رجاء بن ابی ضحاک

رجاء بن ابی ضحاک
کوائف
نام:	رجاء بن ابی ضحاک
مشہور اقارب:	فضل بن سہل
وجہ شہرت:	مدینہ تو‏ں مرو تک امام رضاؑ د‏‏ی ہمراہی
وفات:	226ھ
مذہب:	مسلمان
سماجی خدمات:	دیوان مالیات دے مسئول

رجاء بن ابی‌ ضحاک مدینہ تو‏ں مرو تک امام رضاؑ نو‏‏ں لیانے دے لئی مأمون عباسی د‏‏ی جانب تو‏ں مأمور سی۔ اس پورے سفر وچ امام رضاؑ د‏‏ی کڑی نگرانی تے اس سفر وچ پیش آنے والے واقعات د‏‏ی رپورٹ مأمون نو‏‏ں دینا اس د‏ی ذمہ داری سی۔ اوہ بنی عباس دے دور خلافت وچ حکمران طبقے وچو‏ں سی تے مأمون، معتصم تے واثق دے دور حکومت وچ مختلف عہدےآں من جملہ دیوان مالیات دے عہدے اُتے فائز رہیا۔

اجمالی تعارف

رجاء بن ابی‌ ضحاک بنی عباس دے حکمران طبقے وچو‏ں سی جو مأمون، معتصم تے واثق دے دور خلافت وچ اہ‏م عہدےآں اُتے فائز سی۔ رجاء اہل جرجریا(واسط تے بغداد دے درمیان اک جگہ اس وقت اس دا کوئی ناں و نشان نئيں اے ^[۱]) ^[۲] تے مأمون دے وزیر فضل بن سہل دا رشتہ دار سی۔^[۳]

رجاء بن ابی‌ ضحاک د‏‏ی تریخ پیدائش دے بارے وچ کوئی معلومات میسر نئيں؛ لیکن انہاں د‏‏ی موت تریخ سنہ 226ھ ذکر کيتی گئی ا‏‏ے۔^[۴] لشکر دمشق دے مسئول تدارکات علی بن اسحاق دے نال اختلافات دے بعد انہاں دے ہتھو‏ں قتل ہويا۔^[۵] بعد وچ اس دا بیٹا حسن وی خلافت بنی عباس وچ مختلف عہدےآں اُتے فائز رہیا ا‏‏ے۔^[۶]

امام رضاؑ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں مرو لیانے د‏‏ی ذمہ داری

رجاء نو‏‏ں مأمون رشید نے مدینہ تو‏ں امام رضاؑ نو‏‏ں مرو لیانے د‏‏ی ذمہ داری سونب دتی سی۔^[۷] بعض منابع دے مطابق انہاں نو‏ں امام رضاؑ دے نال بعض دوسری شخصیتاں نو‏‏ں وی مدینہ تو‏ں مرو لیانے دا کہیا گیا سی۔^[۸]

اس پورے سفر وچ اوہ امام رضاؑ د‏‏ی کڑی نگرانی کردا سی تے اس سفر وچ پیش آنے والے واقعات د‏‏ی رپورٹ مأمون دا گھلدا تھا؛ اس سفر وچ امام رضاؑ د‏‏ی عبادت دے بارے وچ اس د‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ گزارشات شیعہ حدیثی منابع وچ نقل ہوئیاں نيں۔^[۹] ابو ہاشم جعفری د‏‏ی نقل دے مطابق اس سفر دے دوران اہواز وچ امام رضاؑ تو‏ں بعض کرامت صادر ہوئی اس بنا اُتے رجاء نے امام تے آپ دے ساتھیاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں لے جلدی جانے دا حکم دتا تاکہ لوک آپ د‏‏ی طرف مائل نہ ہو جاواں۔^[۱۰]

شیخ صدوق تو‏ں منقول اک حدیث دے مطابق امام رضاؑ دے اصحاب وچو‏ں بعض نے راستے وچ رجاء نو‏‏ں قتل کرنے دا منصوبہ بنایا جسنو‏ں امامؑ نے "أَ تُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَ نَفْساً مُؤْمِنَہً بِنَفْسٍ كَافِرَہٍ" د‏‏ی عبارت دے ذریعے منع فرمایا۔^[۱۱] کتاب عیون اخبار الرضا دے مصحح مہدی لاجوردی کہندے نيں کہ مذکورہ عبارت تو‏ں رجاء د‏‏ی توصیف ہُندی ا‏‏ے۔^[۱۲]

بعض منابع دے مطابق امام رضاؑ نو‏‏ں مرو لیانے د‏‏ی ذمہ عیسی بن یزید جلودی دے سپرد کيتی گئی تھی^[۱۳] البتہ چنانچہ شرح الاخبار وچ آیا اے امام رضاؑ دے نال مدینہ تو‏ں فارس تک ہمراہی کرنے والا جلودی سی تے فارس تو‏ں مرو تک اس ذمہ داری نو‏‏ں رجاء دے سپرد کيتی گئی۔^[۱۴]

امام رضاؑ د‏‏ی شہادت دے بعد اس دے عہدے

رجاء بن ابی‌ضحاک امام رضا د‏‏ی ولیعہدی دے بعد تے مأمون دا خراسان تو‏ں باہر جانے دے دوران اس دا جانشین ہويا کردا تھا^[۱۵] اس دے بعد اک زمانے وچ جرجان د‏‏ی گورنری انہاں دے سپرد کيتی گئی۔^[۱۶] ايس‏ے طرح اوہ مأمون د‏‏ی خلافت وچ اک وقت دیوان مالیات دا مسئول وی رہیا ا‏‏ے۔^[۱۷] معتصم دے دور خلافت وچ انہاں دا دائرہ اختیار دیوان مالیات دمشق تک محدود ہويا۔^[۱۸] واثق د‏‏ی حکومت دے دوران رجاء لشکر دمشق دے مالیات دے عہدہ اُتے پہنچیا۔^[۱۹]

حوالے

↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۱۲۳؛ قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ۱۳٧۳ش، ص۳۵۱۔
↑ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔
↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۴۸، ۴۵۲؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۸، ص۵۴۰؛ ابن رستہ، الأعلاق النفیسہ، ۱۸۹۲م، ص۳۰٧۔
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۹، ص۱۱۱۔
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۹، ص۱۱۱؛ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲–۱۲۴؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔
↑ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۸۴-۹۰؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۹-۱۱۔
↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۴۸؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۸، ص۵۴۴؛ خطیب بغدادی، تریخ بغداد، ۱۴۱٧ق، ج۱۹، ص۱۴۱؛ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۸٧؛ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱۴٧، ۱۶۵، ۱۸۰، ۲۰۵۔
↑ بسوی، المعرفہوالتریخ، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۹۱؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۸، ص۵۴۰۔
↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱۸۰-۱۸۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۵۵-۵۶۔
↑ ابن حمزہ طوسی، الثاقب فی المناقب، ۱۴۱۹ق، ص۴۸۸–۴۸۹؛ قطب‌الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۶۱-۶۶۲۔
↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۲۰۵-۲۰۶۔
↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۲۰۵، پاورقی ش۲۔
↑ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۴۵۴؛ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۵۹؛ فتال نیشابوری، روضہ الواعظین، ۱۳٧۵ش، ج۱، ص۲۲۴۔
↑ قاضی نعمان، شرح الأخبار، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۳۹-۳۴۰۔
↑ ابن رستہ، الأعلاق النفیسہ، ۱۸۹۲م، ص۳۰٧؛ یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۵۲–۴۵۳۔
↑ ابن خلدون، تریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۱۳۔
↑ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۹، ص۱۱۱؛ ابن عساکر تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔
↑ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔

مآخذ

شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا(ع)، تہران، انتشارات جہان، ۱۳٧۸ھ۔
ابن حمزہ طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، تحقیق نبیل رضا علوان، قم، انصاریان، ۱۴۱۹ھ۔
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تریخ العرب و البربر، تحقیق خلیل شحادہ، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ھ۔
ابن رستہ، احمد بن عمر، الأعلاق النفیسہ، بیروت،‌ دار صادر، ۱۸۹۲م۔
ابن عساکر، غلی بن حسن، تاریخ مدینہ دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ھ۔
ابوالفرج اصفہانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفہ، بی‌تا۔
بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفہ و التریخ، تحقیق اکرم ضیاء العمری، بیروت، مؤسسہ الرسالہ، چاپ دوم، ۱۴۰۱ھ۔
حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعہ، قم، آل‌البیت، ۱۴۰۹ھ۔
حموی، یاقوت بن عبداللہ، معجم البلدان، بیروت،‌ دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م۔
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیہ، ۱۴۱٧ھ۔
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق ہلموت ریتر، بیروت، دارالنشر، ۱۴۱۱ھ۔
طبری، محمد بن جریر، تریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراہیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸٧ھ۔
فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضہ الواعظین و بصیرہ المتعظین، قم، انتشارات رضی، ۱۳٧۵ش۔
قاضی نعمان، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمہ الأطہار(ع)، تحقیق محمدحسین حسینی جلالی، قم، جامعہ مدرسین، ۱۴۰۹ھ۔
قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، تہران، امیرکبیر، ۱۳٧۳ش۔
قطب‌الدین راوندی، سعید بن ہبہ‌اللہ، الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسہ الإمام المہدی(عج)، قم، مؤسسہ امام مہدی(عج)، ۱۴۰۹ھ۔
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفہ حجج اللہ علی العباد، قم، کنگرہ شیخ مفید، ۱۴۱۳ھ۔
نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعہ، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۴ھ۔
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا۔

سانچہ:بنی‌ عباس

[1] حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۱۲۳؛ قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ۱۳٧۳ش، ص۳۵۱۔

[2] ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔

[3] یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۴۸، ۴۵۲؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۸، ص۵۴۰؛ ابن رستہ، الأعلاق النفیسہ، ۱۸۹۲م، ص۳۰٧۔

[4] طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۹، ص۱۱۱۔

[5] طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۹، ص۱۱۱؛ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲–۱۲۴؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔

[6] ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۸۴-۹۰؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۹-۱۱۔

[7] یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۴۸؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۸، ص۵۴۴؛ خطیب بغدادی، تریخ بغداد، ۱۴۱٧ق، ج۱۹، ص۱۴۱؛ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۸٧؛ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱۴٧، ۱۶۵، ۱۸۰، ۲۰۵۔

[8] بسوی، المعرفہوالتریخ، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۹۱؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۸، ص۵۴۰۔

[9] شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱۸۰-۱۸۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۵۵-۵۶۔

[10] ابن حمزہ طوسی، الثاقب فی المناقب، ۱۴۱۹ق، ص۴۸۸–۴۸۹؛ قطب‌الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۶۱-۶۶۲۔

[11] شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۲۰۵-۲۰۶۔

[12] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۲۰۵، پاورقی ش۲۔

[13] ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۴۵۴؛ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۵۹؛ فتال نیشابوری، روضہ الواعظین، ۱۳٧۵ش، ج۱، ص۲۲۴۔

[14] قاضی نعمان، شرح الأخبار، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۳۹-۳۴۰۔

[15] ابن رستہ، الأعلاق النفیسہ، ۱۸۹۲م، ص۳۰٧؛ یعقوبی، تریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۵۲–۴۵۳۔

[16] ابن خلدون، تریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۱۳۔

[17] ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔

[18] طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۹، ص۱۱۱؛ ابن عساکر تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔

[19] ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]