سانچہ:چونواں مضمون/۰۷
آئینی تحریک یا آئینی جمہوریت دا انقلاب ایرانی شہنشاہیت وچ بادشاہ دے اختیار نوں محدود کرنے تے اس طرح دے آئینی حقوق نوں ادارہ کرنے دے لئی شروع کر دتا اے کہ کوششاں تے واقعات دا اک سیٹ اے انفرادی آزادی ، عدالتی انصاف تے قانون دی حکمرانی. مطلق بادشاہت آئینی بادشاہت دا باعث بنی۔ ایہ تحریک تیرہويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف حصے وچ شروع ہوئی تے اگست 1908کے آخر وچ سمجھیا جاسکدا اے۔ بھانويں آئینی تحریک طویل عرصے تک ایران دے سیاسی نظام نوں تبدیل کرنے وچ کامیاب رہی ، لیکن سہراب یزدانی دا خیال اے کہ اس نے سیاسی تے معاشرتی ادارےآں وچ بنیادی تبدیلی نئيں لائی۔ کیوں کہ حکمران طبقے دی سیاسی تے معاشی طاقت باقی رہی ، تے ملک دے حکمران ، کچھ محدود تے غیر معمولی معاملات دے علاوہ ، پرانے نظام توں وابستہ سن ۔
بھانويں آئینی ازم دی فکری جڑاں برساں پہلے پچھلی نيں جدوں ایرانی ، تعلیم یا تجارت دے ذریعے ، مغرب وچ ترقی دے مظہر توں آشنا ہوئے تے ایرانی حکمراناں نوں کسی نہ کسی طرح ایرانی عوام دی اصلاح تے بیداری دے لئی راضی کرنے دی کوشش کيتی ، پہلی چنگاری اس وچ اس تحریک دا ۱۲ دسمبر ۱۹۰۴کو اس وقت حملہ ہويا جدوں تہران دے حکمران علاء الدولہ نے چینی دی قیمت وچ اضافے دے لئی تہران وچ متعدد معروف کاروباری افراد نوں سخت سزا دی۔ اس چنگاری دے بعد ، تہران دے دو ممتاز تقلید ، سید محمد تبت بائی تے سید عبد اللہ بہباہانی ، جو آئینی انقلاب دے ناں توں مشہور نيں ، دی سربراہی وچ احتجاج تے دھرنے دا اک سلسلہ تشکیل دتا گیا۔ اس انقلاب دا حصول اس وقت دے شاہ دے ایران دے دستوری فرمان اُتے دستخط سی۔ یعنی مظفرالدین شاہ قومی اسمبلی دی تشکیل تے آئینی آئین دا مسودہ تیار کرنا سی۔ آئینی انقلاب دی فتح نے آزادی دی فضا پیدا کردتی جس وچ آئین دے حامی صحافیاں تے مبلغین ، جماعتاں تے انجمناں نے پرانی روایات ، اقتدار وچ آنے والےآں تے محمد علی شاہ دے فرد دی شدید تنقید دی ، جو اپنے والد دی وفات دے بعد شہنشاہ بنے سن ۔ . اس دے برعکس ، شیعہ علما دے اک گروہ ، جسنوں قانون دان کہندے نيں ، نے آزادی تے قانون دی حکمرانی سمیت متعدد آئینی اصولاں دی مخالفت کيتی۔ ۱۹۰۶ماں ، تہران وچ متعدد اسکالرز ، جنہاں دی سربراہی شیخ فضل اللہ نوری نے دی ، محمد علی شاہ نوں لکھے گئے اک خط وچ لکھیا سی کہ یورپی پارلیمنٹ دے قوانین اُتے قائم پارلیمنٹ اسلامی قوانین دے منافی اے تے اس دا اجلاس نئيں ہوسکدا اے۔ پارلیمنٹ نوں تحلیل کرنے دی متعدد ناکام کوششاں دے بعد ، محمد علی شاہ ، جو ۳۰ مارچ ، ۱۹۰۶کو قاتلانہ حملے توں بچ گئے سن ، نے ۲ جولائی ، ۱۹۰۷کو پارلیمنٹ اُتے فوجی حملے تے تہران تے ہور شہراں وچ آئینی رہنماواں دی گرفتاری دا حکم دتا۔ بھانويں انہاں نے اک بیان وچ اعلان کيتا کہ انہاں دا ارادہ اے کہ اوہ مستقبل وچ نويں پارلیمنٹ تشکیل داں ، لیکن ایہ وعدہ بوہت سارے آئینی پرستاں دی نظر وچ پورا نئيں ہويا ، تے تبریز ، گیلان تے اصفہان وچ قائم سنجیدہ مزاحمت ، جسنوں نجف وچ نقل کرنے والےآں دی حمایت حاصل سی تے جلاوطن کيتا گیا سی۔ یورپ وچ دانشور۔ تے عثمانی شامل ہوئے۔ آئین ساز آخر کار محمد علی شاہ دا تختہ الٹنے تے تہران دی فتح توں آئینی نظام نوں زندہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔
اسی دے نال ہی ایران وچ آئینی انقلاب دے نال ، فارسی زبان وچ اک نويں ادبی لہر دا آغاز ہويا جس نے اس وقت دی سیاسی تے معاشرتی پیشرفتاں اُتے توجہ دتی۔ نويں ادبی لہر نے اک سیاسی قابو پالیا سی ، تے اس دور دے شاعراں تے ادیباں دی تخلیقات وچ حب الوطنی ، ظلم دے خلاف جدوجہد ، انصاف تے قانون دی حکمرانی جداں تصورات متعارف کروائے گئے سن ۔ کچھ لفظاں ، جو قدیم فارسی ادب وچ مستعمل نيں ، نے آئینی ادب وچ اک نواں رنگ لیا۔ اس عرصے دے دوران ، صحافت بہت مشہور ہوئی تے آزادی صحافت دی تعداد تے آزادی اِنّی زیادہ سی کہ آزاد کتاباں دی طباعت بوہت گھٹ ہوگئی۔ انہاں وچوں کچھ اشاعتاں نے سیاسی ظلم تے مذہبی تعصبات دے خلاف سخت موقف اختیار کيتا تے بہت سارے حامی تے مخالفین پائے گئے۔ پریس دے علاوہ ، اس عرصے دے دوران ، خفیہ اخبارات وی شائع ہوئے ، جو رات دے اخبار دے ناں توں جانے جاندے نيں۔ انہاں کتابچے دے پبلشر بنیادی طور اُتے سیاسی انجمناں سی۔ انجمناں نے اجلاساں تے لیکچرز دے ذریعے اپنے سیاسی عہدےآں دی وضاحت تے ترقی وی کيتی۔ اس تحریک نے ایران دی معاصر تریخ دے بعد دے واقعات اُتے نمایاں اثر ڈالیا ، تے بہت سالاں دے بعد وی ، اس دی یاد دے لئی تقریبات تے عناصر تاحال قائم نيں۔
ادوار دے زندہ بچ جانے والے ایڈیشن دے علاوہ ، انہاں تاریخی واقعات دے بے شمار ذرائع موجود نيں جو اس دے ہم عصر کچھ لوکاں دے روز مرہ دی تریخ دی پیداوار نيں۔ انہاں کتاباں وچ اک مشہور ایرانیاں دے ناظم الاسلام کرمینی دے بارے وچ بیداری دی تریخ اے ۔ اس دے کچھ آئینی ہم عصر ، جداں مہدی ملک زادہ تے احمد قصراوی نے وی برساں بعد واقعات لکھنا شروع کيتا۔ اُتے ، آئینی تحریک دے واقعات دا تاریخی تجزیہ ، سن ۱۹۵۰ دے بعد توں ، مؤرخین دے ظہور دے نال ہی ہويا۔ جداں کہ فیریدون آدمیت نے اپنے کماں وچ اس میدان وچ اک قسم دا تاریخی تجزیہ کیتا اے۔۔۔۔۔۔۔۔۔