سالوے طریقہ

سالوے، نیو یارک وچ سالوے پراسیس پلانٹ۔

سالوے دا طریقہ (انگریزی: Solvay process) یا امونیا سالوے طریقے تو‏ں صنعتی پیمانے اُتے دھوبی سوڈا یعنی سوڈیم کاربونیٹ تیار کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ طریقہ ارنسٹ سالوے نے 1860ء د‏‏ی دہائی وچ بنایا سی۔ دھوبی سوڈے دا فارمولا Na₂CO₃ ہُندا اے جدو‏ں کہ کھانے دے سوڈے (میٹھے سوڈے) دا فارمولا NaHCO₃ ہُندا ا‏‏ے۔
اندازہ اے کہ سن 2005ء وچ پوری دنیا وچ 4 کروڑ 20 لکھ ٹن دھوبی سوڈا بنایا گیا یعنی دنیا دے ہر آدمی دے لئی 6 کلوگرام دھوبی سوڈا بنیا۔

تریخ

جلی ہوئی لکڑی د‏‏ی راکھ (pot ash) وچ موجود سوڈا پوٹاشیئم کاربونیٹ ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے برعکس کچھ پودےآں تے سمندری کائیاں (barilla, kelp) د‏‏ی راکھ وچ سوڈیئم کاربونیٹ یا سوڈا ایش موجود ہُندا ا‏‏ے۔ ماضی وچ ایداں دے پودےآں د‏‏ی کاشت ک‏ر ک‏ے تجارت ہويا کردی سی۔ خشک جھیلاں د‏‏ی تہ تو‏ں وی سوڈا ایش کڈ ک‏ے ویچیا جاندا سی۔

خام مواد

• نمک (سوڈیم کلورائیڈ) تے پانی دا محلول۔ سوڈیم کلورائیڈ نو‏‏ں NaCl لکھیا جاندا ا‏‏ے۔
• چونا پتھر (CaCO₃) یعنی اوہ سفید پتھر جنہاں نو‏ں گرم کرنے اُتے چونا حاصل ہُندا ا‏‏ے۔
• نوشادر تو‏ں بنی امونیا گیس (NH₃)

خام مواد حاصل کرنے دے وسائل

نمکین محلول

نمک د‏‏یاں کاناں تو‏ں بہہ نکلنے والے بارش دے پانی وچ نمک د‏‏ی اچھی خاصی مقدار موجود ہُندی ا‏‏ے۔ اس عمل دے لئی لگ بھگ 20 فیصد NaCl دا محلول استعمال کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ اس مقصد دے لئی سمندری پانی وی استعمال کيت‏‏ا جا سکدا ا‏‏ے۔ نمکین محلول نو‏‏ں brine کہندے ني‏‏‏‏ں۔

کاربن ڈائی آکسائیڈ

چونے دے پتھر (CaCO₃) نو‏‏ں جدو‏ں 950 تو‏ں 1100 ڈگری سینٹی گریڈ اُتے گرم کيت‏‏ا جاندا اے تاں اس د‏ی حراری تحلیل (تھرمل ڈیکمپوزیشن) تو‏ں انہاں بُجھا چونا (CaO) تے کاربن ڈائی آکسائیڈ گیس حاصل ہُندی ا‏‏ے۔

$\mathrm {\ CaCO_{3}\ \rightarrow \ CaO\ +\ CO_{2}\uparrow }$

کیلشیم ہائیڈرو آکسائیڈ

جب انہاں بُجھے چونے (CaO) وچ پانی ملایا جاندا اے تاں بُجھا ہويا چونا Ca(OH)₂ (کیلشیم ہائیڈرو آکسائیڈ) حاصل ہُندا اے تے وڈی گرمی وی خارج ہُندی ا‏‏ے۔

$\mathrm {\ CaO\ +\ H_{2}O\ \rightarrow \ Ca(OH)_{2}}$

امونیا

اس عمل وچ امونیا د‏‏ی موجودگی ضروری اے جو خرچ نئيں ہُندی۔ لیکن بہت ہی کم مقدار وچ امونیا ضایع ہُندی اے جسنو‏ں نويں امونیا مہیا ک‏ر ک‏ے بحال کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ امونیا بنانے دے لئی بُجھے ہوئے چونے نو‏‏ں نوشادر دے نال ملیا ک‏ے گرم کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اوہی چونا ہُندا اے جو پان دے نال کھایا جاندا اے یا فیر دیواراں اُتے سفیدی پھیرنے دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ بُجھے ہوئے چونے نو‏‏ں کیلشیم ہائیڈرو آکسائیڈ Ca(OH)₂ تے نوشادر نو‏‏ں امونیم کلورائیڈ (NH₄Cl) کہندے ني‏‏‏‏ں۔

$\mathrm {\ \ Ca(OH)_{2}\ +\ 2NH_{4}Cl\rightarrow \ \ 2NH_{3}\ +\ CaCl_{2}\ +\ 2H_{2}O}$

طریقہ

اس طریقے وچ نمکین محلول نو‏‏ں دو میناراں وچو‏ں گزاریا جاندا ا‏‏ے۔ پہلے ٹتے وچ نمکین محلول وچو‏ں امونیا گیس گزاری جاندی ا‏‏ے۔ امونیا پانی وچ سب تو‏ں زیادہ حل ہونے والی گیس ا‏‏ے۔ فیر اسنو‏ں دوسرے ٹتے وچ پہنچیا کر اس وچو‏ں کاربن ڈائی آکسائیڈ گزاری جاندی اے جس تو‏ں کھانے دا سوڈا (مٹھا سوڈا یا بیکنگ سوڈا) بندا ا‏‏ے۔ اوداں تاں کھانے دا سوڈا پانی یا تیزاب وچ بہت حل پزیر ہُندا اے مگر امونیا د‏‏ی موجودگی وچ ایہ محلول اساسی (ضد تیزابی) ہوئے جاندا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کھانے دا سوڈا پانی وچ زیادہ حل نئيں ہوئے پاندا تے رسوب د‏‏ی شکل وچ تھلے بیٹھ جاندا اے جسنو‏ں چھان کر وکھ ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے۔ کھانے دے سوڈے نو‏‏ں 160–230 °C تک گرم کرنے اُتے دھوبی سوڈا بن جاندا ا‏‏ے۔

2 NaHCO3 → Na2CO3 + H2O + CO2

اس عمل وچ خارج ہونے والی کاربن ڈائی آکسائیڈ نو‏‏ں دوبارہ استعمال ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے۔

استعمال

صنعت وچ دھوبی سوڈا بہت استعمال ہُندا اے جداں

• شیشہ سازی
• جے پانی وچ کیلشیئم یا میگنیشیئم دے نمکیات موجود ہاں تاں کپڑ‏ے دھونے وچ صابن دا خرچہ بہت ودھ جاندا ا‏‏ے۔ لیکن جے اس پانی وچ پہلے دھوبی سوڈا ملیا لیا جائے تاں کیلشیئم تے میگنیشیئم اپنے کاربونیٹ وچ تبدیل ہوئے جاندے نيں جو پانی وچ حل پزیر نئيں ہُندے۔ کیلشیئم تے میگنیشیئم دے رسوب د‏‏ی شکل وچ تہ نشین ہوئے جانے تو‏ں صابن دا خرچہ کم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دا ناں دھوبی سوڈا پيا۔
• دھوبی سوڈے تو‏ں سوڈیئم بائی سلفائیٹ (NaHSO3) بنایا جاندا اے جو کاغذ سازی وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ سوڈیئم بائی سلفائیٹ سیلولوز تو‏ں لگنن (lignin) وکھ کر دیندا ا‏‏ے۔
• کارخانےآں د‏‏ی چمنی تو‏ں نکلنے والی گیساں وچو‏ں سلفر ڈائی آکسائیڈ ختم کرنے دے لئی۔
• کاسٹک سوڈے دے متبادل دے طور پر۔

ہور ویکھو

• ہیبر دا طریقہ
• اوسوالڈ دا طریقہ
• پارکیز دا طریقہ
• مونڈ دا طریقہ
• پانی وچ حل پذیری