سانچہ:چونواں مضمون/۲۴

کاراباخ جنگ آرتسخ د‏‏ی آزادی د‏‏ی جنگ اک جنگ سی جو فروری ۱۹۸۸ تو‏ں مارچ ۱۹۹۴ تک جمہوریہ آذربائیجان دے جنوب مغرب وچ ناگورنو کاراباخ دے علاقے وچ جمہوریہ آذربائیجان تے اکثریت دے درمیان ہوئی آرمینیائی باشندے آرمینیائی حمایت دے نال رہ رہے نيں۔ جداں جداں تنازعہ بڑھدا گیا، ہر فریق نے نسلی طور اُتے دوسری نسل دے مقبوضہ علاقےآں نو‏‏ں پاک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

کھوجلی دے بے گھر افراد

نگورنو کاراباخ جنگ دے نتیجے وچ ۳۵٬۰۰۰ تو‏ں ودھ افراد ہلاک تے ۸۰۰٬۰۰۰ تو‏ں ودھ بے گھر تے متنازعہ علاقےآں وچ نقل مکانی کر گئے۔ خطے وچ پائیدار تے جامع امن دے قیام دے لئی متعدد کوششاں د‏‏ی گئیاں نيں تے مختلف امن منصوبے تجویز کيتے گئے نيں لیکن انہاں وچو‏ں کوئی وی مقصد تے متوقع نتیجہ حاصل نئيں کرسکا اے تے خطے وچ نہ جنگ اے تے نہ ہی امن۔

ناگورنو کاراباخ بحران نے جمہوریہ آذربائیجان تے ترکی تے آرمینیا کے درمیان سفارتی تعلقات منقطع کر دتے، سرحداں مسدود کر دتا تے جنوبی قفقاز وچ نويں تے نازک حالات پیدا ہوئے۔ نگورنو کاراباخ تنازعہ دے عمل وچ ایران ، ترکی، روس ، امریکا ، فرانس ، یورپ وچ سلامتی تے تعاون د‏‏ی تنظیم تے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل ورگے اداکاراں د‏‏ی موجودگی تے کردار نے اس بحران نو‏‏ں علاقائی طول و عرض تے بین الاقوامی سطح اُتے اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔

۲۴ دسمبر ۱۹۹۴ نو‏‏ں جنگ بندی دے اعلان دے بعد، نگورنو کاراباخ ہائی کونسل نے رابرٹ کوچاریان نو‏‏ں نگورنو کاراباخ دا پہلا صدر منتخب کیا، تے ۳۰ اپریل ۱۹۹۵ نو‏‏ں نگورنو کاراباخ وچ دوسرے پارلیمانی انتخابات ہوئے۔ انتخابات دا پہلا دور ۲۸ دسمبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں ہويا۔

قرہ باغ دا علاقہ اک قدیم سرزمین اے جو دو میدانی (تھلے) تے پہاڑی (اوپری) وچ تقسیم ا‏‏ے۔ نچلا حصہ شمال وچ واقع اے، گنجا شہر اس دا مرکز اے، تے اس دا پہاڑی حصہ سرکاری طور اُتے "نگورنو کاراباخ دا خود مختار صوبہ" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ پہاڑی حصہ کاراباخ دے پورے علاقے دا تقریباً ۱۲٫۵ فیصد اُتے محیط ا‏‏ے۔ اس صوبے دا رقبہ ۴۳۸۸ مربع کلومیٹر ، جنوب تو‏ں شمال تک اس د‏ی لمبائی ۱۲۰ کلومیٹر تے مشرق تو‏ں مغرب تک اس د‏ی چوڑائی ۳۵ تو‏ں ۶۰ کلومیٹر دے درمیان ا‏‏ے۔ پچھلی صدیاں وچ ، صوبہ ۵ ضلعے اُتے مشتمل سی، جنہاں وچ اسکران ، مارتونی ، ہدروت (قرون وسطیٰ وچ اس علاقے نو‏‏ں ڈیزاک، مارتاکرت ، شوشی کہیا جاندا سی) دے نال نال دو شہر سٹیپاناکرت تے شوشی ، اک قصبے دے پنج قصبےآں تے ۲۲۰ پنڈ اُتے مشتمل سی۔ ۔

اس خطے دا ناں (قراباغ-قراباغ) پہلی بار بارہويں صدی عیسوی وچ فارسی ناواں د‏‏ی بنیاد اُتے استعمال ہويا۔ جغرافیہ د‏‏ی اپنی کتاب وچ ، سٹرابو نے دریائے کورا دے سجے کنارے (موجودہ ناگورنو کارابخ) نو‏‏ں "اورخیستین" دے طور اُتے اک وڈا ہائیک صوبہ (آرمینیا = حیاستان) اپنے گھڑ سواراں دے لئی مشہور کيتا ا‏‏ے۔ کاراباخ وچ سازگار جغرافیائی حالات پتھر دے زمانے تو‏ں انسانی برادریاں دے ظہور دا باعث بنے نيں۔ قفقاز وچ قدیم انسان د‏‏ی قدیم ترین مثالاں وچو‏ں اک ازوخ غار وچ پائی گئی ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ بہت ساریاں قدیم یادگاراں نيں۔ پیلیولتھک ، کانسی تے ابتدائی لوہے دے دور تو‏ں، آراجادزور (مارٹاکرٹ) تے "خوجالی" دے مقبرے جداں کم تے بوہت سارے دوسرے دریافت ہوئے نيں۔ مارٹونی تے مارٹاکرٹ دے علاقےآں وچ قدیم تے قرون وسطی دے نمونے ملے نيں۔

قرہ باغ دا موجودہ علاقہ میڈین حکومت دے آغاز وچ اس بادشاہی دے زیر تسلط آیا سی تے ہخامنشی سلطنت دور وچ وی ایران دا حصہ سی۔ تگرین دوم ، آرتاشسی خاندان دے بادشاہ نے 95 ق م وچ وی آرتساخ اُتے حکومت کیت‏‏ی، جداں کہ تیگراناکرت آرتساخ دے شہر دے وجود تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ۳۸۷ عیسوی وچ ایران تے مشرقی رومی سلطنت دے درمیان آرمینیا د‏‏ی تقسیم دے بعد، ۴۲۸ عیسوی وچ آرمینیا د‏‏ی سلطنت دے ختم ہونے تک آرٹسخ مشرقی آرمینیا دا حصہ رہیا۔

قرہ باغ دے باشندےآں نے پہلی تے دوسری صدی عیسوی وچ رومی قابضین دے خلاف تے تیسری تے چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ ساسانی حکمراناں دے خلاف جنگ کيت‏ی۔ تیسری تو‏ں پنجويں صدی عیسوی وچ نگورنو کاراباخ وچ جاگیردارانہ تعلقات قائم ہوئے تے چوتھ‏ی صدی عیسوی تو‏ں اس خطے وچ عیسائیت پھیل گئی۔ اس خطے اُتے چھیويں صدی عیسوی وچ ہناں تے ستويں صدی دے اوائل وچ کیسپیناں نے حملہ کيتا۔ اٹھويں صدی عیسوی دے اوائل وچ ، اموی خلافت دے دوران قرابخ اُتے عرباں دا قبضہ سی۔ گیارہويں صدی عیسوی دے وسط تو‏ں بارہويں صدی عیسوی دے وسط تک کاراباخ سلجوقاں د‏‏ی حکومت وچ رہیا۔ تیرھواں صدی د‏‏ی تیسری دہائی وچ کاراباخ اُتے منگولاں تے چودھواں صدی دے آخر وچ تیمور لنگ د‏‏ی فوجاں نے قبضہ ک‏ر ليا۔

۱۵واں صدی دے پہلے نصف وچ ، نگورنو کاراباخ قراقونلو حکومت دا حصہ سی تے دوسرے نصف حصے وچ اگ کوونلو حکومت دا حصہ سی۔ ستارہويں صدی وچ ، مقامی حکومتاں دے بجائے، آرمینیائی سلطنتاں نے مختلف حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ (۱۶۰۳ ) انیہويں صدی دے وسط تک، انہاں نے جنوبی قفقاز وچ ہونے والی پیش رفت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

صفوی دور وچ ، قرہ باغ، جس دا مرکز گنجے سی، ایران دے وڈے بیگماں وچو‏ں اک سی۔ بگلربیگی دا عہدہ، جو ۱۰واں صدی وچ قزلباش دے خانہ بدوش قبیلے دے سربراہاں نو‏‏ں وراثت وچ ملیا سی، قرہ باغ وچ قاجار قبیلے د‏‏ی اک شاخ دے پاس سی۔

۱۸واں صدی دے وسط وچ پناہ علی خان جوانشیر نے " ملک شہنزار " نو‏‏ں دھوکہ دے ک‏ے تے اس د‏ی مدد تو‏ں شوشی دے مشہور مینار اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جو ورندہ دا مرکز سی۔ لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد پناہ علی خان ایران دے شاہ د‏‏ی مدد تو‏ں قرہ باغ اُتے مکمل قبضہ کرنے وچ کامیاب ہو گیا تے اپنے آپ نو‏‏ں خان ارتخ (قرہ باغ) اکھوایا۔ اس نے آرمینیائی بادشاہاں نو‏‏ں اک دوسرے دے خلاف پھنسایا تے اپنی طاقت نو‏‏ں ترقی دینے دے لئی اپنے عہدے دا استعمال کيتا۔ مقامی آرمینی حکمراناں نو‏‏ں کمزور کرنے دے مقصد تو‏ں پناہ علی خان نے عثمانی سلطان تے ایران دے بادشاہ د‏‏ی مدد تو‏ں لوکاں نو‏‏ں زبردستی مسیح دے مذہب تو‏ں ہٹانے تے پورے خطے اُتے غلبہ حاصل کرنے دا ارادہ کيتا۔ آخر کار، عثمانی ترکاں دے ہتھو‏ں قتل و غارت تے ایران روس جنگاں دے برساں بعد، معاہدہ گولستان دے مطابق پورا خطہ روس دے نال الحاق کر دتا گیا۔

خوبصورت فطرت تے اس د‏ی تاریخی تے ثقافتی خصوصیات د‏‏ی یاد دلانے دے بجائے، ایہ ویہويں صدی دے سب تو‏ں زیادہ پائیدار نسلی تنازعات وچو‏ں اک د‏‏ی یاد دلاندا ا‏‏ے۔۔۔۔۔۔۔۔