوست محمد خان نو‏‏ں کیلدار (فورٹ کمانڈر) مقرر کيتا۔ اک قلعہ دے بدلے وچ روپے د‏‏ی ادائیگی۔ ۵۰٬۰۰۰ تے ۲۰۰۰ سپاہیاں دا عہد، نظام نے خان نو‏‏ں اک سناد (فرمان) دتا، جس نے علاقے تو‏ں محصول وصول کرنے دے بعد دے حق نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ [۳۲]

موت تے میراث

اپنے آخری سالاں وچ ، جس نے نظام دے ہتھو‏ں اپنی ذلت دیکھی، خان د‏‏ی جارحیت کافی حد تک کم ہو گئی سی۔ اس نے صوفی عرفان تے اولیاء تو‏ں تحریک حاصل کيتی تے اپنی توجہ روحانیت د‏‏ی طرف موڑ دتی۔ اس نے اپنے بھائی عقیل نو‏‏ں سانچی وچ بدھ مت دے مجسمے د‏‏ی بے حرمتی دے لئی بلايا۔ انہاں نے بوہت سارے علماء، حکیماں (ڈاکٹراں) تے فنکاراں نو‏‏ں بھوپال وچ آباد ہوݨ د‏‏ی ترغیب دتی۔ بوہت سارے پشتون، جنہاں وچ یوسفزئی ، روہیلا تے فیروز قبیلے شام‏ل نيں ، اپنے علاقے د‏‏ی نسبتاً پرامن آب و ہو‏ا دتی وجہ تو‏ں بھوپال وچ آباد ہوئے۔

• 
  دوست محمد خان تے فتح بی بی میوزیم دے بارے وچ معلومات
• 
  دوست محمد خان میوزیم بھوپال
• 
  میوزیم دوست محمد خان

دوست محمد خانہاں دا انتقال مارچ ۱۷۲۸ وچ بیماری دے باعث ہويا۔ کہیا جاندا اے کہ وکھ وکھ لڑائیاں تے لڑائیاں تو‏ں اس دے جسم اُتے ۳۰ زخم سن ۔ انہاں نو‏ں قلعہ فتح گڑھ وچ انہاں د‏‏ی اہلیہ فتح بی بی دے پہلو وچ دفن کيتا گیا ۔

دوست محمد خان د‏‏ی ۵ بیٹیاں تے ۶ بیٹے سن ۔ (یار، سلطان، صدر، فاضل، واصل تے خان بہادر)۔ اس نے کئی بار شادیاں کيتياں لیکن انہاں د‏‏ی چند بیویاں ہی زندہ رہیاں۔ پہلی بیوی مہراج بی بی تو‏ں انہاں دے چار بچے سن ۔ کنور سردار بائی (بعد وچ فتح بی بی)، جو راجپوت نسل د‏‏ی انہاں د‏‏ی پسندیدہ بیوی سی، بے اولاد سی، لیکن انہاں دا اک گود لیا پُتر سی، جس دا ناں ابراہیم خان سی۔ جئے کنور (بعد وچ تاج بی بی) تو‏ں خان دے تن بچے سن، جو اسنو‏ں کالیاکھیڑی دے زمیندار (زمیندار سردار) نے پیش کيتے سن ۔

بھوپال د‏‏ی عدالت نے خان دے چھوٹے بیٹے سلطان محمد نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ اودو‏ں سلطان محمد خان د‏‏ی عمر ست یا اٹھ سال سی۔ نظام نے ملاقات منسوخ کر دتی، تے دوست دے یرغمال کشور یار محمد خان نو‏‏ں اک ہزار سواراں دے نال بھوپال بھیج دتا۔ یار محمد خان دوست دا وڈا پُتر سی لیکن اوہ اس د‏ی پہلی بیوی مہراج بی بی دا پُتر نئيں سی۔ دوست مالوا آنے تو‏ں پہلے ہی اوہ اک یونین تو‏ں پیدا ہويا ہوئے گا۔ بھوپال د‏‏ی عدالت نے اسنو‏ں نواب دا خطاب دینے تو‏ں اس نیہہ اُتے انکار کر دتا کہ اوہ اک ناجائز پُتر سی۔ پ‏ر، یار محمد نو‏‏ں ریجنٹ دے طور اُتے شاہی کم انجام دینے د‏‏ی اجازت سی۔

بھوپال ریاست بعد وچ برطانوی ہندوستان دا اک راکھا بن گئی، تے ۱۹۴۹ تک اس اُتے دوست محمد خان د‏‏ی اولاد د‏‏ی حکومت رہی، جدو‏ں اسنو‏ں آزاد ہندوستان وچ ضم کر دتا گیا۔

حوالے

باہرلےجوڑ