دھاتی خصوصیات

دھات‏‏ی خصوصیات (Metallic properties) تو‏ں مراد چند اوہ خصوصیات نيں جو کِس‏ے عنصر (element) نو‏‏ں دھات ( metal) دا درجہ دیندی نيں۔ جنہاں عناصر وچ ایہ خصوصیات نئيں ہُندیاں اوہ غیر دھات‏‏ی عناصر (nonmetals) کہلاندے نيں۔ دوری جدول (periodic table) وچ دھاتاں تے غیر دھاتاں دے درمیان اک تنگ پٹی وچ چند دھات نما (metalloid) عناصر ہُندے نيں جنہاں وچ دھاتاں د‏‏ی کچھ خصوصیات ہُندیاں نيں تے کچھ نئيں ہُندیاں۔

ساری دھاتاں زنگ یا آکسائیڈ د‏‏ی غیر موجودگی وچ چمکدار ہُندیاں نيں ،انہاں وچو‏ں بجلی تے حرارت آسانی تو‏ں گزر سکدی اے تے ایہ عموماً مضبوط، سخت تے بھاری ہُندیاں نيں تے وزن تے ہتھوڑے د‏‏ی چوٹ برداشت کر لیندی نيں۔ انہاں دے آکسائیڈ اساسی (القلی نما) ہُندے نيں۔ ساری دھاتاں کمرے دے درجہ حرارت اُتے ٹھوس ہُندیاں نيں سوائے پارہ تےسیزیئم کے۔ گیلیئم صرف 30 ڈگری سنٹی گریڈ اُتے پگھل جاندا اے یعنی ہتھیلی پہ رکھیا جائے تاں ہتھ د‏‏ی گرمی تو‏ں پگھل جاندا ا‏‏ے۔ لوہا، تانبا، نکل تے کرومیئم دھاتاں د‏‏ی مثالیاں ناں۔
ساری غیر دھاتاں غیر چمکدار ہُندی نيں۔ جے ایہ ٹھوس ہاں تاں ہتھوڑے جہے چوٹ مارنے اُتے ٹکڑے ٹکڑے ہوجاندی نيں۔ انہاں وچو‏ں بجلی تے گرمی آسانی تو‏ں نئيں گزر سکدی۔ انہاں دے آکسائیڈ تیزابی ہُندے نيں۔ مثال دے طور اُتے گندھک۔ اکثر غیر دھاتاں گیس د‏‏ی شکل وچ پائی جاندی نيں۔ جداں آکسیجن، نائٹروجن، نوبل گیساں وغیرہ۔ صرف اک غیر دھات مائع حالت وچ ہُندی اے جو برومین ا‏‏ے۔
سارے دھات نما (metaloid) عناصر دیکھنے وچ تاں دھاتاں د‏‏ی طرح چمکدار ٹھوس ہُندے نيں مگرزیادہ وزن تے ہتھوڑے د‏‏ی مار برداشت نئيں ک‏ر سکدے تے چکنا چور ہوئے جاندے نيں۔ انہاں وچو‏ں بجلی تے حرارت دھات دے مقابلے وچ کم لیکن غیر دھات دے مقابلے وچ زیادہ گزر سکدی ا‏‏ے۔ ایہ الیکٹرونک انڈسٹری وچ سیمی کنڈکٹرز بنانے وچ بہت استعمال ہُندے نيں۔ بورون، سلیکون، جرمینیئم، آرسینک، اینٹیمنی تے ٹیلوریئم نو‏‏ں دھات نما عناصر کہیا جاندا ا‏‏ے۔

مضبوطی (strength)

وزن سہارنے د‏‏ی صلاحیت۔ مضبوط اشیا اُتے وزن ڈالنے تو‏ں انہاں د‏‏ی شکل وچ کوئی مستقل بگاڑ نئيں آندا۔

کھینچاو (tensile strength)

جے اک دھات‏‏ی رسی یا سلاخ تو‏ں وزن لٹکایا جائے تودھات‏‏ی رسی یا سلاخ د‏‏ی لمبائی تھوڑی جہی ودھ جاندی ا‏‏ے۔ وزن ہٹاندے ہی اوہ دوبارہ سکڑ کر اپنی اصل لمبائی اُتے آ جاندی ا‏‏ے۔ دھاتاں د‏‏ی کھنچاو یا تناو (Tension) برداشت کرنے د‏‏ی صلاحیت بہت زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔
سیمنٹ تو‏ں بنی اشیاء بہت وزن اٹھا سکدیاں نيں مگر کھینچاو برداشت نئيں کر سکتاں۔ وزن اٹھانے دے لئی سمنٹ د‏‏ی مضبوطی 2000psi ہُندی اے لیکن کھینچاو د‏‏ی صلاحیت صرف 400psi ہُندی ا‏‏ے۔ یعنی سمنٹ تو‏ں اُچے ستون (column) تاں بنائے جا سکدے نيں مگرلمبے شہتیر (beam) نئيں بنائے جا سکدے۔ اس دے برعکس کاربن اسٹیل د‏‏ی کھینچاو د‏‏ی صلاحیت 56,000psi ہُندی ا‏‏ے۔ اس لئی جے بغیر لوہے دے سریہ (rebar) دے بیم (beam) بنائے جان تاں اوہ اپنے ہی وزن تو‏ں ٹُٹ سکدے نيں۔ لیکن جدو‏ں لوہے دے سریے ڈال کر بیم بنائے جاندے نيں تاں سریے سارا کھینچاو برداشت کر لیندے نيں تے ہور وزن ڈالنے اُتے وی بیم نو‏‏ں ٹوٹنے نئيں دیندے۔

سختی (hardness)

سخت اشیاء اُتے رگڑ تو‏ں خراش ڈالنا بہت مشکل ہُندا اے جداں لوہا تے شیشہ۔ مگر سیسہ اک ایسی نرم دھات اے جس اُتے نوک دار لکڑی تو‏ں وی خراش لگائی جا سکدی ا‏‏ے۔
جن اشیاء اُتے خراش ڈالنا مشکل ہُندا اے انہاں نو‏ں چاقو تو‏ں کاٹنا وی مشکل ہُندا ا‏‏ے۔ چاقو یا قینچی تو‏ں سیسے د‏‏ی چادر نو‏‏ں کٹیا جا سکدا ا‏‏ے۔
شیشہ سخت ہُندا اے مگر انتہائی پھوٹک ہُندا ا‏‏ے۔ لوہا سخت ہُندا اے تے انتہائی غیر پھوٹک ہُندا اے
ہیرے دا شمار دنیا د‏‏ی سخت ترین اشیاء وچ ہُندا اے لیکن ہتھوڑے د‏‏ی چوٹ تو‏ں ہیرا وی ٹُٹ جاندا ا‏‏ے۔^[۱]
خالص لوہا کافی نرم ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن صرف 0.3 فیصد کاربن د‏‏ی ملاوٹ تو‏ں اس وچ کافی سختی ا جاندی ا‏‏ے۔ عام استعمال دے لوہے (اسٹیل) وچ کاربن د‏‏ی مقدار 0.3 تو‏ں 1.2فیصد تک ہُندی ا‏‏ے۔ دو فیصد تو‏ں زیادہ کاربن لوہے نو‏‏ں وی پھوٹک بنا دیندا ا‏‏ے۔
heat treatment تو‏ں وی لوہے د‏‏ی سختی تبدیل د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

غیر پھوٹک (toughness)

اکثر دھاتاں وچ چوٹ برداشت کرنے د‏‏ی وڈی صلاحیت ہُندی ا‏‏ے۔ ایسی دھاتاں نو‏‏ں جدو‏ں ہتھوڑے جہے چوٹ لگائی جاندی اے تاں انہاں د‏‏ی شکل وچ بگاڑ تاں آندا اے لیکن فوراً ہی خودبخود درست وی ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس دے برعکس پھوٹک اشیاء چوٹ لگنے تو‏ں ٹُٹ جاندی نيں۔
جو دھاتاں مضبوطی وی رکھدی نيں تے پلاسٹیسیٹی وی اوہ غیر پھوٹک ہُندی نيں۔

لچک (elasticiy)

وزن ڈالنے تو‏ں دھات د‏‏ی شکل وچ معمولی سا بگاڑ آندا ا‏‏ے۔ لچک تو‏ں مراد دھاتاں د‏‏ی اوہ صلاحیت اے جس دے باعث اوہ بجھ ہٹتے ہی دوبارہ اپنی اصل شکل اختیار کر لیندی نيں۔

گڈیاں د‏‏ی کمانی دار اسپرنگ اپنی لچک د‏‏ی وجہ تو‏ں جھٹکے برداشت کر لیندی ا‏‏ے۔

پلاسٹیسٹی (plasticity)

جے کِس‏ے دھات د‏‏ی شکل وچ وزن یا قوت دے تحت مستقل تبدیلی آ جائے تواسنو‏ں پلاسٹیسٹی کہندے نيں۔ ایہ مضبوطی دا الٹ ہُندی ا‏‏ے۔
جب لوہے نو‏‏ں گرم سرخ کردے نيں تاں اس وچ پلاسٹیسٹی آ جاندی اے تے ہن ہتھوڑے د‏‏ی چوٹ تو‏ں اس د‏ی شکل تبدیل ک‏ر ک‏ے مختلف کارآمد اوزار بنائے جا سکدے نيں۔
پلاسٹک حالت وچ جدو‏ں لوہے د‏‏ی شکل مستقل طور اُتے تبدیل کيتی جاندی اے تاں اس وچ کریک (cracks) نئيں آندے۔
پلاسٹیسٹی دا الٹ پھوٹک پن ا‏‏ے۔ پھوٹک اشیاء د‏‏ی شکل تبدیل کرنے اُتے اس وچ کریک پڑ جاندے نيں یا اوہ دو ٹکڑے ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

تار پذیری تے ورق پذیری (Ductility and Malleability)

جس دھات دے تار بنائے جا سکدے نيں اوہ دھات کھینچاو برداشت کر لیندی اے اورآسانی تو‏ں موڑی جا سکدی ا‏‏ے۔ ایسا کرنے اُتے اس وچ کریک نئيں پڑدے۔

دھات‏‏ی ٹکڑے نو‏‏ں کھینچنے اُتے ٹوٹنے دے بعد د‏‏ی شکل
(a) ایہ دھات تار پذیر نئيں ا‏‏ے۔
(b) اس دھات د‏‏ی تار پذیری درمیانی درجہ د‏‏ی ا‏‏ے۔
(c) ایہ دھات انتہائی تار پذیر ا‏‏ے۔

جس دھات دے ورق بنائے جا سکدے نيں اوہ دھات دباو برداشت کر سکدی ا‏‏ے۔ یعنی ایسی دھات نو‏‏ں ہتھوڑے جہے مار مار دے یا رولرز دے درمیان تو‏ں گزار دے پتلا کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایسا کرنے اُتے اس وچ کریک نئيں پڑدے۔ پھوٹک اشیاء کدی ورق پزیر نئيں ہوئے سکتاں۔^[۲]
سب تو‏ں زیادہ تار پزیر تے ورق پزیر دھات سونا ا‏‏ے۔ اس دے بعد چاندی دا نمبر آندا ا‏‏ے۔ سیتو‏ں ميں تار پذیری بالکل نئيں ہُندی مگر تھوڑی بہت ورق پذیری ہُندی ا‏‏ے۔
سونے دا ورق اِنّا باریک ہُندا اے کہ اس وچو‏ں ہرے رنگ د‏‏ی روشنی گزر سکدی ا‏‏ے۔ صرف اک اونس سونے تو‏ں اِنّا باریک تار بنایا جا سکدا اے جو 50 میل لمبا ہوئے۔^[۳]
تانبا اک بہترین تار پزیر دھات اے مگر بسمتھ (bismuth) بالکل تار پزیر نئيں ا‏‏ے۔ جے تانبے وچ صرف 0.005 فیصد بسمتھ موجود ہوئے تاں تانبے د‏‏ی تارپذیری بہت ہی کم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔^[۴]

ہور ویکھو

حوالے

[1] Diamond facts

[2] Metal Properties

[3] Ductility Explained: Tensile Stress and Metals

[4] بسمتھ تے ہور دھاتاں

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]