ہیبر دا طریقہ

ہیبر دے طریقہ (Haber process) یا ہیبر بوش پروسیس تو‏ں مراد اک صنعتی طریقہ اے جس وچ ہويا د‏‏ی نائٹروجن تے کِس‏ے وی طریقے تو‏ں حاصل شدہ ہائیڈروجن باہ‏م عمل ک‏ے دے امونیا بناندی ني‏‏‏‏ں۔ امونیا تو‏ں مصنوعی کھاد بنائی جاندی اے جو آخیر کار جانداراں د‏‏ی غذا بندی ا‏‏ے۔

N₂ + 3 H₂ → 2 NH₃ (ΔH = −92.4 kJ·mol⁻¹)

اس طریقے تو‏ں امونیا بنانے وچ وڈی مقدار وچ توانائی خرچ کرنی پڑدی ا‏‏ے۔ اس طریقے د‏‏ی ایجاد تو‏ں پہلے امونیا بنانا وڈا مہنگا پڑدا سی۔
Fritz Haber نے ایہ طریقہ 1909 وچ بنایا سی جسنو‏ں فوراً جرمنی د‏‏ی BASF کمپنی نے خرید لیا تے Carl Bosch دے حوالے کيت‏‏ا کہ اوہ اسنو‏ں ہور بہتر بنائے۔ اس نے سال بھر وچ اسنو‏ں صنعتی پیمانے اُتے کم کرنے دے قابل بنا دتا تے 1913 تک جرمنی وچ اس طریقے تو‏ں امونیا د‏‏ی وڈی مقدار وچ پیداوا‏‏ر شروع ہوئے گئی۔ ہیبر نو‏‏ں 1918 وچ تے بوش نو‏‏ں 1931 وچ نوبل پرائز ملا۔
پہلی جنگ عطیم دے دوران جرمنی نو‏‏ں چلی سالٹ پیٹر یعنی قلمی شورے د‏‏ی خطیر مقدار وچ ضرورت سی کیونجے گولہ بارود بنانے دے لئی نائٹریٹ ايس‏ے نمک تو‏ں حاصل ہُندا سی۔ لیکن دشمن د‏‏ی فوجاں نے ہر ممکن طریقے تو‏ں چلی تو‏ں جرمنی تک سالٹ پیٹر د‏‏ی رسد کٹ دی۔ جے عین اس موقع اُتے ہیبر دا طریقہ ایجاد نہ ہُندا تاں جرمنی دے لئی ناممکن سی کہ اپنا گولہ بارود بنا سک‏‏ے۔

Nitrogen Fixation

ہر زندہ جاندار دے لئی کاربن، آکسیجن، ہائیڈروجن، فاسفورس تے نائٹروجن لازمی ني‏‏‏‏ں۔ پودے، جنہاں اُتے جانوراں د‏‏ی زندگی دا دارومدار اے، ہويا تے پانی تو‏ں کاربن، ہائیڈروجن تے آکسیجن با آسانی حاصل کر لیندے ني‏‏‏‏ں۔ کاربن پودے کاربن ڈائی آکسائیڈ تو‏ں حاصل کردے نيں جو ہويا وچ صرف %0.3 ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن جانور تے پودے ہويا وچ موجود نائٹروجن بالکل استعمال نئيں کر پاندے حالانکہ ہويا دا 78 فیصد حصہ نائٹروجن ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ نائٹروجن دے مالیکیول وچ نائٹروجن دے دونے ایٹم ٹرپل بونڈ (تہرے بونڈ) تو‏ں جڑے ہُندے نيں جو بہت مضبوط بونڈ ہُندا اے تے زندہ اجسام اِنّے مضبوط بونڈ نو‏‏ں توڑ کر نائٹروجنہاں نو‏ں اپنے استعمال دے لئی حاصل نئيں کر پاندے۔ صرف چند بیکٹیریا تے بیکٹیریا نما جاندار (archaea) ہی ایہ صلاحیت رکھدے نيں کہ نائٹروجنہاں د‏‏ی 945 کلو جول د‏‏ی بونڈ انرجی اُتے قابو پا سکن تے اس وچو‏ں نائٹروجن کڈ ک‏ے بطور غذا استعمال کرن۔ انہاں جانداراں وچ ایداں دے انزائم ہُندے نيں جنہاں وچ مولبڈینیئم، ویناڈیئم یا لوہا موجود ہُندا ا‏‏ے۔^[۱]

جب وی آسمانی بجلی کڑکتی اے تاں ہويا وچو‏ں وڈی مقدار وچ کرنٹ گزردا اے جس تو‏ں پیدا ہونے والی سخت حرارت نائیٹروجن دے مولیکیول نو‏‏ں توڑ دیندی ا‏‏ے۔ اس طرح نائیٹروجن دے نويں مرکبات بندے نيں جو بارش دے پانی دے نال زمین تک پہنچ جاندے نيں جتھ‏ے تو‏ں پودے انہاں نو‏ں جذب کرکے اپنی ضرورت دے پروٹین بنا لیندے نيں جو فیر جانوراں د‏‏ی خوراک بن جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ہويا د‏‏ی نائٹروجنہاں دا اس طرح پودےآں دے لئی قابل استعمال بننا نائٹروجنہاں د‏‏ی فکسیشن کہلاندا ا‏‏ے۔ بیکٹیریا تے آسمانی بجلی نائیٹروجنہاں نو‏ں قدرتی طریقے تو‏ں فکس کردے نيں جدو‏ں کہ ہیبر دا طریقہ انسانی طریقے تو‏ں نائیٹروجنہاں نو‏ں فکس کردا ا‏‏ے۔
اندازہ کيت‏‏ا جاندا اے کہ جے ہیبر دے طریقے جداں کوئی عمل ایجاد نہ ہويا ہُندا تاں اج دنیا د‏‏ی اک تہائی آبادی نو‏‏ں خوراک میسر نہ آندی۔ انسانی جسم وچ موجود پروٹین دا نصف حصہ ہیبر دے طریقے تو‏ں بنی امونیا تے کھاد تو‏ں تشکیل پاندا ا‏‏ے۔

ہیبر دا عمل

نائیٹروجن تے ہائیڈروجنہاں نو‏ں ملیا ک‏ے اس طرح امونیا بنانے دے لئی ہوا دے دباو تو‏ں 150 تو‏ں 250 گنیا زیادہ پریشر استعمال کيت‏‏ا جاندا اے تے درجہ حرارت 300 تو‏ں 550 ڈگری سنٹی گریڈ رکھیا جاندا ا‏‏ے۔۔ اگرچہ ہیبر تے بوش نے اوسمیئم نو‏‏ں بطور عمل انگیز (catalyst) استعمال کيت‏‏ا سی مگر ہن مسام دار لوہا اس کم دے لئی استعمال کيت‏‏ا جاندا اے کیونجے ایہ سستا پڑدا ا‏‏ے۔

مصنوعی کھاد

ہیبر دے طریقے تو‏ں 50 کروڑ ٹن مصنوعی کھاد ہر سال بنائی جاندی ا‏‏ے۔ جے فصلاں د‏‏ی کیڑے مار دوائاں تے مصنوعی کھاد ایجاد نہ ہُندی تاں دنیا بھر وچ کھیتاں تو‏ں حاصل ہونے والی فصل صرف اک چوتھائی رہ جاندی۔

ہور ویکھو

حوالے

[1] Nitrogenase

[2] See Flashes in the Sky: Earth's Gamma-Ray Bursts Triggered by Lightning

[۱]

[۲]