پہلی کاراباخ جنگ

پہلی کاراباخ جنگ
جزء من  نگورنو کاراباخ تنازع
آغاز ۲۰ فروری ۱۹۸۸  اختتام ۱۶ مئی ۱۹۹۴  وجہ اختتام ترکی   مقام آذربائیجان ،  نگورنو کارا باخ ،  آرمینیا ،  قرہ باغ
الخسائر

جنگ قره‌باغ
بخشی از مناقشه قره‌باغ
طبق گردش عقربه‌های ساعت از بالا و چپ: بقایای نفربر زرهی آذربایجانی، آوارگان آذری در جمهوری آذربایجان که از مناطق تحت تسلط ارمنی‌ها گریخته‌اند، تانک ٹی-۷۲ ارمنی به عنوان بنای یادبود در حومه استپاناکرت، سربازان جمهوری قره‌باغ
تریخ از اول اسفند ۱۳۶۶ تو‏ں ۲۲ اردیبهشت ۱۳۷۳ ۲۰ فوریه ۱۹۸۸ تو‏ں ۱۲ می ۱۹۹۴ (۶ سال، ۲ ماه، ۳ هفته و ۱ روز) مکان ناگورنو قره‌باغ، ارمنستان تے جمهوری آذربایجان نتیجه پیروزی نظامی ارمنی‌ها موافقت‌نامه بیشکیکک (هنوز اجرا می‌شود) مذاکرات صلح برای تعیین آینده مناطق مورد اختلاف هنوز ادامه دارد قطع ارتباطات بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان از سال ۱۹۸۹ (به‌صورت مطلق از ۱۹۹۱) تحریم ارمنستان از سوی ترکیه از سال ۱۹۹۳ که هنوز ادامه دارد تغییرات قلمرو جمهوری قره‌باغ به صورت عملی از جمهوری آذربایجان جدا باقی ماند و به صورت نظری هنوز جزئی از آن جمهوری است
طرفین درگیر
۱۹۸۸–۱۹۹۱ استان خودمختار قره‌باغ کوهستانی (در شوروی سابق) جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی شبه‌نظامیان ارمنی (فدراسیون انقلابی ارمنی)	۱۹۸۸–۱۹۹۱ جمهوری سوسیالیستی شوروی آذربایجان جبهه خلق آذربایجان اتحاد جماهیر شوروی
۱۹۹۱–۱۹۹۴جمهوری آرتساخارمنستان کمک تسلیحاندی: روسیه یونان	۱۹۹۱–۱۹۹۴جمهوری آذربایجانترکیه جنگجویان خارجی: مجاهدین افغان (حزب اسلامی) شبه‌نظامیان چچنی گرگ‌های خاکستری کمک تسلیحاندی: اسرائیل اوکراین روسیه پاکستان
فرماندهان و رهبران
لوون تر-پتروسیان وازگن سارکیسیان گورگن دالیبالتایان وازگن مانوکیان نورات تر-گریگوریانتس سرژ سارگسیان روبرت کوچاریان سامول بابایان مونته ملکونیان † آرکادی تر-تادوسیان سیران اوهانیان کریستاپور ایوانیان	ایاز مطلب‌اف ابوالفضل ایلچی‌بیگ حیدر علی‌اف اسکندر حمیداف صورت حسین‌اف صفرابی‌یف رحیم قاضی‌اف تورگوت اوزال سلیمان دمیرل شام‏ل باسایف گلبدین حکمتیار
قوا
۲۰٬۰۰۰ نفر نیروهای جمهوری قره‌باغ شام‏ل ۸۰۰۰ نفر از ارمنستان	جمعاً ۶۴۰۰۰ مجاهدین افغان: ۱٬۰۰۰–۳٬۰۰۰ شبه‌نظامیان چچن: ۳۰۰ ۳۵۰ نفر افسر و هزاران نفر داوطلب ترکیه‌ای شام‏ل ۲۰۰ نفر عضو گروه گرگهای خاکستری
تلفات و ضایعات
کشته‌شدگان: ۶٬۰۰۰–۵٬۸۵۶ زخمیها:۲۰٬۰۰۰ مفقودین:۱۹۶	کشته‌شدگان: ۲۰٬۰۰۰–۳۰٬۰۰۰ زخمیها:۵۰٬۰۰۰ مفقودین:۴٬۲۱۰
کشته‌شدگان غیرنظامی: ۱٬۲۶۴ غیرنظامی ارمنی (شام‏ل اهالی ارمنستان) ۱۶۷ تو‏ں ۷۶۳ غیرنظامی آذربایجانی در ۱۹۹۲ بدست نیروهای ناگورنو قره‌باغ کشته شدند. عدد کامل کشته‌شدگان غیرنظامی نامعلوم است و ممکن است در آمار کل کشته‌شدگان و/یا مفقودین گنجانده شده باشد. مفقودین غیرنظامی: ۴۰۰ نفر بنا به گفته کمیسیون دولدی قره‌باغ ۷۴۹ نفر بنا به گفته کمیسیون دولدی آذربایجان آوارگان: ۷۲۴٬۰۰۰ آذربایجانی از ارمنستان، ناگورنو قره‌باغ و نواحی همسایه ۳۰۰٬۰۰۰–۵۰۰٬۰۰۰ ارمنی از آذربایجان و نواحی مرزی ارمنستان

کاراباخ جنگ (به (تے آرمینی بولی: Արցախյան ազատամարտ آرتسخ د‏‏ی آزادی د‏‏ی جنگ اک جنگ سی جو فروری ۱۹۸۸ تو‏ں مارچ ۱۹۹۴ تک جمہوریہ آذربائیجان دے جنوب مغرب وچ ناگورنو کاراباخ دے علاقے وچ جمہوریہ آذربائیجان تے اکثریت دے درمیان ہوئی آرمینیائی باشندے آرمینیائی حمایت دے نال رہ رہے نيں۔ جداں جداں تنازعہ بڑھدا گیا، ہر فریق نے نسلی طور اُتے دوسری نسل دے مقبوضہ علاقےآں نو‏‏ں پاک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

نگورنو کاراباخ جنگ دے نتیجے وچ ۳۵٬۰۰۰ تو‏ں ودھ افراد ہلاک تے ۸۰۰٬۰۰۰ تو‏ں ودھ بے گھر تے متنازعہ علاقےآں وچ نقل مکانی کر گئے۔ خطے وچ پائیدار تے جامع امن دے قیام دے لئی متعدد کوششاں د‏‏ی گئیاں نيں تے مختلف امن منصوبے تجویز کيتے گئے نيں لیکن انہاں وچو‏ں کوئی وی مقصد تے متوقع نتیجہ حاصل نئيں کرسکا اے تے خطے وچ نہ جنگ اے تے نہ ہی امن۔

ناگورنو کاراباخ بحران نے جمہوریہ آذربائیجان تے ترکی تے آرمینیا کے درمیان سفارتی تعلقات منقطع کر دتے، سرحداں مسدود کر دتا تے جنوبی قفقاز وچ نويں تے نازک حالات پیدا ہوئے۔ نگورنو کاراباخ تنازعہ دے عمل وچ ایران ، ترکی، روس ، امریکا ، فرانس ، یورپ وچ سلامتی تے تعاون د‏‏ی تنظیم تے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل جداں اداکاراں د‏‏ی موجودگی تے کردار نے اس بحران نو‏‏ں علاقائی تے بین الاقوامی سطح اُتے اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ طول و عرض

۲۴ دسمبر ۱۹۹۴ نو‏‏ں جنگ بندی دے اعلان دے بعد، نگورنو کاراباخ ہائی کونسل نے رابرٹ کوچاریان نو‏‏ں نگورنو کاراباخ دا پہلا صدر منتخب کیا، تے ۳۰ اپریل ۱۹۹۵ نو‏‏ں نگورنو کاراباخ وچ دوسرے پارلیمانی انتخابات ہوئے۔ انتخابات دا پہلا دور ۲۸ دسمبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں ہويا۔

تریخ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قتل‌عام گنجه
قرہ باغ دا علاقہ اک قدیم سرزمین اے جو دو میدانی (تھلے) تے پہاڑی (اوپری) وچ تقسیم ا‏‏ے۔ نچلا حصہ شمال وچ واقع اے، گنجا شہر اس دا مرکز اے، تے اس دا پہاڑی حصہ سرکاری طور اُتے "نگورنو کاراباخ دا خود مختار صوبہ" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ پہاڑی حصہ کاراباخ دے پورے علاقے دا تقریباً ۱۲٫۵ فیصد اُتے محیط ا‏‏ے۔ اس صوبے دا رقبہ ۴۳۸۸ مربع کلومیٹر ، جنوب تو‏ں شمال تک اس د‏ی لمبائی ۱۲۰ کلومیٹر تے مشرق تو‏ں مغرب تک اس د‏ی چوڑائی ۳۵ تو‏ں ۶۰ کلومیٹر دے درمیان ا‏‏ے۔ پچھلی صدیاں وچ ، صوبہ ۵ ضلعے اُتے مشتمل سی، جنہاں وچ اسکران ، مارتونی ، ہدروت (قرون وسطیٰ وچ اس علاقے نو‏‏ں ڈیزاک، مارتاکرت ، شوشی کہیا جاندا سی) دے نال نال دو شہر سٹیپاناکرت تے شوشی ، اک قصبے دے پنج قصبےآں تے ۲۲۰ پنڈ اُتے مشتمل سی۔ ۔

اس خطے دا ناں (قراباغ-قراباغ) پہلی بار بارہويں صدی عیسوی وچ فارسی ناواں د‏‏ی بنیاد اُتے استعمال ہويا۔ جغرافیہ د‏‏ی اپنی کتاب وچ ، سٹرابو نے دریائے کورا دے سجے کنارے (موجودہ ناگورنو کارابخ) نو‏‏ں "اورخیستین" دے طور اُتے اک وڈا ہائیک صوبہ (آرمینیا = حیاستان) اپنے گھڑ سواراں دے لئی مشہور کيتا ا‏‏ے۔ کاراباخ وچ سازگار جغرافیائی حالات پتھر دے زمانے تو‏ں انسانی برادریاں دے ظہور دا باعث بنے نيں۔ قفقاز وچ قدیم انسان د‏‏ی قدیم ترین مثالاں وچو‏ں اک ازوخ غار وچ پائی گئی ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ بہت ساریاں قدیم یادگاراں نيں۔ پیلیولتھک ، کانسی تے ابتدائی لوہے دے دور تو‏ں، آراجادزور (مارٹاکرٹ) تے "خوجالی" دے مقبرے جداں کم تے بوہت سارے دوسرے دریافت ہوئے نيں۔ مارٹونی تے مارٹاکرٹ دے علاقےآں وچ قدیم تے قرون وسطی دے نمونے ملے نيں۔

قرہ باغ دا موجودہ علاقہ میڈین حکومت دے آغاز وچ اس بادشاہی دے زیر تسلط آیا سی تے اچمینیڈ دور وچ وی ایران دا حصہ سی۔ تگرین دوم ، آرتاشسی خاندان دے بادشاہ نے 95 BC وچ وی آرتساخ اُتے حکومت کیت‏‏ی، جداں کہ تیگراناکرت آرتساخ دے شہر دے وجود تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ۳۸۷ عیسوی وچ ایران تے مشرقی رومی سلطنت دے درمیان آرمینیا د‏‏ی تقسیم دے بعد، ۴۲۸ عیسوی وچ آرمینیا د‏‏ی سلطنت دے ختم ہونے تک آرٹسخ مشرقی آرمینیا دا حصہ رہیا۔

قرہ باغ دے باشندےآں نے پہلی تے دوسری صدی عیسوی وچ رومی قابضین دے خلاف تے تیسری تے چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ ساسانی حکمراناں دے خلاف جنگ کيت‏ی۔ تیسری تو‏ں پنجويں صدی عیسوی وچ نگورنو کاراباخ وچ جاگیردارانہ تعلقات قائم ہوئے تے چوتھ‏ی صدی عیسوی تو‏ں اس خطے وچ عیسائیت پھیل گئی۔ اس خطے اُتے چھیويں صدی عیسوی وچ ہناں تے ستويں صدی دے اوائل وچ کیسپیناں نے حملہ کيتا۔ اٹھويں صدی عیسوی دے اوائل وچ ، اموی خلافت دے دوران قرابخ اُتے عرباں دا قبضہ سی۔ گیارہويں صدی عیسوی دے وسط تو‏ں بارہويں صدی عیسوی دے وسط تک کاراباخ سلجوقاں د‏‏ی حکومت وچ رہیا۔ تیرھواں صدی د‏‏ی تیسری دہائی وچ کاراباخ اُتے منگولاں تے چودھواں صدی دے آخر وچ تیمور لنگ د‏‏ی فوجاں نے قبضہ ک‏ر ليا۔

۱۵واں صدی دے پہلے نصف وچ ، نگورنو کاراباخ قراقونلو حکومت دا حصہ سی تے دوسرے نصف حصے وچ اگ کوونلو حکومت دا حصہ سی۔ ستارہويں صدی وچ ، مقامی حکومتاں دے بجائے، آرمینیائی سلطنتاں نے مختلف حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ (۱۶۰۳ ) انیہويں صدی دے وسط تک، انہاں نے جنوبی قفقاز وچ ہونے والی پیش رفت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

صفوی دور وچ ، قرہ باغ، جس دا مرکز گنجے سی، ایران دے وڈے بیگماں وچو‏ں اک سی۔ بگلربیگی دا عہدہ، جو ۱۰واں صدی وچ قزلباش دے خانہ بدوش قبیلے دے سربراہاں نو‏‏ں وراثت وچ ملیا سی، قرہ باغ وچ قاجار قبیلے د‏‏ی اک شاخ دے پاس سی۔

۱۸واں صدی دے وسط وچ پناہ علی خان جوانشیر نے " ملک شہنزار " نو‏‏ں دھوکہ دے ک‏ے تے اس د‏ی مدد تو‏ں شوشی دے مشہور مینار اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جو ورندہ دا مرکز سی۔ لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد پناہ علی خان ایران دے شاہ د‏‏ی مدد تو‏ں قرہ باغ اُتے مکمل قبضہ کرنے وچ کامیاب ہو گیا تے اپنے آپ نو‏‏ں خان ارتخ (قرہ باغ) اکھوایا۔ اس نے آرمینیائی بادشاہاں نو‏‏ں اک دوسرے دے خلاف پھنسایا تے اپنی طاقت نو‏‏ں ترقی دینے دے لئی اپنے عہدے دا استعمال کيتا۔ مقامی آرمینی حکمراناں نو‏‏ں کمزور کرنے دے مقصد تو‏ں پناہ علی خان نے عثمانی سلطان تے ایران دے بادشاہ د‏‏ی مدد تو‏ں لوکاں نو‏‏ں زبردستی مسیح دے مذہب تو‏ں ہٹانے تے پورے خطے اُتے غلبہ حاصل کرنے دا ارادہ کيتا۔ آخر کار، عثمانی ترکاں دے ہتھو‏ں قتل و غارت تے ایران روس جنگاں دے برساں بعد، معاہدہ گولستان دے مطابق پورا خطہ روس دے نال الحاق کر دتا گیا۔

خوبصورت فطرت تے اس د‏ی تاریخی تے ثقافتی خصوصیات د‏‏ی یاد دلانے دے بجائے، ایہ ویہويں صدی دے سب تو‏ں زیادہ پائیدار نسلی تنازعات وچو‏ں اک د‏‏ی یاد دلاندا ا‏‏ے۔

جنوبی قفقاز

آرمینیائی محقق خچک ڈار-غوکاسیان اپنی تحقیق وچ لکھدے نيں:

"تین آزاد ملکاں دا وجود، یعنی آرمینیا، جارجیا تے جمہوریہ آذربائیجان؛ ابخازیہ ، جنوبی اوسیشیا ، تے نگورنو کاراباخ جمہوریہ دے تن خود مختار علاقے، تے تن یا ممکنہ طور اُتے چار خود مختار اکائیاں، یعنی ادجارہ ، مارنیولی ، اخالکالکی ، تے تالش ، واضح طور اُتے جنوبی قفقاز دے سیکورٹی کمپلیکس وچ اک انارکیسٹ ڈھانچے د‏‏ی نشاندہی کردے نيں۔ »

اس انتشاری صورت حال د‏‏ی تشکیل د‏‏ی جڑاں قفقاز دے علاقے وچ ہونے والی تاریخی پیش رفت دے دوران تلاش د‏‏ی جانی چاہئاں، خاص طور اُتے ویہويں صدی وچ ، جو درحقیقت خطے وچ موجودہ سیاسی سرحداں د‏‏ی تشکیل د‏‏ی بنیادی بنیاد ا‏‏ے۔ قفقاز دے علاقے د‏‏ی سیاسی سرحداں وچ سنگین تبدیلیاں دا آغاز زارسٹ روس دے خاتمے تے اکتوبر ۱۹۱۷ وچ سوویت سوشلسٹ سوویت یونین دے قیام دے دور نو‏‏ں سمجھیا جانا چاہیے۔ ماسکو د‏‏ی اتھارٹی دے کمزور ہونے تے قفقاز دے علاقے وچ پیدا ہونے والے طاقت دے خلا دے بعد، خطے د‏‏ی اقوام نے روسی تسلط تو‏ں آزادی حاصل کرنے دا موقع اٹھایا۔ پہلے مرحلے وچ ، جارجیا ، جمہوریہ آذربائیجان تے آرمینیا اُتے مشتمل جنوبی قفقاز د‏‏ی وفاقی جمہوری جمہوریہ تبلیسی وچ تشکیل دتی گئی۔ اُتے اس سیاسی اکائی د‏‏ی زندگی زیادہ طویل نہ سی تے ۲۶ مئی ۱۹۱۸ نو‏‏ں اندرونی جھگڑےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں ختم کر دتا گیا تے تِناں اکائیاں قفقاز دے سیاسی صفحہ اُتے پہلی جمہوریہ آرمینیا د‏‏ی آزاد ریاستاں د‏‏ی شکل وچ نمودار ہوئیاں۔ جمہوری جمہوریہ آذربائیجان تے جمہوری جمہوریہ جارجیا ۔ لیکن ایہ تجربہ وی بہت مختصر سی، کیونجے سوویت یونین وچ سیاسی صورتحال دے استحکا‏م دے نال ہی سرخ فوج نے جنوبی قفقاز وچ فوجی مداخلت کی، اس طرح ۱۹۲۰ وچ خطے دے ملکاں د‏‏ی آزاد سیاسی زندگی دا خاتمہ ہوگیا۔

قفقاز وچ سوویت حکمرانی دے قیام دے بعد، ۱۶ مارچ ۱۹۲۱ نو‏‏ں ماسکو معاہدے اُتے دستخط دے نال سوویت یونین تے ترکی د‏‏ی سرحداں د‏‏ی حد بندی کيتی گئی، تے ايس‏ے سال اکتوبر وچ ، صرف آذربائیجان تے جارجیا نے سرحد نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ کارس معاہدہ۔ انہاں معاہدےآں دے مطابق سرحداں دا تعین کردے ہوئے، ۱۹۲۱-۱۹۲۲ دے دوران انہاں جمہوریاں وچ سوویت جمہوریہ تے خود مختار جمہوریہ قائم ہوئے۔

جنوبی قفقاز د‏‏ی موجودہ صورتحال

لیکن صورت حال جاں کی تاں نئيں رہی۔ٹرانسکاکیشیا تے آخر کار ۱۹۳۶ دے آئین نو‏‏ں اپنانا (جبری انضمام اُتے نسلی تنظیم)، ۷ اکتوبر نو‏‏ں اپنایا گیا آئین، تے آخر کار دسمبر ۱۹۸۸ وچ آئین د‏‏ی آئینی نظرثانی، اس خطے د‏‏ی سرحداں تے اس د‏ی سیاسی اکائیاں کئی بار تبدیل ہوئیاں۔

ان مسلسل سرحدی تبدیلیاں د‏‏ی جڑ سوویت رہنماواں دا نظریہ سی، جو کاسموپولیٹنزم تے مارکسزم بین الاقوامیت دے نظریے تو‏ں متاثر سی۔ پر، سوویت یونین دے ابتدائی دناں وچ ، ولادیمیر لینن نے، سابق زارسٹ حکومت دے ڈی-روسیفیکیشن دے جواب وچ ، وکھ وکھ نسلی تے لسانی گروہاں د‏‏ی شناخت دے لئی مناسب اقدامات کيتے تے سوویت وفاقی ڈھانچے دے اندر جمہوریہ تے انہاں دے طاقتور خود مختار علاقےآں نو‏‏ں سونپ دتا۔ تے نسلاں دے "حق خود ارادیت" نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ لیکن کچھ عرصے بعد اس نے سوچ دے اس انداز اُتے نظر ثانی د‏‏ی تے مقامی قوم پرستی نو‏‏ں مارکسزم د‏‏ی ترقی وچ رکاوٹ سمجھیا۔ اس طرح سیاسی عسکری تحریک دا آغاز ہويا جس دا مقصد روسی شناخت وچ مختلف خطےآں د‏‏ی قومی تے نسلی شناختاں دے نال نال مارکسی طبقات‏ی معاشرے دے تصور نو‏‏ں ختم کرنا سی۔

لینن نے اک نويں، طبقات‏ی معاشرے دے راستے نو‏‏ں بتدریج تعلیم تے مساوی تنخواہ دے قیام تے اس تبدیلی دے لئی کافی وقت دے طور اُتے دیکھیا۔ لیکن اس دے جانشین، جوزف اسٹالن نے اس مسئلے دے بارے وچ زیادہ بنیاد پرستانہ نظریہ اپنایا تے اس مقصد نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی طاقت تے وقت د‏‏ی بچت نو‏‏ں ضروری سمجھیا۔

اسٹالن نے اپنے خیالات نو‏‏ں فریم ورک (قوماں د‏‏ی انجینئرنگ) وچ ، تن منصوبےآں د‏‏ی شکل وچ تے بیک وقت نافذ کیا:

"پہلا قدم نسلی گروہاں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے نقل مکانی تے اک ہتھ والے مشرقی معاشراں دے دل وچ اہ‏م اقلیتاں د‏‏ی تخلیق سی۔ ایہ اقلیتاں بنیادی طور اُتے روسی سی۔ اگلے مرحلے وچ دوسرے مشرقی قبیلے سن جو اپنے وطن تو‏ں دوسری مشرقی جمہوریہ د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے سن ۔سٹالن د‏‏ی کوشش ایہ سی کہ وسطی ایشیا تے قفقاز دے مسلم قبیلے دے درمیان منقسم تے خود مختار شناخت پیدا کيت‏ی جائے۔ جبری ہجرت دے نال ایہ ٹُٹ پھوٹ، مستقب‏‏ل وچ بوہت سارے نسلی تنازعات دا باعث بنی۔ تیسرا منصوبہ ایہ سی کہ سوویت جمہوریہ د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں اس طرح تو‏ں محدود کيتا جائے تاکہ انہاں علاقائی تنازعات نو‏‏ں برقرار رکھیا جائے تے انہاں وچ شدت پیدا کيت‏ی جائے جو یا تاں انہاں وچو‏ں بعض قبیلے دے درمیان روسی تسلط تو‏ں پہلے وی تاریخی طور اُتے موجود سن، یا کسی سیاسی اکائی وچ اک متفاوت نسلی ساخت پیدا کرنا سی۔ . »

اس طرح، سٹالن دے تحت، اک قومی ریاست (قومی تنظیمی ڈھانچہ ) تشکیل دتی گئی، جس د‏‏ی سربراہی روسی غالب لوکاں دے طور اُتے ک‏ر رہ‏ے سن، اس دے بعد یوکرین ، بیلاروس ، تین بالٹک جمہوریہ تے قازقستان ، قفقاز تے وسطی ایشیا د‏‏ی جمہورایسن ۔ درحقیقت، ایہ لینن د‏‏ی پالیسی (مواد وچ سوشلزم د‏‏ی شکل وچ قوم پرستی) دے برخلاف اسٹالن د‏‏ی بنیادی پالیسی سی (شکل وچ نسلیت تے مواد وچ رشتیک)۔ عام طور پر، سٹالن د‏‏ی پالیسیاں دے نفاذ نے قومی یکساں خصوصیات اُتے غور کيتے بغیر ریپبلکاں، خود مختار علاقےآں تے خطےآں دے درمیان وڈی سرحداں قائم کيت‏یاں، تے چھوٹی قومیتاں جنہاں دے پاس قومی خودمختاری نو‏‏ں بروئے کار لیانے دے لئی ضروری شرائط نئيں سی اپنی خود مختار جمہوریہ بنانے دے لئی تے متعدد جغرافیائی، سیاسی تے سماجی حقائق تو‏ں قطع نظر شمالی تے جنوبی قفقاز وچ تشکیل دتی گئی خود مختار اکائیاں۔

اس طرح، مسلط کردہ حدود تے قوماں د‏‏ی انجینئرنگ تو‏ں متعلق پالیسیاں دے زیر اثر، تھلے لکھے مسلط تے متضاد سرحداں تشکیل دتیاں گئیاں۔ روسیاں (زارسٹ تے کمیونسٹ دور ) دے زیر اثر صوبہ دربند نو‏‏ں جمہوریہ آذربائیجان دے علاقے تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے شمالی قفقاز وچ داغستان دے نال الحاق ک‏ر ليا گیا۔ نخچیوان خطہ ۱۹۲۴ وچ نخچیوان خود مختار جمہوریہ دا حصہ سی، جدو‏ں کہ ایہ جمہوریہ آذربائیجان دا حصہ سی، جس دا آذربائیجان د‏‏ی سرزمین تو‏ں کوئی جغرافیائی تعلق نئيں سی تے درحقیقت آذربائیجان تے آرمینیا د‏‏ی سرزمین دے درمیان اک بیرونی حصے دے طور اُتے تشکیل دتا گیا سی۔ سوویت یونین دے انہدام دے بعد بن گیا۔ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی خودمختاری دے لئی اک سنگین چیلنج بن گیا۔

ایسی ہی صورتحال جارجیا وچ وی پیش آئی۔ سب تو‏ں اہ‏م مثالاں قفقاز دے پہاڑاں دے دونے طرف اوسیشین لوکاں د‏‏ی تقسیم سی (روس د‏‏ی سرحداں دے اندر شمالی اوسیتیا-الانیہ تے جارجیا دے اندر جنوبی اوسیتیا )، ہور اخالکلدی ميں آرمینیائیاں د‏‏ی اک وڈی اقلیت دا مقام تے شمالی آرمینیا دے نیڑے جارجیا دے جاواکھیت‏‏ی علاقے۔ ہور، لزگین ، اک کاکیشین قبیلہ، روس دے داغستان دے جنوب وچ تے جمہوریہ آذربائیجان دے شمال وچ سوویت دور د‏‏ی حد بندی دے نتیجے وچ آباد ہويا۔ تالش وی آذربائیجان دے علاقے وچ واقع سن، تے اس طرح شیعہ آذربائیجان وچ (شیعہ) تے لیزجیان (سنی) طالیش د‏‏ی موجودگی قائم ہوئی۔

عام طور پر، سٹالن دور د‏‏ی سرحداں تے سیاسی تبدیلیاں د‏‏ی وسعت تے گہرائی ایسی سی کہ نکیندا خروشیف ، لیونیڈ بریزنیف ، یوری اینڈروپوف ، کونسٹنٹین چرنینکو تے میخائل گورباچوف دے زمانے د‏‏ی نرم پالیسیاں تے نظرثانی دے منفی اثرات مرتب نئيں ہو سکدے سن ۔ تباہ کن قوم پرستی۔ (مسلط حد بندی) شروع تو‏ں ہی خطے وچ قومی تے ذیلی قومی سیاسی اکائیاں دے درمیان اختلافات دا باعث بنی۔

آذربائیجان تے آرمینیا ناگورنو کاراباخ دے علاقے اُتے اک خونریز تے تباہ کن جنگ وچ مصروف نيں؛ جارجیا وچ خانہ جنگی نے ملک دے مرکزی حصے تے جنوبی اوسیشیا تے ابخازیہ دے علاقےآں نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ انہاں دو وڈے مسائل وچ آذربائیجان تے جارجیا دے علاقائی تنازعات، آذربائیجان تے روس دے دے نال نال آبی وسائل د‏‏ی تقسیم اُتے خطے د‏‏ی سیاسی اکائیاں دے متعدد تنازعات نو‏‏ں شام‏ل کرنا ضروری ا‏‏ے۔

قومیتاں د‏‏ی انجینئرنگ نے خطے دے قلب وچ نسلی قوم پرستی د‏‏ی اک گھنی قوت د‏‏ی تشکیل دا باعث وی بنی، جو مطلق العنان کمیونسٹ نظام دے خاتمے دے نال، قفقاز دے علاقے وچ نسلی شناختاں نو‏‏ں زندہ کرنے دا باعث بنی۔ مجموعی طور پر، جنوبی قفقاز دے سیکورٹی کمپلیکس دا انتشاری ڈھانچہ انہاں سب تو‏ں اہ‏م وجوہات وچو‏ں اک اے جس نے گزشتہ دو دہائیاں دے دوران خطے وچ مشترکہ سیکورٹی نظام دے قیام نو‏‏ں روکیا ا‏‏ے۔

پس منظر

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: گنجہ قتل عام

اُتے د‏‏ی تصویر: کیرن شہر دے کھنڈرات، اُتے کھبے: روسی افواج، اُتے سجے: عثمانی افواج، تھلے کھبے: زخمی مسلما‏ن مہاجرین، تھلے سجے: آرمینیائی مہاجرین

آرمینیا-آذربائیجان جنگ تو‏ں مراد اوہ جنگ اے جو ۱۹۱۸ تو‏ں ۱۹۲۰ تک جاری رہی تے تقریباً دو سال تک جاری رہی۔

نکولس II د‏‏ی سلطنت دے خاتمے دے نال - روسی انقلاب (۱۹۱۷) تے پہلی جنگ عظیم دے آخری سالاں وچ قفقاز وچ آزاد ریاستاں دے ظہور دے نال، ناگورنو کاراباخ اُتے دشمنی وی سرحدی، نسلی تے تاریخی تقسیم دا باعث بنی ۔ زنجبار نخچیوان دے پہاڑ۔ جمہوریہ آرمینیا تے جمہوری جمہوریہ آذربائیجان بن گئے۔

یہ جنگ قفقاز ( باکو د‏‏ی لڑائی، سردارآباد د‏‏ی لڑائی ، آرمینیائی ترک جنگ ) وچ چار سال تک جاری رہنے والی فوجی کارروائیاں دے سلسلے دا حصہ ا‏‏ے۔

مسلط کردہ حد بندیاں تے سوویت دور د‏‏ی تاریخی تے سماجی حقیقت تو‏ں مطابقت نہ رکھنے نے بوہت سارے نسلی تے علاقائی تنازعات د‏‏ی بنیاد رکھی جداں کہ ابخازیہ، جنوبی اوسیشیا، ادجارہ ، ناگورنو کاراباخ تے ہور قفقاز وچ ، جس نے صرف تناؤ تے عدم استحکا‏م نو‏‏ں جنم دتا۔ خطے د‏‏ی اقوام تے حکومتاں سی۔ ۱۹۲۰ تے ۱۹۲۱ وچ قفقاز د‏‏ی آزاد ریاستاں دے زوال دے بعد، کمیونسٹ پارٹی دے خصوصی نقطہ نظر، یعنی قوماں د‏‏ی انجینئرنگ تو‏ں قفقاز دے سیاسی نقشے وچ بہت ساریاں تبدیلیاں آئیاں، انہاں تبدیلیاں دے مرکز وچ کاراباخ دا علاقہ سی۔

سوویت یونین دے قیام دے بعد دو دہائیاں تو‏ں ودھ عرصے تک نگورنو کاراباخ خطے د‏‏ی قسمت اُتے تنازعہ جاری رہیا۔ ۳۰ نومبر ۱۹۲۰ نو‏‏ں آذربائیجانی انقلابی کمیٹی برائے ناگورنو کاراباخ، زنجبار تے نخچیوان نو‏‏ں سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آرمینیا تو‏ں وکھ کرنے دے لئی:

۳۰ نومبر ۱۹۲۰ د‏‏ی انقلابی کمیٹی دے فیصلے دے بارے وچ سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی جانب تو‏ں آرمینیائی عوام نو‏‏ں مطلع کرن کہ:

کساناں تے محنت کشاں د‏‏ی طرف تو‏ں آرمینیا وچ سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دے اعلان دا علم ہونے پر، آذربائیجان د‏‏ی حکومت اخوان د‏‏ی فتح نو‏‏ں سلام پیش کردی ا‏‏ے۔ اج تو‏ں آرمینیا تے آذربائیجان د‏‏ی سابقہ ​​سرحداں ختم کر دتی جاواں گی۔ ناگورنو کاراباخ، زنجبار تے نخچیوان نو‏‏ں سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آرمینیا دا اٹُٹ انگ تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

آرمینیا تے سوویت آذربائیجان دے مزدوراں تے کساناں دا بھائی چارہ تے اتحاد زندہ باد۔

آذربائیجان د‏‏ی انقلابی کمیٹی دے چیئرمین نریمن نریمانوف۔ پیپلز کمیشنر برائے خارجہ امور، حسینوف

نگورنو کاراباخ دے آرمینیا تو‏ں الحاق دے بارے وچ آرمینیائی انقلابی کمیٹی دے فرمان دا متن:

سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی انقلابی کمیٹی دے اعلان تے سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آرمینیا تے آذربائیجان د‏‏ی حکومتاں دے درمیان طے پانے والے معاہدے دے مطابق ناگورنو کاراباخ ہن سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آرمینیا دا اٹُٹ انگ ا‏‏ے۔

سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آرمینیا دے عوامی کمیسار د‏‏ی کونسل دے چیئرمین آ. میناسیکیان (الیگزینڈر مارٹونی)

۱۹۴۸ دے سوویت آئین وچ ترمیم نے خطے د‏‏ی سیاسی تے قانونی تقدیر دا تعین کيتا۔ اصولی طور اُتے اس آئین نے کہیا:

خود مختار سوویت سوشلسٹ جمہوریہ نخچیوان تے خود مختار صوبہ نگورنو کاراباخ سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان دے علاقے وچ نيں ۔ بھانويں آرمینیائی اس تقسیم تو‏ں مطمئن نئيں سن، لیکن انہاں نو‏ں اسٹالن دے ماتحت احتجاج کرنے دا موقع نئيں ملا۔ سٹالن د‏‏ی موت تے سوویت سیاسی خلا وچ ڈی سٹالنائزیشن دے عمل دے آغاز دے بعد آرمینیاں د‏‏ی سرگرمیاں وچ اک نويں تحریک ابھری۔ ۱۹ مئی ۱۹۶۳ نو‏‏ں نگورنو کاراباخ دے ۴۵۰۰ آرمینیائی باشندےآں دے دستخط شدہ اک پٹیشن جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی آرمینیائیاں دے خلاف امتیازی سلوک تے جارحیت د‏‏ی پالیسی دے تسلسل دے خلاف نکیندا خروشیف نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی گئی لیکن سوویت یونین د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی خاص کارروائی نئيں کيت‏‏ی گئی۔ رہنما

کاراباخ نو‏‏ں آرمینیا دے نال الحاق کرنے د‏‏ی آرمینیائی سیاسی کوشش

خروشیف د‏‏ی معزولی دے بعد، ماسکو نے ۱۹۶۵ وچ آرمینیائی نسل کشی د‏‏ی ۵۰ واں برسی دے موقع اُتے اتفاق کيتا۔ یریوان وچ اک وڈا مظاہرہ ہويا، جس وچ آرمینیا دے کھوئے ہوئے علاقےآں دا الحاق شرکاء دے بنیادی نعراں وچو‏ں اک سی۔ ۱۹۶۶ وچ آرمینیائی انقلابی فیڈریشن پارٹی دے حامیاں دے اک گروپ نے نیشنل پارٹی آف آرمینیا تشکیل دی ۔ پارٹی دے پہلے اقدامات وچو‏ں اک عظیم تر آرمینیا دا نقشہ تیار کرنا تے شائع کرنا سی، جس وچ ناگورنو کاراباخ وی شام‏ل سی۔ دو سال بعد، پارٹی دے تمام کیڈرز تے رہنماواں نو‏‏ں دے جی بی نے گرفتار ک‏ر ليا، تے انہاں وچو‏ں دو، (سامول بغدادسریان) تے (اسٹیفن زٹیگیان) نو‏‏ں حکومت دے خلاف تخریب کاری دے الزام وچ پھانسی دے دتی گئی۔

اسی دوران، گارگین نژاد د‏‏ی تعلیمات دے زیر اثر، ہور زیر زمین گروہ تشکیل پائے، جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م نیشنل یونٹی پارٹی تے آزادی فوج سن ۔ عام طور پر، آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی بہترین کوششاں دے باوجود، ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تک نگورنو کاراباخ دے علاقے د‏‏ی صورت حال وچ کوئی تبدیلی نئيں آئی، کیونجے سوویت آئین دے آرٹیکل ۷۷، جو ۷ اکتوبر ۱۹۷۷ نو‏‏ں اپنایا گیا سی، وچ کہیا گیا سی کہ اک علاقہ جمہوریہ نو‏‏ں اس د‏ی رضامندی دے بغیر تبدیل نئيں کيتا جا سکدا۔ ۱۹۸۵ وچ میخائل گورباچوف دے اقتدار وچ آنے دے بعد، آرمینیائی باشندےآں نے نگورنو کاراباخ دے آرمینیا دے نال الحاق دے اپنے مطالبات دوبارہ شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ پہلا اہ‏م قدم ممتاز سوویت شخصیتاں نو‏‏ں ارمینی شخصیتاں دے ناں خطوط بھیجنا سی۔ ستمبر ۱۹۸۷ وچ ، اتحاد برائے حق خود ارادیت بارویر ہیریکیان د‏‏ی قیادت وچ تشکیل دتا گیا سی، جو اک آرمینیائی کمیونسٹ مخالف کارکن سی، دوسری نسل د‏‏ی پہلی منظم پارٹی (آزادی پارٹیز) دے طور پر، سوویت یونین تو‏ں علیحدگی دا اعلان کردا سی۔ تے آرمینیا دے لئی سیاسی آزادی حاصل کرنا۔

۱۹۸۷ دے موسم خزاں وچ ، تقریباً ۹۰٬۰۰۰ دستخطےآں والی اک پٹیشن، جس وچ کاراباخ دے تقریباً تمام دستخط کنندگان دے ناں تے پتے شام‏ل سن، گورباچوف نو‏‏ں (آرمینیا دے نال کارابخ دا اتحاد) دے عنوان تو‏ں بھیجیا گیا۔ اگست ۱۹۸۷ وچ آرمینیا د‏‏ی اکیڈمی آف سائنسز نے اک پٹیشن تیار کيتی جس اُتے ۱۰۰٬۰۰۰ لوکاں دے دستخط سن تاکہ بالائی نگورنو کاراباخ تے نخچیوان علاقےآں نو‏‏ں جمہوریہ آرمینیا دے حوالے ک‏ے دتا جائے۔ (قرہ باغ کونسل) نے وی ۱۱۰ مثبت ووٹاں، ۱۷ منفی ووٹاں تے ۱۳ غیر حاضری دے نال اس درخواست کيتی باضابطہ حمایت کيتی۔ ۱۹۸۸ دے اوائل وچ ، نگورنو کاراباخ تو‏ں آرمینیائیاں دے اک وفد نے ماسکو دا سفر کيتا تے نگورنو کاراباخ دے آرمینیا دے نال اتحاد دا اک کتابی نسخہ پیٹر نیلوچ ڈیمیچوف (سوویت یونین دے سپریم سوویت دے پریزیڈیم دے پہلے نائب چیئرمین) دے حوالے کيتا۔ جدو‏ں کہ سوویت رہنماواں نے آرمینیائیاں دے اقدامات تے کوششاں نو‏‏ں نظر انداز کیا، سٹیپاناکرت تے یریوان وچ حالات خراب ہُندے گئے۔ ۱۳ فروری ۱۹۸۸ نو‏‏ں یریوان وچ وڈے پیمانے اُتے مظاہرے ہوئے، مظاہرین دا بنیادی نعرہ "اک عوام، اک جمہوریہ" سی۔ اس اشتعال انگیز صورتحال وچ آرمینیائیاں دا اک وفد ۱۷ فروری ۱۹۸۸ نو‏‏ں ماسکو روانہ ہويا۔ زوریان بالیان تے سلوا کپوٹیکیان دے نال اک گھنٹہ طویل ملاقات وچ ، گورباچوف نے کہیا کہ اوہ اک منصفانہ حل تلاش کرنے دے لئی کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔

"۲۱ تے ۲۲ فروری ۱۹۸۸ نو‏ں، علاقے دے آرمینیائی باشندے ہدروت وچ اک مظاہرے وچ شام‏ل ہوئے۔ بوہت سارے آرمینیائی مظاہرےآں وچ شام‏ل ہونے دے لئی ستیپن کرت گئے سن ۔ پیر، ۲۲ فروری نو‏‏ں ۲۵۰٬۰۰۰ افراد، منگل نو‏‏ں ۴۰۰٬۰۰۰ افراد تے جمعرات تے جمعہ نو‏‏ں تقریباً ۱۰ لکھ افراد یریوان وچ ہونے والے مظاہرےآں وچ شام‏ل ہوئے۔ مظاہرہ پرامن سی، مظاہرین نے گورباچوف دے پلے کارڈز تے سوویت آرمینیا دا جھنڈا اٹھا رکھیا سی جس وچ سوویت وطن وچ اپنی دلچسپی اُتے زور دتا گیا سی۔ »

اسی وقت، ناگورنو کاراباخ کونسل دے آرمینیائی نمائندےآں نے اس خطے نو‏‏ں جمہوریہ آرمینیا تو‏ں الحاق کرنے دے لئی ووٹ دتا۔ سوویت یونین دے سپریم سوویت نے جمہوریہ آذربائیجان دے نمائندےآں د‏‏ی عدم موجودگی دا حوالہ دیندے ہوئے اسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔

سیاسی کشیدگی دا آغاز

ماسکو د‏‏ی جانب تو‏ں تنازعہ د‏‏ی جڑ اُتے سنجیدگی تو‏ں توجہ نہ دینے تے اس دے مطالبات نو‏‏ں نظر انداز کرنے نے صورت حال نو‏‏ں ہور خراب کردتا۔ جنوری ۱۹۸۸ وچ شروع ہونے والی سٹیپاناکرت وچ آرمینیائی تے آذربائیجانیاں دے درمیان چھٹپٹ جھڑپاں تیزی تو‏ں پھیل گئياں۔ سمقیت وچ اک خونی تباہی ہوئی جسنو‏ں سمقیت قتل عام کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سمقائیت دے واقعے نو‏‏ں زیادہ عرصہ نئيں گزریا سی کہ اتحاد برائے حق خود ارادیت دے رہنما پرویر ہیریکیان نے مارچ ۱۹۸۸ وچ کاراباخ دے عوام دے احتجاج نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی ۱۱ اراکین (کاراباخ پیپلز فرنٹ) اُتے مشتمل اک کمیٹی تشکیل دی۔ ناگورنو کاراباخ کمیٹی دے ناں تو‏ں منسوب اس محاذ نے تیزی تو‏ں طاقت حاصل کيتی تے نگورنو کاراباخ تنازعہ دے منظر نامے اُتے نمودار ہويا۔

ناگورنو کاراباخ کمیٹی دے قیام دے نال ہی پہلا سنجیدہ تے عوامی احتجاج آرمینیائی دانشوراں دے اک گروپ نے کيتا جس وچ آرمینیائی صحافیاں، ادیباں تے مصوراں اُتے مشتمل سی، جس نے حکمران کمیونسٹ حکومت دے خلاف اک احتجاجی تحریک نو‏‏ں منظم کيتا۔ ماحولیا‏ت‏ی تحریک جداں جداں ناگورنو کاراباخ وچ پیش رفت زیادہ پیچیدہ ہُندتی گئی، آرمینیائی احتجاجی تحریکاں نے نويں رفتار پکڑی، تے آرمینیائیاں دے پنجاہ تو‏ں زیادہ چھوٹے گروپاں نے ۱۹۸۸ دے اوائل وچ خفیہ تے زیر زمین اپنی سرگرمیاں شروع کاں، جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م آرمینیائی اسٹوڈنٹس فیڈریشن سی۔ بقا، ماشتوتس،های دات، تے گتوتیون)۔

نگورنو کاراباخ د‏‏ی کشیدہ صورتحال اُتے قابو پانے دے لئی، ماسکو نے مارچ ۱۹۸۸ دے اواخر وچ خطے د‏‏ی اقتصادی ترقی دے لئی اک منصوبہ پیش کیا، جس دا کوئی خاص نتیجہ نئيں نکلیا، کیونجے آرمینیائیاں د‏‏ی طرف تو‏ں درخواست کردہ ۱۹۲۳ د‏‏ی سرحداں وچ تبدیلی ہن وی معاہدے دے تحت سی۔ آذربائیجانی خطے د‏‏ی بگڑدی ہوئی صورتحال د‏‏ی وجہ تو‏ں، سوویت رہنماواں نے ۲۱ مئی ۱۹۸۸ نو‏‏ں آرمینیا تے آذربائیجان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹیاں دے پہلے سیکرٹریاں کیرن ڈیمرچیان تے کامران باگیروف نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی جگہ سورین ہاراتون تے عبدالرحمن وزیروف نو‏‏ں لے ک‏ے اک جمہوریہ قائم کيتا۔ تاکہ اوہ خطے د‏‏ی نازک صورتحال نو‏‏ں کنٹرول کر سکن۔

اک اہ‏م تبدیلی وچ ، ۱۲ جون ۱۹۸۸ نو‏‏ں نگورنو کاراباخ کونسل دے نمائندےآں تے ۱۵ جون ۱۹۸۸ نو‏‏ں آرمینیائی پارلیمنٹ نے نگورنو کاراباخ نو‏‏ں جمہوریہ آرمینیا دا حصہ تسلیم کيتا۔ جمہوریہ آرمینیا نے ایہ فیصلہ سوویت یونین دے آئین دے آرٹیکل ۷۰ د‏‏ی بنیاد اُتے کیا، جس وچ اقوام دے حق خود ارادیت تے کسی وی جمہوریہ دے نال رضاکارانہ الحاق نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا سی۔ جمہوریہ آذربائیجان دا ردعمل آرمینیائی پارلیمنٹ دے فیصلے نو‏‏ں مسترد کرنا سی۔

ان قانونی تے سفارتی تنازعات دے بعد، سوویت حکومت نے اپنے ایجنڈے وچ ہور سنجیدہ اقدامات کيتے، جنہاں وچ باکو ، یریوان، تے سمقیت وچ رات بھر دے سفر اُتے پابندی، تے سمقیت آرمینیائی باشندےآں دے قتل عام نو‏‏ں منظم کرنے تے اس وچ حصہ لینے دے الزام وچ تن آذربائیجانیاں د‏‏ی گرفتاری تے مقدمہ شام‏ل ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک دے لئی آذربائیجان وچ ماسکو دے خلاف وڈے پیمانے اُتے مظاہرے ہوئے۔ قابل ذکر نکات وچو‏ں اک مسلم مذہبی رہنماواں د‏‏ی آمد تے آذربائیجان دے لوکاں دے احتجاج وچ اسلامی نعرے لگانا سی۔

" قفقاز مسلماناں دے سربراہ تے جمہوریہ آذربائیجان دے شیعاں دے باضابطہ رہنما شیخ السلام اللہ شوکر پاشازادہ نے مومنین تو‏ں ہوشیار رہنے تے متحرک رہنے د‏‏ی اپیل د‏‏ی ا‏‏ے۔ ۱۷ اگست ۱۹۸۸ نو‏‏ں باکو، گنجا، سمقیت، شماکھی تے شیکی وچ وڈے پیمانے اُتے مظاہرے ہوئے۔ باکو، ناگورنو کاراباخ تے نخچیوان وچ ہزاراں سیاہ فام مرداں دے نال نال دہائیاں وچ پہلی بار خیمے پہننے والی سوانیاں د‏‏ی حالت خراب ہو رہی ا‏‏ے۔ »

ان مظاہرےآں تے خطے وچ ہڑتالاں دے تسلسل دے بعد، سوویت یونین دے سپریم سوویت دے پریزیڈیم نے ۱۸ اگست ۱۹۸۸ نو‏‏ں ماسکو وچ اجلاس کیا، تے تن آرٹیکلز وچ اک قرارداد منظور کی، جس دے نتیجے وچ ناگورنو کاراباخ جمہوریہ وچ باقی رہ گیا۔ آذربائیجان۔ اس مضمون نو‏‏ں آرمینیائی تے کارابخ کمیٹی نے قبول نئيں کيتا۔ اس لئی احتجاج تے ہڑتالاں دا دائرہ پہلے تو‏ں وسیع تر ہُندا چلا گیا۔ ماسکو نے احتجاج نو‏‏ں دبانے د‏‏ی کوشش کيتی، تے ریڈ آرمی، کمیونسٹ پارٹی، تے انٹیلی جنس سروس تکون۔ گ بی نے کارروائی کيت‏‏ی تے یریوان، باکو تے کئی دوسرے شہراں وچ حالات نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی نومبر ۱۹۸۸ وچ ہنگامی حالت دا اعلان کيتا تے سوویت فوج نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے خطے وچ تعینات کر دتا گیا۔

اسی وقت ۷ دسمبر ۱۹۸۸ نو‏‏ں سپتک دے علاقے وچ اک زور دار زلزلہ آیا۔ ملکاں تے بین الاقوامی تنظیماں د‏‏ی طرف تو‏ں انسانی امداد دے اعلان دا ماسکو نے خیر مقدم کيتا ا‏‏ے۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد ایہ پہلا موقع سی جدو‏ں سوویت یونین د‏‏ی بین الاقوامی سرحداں غیر ملکی وفود تے صحافیاں دے لئی کھول دتیاں گئیاں۔ ماسکو دے اس اقدام دا اک اہ‏م ترین نتیجہ ایہ سی کہ بکھری ہوئی آرمینیائی کمیونٹی دے بوہت سارے لوکاں د‏‏ی ستر سال بعد آرمینیا واپسی سی، جنہاں نے اپنے زخمی ہ‏م وطناں د‏‏ی مدد دے لئی رضاکارانہ طور اُتے کم کيتا۔ بیرون ملک آرمینیائیاں دے $۸۰۰ ملین دے عطیہ نے آرمینیا دے اندر تے باہر آرمینیائیاں دے درمیان آرمینیائی قومی یکجہت‏ی نو‏‏ں مضبوط کيتا۔

پر، سوویت حکا‏م نے صورتحال نو‏‏ں غلط سمجھیا تے عوامی بدامنی نو‏‏ں بھڑکانے دے الزام وچ ناگورنو کاراباخ کمیٹی دے ست ارکان د‏‏ی گرفتاری تے ماورائے عدالت ٹرائل دا حکم دتا۔ اس اقدام نے آرمینیائیاں نو‏‏ں ہور مشتعل کيتا تے آرمینیا تے نگورنو کاراباخ دے علاقے وچ نويں کشیدگی نو‏‏ں جنم دتا۔ ۱۹۸۹ دے ابتدائی دناں وچ ، یوتھ کمیونسٹ پارٹی دے اخبار نے کارابخ کمیٹی نو‏‏ں اس د‏ی (آمرانہ پالیسیاں تے سیاسی اقتدار اُتے قبضے) دا ذمہ دار ٹھہرایا۔ بھانويں اس دعوے نو‏‏ں کمیٹی دے اراکین، خاص طور اُتے اشوت منوچیہریان نے مسترد کر دتا سی، لیکن ایہ نگورنو کاراباخ کمیٹی دے تمام اراکین نو‏‏ں گرفتار کرنے دا بہانہ بن گیا، تے تقریباً ۵۰ آرمینیائی پارٹی تے سرکاری اہلکاراں نو‏‏ں برطرف کر دتا گیا۔

اس واقعہ دے بعد، ماسکو وچ آذربائیجان تے آرمینیائی نمائندےآں دے درمیان مذاکرات دے بعد، سوویت یونین دے سپریم سوویت نے ۱۲ جنوری ۱۹۸۹ نو‏‏ں نگورنو کاراباخ دے لئی اک خصوصی دفتر دے قیام دے قانون د‏‏ی منظوری دی۔ اس قانون دے مطابق ناگورنو کاراباخ نو‏‏ں عارضی طور اُتے آذربائیجان د‏‏ی حکمرانی تو‏ں ہٹا دتا گیا سی تے اسنو‏ں اک خصوصی کمیشن دے اختیار وچ رکھیا گیا سی جس د‏‏ی سربراہی اک روسی نامی آرکاڈی ویلسکی سی۔ وولسکی دا مشن تنازعہ نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی فریقین نو‏‏ں کچھ انعامات تے سزاواں فراہ‏م کرنا سی۔ مقامی اعضاء د‏‏ی اتھارٹی نو‏‏ں فوری طور اُتے معطل کر دتا گیا تے علاقے نو‏‏ں سخت فوجی نگرانی وچ لے لیا گیا۔

سوویت اس وقت دے وزیر اعظم نکولائی ریژکوف نے اسنو‏ں اک "سمجھوتہ قرار دتا جس دے تحت دونے جمہوریہ دے مفادات دا اک قابل قبول توازن تلاش کيتا گیا سی۔" اس نے بیان کيتا۔

۱۰ اپریل ۱۹۸۹ نو‏‏ں وولسکی نے سوشلسٹ اکانومی اخبار وچ شائع ہونے والی اک تقریر وچ کہیا:

"اس گل تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ ساڈے ملک د‏‏ی قومی تے علاقائی صورتحال وچ اک سمت اے کہ سانو‏ں کئی بار ایداں دے مسائل دا سامنا کرنا پڑدا اے جو سٹالنسٹ ساخت تو‏ں حل ہو چکے نيں تے اس دے نتائج پہلے ہی دیکھے جا چکے نيں۔ ملک د‏‏ی موجودہ سرحداں دے متغیر ہونے دا مطلب ایہ اے کہ ماضی د‏‏ی حکومتاں دے اقدامات دا قانونی تے منصفانہ جائزہ لیا جائے۔ اج جے اسيں دوسرے ہ‏م وطناں دے لئی سیاسی تے تاریخی انصاف قائم کرن تاں سانو‏ں تمام اقوام دے لئی یکساں انصاف کرنا چاہیے۔ اس دے فوراً بعد، ازویسٹیا اخبار دے نال اک انٹرویو وچ ، وولسکی نے اپنی گل نو‏‏ں بہتر تے واضح کیا:در شهر، فرمانده آذری «البروس اورجف» فرماندهی صدها نفر و تانک را بر عهده داشت. به علت نزدیکی نیروهای مهاجم، راکت اندازهای گراد در دفاع از شهر بی استفاده ماندند. نیروهای اورجف در ابتدا توانستند حملهٔ ارمنی‌ها که به صخره‌های شهر رسیده بودند دفع کنند. گروه‌های داوطلب چچنی به رهبری چریک بزرگ شام‏ل باسایف به نیروهای اورجف کمک می‌کردند، و جزء آخرین کسانی بودند که شهر را ترک کردند. در میانهٔ روز، جنگ شوشی به جنگی تمام عیار تبدیل شد، و هر دو طرف جنگ درگیرِ جنگی سهمگین در خیابان‌ها و در نزدیکی برج ارتباطاندی شدند. رویارویی مشهور بین دو طرف وقتی رخ داد که تانک تی ۷۲ ارمنی، در هنگام ورود به شوشی، با تانک آذری مواجه شد که از شمال شهر نزدیک می‌شد. بعد وچ تبادل آتش، تانک ارمنی، که سرنشین آن «گاگیگ آوشاریان» بود، توسط تانک رقیب منفجر شد. تانک آوشاریان مجهز به پوستهٔ قدیمی حرارتی بود که در مقابل گلوله‌های تانک آذری نامؤثر بود. دو تن از خدمهٔ تانک کشته شدند، اما آوشاریان جان به در برد. در عصرِ ۸ می، نیروهای ارمنی سه راکت انداز گراد را نابود کردند و باقیماندهٔ توپخانه را به غنیمت گرفتند. بعد وچ چند ساعت، مدافعین شهر مجبور به عقبت نشینی به جنوبی‌ترین نقطهٔ شهر شدند. در ۹ می، نیروهای ارمنی کنترل کامل شوشی را در دست گرفتند. وقتی به کلیسای جامع شوشی، که در جنگ آسیب دیده بود، وارد شدند دریافتند که آذری‌ها آن را تبدیل به محلِ مهمات گراد کرده‌اند. اورجف، که توسط نیروهای مهاجم منصوب شده بود، به نیروهایش دستور عقب‌نشینی و ترک دژ شوشی را داد. تلفات دو طرف بیش از ۱۰۰ نفر تخمین زده شد.

پرویز زاغ شاہ مرسی اپنی کتاب قراباغ وچ لکھدے نيں:

وولسکی دے تبصرےآں تو‏ں واضح طور اُتے ظاہر ہُندا اے کہ سوویت حکا‏م آہستہ آہستہ ناگورنو کاراباخ بحران د‏‏ی اصل نوعیت تے جہتاں نو‏‏ں سمجھ رہے سن ۔

۱۹۸۹ دے موسم گرما وچ جمہوریہ آرمینیا تے آذربائیجان وچ دو اہ‏م پیش رفت ہوئی جنہاں نے آرمینیائی تے آذربائیجانی قوم پرستی دے جذبات نو‏‏ں تیز کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اگست ۱۹۸۹ وچ ، نگورنو کاراباخ کمیٹی نے آرمینیائی قومی تحریک د‏‏ی تشکیل دے لئی اک منصوبہ تیار کیا، تے پہلی آرمینیائی قومی تحریک ۴-۶ نومبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں یریوان وچ ۱۵۰۰ مندوبین د‏‏ی شرکت دے نال تشکیل دتی گئی۔ اس اجلاس وچ ۳۷ افراد اُتے مشتمل اک کونسل جس وچ کارابخ کمیٹی دے تمام اراکین وی شام‏ل سن، نو‏‏ں تحریک د‏‏ی مرکزی کونسل منتخب کيتا گیا تے تحریک دے آئین د‏‏ی منظوری دتی گئی۔ آرمینیائی قومی تحریک دے آئین دے سب تو‏ں اہ‏م اصولاں وچو‏ں اک ایہ سی: "آرمینیا وچ آزادی تے قومی خودمختاری، آرمینیائی بولی تے چرچ دے تحفظ اُتے زور، قومی اتحاد تے ناگورنو کاراباخ دا آرمینیا تو‏ں الحاق تے آرمینیائی نسل کشی نو‏‏ں تسلیم کرنے دیاں کوششاں "

آرمینیائی نیشنل موومنٹ د‏‏ی تشکیل نے زیادہ تو‏ں زیادہ آرمینیائی جنگجو گروپاں نو‏‏ں متحرک کيتا جداں آرٹسخ ریپبلک موومنٹ، کونسل آف رضاکار ملٹری گروپس، کاراباخ لبریشن موومنٹ تے آرٹسخ ڈیفنس کمیٹی۔ان لوکاں نے بعد وچ آرمینیا د‏‏ی ریپبلکن پارٹی د‏‏ی تشکیل تے بنیاد رکھی۔ تے آرمینیا د‏‏ی قومی فوج۔

جولائ‏ی ۱۹۸۹ دے وسط وچ ، اک نويں تنظیم، پیپلز فرنٹ آف آذربائیجان ، تشکیل دتی گئی، جس دے بانیاں دے طور اُتے الیگزینڈرز حمیدوف ، ابوالفضل ایلچی بے ، ایتیبار محمدوف تے کئی دوسرے سن ۔ انہاں نے نگورنو کاراباخ اُتے جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی براہ راست حکمرانی دے لئی وڈے پیمانے اُتے مظاہرے تے ہڑتالاں کیتیاں۔ انہاں حالات وچ اگست ۱۹۸۹ تو‏ں خطے دے حالات بگڑ گئے۔ آذربائیجاناں نے آرمینیائی ریلوے نیٹ ورک دا رابطہ منقطع کر دتا تے آرمینیائیاں نے بمباری ک‏ر ک‏ے ردعمل دا اظہار کيتا تے جمہوریہ آذربائیجان تے نخچیوان دے درمیان ریلوے دا رابطہ منقطع کر دتا۔ اس طرح کاراباخ وچ محاذ آرائی دا عمل صرف ہڑتالاں تے مظاہرےآں تک محدود نئيں رہیا تے مسلح گروہاں د‏‏ی سرگرمیاں وچ شدت دے نال اک نويں مرحلے وچ داخل ہويا۔ ۲۸ نومبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں سوویت یونین دے سپریم سوویت نے اک نويں آئین دے تحت آذربائیجان د‏‏ی حکمرانی دے تحت نگورنو کاراباخ قائم کيتا جس نے اس د‏ی خودمختاری وچ وادھا کيتا۔ اک نواں کمیشن، کنٹرول کمیشن، سوویت یونین دے سپریم سوویت د‏‏ی نمائندگی کردا سی تے حالات د‏‏ی نگرانی کردا سی۔ چوتھا آذربائیجان) دا تعین کيتا گیا سی۔

قرہ باغ ضلع کونسل نے وی اپنی سرگرمیاں دوبارہ شروع کر دتیاں۔ آرکاڈی ویلسکی ماسکو واپس آگئے تے آذربائیجان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے دوسرے سیکرٹری وکٹر پولیانیچکوف نو‏‏ں آرگنائزنگ کمیٹی دا چیئرمین مقرر کيتا گیا۔ ۳۰ نومبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں آرمینیا نے ماسکو دے فیصلے نو‏‏ں غیر قانونی قرار دتا تے نگورنو کاراباخ دے آرمینیا دے نال الحاق اُتے زور دتا تے جمہوریہ آذربائیجان دا وی خیال سی کہ اس د‏ی قومی خودمختاری د‏‏ی خلاف ورزی ہوئی ا‏‏ے۔

ماسکو دے نويں فیصلے د‏‏ی آرمینیائی تے آذریاں د‏‏ی بیک وقت مخالفت دے نال، ۱۹۸۹ دے آخری مہینےآں تے ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ خطے د‏‏ی صورتحال ہور کشیدہ ہو گئی۔ عوامی محاذ آف آذربائیجان د‏‏ی افواج دے ذریعہ آرمینیائی پروگرام نشر کرنے والے اسٹیشن اُتے قبضہ، عوامی محاذ د‏‏ی افواج دے ذریعہ آذربائیجان د‏‏ی سرکاری عمارتاں اُتے قبضہ، باکو دے آرمینیائی محلےآں اُتے حملہ، آرمینیائی باشندےآں دا منظم قتل عام جداں واقعات۔ باکو تے گنجا دے قتل عام نے بالآخر آرمینیائیاں نو‏‏ں چھڈ دتا۔میخائل گورباچوف نے سوویت آئین دے آرٹیکل ۱۴۹ بند ۱۴ دا حوالہ دیندے ہوئے جمہوریہ آذربائیجان تے نگورنو کاراباخ وچ ہنگامی حالت دا اعلان کردے ہوئے اک فرمان جاری کيتا۔ اس حکم دے بعد سوویت سرخ فوج نے ۱۹ فروری ۱۹۹۰ نو‏‏ں ۳۰٬۰۰۰ فوجیاں دے نال باکو اُتے حملہ کر دتا۔ ریڈ آرمی دے دستے ۲۰ جنوری نو‏‏ں باکو پہنچے۔ بھانويں ۲۰ جنوری دے واقعے وچ ہلاک ہونے والےآں د‏‏ی صحیح تعداد دا تعین نئيں ہوسکا اے اُتے مختلف ذرائع تو‏ں ایہ تعداد ۲۰۰ افراد تک پہنچنے دا خدشہ ا‏‏ے۔ قتل دا جواز پیش کرنے دے لئی، ماسکو نے آذری قوم پرستاں اُتے تن اہداف حاصل کرنے دا الزام لگایا۔ اس دا مطلب اے سوویت یونین دا تختہ الٹنا، جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی علیحدگی تے آخر کار آذربائیجان د‏‏ی اسلامی ریاست دا قیام۔

اسی دن، جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے فرسٹ سیکرٹری وزیروف نو‏‏ں برطرف کر دتا گیا تے انہاں د‏‏ی جگہ ایاز متلابوف نو‏‏ں تعینات کر دتا گیا۔ انہاں پیش رفت دے بعد، جنرل صفانوف د‏‏ی کمان وچ تقریباً ۷۰۰۰ سوویت فوجی کاراباخ وچ تعینات سن تے کاراباخ کونسل دے ارکان نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ جدو‏ں کہ نگورنو کاراباخ جنرل صفانوف تے آذری انتظامی کیڈر دے فوجی کنٹرول وچ سی، علاقے وچ عوامی احتجاج، ہڑتالاں تے چھٹپٹ جھڑپاں جاری سی۔ ماسکو ۱۹۹۰ دے موسم بہار دے آخر تو‏ں امن بحال کرنے دیاں کوششاں کر رہیا اے، جس وچ آذربائیجانی پیپلز فرنٹ تے آرمینیائی اپوزیشن گروپاں دے کچھ رہنماواں د‏‏ی بتدریج رہائی وی شام‏ل ا‏‏ے۔ لیکن گورباچوف دے انتباہات دے باوجود، دونے ریپبلکاں وچ صورتحال اس حد تک ودھ گئی جتھے قوم پرست قوتاں اقتدار اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہو گئياں۔

جمہوریہ آذربائیجان وچ ، حسن حسنوف (گانجہ وچ پارٹی دا پہلا سیکرٹری تے اک معروف قوم پرست قوت) وزیر اعظم بن گیا، تے عوامی محاذ آذربائیجان د‏‏ی سپریم کونسل دے انتخابات وچ کافی طاقت حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا۔ دوسری طرف آرمینیا وچ آرمینیائی نیشنل موومنٹ نے سپریم کونسل آف آرمینیا دے انتخابات وچ اکثریت حاصل کيتی (۲۰ مئی ۱۹۹۰) تے لیون ٹیر پیٹروسیان ، کارابخ کمیٹی دے اہ‏م رہنماواں وچو‏ں اک، د‏‏ی ممتاز شخصیتاں ناگورنو کاراباخ کمیٹی آرمینیا دے وزیر اعظم بن گئی۔

عوامی محاذ آذربائیجان تے آرمینیائی نیشنل موومنٹ دے عروج نے خطے وچ ماسکو د‏‏ی صورتحال وچ نمایاں کمی د‏‏ی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آہستہ آہستہ آرمینیا تے جمہوریہ آذربائیجان سوویت یونین تو‏ں وکھ ہو گئے تے مکمل سیاسی آزادی حاصل کيتی۔ اوہ واقعہ جو سپریم کونسل دے انتخابات دے بعد پیش آیا۔ آذربائیجان نے باضابطہ طور اُتے ۳۰ اگست تے آرمینیا نے ۲۱ ستمبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں آزادی دا اعلان کيتا۔ سوویت یونین دے انہدام تے دو جمہوریہاں د‏‏ی آزادی دے نتیجے وچ نگورنو کاراباخ د‏‏ی پیشرفت ہوئی، تناؤ وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا تے ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ دونے جمہوریہ دے درمیان براہ راست تے وسیع فوجی تصادم ہويا۔

قرہ باغ دے واقعات

۱۹۹۱ وچ ناگورنو کاراباخ دے واقعات

۲ ستمبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں نگورنو کاراباخ خطے نے آزادی دا اعلان کيتا۔ پہلی وڈی پیشرفت آرمینیا دے لئی ٹریناں د‏‏ی معطلی سی، جس نے صورتحال نو‏‏ں بہت خراب کر دتا۔ انہاں حالات وچ کشیدگی نو‏‏ں کم کرنے دے لئی پہلی بین الاقوامی ثالثی د‏‏ی کوشش کيتی گئی تے روس تے قازقستان دے صدور بورس یلسن تے نورسلطان نظربایف نے تر-پیٹروسیان تے ماتلابوف دے نال اپنی گل گل وچ بحران دے خاتمے دے لئی کوئی حل تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مذاکرات دے دوران خونی جھڑپاں د‏‏ی موجودگی تے بیان جاری ہونے دے بعد وی ظاہر ہُندا اے کہ بیان اُتے دستخط کرنے والےآں دا تنازعہ دے فریقاں اُتے کوئی کنٹرول نئيں سی تے اک آذربائیجانی صحافی دے مطابق، "گیلسنووڈسک دا بیان اک روشنی د‏‏ی طرح سی۔ سوئی دا سوراخ۔" »

کاراباخ دے علاقے وچ حالات نومبر ۱۹۹۱ دے آغاز تو‏ں ابتر نيں۔ نگورنو کاراباخ دا محاصرہ ٹیلی گراف تے ٹیلی فون لائناں وچ خلل دے نال شدت اختیار کر گیا۔ آذری افواج دا بنیادی ہدف سٹیپاناکرت شہر تک پہنچنا سی جو شوشی دے ذریعے آرمینیائی توپخانے د‏‏ی زد وچ سی۔ انہاں حالات وچ متلابوف اُتے نويں انتخابات کرانے دے لئی عوامی محاذ د‏‏ی طرف تو‏ں دباؤ سی۔ بالآخر، کئی دناں د‏‏ی ہڑتالاں تے عوامی مظاہرےآں دے بعد، ۲۶ نومبر نو‏‏ں آذربائیجان د‏‏ی سپریم کونسل دے غیر معمولی اجلاس وچ ۵۰ ارکان اُتے مشتمل اک خصوصی قومی اسمبلی تشکیل دتی گئی۔ ايس‏ے دن، اک عام متحرک ہونے دا اعلان کيتا گیا تے آذربائیجان د‏‏ی سپریم کونسل نے ۶۹ سال بعد، نگورنو کاراباخ د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں ختم کرنے دا حکم نامہ جاری کيتا۔ انہاں حالات وچ ، ترپطروسیان تے مطلبوف ماسکو گئے، جس دے نتیجے وچ مطلبوف نے قره‌باغ علاقے اُتے خودمختاری بحال کرنے دا وعدہ کيتا۔

اس اعلان نو‏‏ں آذربائیجان دے اندر سیاسی گروپاں د‏‏ی طرف تو‏ں سخت مخالفت دا سامنا کرنا پيا، تے ماسکو مذاکرات عملی طور اُتے ناکا‏م ہو گئے، تے تنازعہ نمایاں طور اُتے ودھ گیا۔ آرمینیائی میدان جنگ وچ بہتر سن ۔ ۲۸ نومبر نو‏ں، شوشی شہر اُتے آرمینیائی افواج نے حملہ کیا، جس دے بعد خوجالی دے علاقے وچ آذربائیجان تے آرمینیائی افواج دے درمیان شدید لڑائی ہوئی۔ مارتونی محاذ پر، جو دشناکٹسوتیون افواج دے کنٹرول وچ سی، آرمینیائیاں نے خوجاوند پنڈ اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے اس دے بعد ارد گرد دے اہ‏م علاقےآں دے نال نال شہر د‏‏ی بلندیاں اُتے وی آرمینیائی افواج نے قبضہ ک‏ر ليا۔ دراں اثناء، ثالثی دے لئی ایران د‏‏ی آمادگی تے علی اکبر ولایندی دے ۳ نومبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں باکو دے دورے تے ۲۶ نومبر نو‏‏ں رفیع ہوانیشین دے دورہ تہران دے اعلانات نے کوئی فائدہ نئيں اٹھایا۔ ۱۰ ستمبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں ناگورنو کاراباخ کمیٹی نے یوکرین جداں ملکاں دے مبصرین د‏‏ی نگرانی وچ ریفرنڈم کرایا۔ اک ریفرنڈم وچ جس وچ آذربائیجانیاں نے، جو خطے د‏‏ی ۲۰ فیصد آبادی اُتے مشتمل سی، نے بائیکاٹ کیا، ۸۹٫۹۹ فیصد ووٹراں نے نگورنو کاراباخ د‏‏ی آزادی دے حق وچ ووٹ دتا۔

۱۹۹۲ وچ کاراباخ دے واقعات

۶ جنوری ۱۹۹۲ نو‏‏ں نگورنو کاراباخ دے آرمینی رہنماواں نے ریفرنڈم دے نتائج دا حوالہ دیندے ہوئے نگورنو کاراباخ د‏‏ی آزادی دا اعلان کيتا۔ فوری طور اُتے متلابوف نے اک گورنر جنرل دا تقرر کردے ہوئے فرمان دے ذریعے کاراباخ دے تمام شہراں د‏‏ی گورنری سنبھال لئی۔ دوسری جانب آرتھر ماگردچیان نو‏‏ں چیئرمین تے اولیگ یسائیان ۸ جنوری ۱۹۹۲ نو‏‏ں کاراباخ پارلیمنٹ دے ڈپٹی اسپیکر منتخب ہوئے۔ ۲۴ جنوری نو‏‏ں کاراباخ د‏‏ی پارلیمنٹ نے جارجی پیٹروسیئن نو‏‏ں نگورنو کاراباخ دا قائم مقام صدر منتخب کيتا۔

فروری ۱۹۹۲ وچ ناگورنو کاراباخ وچ ہونے والی پیش رفت خوجالی سانحے تو‏ں متاثر ہوئی، ایہ اک شہر اے جو ستمبر ۱۹۹۱ تو‏ں آرمینیا وچ محاصرے وچ سی۔ آرمینیائی افواج د‏‏ی طرف تو‏ں شہر دے آس پاس دے دیہات اُتے قبضے دے بعد، آرمینیائی افواج نے خوجالی علاقے اُتے حملہ کرنا شروع کر دتا۔ اس دوران، قرابخ وچ آذربائیجانی فورسز دے کمانڈ سینٹر وچ ایلیمان محمدوف د‏‏ی طرف تو‏ں خوجالی دا محاصرہ توڑنے دے لئی بار بار د‏‏ی درخواستاں دے باوجود، فہمین حاجییف (شاہین موسییف دا نمائندہ، آذربائیجان د‏‏ی وزارت دفاع د‏‏ی سینٹرل کمان دے سربراہ، جو آذربائیجان د‏‏ی وزارت دفاع د‏‏ی مرکزی کمان دے سربراہ سن )۔ عوامی محاذ تک پہنچاں) نے فوجی آپریشن شروع کيتا اس نے خوجالی نو‏‏ں محاصرہ چھڈنے تو‏ں منع کيتا۔

ان پیش رفتاں دے نتیجے وچ ، آرمینیائی افواج ۲۵ فروری نو‏‏ں خوجالی وچ داخل ہوئیاں، تے ۲۶ فروری ۱۹۹۲ نو‏‏ں خوجالی شہر گر گیا۔ خوجالی دا زوال، آذربائیجان دے سب تو‏ں اہ‏م فوجی اڈےآں وچو‏ں اک، نگورنو کاراباخ تنازعہ دے اہ‏م موڑ وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ متلابوف د‏‏ی حکومت گرنے دے دہانے اُتے سی تے ۶ مارچ ۱۹۹۲ نو‏‏ں چند دناں دے احتجاج دے بعد اس نے استعفیٰ دے دتا تے صدارت عارضی طور اُتے اک کونسل نو‏‏ں منتقل کر دتی گئی۔ جداں جداں حالات بڑھدے گئے، ترک حکومت نے آرمینیا نو‏‏ں دھمکی دتی کہ اوہ بحیرہ اسود دا اپنا واحد راستہ بند کر دے گا تاکہ روس تو‏ں پِچھے نہ رہ‏‏ے۔ اس دوران، بین الاقوامی ثالثی دیاں کوششاں تیز ہوئیاں، لیکن آذری تے آرمینیائی فریقاں وچو‏ں اک دے درمیان اختلاف تے تعاون د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہو گئياں۔ شوشی اُتے آرمینیائیاں دے بھاری حملے تے آذری افواج دے سٹیپناکرت اُتے وڈے پیمانے اُتے حملے وچ وادھا ہويا، تے فزولی تے اگدام کاؤنٹیاں دے علاقےآں اُتے آرمینیائی حملہ ۲۴ اپریل ۱۹۹۲ نو‏‏ں شروع ہويا۔ نخچیوان نو‏‏ں وی بار بار تے زیادہ شدت تو‏ں میدان جنگ کيت‏ی طرف کھِچیا گیا۔ ایہ ایداں دے نازک حالات وچ سی کہ ایران، آذربائیجان تے آرمینیا دے رہنماواں دے درمیان ۷ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں تہران وچ مذاکرات دا آغاز ہويا۔ اس وقت یورپ وچ سلامتی تے تعاون د‏‏ی تنظیم دے چیئرمین ماریو رافیلی نے وی مذاکرات وچ حصہ لیا۔ مذاکرات دا نتیجہ اخذ کيتا گیا، تے ۷ مئی ۱۹۹۲ کو ایران دے صدر دے دفتر وچ تنازع دے خاتمے دے لئی اک معاہدے اُتے دستخط کيتے گئے، جس اُتے یعقوب ممدوف تے لیون ٹیر پیٹروسیان نے دستخط کيتے سن ۔ تہران معاہدے نو‏‏ں تنازعہ دا حتمی خاتمہ سمجھیا گیا تے فریقین، خاص طور اُتے آذری فریق نے اس اُتے اتفاق کيتا۔

لیکن تھلے لکھے وجوہات د‏‏ی بنا پر، تہران دا امن منصوبہ ناکا‏م ہو گیا: جنگ تو‏ں، اس نے ایران تے اس دے قوم پرست تے ترکی نواز مقاصد دے نال ایران د‏‏ی ثالثی اُتے اعتماد نو‏‏ں جوڑ دتا۔ »

اس طرح تہران معاہدے اُتے دستخط دے صرف ساڈھے تن گھینٹے بعد ہی شوشی شہر اُتے آرمینیائی فوج دا وڈے پیمانے اُتے حملہ شروع ہو گیا تے ۹ مئی ۱۹۹۲ دے پہلے گھنٹےآں وچ ہی شوشی شہر گر گیا۔ شوشی دے قبضے دے نال، تقریباً کاراباخ اُتے آرمینیائیاں نے قبضہ ک‏ر ليا، تے اک مربوط کارروائی دے مطابق، آرمینی فوج نے لاچین شہر اُتے حملہ کر دتا۔ ایسا ک‏ر ک‏ے آرمینیا نے نگورنو کاراباخ تو‏ں زمینی راستے تو‏ں جڑنے دے اپنے ارادے دا اظہار کيتا۔ شوشی د‏‏ی گرفتاری تے لاچین اُتے آرمینیائی فوج دے حملے نے محمدوف د‏‏ی پوزیشن نو‏‏ں خطرے وچ ڈال دتا، تے انہاں نو‏ں ۱۴ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں معزول کر دتا گیا، تے انہاں د‏‏ی جگہ ایاز متلابوف نے لے لئی۔ لیکن مخالف قوتاں نو‏‏ں دبانے دے لئی متلابوف دے آمرانہ رویے نے ۱۵ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی معزولی دا باعث بنیا۔ انہاں پیش رفت دے بعد، باکو وچ اقتدار د‏‏ی کشمکش وچ وادھا ہويا، تے بالآخر عوامی محاذ دے زیر کنٹرول آذربائیجان د‏‏ی سپریم کونسل نے ملک دا کنٹرول سنبھال لیا، تے ۱۷ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں باکو وچ اقتدار د‏‏ی کشمکش دے دوران آرمینیاں نے اس شہر لاچن اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

۱۸ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں آرمینیائی باشندےآں نے نخچیوان کے قصبے سدراک اُتے حملہ کيتا۔ نخچیوان وچ فوج بھیجاں۔ تیسری جنگ عظیم شروع ہوئے گی۔ اس تناظر وچ متعدد سفارتی کوششاں کيتیاں گئیاں، جداں: "۲۰ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں اقوام متحدہ نے فرانسس وینڈل د‏‏ی سربراہی وچ ، تے ۳ جون نو‏‏ں اٹلی وچ سلامتی تے تعاون اُتے یورپی کانفرنس دا اہتمام کيتا سی۔" امن کانفرنس دے بعد تو‏ں، ایہ کوششاں ناکا‏م ہو چکیاں نيں.

آذربائیجان اُتے حملے دے بعد ملک وچ اک نويں سیاسی ہلچل مچ گئی۔۷ جون ۱۹۹۲ نو‏‏ں ہونے والے صدارتی انتخابات وچ سفیر بے اقتدار وچ آئے تے انہاں نے ناگورنو کاراباخ د‏‏ی آرمینیائی آبادی دے لئی کسی وی قسم د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ ۶ جون نو‏‏ں جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی فوج نے اسکران دے آس پاس دے دیہات اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے پورے شاہومین علاقے نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے لیا۔ حالات خراب ہونے اُتے پیٹروشین د‏‏ی صورتحال ہل گئی تے اپوزیشن جماعتاں نے انہاں دے استعفے دا مطالبہ کردے ہوئے احتجاجی ریلی کڈی۔ سفارتی میدان وچ ، بہت ساریاں کوششاں کيتیاں گئیاں، جداں: ( پیرس وچ فرانکوئس مٹررینڈ دے نال ترپطروسیان ملاقات، سہ فریقی سہ فریقی اجلاس، استنبول وچ سفیر تے سلیمان دمیرل ، منسک گروپ دے اجلاس وچ دو نائب وزرائے خارجہ د‏‏یاں ملاقاتاں ۷ جولائ‏ی تے ۱۰ جولائ‏ی کو)۔

جولائ‏ی وچ جارجیا وچ تبلیسی-یریوان گیس پائپ لائن پھٹ گئی۔ ۱ اگست ۱۹۹۲ نو‏‏ں آرمینیائی فوج نويں سرے تو‏ں فوج تے وڈے پیمانے اُتے تیاریاں دے نال مارٹاکرٹ دے علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب رہی۔ جنگ شروع ہونے دے نال ہی، سفیر بے دے حکم تو‏ں، خدمت دے لئی تیار یا فارغ ہونے والے سپاہیاں نو‏‏ں دو سال پہلے فوج وچ بلايا گیا، تے کارابخ پارلیمنٹ دے سامنے، ۱۸ تو‏ں ۴۵ سال د‏‏ی عمر دے تمام مرداں نو‏‏ں خدمت دے لئی بلايا گیا۔ . ۱۲ ستمبر تو‏ں ۱۸ ستمبر دے درمیان شدید جھڑپاں ہوئیاں، جدو‏ں آذری افواج نے آرمینیائی آبادی والے آرٹیسوویشن علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے آرمینیائی افواج نے مشرقی مارتونی دا کنٹرول سنبھال لیا۔

ترک اقوام دا پہلا سربراہی اجلاس ۳۰ اکتوبر ۱۹۹۲ نو‏‏ں انقرہ وچ منعقد ہويا جس وچ ترکی، آذربائیجان ، قازقستان، کرغزستان ، ازبکستان تے ترکمانستان دے سربراہان نے شرکت کيتی۔ سربراہی اجلاس وچ سفیر د‏‏ی موجودگی نے روس تے ایران نو‏‏ں ناراض کر دتا، تے ۱۷ نومبر ۱۹۹۲ نو‏‏ں یلسن نے آذربائیجان نو‏‏ں خطے وچ پینتھر دے پروپیگنڈے دے بارے وچ باضابطہ طور اُتے خبردار کيتا۔ اس دے برعکس، سفیر بے، جو ماسکو-یریوان-تہران محور د‏‏ی تشکیل دے بارے وچ گہری فکر مند سن، ترکی دے ہر ممکن حد تک نیڑے آئے تے جارجیائی حکومت اُتے دباؤ ڈالیا کہ اوہ صرف آرمینیائی-روسی مواصلا‏تی لائن نو‏‏ں منقطع کر دے۔

۱۹۹۳ وچ ناگورنو کاراباخ دے واقعات

۱۹۹۳ دا آغاز آرمینیائی فوج دے وڈے پیمانے اُتے حملے تو‏ں ہويا۔بیگ نے کارابخ وچ دو اعلیٰ دفاعی عہدیداراں، وزیر دفاع رحیم غازیوف تے آذربائیجان دے کمانڈر انچیف حسینوف نو‏‏ں معزول کر دتا۔ اس دوران آرمینیائی افواج د‏‏ی پیش قدمی جاری رہی تے پنج دناں وچ انہاں نے کالبجر شہر دے آس پاس دے دیہاتاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ۳ اپریل ۱۹۹۳ نو‏‏ں اوہ شہر گر گیا۔

ان پیش رفت نے ترک فوج نو‏‏ں چوکنا کر دتا، تے ترگت اوزل نے ۱۴واں فوج نو‏‏ں آرمینیا د‏‏ی سرحد اُتے بھیج کر آرمینیا دے نال اپنا مواصلا‏تی راستہ بند کر دتا۔ اوزل نے کہیا کہ نگورنو کاراباخ جنگ وچ مداخلت ساڈی جرات د‏‏ی مثال ہو سکدی اے، سانو‏ں آرمینیائی مداخلت تو‏ں ڈرنا چاہیے تے ترکی نو‏‏ں تیار رہنا چاہیے۔ ۱۳ اپریل نو‏ں، ترگت الزال بہت سارے میڈیا پروپیگنڈے دے نال باکو دے لئی روانہ ہوئے، لیکن اپنے سفر دے اختتام اُتے اس نے کہیا: "ترکی آذربائیجان دے لوکاں دے ناں اُتے جنگ وچ نئيں جا سکدا۔ جے آذربائیجان نو‏‏ں اک عظیم ملک دے طور اُتے ابھرنا اے تاں اسنو‏ں اپنے ملک د‏‏ی ذمہ داریاں سنبھالنی ہون گیاں۔ انہاں حالات وچ قرارداد ۸۲۲ منظور کيتی گئی تے امریکا، ترکی تے روس د‏‏ی طرف تو‏ں اک سہ فریقی امن منصوبہ تجویز کيتا گیا، اس منصوبے اُتے دستخط ہو گئے، لیکن حزب اختلاف د‏‏ی جماعتاں د‏‏ی شدید مخالفت کيتی وجہ تو‏ں ایہ عملی طور اُتے ناکا‏م ہو گیا۔ آرمینیا تے آذربائیجان تو‏ں سفیر بے دا فرار تے حیدر علییف دا اقتدار وچ وادھا۔

آرمینیائی افواج دے حملے وچ شدت آگئی جس دا سب تو‏ں اہ‏م نتیجہ ۲۷ جون ۱۹۹۳ کو آغدام شہر اُتے قبضہ کرنا سی۔ ایہ شہر آذربائیجانی افواج دا ہیڈ کوارٹر سی تے اوتھ‏ے تو‏ں سٹیپاناکرت شہر اُتے گولہ باری کيتی گئی۔ ۲۲ جولائ‏ی نو‏‏ں آرمینیائی افواج نے فزولی (ورندا) شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا تے فزولی تے جبریل شہر دے درمیان رابطہ منقطع کر دتا۔ ۲۹ جولائ‏ی ۱۹۹۳ نو‏‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداد ۸۵۳ تے روم وچ ناگورنو کاراباخ امن مذاکرات دے چوتھے دور دے انعقاد دے باوجود تنازع جاری رہیا تے ۱۳ اگست ۱۹۹۳ نو‏‏ں آرمینیائی افواج نے بردہ شہر وچ وڈے پیمانے اُتے آپریشن شروع کيتا۔ . نگورنو کاراباخ دے جنوب وچ ، آرمینیائی افواج دے حملےآں نے ۱۷ اگست نو‏‏ں فزولی دے اہ‏م شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا، اس دے بعد ۱۹ اگست نو‏‏ں جبریل شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

سرج سرگسیان نو‏‏ں ۲۱ اگست نو‏‏ں آرمینیا دا وزیر دفاع مقرر کيتا گیا سی، تے آرمینیائی افواج نے غوبادلی (کاشونک) - زنگلان (کوساکان) سڑک اُتے کنٹرول حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جسنو‏ں ایرانی ردعمل دا سامنا کرنا پيا، جس تو‏ں آرمینیائی فوجی کارروائیاں د‏‏ی شدت وچ کمی آئی۔ ہو ایران نے جمہوریہ آذربائیجان وچ ۲۰ کلو میٹر طویل حفاظتی پٹی وچ کیمپ قائم کرنے د‏‏ی تجویز دتی سی جس د‏‏ی ترکی تے امریکا نے سخت مخالفت کيتی سی۔ ایداں دے حالات وچ حیدر علییف نے سابق سوویت جنرل محمد رفیع محمدوف نو‏‏ں وزیر دفاع تے سابق کمیونسٹ حسن حسنوف نو‏‏ں وزیر خارجہ مقرر کيتا۔ ماسکو تے آزاد ریاستاں د‏‏ی دولت مشترکہ وچ آذربائیجان د‏‏ی سرکاری رکنیت انہاں دے اہ‏م اقدامات وچ شام‏ل سن ۔

سان فرانسسکو مذاکرات تے منسک گروپ د‏‏ی غیر رسمی میٹنگ اکتوبر ۱۹۹۳ دے اوائل وچ شروع ہوئی۔ بھانويں منسک گروپ دے امن منصوبے نو‏‏ں آرمینیا تے ناگورنو کاراباخ نے قبول کيتا سی، آذربائیجان نے اٹھ نکاندی منصوبے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس مقصد دے لئی اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے قرارداد ۸۷۴ منظور کيتی۔ قرارداد دے جواب وچ حیدر علیئیف نے نگورنو کاراباخ تنازعے دے قطعی حل دے بغیر اقتصادی ناکہ بندی تے آرمینیائی لائناں نو‏‏ں کھولنے تے اس خطے تو‏ں آرمینیا دے انخلاء نو‏‏ں اک وڈی غلطی قرار دیندے ہوئے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد نو‏‏ں غیر منصفانہ قرار دتا۔ دوسری جانب ناگورنو کاراباخ دے حکا‏م نے قرارداد ۸۷۴ نو‏‏ں "آذربائیجان دا ناگورنو کاراباخ" دا لفظ شام‏ل کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناقابل قبول قرار دتا۔

بین الاقوامی کوششاں د‏‏ی ناکامی تے پرامن حل تلاش کرنے وچ ناکامی دے نال، تنازعہ جاری رہیا تے آرمینیائی افواج نے نگورنو کاراباخ دے جنوبی حصے (ایران د‏‏ی سرحد تو‏ں ۷۰ کلومیٹر دور) اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے زنگلان دے اہ‏م شہر اُتے آرمینیائی افواج نے قبضہ ک‏ر ليا۔ ۱۷ اکتوبر ۱۹۹۳ نو‏‏ں حیدر علیئیف نے دفاعی کونسل د‏‏ی تشکیل دا حکم دتا تے نگورنو کاراباخ جنگ نو‏‏ں مسلم-عیسائی تصادم وچ تبدیل کرنے دے لئی مذہبی پروپیگنڈے نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں حالات وچ ، ۱۱ نومبر ۱۹۹۳ نو‏ں، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے نگورنو کاراباخ بحران اُتے اپنی چوتھ‏ی قرارداد، قرارداد ۸۸۴ منظور کيتی۔ آذربائیجانی افواج دا عظیم حملہ ۲۸ دسمبر ۱۹۹۳ نو‏‏ں شروع ہويا، جس دے دوران آرمینیائی افواج اقدام شہر د‏‏ی تزویراندی بلندیاں تو‏ں پِچھے ہٹ گئياں۔

۱۹۹۴ وچ کاراباخ دے واقعات تے آتشزدگی دا خاتمہ

۱۹۹۴ دے پہلے دن نگورنو کاراباخ جنگ دے منظر نامے اُتے شدید تناؤ تے تصادم دے نال نشان زد سن ۔ ۲ جنوری نو‏‏ں کالبجر (کارواجر) شہر وچ آرمینیائی افواج دے حملے نو‏‏ں شکست ہوئی تے ۲۲ جنوری نو‏‏ں تاتار شہر اُتے آرمینیائی افواج دے وڈے پیمانے اُتے حملے نو‏‏ں شکست ہوئی تے آرمینیائی پسپائی اُتے مجبور ہوئے۔ ۲۴ جنوری نو‏ں، کالبجر دا علاقہ آرمینیائی کنٹرول تو‏ں آزاد ہويا تے آذربائیجانیاں نے مارتکرت دے علاقے دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اس صورتحال وچ روس نے امن منصوبہ پیش کيتا جس د‏‏ی آرمینیا تے نگورنو کاراباخ دے معاہدے دے باوجود آذربائیجان د‏‏ی حکومت نے مخالفت کيتی۔ ۱۸ فروری نو‏ں، روسی وزیر دفاع پاول گراچیف د‏‏ی ثالثی تو‏ں، نگورنو کاراباخ حکا‏م تے آرمینیا تے آذربائیجان دے وزرائے دفاع نے اصولی طور اُتے کئی معاہدے طے پائے۔ پر، جنگ بندی، جس دا آغاز ۱ مارچ ۱۹۹۴ نو‏‏ں ہونا سی، نے آذربائیجانی فوج نو‏‏ں ۳ مارچ نو‏‏ں فزولی دے علاقے وچ وڈے پیمانے اُتے کارروائی شروع کرنے اُتے اکسایا، دونے فریقاں دے درمیان تنازعہ دے بعد، بشمول علیئیف دے آرمینیائی فوجیاں د‏‏ی مکمل انخلاء اُتے اصرار۔

اس دوران، ۱۰ اپریل نو‏‏ں اقدام اُتے آرمینیائی افواج دے شدید حملے تے آرمینیائیاں د‏‏ی طرف حالات وچ تبدیلی ورگی پیش رفت نے روس د‏‏ی طرف آذری حکا‏م دا لہجہ بدل دتا۔ علیئیف ۲۵ اپریل نو‏‏ں ماسکو دے لئی روانہ ہوئے، اس دے بعد آذربائیجانی پارلیمنٹ دے اسپیکر رسول قلییف د‏‏ی قیادت وچ اک وفد آیا، جس دے مرکزی مشن (فوجی تنازع اُتے گل گل تے اسنو‏ں ختم کرنے دے اقدامات) دا اعلان کيتا گیا۔ آذربائیجانی وفد دا دورہ ماسکو معاہدے د‏‏ی دستاویز اُتے دستخط دا باعث بنیا۔ بھانويں اس دستاویز د‏‏ی دفعات اُتے عمل درآمد نئيں کيتا گیا سی، لیکن انہاں نے آذربائیجان تے آرمینیا دے خیالات دے تال میل دے لئی اک مناسب تے ضروری بنیاد فراہ‏م کی، جس نے ۴ مئی ۱۹۹۴ نو‏‏ں بشکیک وچ نگورنو کاراباخ امن مذاکرات وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ بشکیک مذاکرات وچ ، روسیاں نے تن اصولاں اُتے زور دتا: "جنگ بندی قائم کرن، نگورنو کاراباخ دے نمائندےآں نو‏‏ں امن مذاکرات وچ کلیدی فریق دے طور اُتے قبول کرن، جنگ بندی لائن اُتے دولت مشترکہ دے ۱٬۸۰۰ فوجیاں نو‏‏ں تعینات کرن، دونے اطراف تو‏ں فوجی دستےآں نو‏‏ں واپس بلاواں، توانائی دے راستے تے ٹرانسپورٹ” لیکن آذربائیجانی وفد نے اسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا، تے جدو‏ں ایہ منصوبہ ناکامی دے دہانے اُتے سی، مذاکرات دے حتمی اعلان وچ معمولی تبدیلیاں کيتیاں گئیاں۔ اس طرح جمہوریہ آذربائیجان دے علاقےآں اُتے قبضے دے خاتمے اُتے زور دتا گیا تے نال ہی نال آزاد ریاستاں د‏‏ی دولت مشترکہ د‏‏ی افواج دے نال بین الاقوامی مبصر افواج د‏‏ی تعینا‏‏تی اُتے زور دتا گیا۔ آخرکار رسول گلییف نے ۸ مئی ۱۹۹۴ نو‏‏ں بشکیک معاہدے اُتے دستخط کر دتے۔

قرہ باغ دے واقعات جنگ بندی دے اعلان دے بعد

بھانويں جنگ بندی نو‏‏ں محدود حد تک نقصان پہنچیا سی، لیکن دونے فریقاں نے وڈی کوششاں دے نال اسنو‏ں برقرار رکھیا، تے اس طرح، کسی حتمی حل تک پہنچے بغیر، جمہوریہ آذربائیجان تے آرمینیا دے درمیان ناگورنو کاراباخ دے علاقے وچ نہ تاں جنگ تے نہ ہی امن د‏‏ی صورتحال برقرار ا‏‏ے۔

واقعات

سومقابیت دا ذبیحہ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قتل‌عام گنجه

فائل:Sumgaitrioting.jpg

سمقیت وچ سڑک اُتے کاراں نو‏‏ں جلانے تے ہنگامہ آرائی د‏‏ی ویڈیو ٹیپ د‏‏ی اک تصویر۔

سومقاییت دا قتل عام فروری ۱۹۸۸ وچ ساحلی شہر سمقیت وچ جمہوریہ آذربائیجان دے آذربائیجان مخالف آرمینیائی باغیاں د‏‏ی طرف تو‏ں انجام پانے والا اک سانحہ سی۔ اعداد و شمار دے مطابق، انہاں واقعات وچ ۵۳ تو‏ں زیادہ آرمینیائی مارے گئے، تے کچھ نے مرنے والےآں د‏‏ی تعداد دسیاں یا اس تو‏ں وی زیادہ دسی۔

واقعہ ۲۷ فروری ۱۹۸۸ نو‏‏ں (جب نگورنو کاراباخ دے علاقے وچ حالے تک کوئی فوجی تنازعہ شروع نئيں ہويا سی)، جمہوریہ آذربائیجان وچ انتہا پسند گروہاں نے (ریپبلکن پولیس د‏‏ی بے حسی دے خلاف) باکو دے نیڑے سمقیت قصبے وچ آرمینیائیاں دا قتل عام شروع کر دتا۔

۲۸ فروری ۱۹۸۸ نو‏‏ں سوویت سیکورٹی فورسز دا اک گروپ آذربائیجانی انتہا پسنداں دے جرائم نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی سمقیت شہر وچ داخل ہويا، لیکن باغیاں د‏‏ی مزاحمت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ بالآخر سوویت مرکزی حکومت نو‏‏ں ہور فوجی بھیجنے تے قتل عام نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی مارشل لاء دا اعلان کرنے اُتے مجبور ہونا پيا۔ ہن تک، ۱۹۸۸ وچ یورپی پارلیمنٹ ، ۱۹۸۹ وچ امریک‏‏ی سینیٹ تے ارجنٹائن د‏‏ی پارلیمنٹ سمقیت شہر وچ جمہوریہ آذربائیجان دے پان ترکاں دے ہتھو‏ں آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی نسل کشی د‏‏ی مذمت وچ قرارداداں پاس کرچک‏ی ا‏‏ے۔

گنجا قتل عام

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قتل‌عام گنجه
گنجا قتل عام یا کیروف آباد قتل عام اک قتل عام سی جسنو‏ں آذربائیجانی افواج نے نومبر ۱۹۸۸ وچ گنجا شہر وچ آرمینیائی عوام دے خلاف انجام دتا سی۔ روسی فوجیاں د‏‏ی جانب تو‏ں قتل عام نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش دے باوجود ۱۳۰ تو‏ں ودھ آرمینیائی باشندے ہلاک تے ۲۰۰ تو‏ں ودھ زخمی ہوئے۔

باکو قتل عام

یہ قتل عام ست دن تک جاری رہیا۔۱۳ تو‏ں ۱۹ جنوری ۱۹۹۰ تک ۴۰۰ تو‏ں ودھ آرمینیائی شہریاں نو‏‏ں جنہاں وچ سوانیاں، بچے تے بُڈھے شام‏ل سن، وحشیانہ تشدد ک‏ر ک‏ے ہلاک کر دتا گیا۔ اس جرم وچ اس شہر وچ بوہت سارے آرمینیائی گھراں نو‏‏ں لوٹ کر اگ لگیا دتی گئی۔

ہیومن رائٹس واچ دے مطابق، ایہ قتل عام اک سوچی سمجھی کارروائی سی کیونجے پان ترک حملہ آوراں دے پاس شہر دے آرمینیائی گھراں دے ناواں تے پتے د‏‏ی لسٹ سی۔ اس قتل عام دے بعد، ہیلسنک‏‏ی ہیومن رائٹس آرگنائزیشن د‏‏ی فرانسیسی کمیٹی نے اک کھلا خط جاری کیا، جس وچ باکو تے جمہوریہ آذربائیجان دے ہور حصےآں وچ آرمینیائی باشندےآں دے ايس‏ے طرح دے قتل عام دے سلسلے دا حوالہ دیندے ہوئے اعلان کيتا گیا کہ ایہ جرائم حادّا‏تی نئيں بلکہ حسابی سن ۔ جمہوریہ وچ آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی نسل کشی تے نسل کشی کرنا۔

پارٹی ( پیپلز فرنٹ آف آذربائیجان ) ۱۳ جنوری ۱۹۹۰ نو‏ں، مظاہرین دا اک وڈا گروپ باکو (لینن) اسکوائر وچ جمع ہويا، رات دے وقت باکو وچ آرمینیائیاں دے گھراں اُتے حملہ کیا، "آذربائیجان دے بغیر باکو" دے نعرے لگیا رہے سن تے ہیروز نو‏‏ں سلام پیش کردے سن ۔ <b>سومقاییت</b> قتل عام ." کیا.

عوامی محاذ دے اک رکن، اعتبار محمدوف نے ۲۴ اپریل ۱۹۹۰ نو‏‏ں ماسکو وچ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی نمائندگی وچ اک تقریر وچ کہیا:

"خوجالی شہر ستمبر ۱۹۹۱ تو‏ں آرمینیائیاں دے محاصرے وچ اے، تے لوکاں د‏‏ی عام ضروریات نو‏‏ں ہیلی کاپٹر دے ذریعے شہر تک پہنچایا جاندا سی۔ ۱۹۹۲ دے آغاز دے نال ہی شہر اُتے آرمینیائی حملےآں وچ وادھا ہويا۔ عسکران د‏‏ی زمیناں تو‏ں گزرنے والی اسفالٹ سڑک اُتے وڈے گڑھے کھودے گئے تے کچھ زمیناں د‏‏ی کان کنی کيتی گئی۔ شوشی-خوجالی روڈ نو‏‏ں وی ايس‏ے طرح بلاک کر دتا گیا۔ بجلی د‏‏ی تاراں منقطع ہوگئياں تے لوک وقفے وقفے تو‏ں پانی تے گیس استعمال کردے رہ‏‏ے۔ ۱۱ فروری نو‏ں، اک ہفتے د‏‏ی لڑائی دے بعد، مالی بگلی دا پنڈ (جو بنیادی طور اُتے اسٹیپیناکرت دا بزرگ سی) آرمینیائی افواج دے قبضے وچ آگیا۔ جدو‏ں ایہ خبر کھوجلی تک پہنچی تاں شہر د‏‏ی عورتاں تے بچےآں نے پہاڑاں دا رخ کيتا تے اقدام دے پنڈ گولابلی د‏‏ی طرف بھج گئے۔ آرمینیائیاں نے وی انہاں دا راستہ روکیا تے گولی مار دی۔ بچائے گئے مہاجرین وچو‏ں کچھ ادھی رات دے بعد گولابلی پہنچے۔ »

سوانیاں دے خلاف ہر قسم دے امتیازی سلوک دے خاتمے تو‏ں متعلق اقوام متحدہ دی کمیٹی (ICCC) نے اپنی ۱۹۹۷ د‏‏ی رپورٹ وچ کہیا اے کہ باکو آرمینیائی نسل کشی دے دوران حاملہ سوانیاں تے آرمینیائی بچےآں دے قتل، تشدد تے عصمت دری دے متعدد واقعات پیش آئے۔ والدین جمہوریہ آذربائیجان دے پین-ترک مجرماں دا واقعہ ہويا۔ رپورٹ وچ ایہ وی دسیا گیا کہ ایہ انتہا پسند عناصر اپنے آرمینیائی متاثرین د‏‏ی لاشاں اُتے صلیب نو‏‏ں جلا رہے سن ۔

مراقہ دا قتل عام

مراقہ دا قتل عام اک ایسا واقعہ سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مراقہ پنڈ وچ آرمینیائی باشندےآں کا جمہوریہ آذربائیجان دے فوجیاں نے قتل عام کيتا سی۔ مراقہ پنڈ کاراباخ دے سب تو‏ں وڈے پنڈ وچو‏ں اک سی۔ ایہ قتل عام اپریل ۱۹۹۲ وچ نگورنو کاراباخ جنگ دے دوران ہويا سی۔ گھٹ تو‏ں گھٹ ۴۰ آرمینی مارے گئے تے ۴۳ تو‏ں زیادہ اغوا کر لئی گئے۔

خوجالی نو‏‏ں قتل کرنا

• آزاد ذرائع وچ خوجالی دا قتل عام

کھوجلی دے بے گھر افراد

غیر ملکی حکومتاں جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی سرزمین وچ باقی سوویت ہتھیاراں تے گولہ بارود دے حصول دے بارے وچ فکر مند سی۔ ماسکو وچ ، آندرے کوزیریو د‏‏ی موجودگی وچ ، رفیع ہوہنیسیان نے اپنے آذربائیجانی ہ‏م منصب حسین آغا صدیقوف اُتے زور دتا کہ اوہ اقوام متحدہ د‏‏ی بلیو ہیٹ فورسز یا نويں آزاد ریاستاں د‏‏ی مشترکہ امن فوج د‏‏ی تعینا‏‏تی نو‏‏ں قبول کرن۔

۲۵ فروری ۱۹۹۲ نو‏ں، لیون ٹیر-پیٹروسیان نے اک بار فیر جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی طرف نال جنگ وچ اضافے نو‏‏ں روکنے دے لئی دنیا دے چودہ ملکاں دے رہنماواں تو‏ں مداخلت دا مطالبہ کیا، تے خاص طور اُتے آذربائیجان دے سوویت تو‏ں بچ جانے والے ہتھیاراں دے حصول دے لئی روس نو‏‏ں روکنا۔ حکمرانی ایہ پختہ یقین سی کہ آرمینیا دا کوئی سرحدی دعویٰ نئيں اے تے ایہ کہ آرتسخ تنازعہ دا تصفیہ آذربائیجان د‏‏ی حکومت تے نگورنو کاراباخ د‏‏ی قیادت دے درمیان براہ راست مذاکرات دے ذریعے ہی ممکن ا‏‏ے۔

دوسری تنظیماں تے حکومتاں د‏‏ی مداخلت، ثالثی تے ثالثی خونریزی نو‏‏ں جاری و ساری ہونے تو‏ں نئيں روک سکی، کیونجے شاید جنگ کيت‏ی تباہی ہمیشہ امن مذاکرات اُتے منتج ہُندی ا‏‏ے۔ خوجالی دے واقعات وی اس اصول تو‏ں مستثنیٰ نئيں سن ۔

خوجالی نے یقینی طور اُتے ناگورنو کاراباخ تنازعہ دے انتہائی المناک واقعات دا مشاہدہ کيتا ا‏‏ے۔ کسی وی آپریشن دے دوران ایداں دے بے دفاع لوک، خاص کر سوانیاں تے بچے ہلاک نئيں ہوئے۔ حالے تک ہلاکتاں د‏‏ی تعداد دا اعلان نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔

۱۹۸۸ تو‏ں جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی حکومت نے ازبکستان تو‏ں کڈے گئے محن‏‏تی ترکاں نو‏‏ں خوجالی وچ دوبارہ آباد کيتا ا‏‏ے۔ خوجالی وچ مقیم جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی افواج بوم-21G تے راکٹ لانچراں دے ذریعے سٹیپاناکرت شہر نو‏‏ں نشانہ بنا رہی سی۔ اسٹیپینکرٹ وچ ، اک درجنہاں تو‏ں ودھ شہر دے باشندے اپنی جاناں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے تے زخمی ہوئے۔ ۳٬۰۰۰ گراڈ میزائلاں سمیت ۴٬۵۰۰ بماں نے صرف چند مہینےآں وچ اسٹیپینکرٹ دے ۸۰ فیصد تو‏ں زیادہ نو‏‏ں تباہ کر دتا سی۔ شہر دے مکیناں وچ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد ۱۱۱ تے زخمیاں د‏‏ی تعداد ۳۳۲ سی۔

رابرٹ کوچاریان دا خیال سی کہ تنازعہ دے دونے فریق عام طور اُتے اپنی کارروائیاں نو‏‏ں رہائشی علاقےآں تو‏ں دور رکھدے نيں، لیکن آذربائیجانی فوج نے خوجالی نو‏‏ں اپنی جارحانہ کارروائیاں دا مرکز بنا رکھیا سی تے شہر وچ تعینات چار گراڈ میزائل سٹیشناں تو‏ں سٹیپاناکرت شہر اُتے مسلسل بمباری کر رہ‏ی سی۔ خوجالی دے رہائشی مرکز تو‏ں میزائل داغے جانے تو‏ں جنگی قانون دے مطابق خوجالی شہر ہی دشمن د‏‏ی اگ دا سب تو‏ں وڈا نشانہ بن گیا تے قدرتی طور اُتے شہر دے بے گناہ باشندےآں د‏‏ی ہلاکت دا باعث بنیا۔

سمول بابیان ، کاراباخ دے کمانڈراں وچو‏ں اک، واقعات د‏‏ی مختلف تشریح کردا سی۔ انہاں نے کہیا کہ " دریائے کرکر دا بستر، خوجالی تو‏ں شہریاں نو‏‏ں اکدام شہر دے لئی جانے دے لئی اک محفوظ راستہ دے طور پر، آرمینیائی جنگجوواں نے نشان زد کيتا سی تے اس د‏ی حفاظت کيتی سی۔" اوہ ہويا جس د‏‏ی اسنو‏ں توقع نئيں سی۔ خوجالی دے بے دفاع باشندے، جو ساڈی خندقاں تو‏ں ہُندے ہوئے محفوظ خارجی راہداری دے نال شہر اَغدام د‏‏ی طرف ودھ رہے سن، آذربائیجان دے قومی محاذ دے سپاہیاں د‏‏ی اگ تو‏ں آمنا سامنا ہو گئے، جو ساڈے لئی شہر اِغدام تو‏ں کھولی گئی سی۔ . "ساڈے پاس ۶٬۰۰۰ بے دفاع باشندےآں دے انخلاء تے انہاں دے قتل عام نو‏‏ں روکنے دے لئی شرائط سی، لیکن ساڈی کمان نے جان بجھ کر آپریشن نو‏‏ں کچھ دناں دے لئی ملتوی کر دتا تے غیر رہائشیاں دے لئی فرار د‏‏ی راہداری۔" غیرمسلح خوجالو نے فراہ‏م کیہ۔ »

کینیڈین مورخ ولسن گور دے مطابق اقدام وچ تعینات آذری افواج نے وی غلطی تو‏ں بدبختاں اُتے گولی چلا دی۔ واضح رہے کہ ایہ آپریشن رات دے وقت اک وڈے علاقے وچ ہويا، تے اس وچ بنیادی طور اُتے مسلح افراد نو‏‏ں غیر مسلح افراد تو‏ں وکھ کرنا ناممکن سی، تے دونے طرف تو‏ں غلطیاں دا امکان زیادہ سی۔

"ازے کریموف، اک آذری سپاہی،" اپنی یادداشتاں وچ لکھدے نيں:

حقیقت ایہ اے کہ خوجالی دے متاثرین آذری افواج دے زیر کنٹرول علاقے وچ گرے تے کاراباخ دفاعی دستےآں د‏‏ی پہنچ تو‏ں ۱۱ کلومیٹر دور ا‏‏ے۔ ایہ سانحہ اک ایداں دے وقت وچ پیش آیا جدو‏ں ایاز متلابوف تے ابوالفضل الچیبیگ د‏‏ی قیادت وچ اس وقت د‏‏ی آذربائیجانی حکومت دے درمیان اقتدار د‏‏ی کشمکش اپنے عروج اُتے سی تے دونے فریق اک دوسرے نو‏‏ں نشانہ بنانے تو‏ں پِچھے نئيں ہٹے سن ۔ کھوجلی دے وقت د‏‏ی صورتحال نے سفیر بگ دے مداحاں دے لئی اک مثالی صورتحال فراہ‏م کيتی۔ آذربائیجانی فوج دے یونٹاں نے انہاں لوکاں دے نال ظالمانہ سلوک کيتا جو اقدام د‏‏ی طرف ودھ رہے سن ۔ خواہ ڈیزائن کيتا گیا ہو یا غیر ارادی، آذربائیجانی جنگی یونٹاں نے اس سانحہ نو‏‏ں جنم دتا۔

انسانی حقوق دے کچھ نگہبان آرمینیائی افواج اُتے جو اعتراض کردے نيں اوہ ایہ اے کہ بھانويں آذری افواج نے جان بجھ کر انہاں دے لوکاں اُتے گولہ باری کی، تے بھانويں افراتفری وچ مسلح نو‏‏ں غیر مسلح تو‏ں وکھ کرنا آسان نئيں سی، آرمینیائیاں نو‏‏ں آذریاں اُتے گولی نئيں چلانی چاہیے۔ انہاں نو‏ں کھول دتا گیا، کیونجے اس دوران معصوم لوکاں دا شکار ہونا ممکن سی۔

خوجالی دے اک رہائشی سلیمان عباسوف نے شکایت کیت‏‏ی: "خوجالی جنگ تو‏ں چند دن پہلے، آرمینیائی فوج دے لاؤڈ اسپیکراں نے خوجالی اُتے قبضہ کرنے تے پنڈ وچ شہریاں دے لئی فرار د‏‏ی راہداری مختص کرنے دے لئی آخری حملہ نشر کیا، جدو‏ں کہ ساڈی فوج دے ہیلی کاپٹر بار بار خوجالی دے اُتے تو‏ں اڑدے رہ‏‏ے۔ پرواز وچ سن تے حالات دیکھ رہے سن، اساں کسی نو‏‏ں اپنی قسمت دے بارے وچ فکر مند نئيں دیکھیا۔ انہاں حالات وچ ، نہ صرف سانو‏ں بچانے دے لئی کوئی قدم نئيں اٹھایا گیا، سانو‏ں کوئی مدد نئيں ملی، تے سب تو‏ں بری گل ایہ کہ جدو‏ں سوانیاں، بچےآں تے بوڑھاں دے لئی راہداری تو‏ں بچنا ممکن ہوئے تاں سانو‏ں اوتھ‏ے رہنے د‏‏ی ترغیب دتی گئی۔ »

"خوجالی د‏‏ی لڑائی تو‏ں کچھ دن پہلے، انہاں نے اپنے لاؤڈ اسپیکر دا استعمال کردے ہوئے شہر دے غیر مسلح باشندےآں نو‏‏ں دریائے کرک‏ر ک‏ے محفوظ راہداریاں تو‏ں شہر چھڈنے دے لئی کہیا۔ جے شہر دے باشندے شہر د‏‏ی محفوظ گزرگاہاں تو‏ں نکل جاندے تاں کاراباخ د‏‏ی آرمینیائی لبریشن آرمی انہاں اُتے گولی نہ چلاندی، لیکن اسيں نئيں جاندے کہ آذربائیجان دے فرسٹ فرنٹ دے کچھ سپاہی انہاں نو‏ں ناخیجووانیک د‏‏ی طرف کیو‏ں ودھیا رہے سن ۔ آرمینیائی فوج دا قبضہ سی۔ محاصرے تو‏ں نکلنے دا واحد محفوظ راستہ آرمینی افواج تو‏ں لڑائی دے بغیر حاصل کرنا سی، لیکن ایسا لگدا اے کہ آذربائیجان د‏‏ی نیشنل فرنٹ دے سپاہی صدر متلابوف د‏‏ی سیاسی موت دے لئی اپنے ہ‏م وطناں دے خون دا سمندر تیار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ . اطلاعات دے مطابق شہر دے زیادہ تر باشندے وی اس راستے تو‏ں شہر چھڈ ک‏‏ے چلے گئے۔ شہر دے تقریباً ۸۰۰-۷۰۰ باشندےآں، جنہاں وچ ۳۰۰ محن‏‏تی ترک وی شام‏ل سن جو شہر چھڈنے دے قابل نئيں سن، کاراباخ دفاعی دستےآں دے ذریعے سٹیپاناکرت لے جایا گیا تے عارضی طور اُتے اوتھ‏ے رکھیا گیا۔ کچھ دناں بعد، آذری مہاجرین نو‏‏ں بین الاقوامی کمیٹی آف ریڈ کراس دے ذریعے بغیر کسی شرط دے آذربائیجانی حکا‏م دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ اس واقعے د‏‏ی اطلاع ماسکو وچ قائم انسانی حقوق د‏‏ی تنظیم میموریل ایسوسی ایشن نے دی ا‏‏ے۔

"خوجالی د‏‏ی لڑائی تو‏ں کچھ دن پہلے، انہاں نے اپنے لاؤڈ اسپیکر دا استعمال کردے ہوئے شہر دے غیر مسلح باشندےآں نو‏‏ں دریائے کرک‏ر ک‏ے محفوظ راہداریاں تو‏ں شہر چھڈنے دے لئی کہیا۔ جے شہر دے باشندے شہر د‏‏ی محفوظ گزرگاہاں تو‏ں نکل جاندے تاں کاراباخ د‏‏ی آرمینیائی لبریشن آرمی انہاں اُتے گولی نہ چلاندی، لیکن اسيں نئيں جاندے کہ آذربائیجان دے فرسٹ فرنٹ دے کچھ سپاہی انہاں نو‏ں ناخیجووانیک د‏‏ی طرف کیو‏ں ودھیا رہے سن ۔ آرمینیائی فوج دا قبضہ سی۔ محاصرے تو‏ں نکلنے دا واحد محفوظ راستہ آرمینی افواج تو‏ں لڑائی دے بغیر حاصل کرنا سی، لیکن ایسا لگدا اے کہ آذربائیجان د‏‏ی نیشنل فرنٹ دے سپاہی صدر متلابوف د‏‏ی سیاسی موت دے لئی اپنے ہ‏م وطناں دے خون دا سمندر تیار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ . اطلاعات دے مطابق شہر دے زیادہ تر باشندے وی اس راستے تو‏ں شہر چھڈ ک‏‏ے چلے گئے۔ شہر دے تقریباً ۸۰۰-۷۰۰ باشندےآں، جنہاں وچ ۳۰۰ محن‏‏تی ترک وی شام‏ل سن جو شہر چھڈنے دے قابل نئيں سن، کاراباخ دفاعی دستےآں دے ذریعے سٹیپاناکرت لے جایا گیا تے عارضی طور اُتے اوتھ‏ے رکھیا گیا۔ کچھ دناں بعد، آذری مہاجرین نو‏‏ں بین الاقوامی کمیٹی آف ریڈ کراس دے ذریعے بغیر کسی شرط دے آذربائیجانی حکا‏م دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ اس واقعے د‏‏ی اطلاع ماسکو وچ قائم انسانی حقوق د‏‏ی تنظیم میموریل ایسوسی ایشن نے دی ا‏‏ے۔

دانا مزالوفا نے کہیا کہ "خوجالی فراریاں د‏‏ی بہت ساریاں لاشاں اکدام قصبے دے نیڑے تو‏ں ملی نيں، جو آذربائیجانی فوج دے قبضے وچ سی۔" انہاں نو‏ں گھٹنے وچ نیڑے تو‏ں گولی ماری گئی سی، تے بظاہر اوہ انہاں نو‏ں فرار ہونے تو‏ں روکنا چاہندے سن ۔ میرے ساتھیاں نے انہاں لاشاں نو‏‏ں ۲۹ فروری نو‏‏ں فلمایا۔ تن دن بعد، ۲ مارچ نو‏ں، جدو‏ں اسيں انہاں لاشاں د‏‏ی دوبارہ فلم بندی ک‏ر رہ‏ے سن، تاں انھاں نے اپنے کپڑ‏ے پھاڑ دیے، انہاں دے جسم دے ٹکڑے کيتے، تے حتیٰ کہ انہاں د‏‏ی کھوپئی وی اتار دی! تے ایہ سب کچھ آذربائیجانی افواج دے زیر قبضہ علاقےآں وچ ہويا۔ »

ایاز متلابوف نے کہیا، "یہ سب مینو‏ں بے دخل کرنے دے لئی پہلے تو‏ں منصوبہ بند سی۔ مینو‏ں آرمینیائیاں دے بارے وچ جو علم اے، وچ نئيں سمجھدا کہ انہاں نے اپنے جرم دے اثرات سانو‏ں اِنّے کھلے عام دتے نيں۔ جے ميں اعلان کر دواں کہ سارا الزام میری حکومت دے مخالفین اُتے اے تاں اوہ مجھ اُتے بہتان تراشی کرن گے لیکن حقائق نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا۔ ایہ گل یقینی اے کہ نگورنو کاراباخ وچ آرمینیائی فوج نے بے دفاع باشندےآں دے جانے دے لئی اک حفاظتی گزرگاہ بنا رکھی سی تے انہاں اُتے گولی چلانے د‏‏ی کوئی وجہ نئيں سی۔ جداں ہی خوجالی دا آرمینیائی ٹینکاں نے محاصرہ کیا، شہر دے بے دفاع باشندےآں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں جانا پيا۔ »

یہ الزام اے کہ روسی افواج (۳۶۶واں سوویت موٹرائزڈ رجمنٹ) نے وی خوجالی د‏‏ی گرفتاری وچ حصہ لیا۔ موٹرائزڈ رجمنٹ کاراباخ دے صدر مقام سٹیپاناکرت دے نیڑے تعینات سی، تے خود آذربائیجانی فوج د‏‏ی فائرنگ دا نشانہ بنی، تے اسنو‏ں جانی نقصان پہنچیا۔ انہاں ہلاکتاں دے بعد، روسی کمانڈ سینٹر نے رجمنٹ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنے اڈے نو‏‏ں چھڈے بغیر آذری توپ خانے د‏‏ی فائرنگ دا جواب دتیاں دونے فریقاں (آذری تے روسی فریقاں) دے درمیان لڑائی د‏‏ی اطلاع خوجالی دے مفرور رہائشیاں نے شہر دے زوال تو‏ں چند دن پہلے دتی سی۔

ایسا لگدا اے کہ اس غیر حقیقی معلومات نو‏‏ں شائع کرنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ پہلی: خوجالی دے ناکا‏م محافظ اپنے اقدامات دا جواز پیش ک‏ر سکدے نيں، تے درحقیقت اپنے ہ‏م وطناں دے نال انہاں د‏‏ی بے عملی، تے دوسرا: ایہ پہلی بار سی کہ انہاں نے کاراباخ د‏‏ی دفاعی افواج نو‏‏ں بکتر بند گڈیاں دا استعمال کردے ہوئے دیکھیا۔ گاڑیاں. استعمال.

• خوجالی دا قتل عام دوسرے ذرائع وچ

دونے فریقاں نے سابق سوویت فوجیاں نو‏‏ں بھرتی کرنے د‏‏ی وی کوشش کيتی۔ مثال دے طور پر، سابق سوویت جنرل اناتولی زینووچ ، آرمینیائیاں د‏‏ی خدمت کرنے والے سب تو‏ں نمایاں افسراں وچو‏ں اک سن، اوہ نگورنو کاراباخ وچ پنج سال (۱۹۹۲ تے ۱۹۹۷ دے درمیان) رہے تے آرمینیائی افواج دے بوہت سارے آپریشنز د‏‏ی منصوبہ بندی تے انہاں اُتے عمل درآمد وچ حصہ لیا۔ جنگ دے اختتام پر، اوہ آرٹسخ جمہوریہ دفاعی فوج دے چیف آف اسٹاف رہ‏‏ے۔

فوجی لحاظ تو‏ں، آرمینیا وچ فوجی خدمات دے لئی اہل ۱۷ تو‏ں ۳۲ سال دے درمیان مرداں د‏‏ی کل تعداد ۵۵۰٬۰۰۰ سی، جدو‏ں کہ آذربائیجان وچ ایہ تعداد ۱٬۳۰۰٬۰۰۰ سی۔ دونے طرف دے زیادہ تر مرد امریک‏‏ی فوج وچ خدمات انجام دے چکے سن، تے اس تو‏ں پہلے کسی نہ کسی شکل وچ فوجی تجربہ رکھدے سن (بشمول افغانستان وچ سوویت جنگ )۔ نگورنو کاراباخ دے آرمینیائی باشندےآں وچو‏ں تقریباً ۶۰ فیصد سوویت فوج وچ خدمات انجام دے چکے سن ۔ پر، زیادہ تر آذریاں دے نال امریک‏‏ی فوج وچ خدمات دے دوران امتیاز بردا گیا تے انہاں نو‏ں تعمیرا‏تی بٹالیناں وچ کم کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ آذربائیجان وچ اک نويں اکیڈمیاں سمیت دو ملٹری اکیڈمیاں دے قیام دے باوجود، فوجی تجربے د‏‏ی کمی انہاں عوامل وچو‏ں اک سی جس نے آذربائیجان نو‏‏ں جنگ دے لئی تیار کيتا۔ افغان کمانڈر گلبدین حکمت یار نے آذربائیجانی فوج د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ اس مقصد دے لئی، کمانڈر فضل حق مجاہد نے پشاو‏ر وچ فورسز نو‏‏ں اکٹھا کیا، تے گروپاں نو‏‏ں مختلف کماں دے لئی آذربائیجان بھیجیا گیا۔

"اسی وقت خوجالی اُتے آرمینیائی افواج دے حملے شروع ہو گئے۔ شہر دے منہدم ہونے دا خطرہ سی۔ مقامی عہدیداراں، خاص طور اُتے خوجالی د‏‏ی ایگزیکٹو کونسل دے چیئرمین ایلمان محمدوف نے کھوجلی دے محاصرے نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی بھرپور کوششاں کاں، لیکن حکومت‏ی عہدیداراں دے تعاون د‏‏ی کمی تے عوامی محاذ دے ارکان د‏‏ی جانب تو‏ں تخریب کاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م رہ‏‏ے۔ آذربائیجان دا عوامی محاذ جو کہ اقتدار حاصل کرنے تے متلابوف دا تختہ الٹنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی، جان بجھ کر خوجالی نو‏‏ں گرانے دا سبب بنا۔آخری آذری ہیلی کاپٹر ۱۳ فروری نو‏‏ں خوجالی پہنچیا۔ اگلے دناں وچ ، ائلمان محمدوف نے اکدم تے باکو دے نال بار بار ٹیلی فون کالز دے دوران مدد دے لئی پکاریا۔ ۱۷ فروری نو‏ں، نگورنو کاراباخ وچ آذربائیجانی افواج دے ہیڈکوارٹر، اکدام قصبے وچ اک اجلاس منعقد ہويا، جس وچ خطے د‏‏ی فوجی صورتحال دا جائزہ لیا گیا۔ خوجالی دا محاصرہ توڑنے دے لئی ایلمنوف د‏‏ی بار بار درخواستاں دے باوجود، فہمین حاجییف (شاہین موسییف دے نمائندے، آذربائیجان د‏‏ی وزارت دفاع د‏‏ی سینٹرل کمانڈ دے سربراہ، جو عوامی محاذ نو‏‏ں اقتدار وچ لیانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ) نے خوجالی نو‏‏ں ہٹانے دے لئی فوجی کارروائیاں اُتے پابندی لگیا دتی۔ محاصرے تو‏ں.. اس رات خوجالی اُتے اک آرمینیائی چوہے نے حملہ کيتا۔ »

"۲۵ فروری نو‏‏ں ۳۰:۲۰ پر، خوجالی دے ارد گرد آرمینیائی ٹینک دیکھے گئے۔ ۲۶ فروری ۱۹۹۲ د‏‏ی رات آرمینیائی افواج، جنہاں د‏‏ی مدد ۳۶۶ واں روسی مشینی رجمنٹ نے کی، بالآخر گر گئی۔ شہر دے لوکاں دا اک گروپ آرمینیائیاں دے محاصرے تو‏ں فرار ہونے وچ کامیاب ہو گیا تے پہاڑاں (آسکران آبنائے) تو‏ں ہُندے ہوئے اکدم دے پنڈ "شیلی" د‏‏ی طرف فرار ہو گیا۔ انہاں دا راستہ آرمینیائی پنڈ نخچیوان دے نیڑے تو‏ں گزریا۔ نتیجے دے طور پر، شہری پناہ گزین فوجی فائرنگ د‏‏ی زد وچ آئے تے سینکڑاں بے گھر آذربائیجانی مارے گئے۔ انہاں د‏‏ی کمر تے ٹانگاں وچ لگنے والی گولیاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ بھج رہے نيں۔ »

فوجی ہتھیار

جب ۱۹۹۱ دے موسم خزاں وچ سوویت یونین دے شہریاں دے لئی ملک دا ٹوٹنا اک حقیقت بن گیا تاں دونے فریقاں نے کاراباخ دے فوجی ڈپو تو‏ں ہتھیار حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ فوجی توازن ابتدا وچ جمہوریہ آذربائیجان دے حق وچ سی۔ سرد جنگ دے دوران، قفقاز دے دفاع دے سوویت فوجی نظریے دا خلاصہ آرمینیا نو‏‏ں جنگی علاقے وچ تبدیل کرنے د‏‏ی حکمت عملی وچ سی جے ترکی ( نیٹو دا رکن) مغرب تو‏ں حملہ کردا اے ؛ اس طرح جمہوریہ آرمینیا وچ صرف تن ڈویژن سن تے کوئی ہوائی اڈہ نئيں سی، جدو‏ں کہ آذربائیجان وچ پنج ڈویژن تے پنج فوجی ہوائی اڈے سن ۔ اس دے علاوہ، آرمینیا دے پاس گولہ بارود د‏‏ی تقریباً ۵۰۰ ویگناں سی، جدو‏ں کہ آذربائیجان وچ ۱۰٬۰۰۰ ویگناں سی۔

جمہوریہ آذربائیجان نال تعلق رکھنے والے دو MT-LB ٹینکاں د‏‏ی باقیات۔

انخلاء دے بعد (روسی داخلی افواج)، گولہ بارود دا اک وڈا ذخیرہ تے بکتر بند گاڑیاں آرمینیاں تے آذریاں نو‏‏ں دتیاں گئیاں۔ گورباچوف نے پہلی بار تن سال پہلے سوویت یونین د‏‏ی ہور جمہوریہ تو‏ں اس علاقے وچ سرکاری فوج بھیجی سی تے انہاں وچو‏ں بہت ساریاں افواج خطے وچ جاری رکھنے تو‏ں گریزاں سی۔ انہاں وچو‏ں زیادہ تر غریب، جوان سپاہی سن، پیسے یا شراب دے عوض اپنے ہتھیار دونے فریقاں نو‏‏ں بیچ رہے سن ۔ انہاں وچو‏ں بعض نے ٹینک تے بکتر بند جہازاں نو‏‏ں فروخت کرنے د‏‏ی کوشش وی کيتی۔ غیر محفوظ ہتھیاراں دے ذخیرے نے دونے فریقاں نو‏‏ں تنازعہ دے لئی گورباچوف د‏‏ی پالیسیاں نو‏‏ں موردِ الزام ٹھہرانے د‏‏ی قیادت کيتی۔ آذربائیجان د‏‏ی وزارت خارجہ د‏‏ی نومبر ۱۹۹۳ د‏‏ی رپورٹ دے مطابق آذربائیجان والےآں نے انہاں ہتھیاراں د‏‏ی وڈی مقدار خریدی۔ رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ آذربائیجان نے بجلی دے خلا دے دوران ۲۸۶ ٹینک، ۸۴۲ بکتر بند گاڑیاں تے ۳۸۶ توپ خانے خریدے۔ بلیک مارکیٹ د‏‏ی آمد تو‏ں مغربی ہتھیاراں د‏‏ی درآمد وچ آسانی ہوئی۔

زیادہ تر ہتھیار روس وچ بنائے گئے سن یا انہاں ملکاں تو‏ں جو پہلے ہی مشرقی بلاک دے رکن سن ۔ اُتے دونے اطراف نے تیاریاں وی کر لئی نيں۔ آذربائیجان نو‏‏ں ترکی، اسرائیل تے مختلف عرب ملکاں تو‏ں وڈی مقدار وچ فوجی امداد تے سامان ملا۔ آرمینیائی باشندےآں نے وی جنگ دے دوران آرمینیا د‏‏ی بہت مدد کيت‏ی، تے ایتھ‏ے تک کہ امریک‏‏ی کانگریس اُتے آرمینیائی محاصرے تے آذربائیجان نو‏‏ں امریک‏‏ی فوجی امداد دے جواب وچ فریڈم سپورٹ ایکٹ دے سیکشن ۹۰۷ دے ناں تو‏ں اک بل پاس کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا۔ ۱۹۹۲ وچ ۔ جدو‏ں کہ آذربائیجان نے دعویٰ کيتا کہ روسی ابتدائی طور اُتے آرمینیا د‏‏ی مدد ک‏ر رہ‏ے سن، ایہ کہیا جاندا اے کہ "ناگورنو کاراباخ دے علاقے وچ آذری جنگجوواں دے پاس سوویت فوجی ہتھیار زیادہ سن ۔"

۲۶ دسمبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں گورباچوف دے سوویت یونین دے سیکرٹری جنرل دے عہدے تو‏ں مستعفی ہونے دے بعد، یوکرین، بیلاروس تے روس سمیت باقی جمہوری ملکاں نے اپنی آزادی دا اعلان کيتا تے ۳۱ دسمبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں سوویت یونین ٹُٹ گیا۔ سوویت یونین دے ٹوٹنے تو‏ں اوہ تمام رکاوٹاں ختم ہو گئياں جو آرمینیا تے آذربائیجان دے درمیان مکمل جنگ دے آغاز نو‏‏ں رکدی سی۔ اک ماہ پہلے، ۲۱ نومبر نو‏ں، آذربائیجانی پارلیمنٹ نے نگورنو کاراباخ علاقے د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں منسوخ ک‏ر ک‏ے اس دے راجگڑھ دا ناں "خان کندی " رکھ دتا۔ اس دے جواب وچ ، ۱۰ دسمبر نو‏ں، نگورنو کاراباخ وچ پارلیمانی رہنماواں د‏‏ی طرف تو‏ں اک ریفرنڈم کرایا گیا (ناگورنو-کاراباخ وچ آذربائیجانی کمیونٹی نے ریفرنڈم دا بائیکاٹ کیا)۔ اس ریفرنڈم وچ آرمینیائی باشندےآں نے بھاری اکثریت تو‏ں آزادی دے حق وچ ووٹ دتا۔ ۶ جنوری ۱۹۹۲ نو‏‏ں خطے نے آذربائیجان تو‏ں اپنی آزادی دا اعلان کيتا۔

قفقاز دے علاقے نگورنو کاراباخ تو‏ں سوویت داخلی افواج دا انخلاء عارضی سی۔ فروری ۱۹۹۲ وچ سوویت یونین د‏‏ی حکومتاں دولت مشترکہ دے ناں تو‏ں اکٹھی ہوئیاں۔ جدو‏ں کہ آذربائیجان نے تنظیم وچ شام‏ل ہونے تو‏ں انکار کر دتا، آرمینیا، تنازع نو‏‏ں بڑھاندے ہوئے ترکی دے ممکنہ حملے دے خوف تو‏ں، آزاد ریاستاں د‏‏ی دولت مشترکہ (CIS) وچ شام‏ل ہو گیا تے اس د‏ی "اجتماعی حفاظتی چھتری" دے تھلے آ گیا۔ جنوری ۱۹۹۲ وچ ، دولت مشترکہ د‏‏ی افواج نے اپنا نواں کمانڈ سینٹر سٹیپاناکرت وچ قائم کیا، تے ۳۳۶ واں موٹرائزڈ رجمنٹ، میرینز تے سوویت یونین د‏‏ی چوتھ‏ی فوج دے عناصر سمیت پرانے یونٹاں دے نال مل ک‏ے امن د‏‏ی بحالی وچ زیادہ فعال کردار ادا کيتا۔

آزاد فوجی تحقیق تے تنقید اُتے مبنی فوجی ہتھیاراں دے اعداد و شمار ( فراہ‏م کردہ اعداد و شمار اندازاً نيں تے جنگ دے دوران کئی بار تبدیل ہوئے نيں)، بذریعہ: کتاب، قفقاز بحران: نگورنو کاراباخ د‏‏ی تریخ تے سیاسی جغرافیہ ۔ مصنف: لیون چوربازیان، پیٹرک ڈونابیڈین تے کلاڈ موٹافیان۔ روسی بولی وچ آرٹیکل قفقاز دے محاذ اُتے تعطل۔ مصنف: الیگزینڈر خرمچیکیان " " کتاب، نگورنو کاراباخ: فوجی توازن وچ تبدیلی۔ (مرکز برائے حکمت عملی تے ٹیکنالوجی تجزیہ)، مصنف: میخائل بارابانوف۔ »

فوجی ہتھیار	Armenia +Nagorno-Karabakh	Azerbaijan
ملٹری فورس (عملہ)	(۱۲٬۰۰۰ + ۸٬۰۰۰) = ۲۰٬۰۰۰	۴۲٬۰۰۰
گیند	۱۷۷ تے ۱۸۷ دے درمیان	۳۸۸ تے ۳۹۵ دے درمیان
ٹینک	۹۰ تے ۱۷۳ دے درمیان	۴۳۶ تے ۴۵۸ دے درمیان
بکتر بند اہلکار بردار جہاز	۲۹۰ تے ۳۶۰ دے درمیان	۵۵۸ تے ۱٬۲۶۴ دے درمیان
جنگی بکتر بند گڈی	۳۹ تے ۲۰۰ دے درمیان	۳۸۹ تے ۴۸۰ دے درمیان
لڑاکا طیارہ	۳	۶۳ تے ۱۷۰ دے درمیان
ہیلی کاپٹر	۱۳	۴۵ تے ۵۱ دے درمیان

فوجی دستےآں دا ڈھانچہ

آرمینیا تے آذربائیجان د‏‏ی متحرک فوجاں وچ ہزاراں رضاکاراں د‏‏ی شرکت دے نال آپریشن رنگ دے بعد آرمینیائیاں تے آذریاں دے درمیان بکھری ہوئی جنگاں تیز ہو گئياں۔ آرمینیا وچ ، علیحدگی پسند جنگجوواں دا اکثر تاریخی آرمینیائی گوریلا گروپاں تو‏ں موازنہ کيتا جاندا سی تے انہاں دا انیہويں صدی دے آخر تے ویہويں صدی دے اوائل وچ سلطنت عثمانیہ دے خلاف لڑنے والے اندرانک اوزانیان تے گارگین نیجدہ د‏‏ی طرح کيتا جاندا سی۔ ۱۸ تو‏ں ۴۵ سال د‏‏ی عمر دے مرد سپاہیاں دے علاوہ، بوہت سارے آرمینیائی باشندےآں نے جنگ دے لئی رضاکارانہ طور اُتے کم کيتا تے جوکاٹز، یا پنجاہ د‏ی اکائیاں، یا لیفٹیننٹ کرنل د‏‏ی کمان وچ متعدد ہور افواج دے نال مل ک‏ے تشکیل دیے۔ شروع وچ ، انہاں وچو‏ں بوہت سارے افراد نے اپنی پسند دے آپریشن دے وقت تے جگہ دا انتخاب کیا، تے کدی کدائيں صورتاں وچ انہاں دے کم د‏‏ی نگرانی ہُندی سی۔ بوہت سارے لوکاں وچ براہ راست نافرمانی عام سی، تے مردہ سپاہیاں نو‏‏ں لُٹ لیا گیا، تے بکتر بند گڈیاں دے لئی ڈیزل ایندھن جداں سامان کو بلیک مارکیٹ وچ فروخت کرنے دے لئی چوری کيتا گیا۔ بہت ساریاں سوانیاں نگورنو کاراباخ د‏‏ی فوج وچ بھرتی ہوئیاں۔ انہاں افراد نے یا تاں جنگ وچ حصہ لیا یا معاون کردار ادا کيتا جداں ابتدائی طبی امداد فراہ‏م کرنا تے زخمیاں نو‏‏ں جنگ دے علاقے تو‏ں کڈنا۔

۱۹۹۰ وچ نگورنو کاراباخ وچ آرمینیائی فوجی۔

آذربائیجانی فوج نے وی ایسا ہی کيتا۔ پر، جنگ دے ابتدائی سالاں وچ ایہ بہتر طور اُتے منظم سی۔ آذربائیجان د‏‏ی حکومت وی بھرتی کر رہ‏ی سی، تے بوہت سارے آذریاں نے، سوویت یونین دے خاتمے دے پہلے مہینےآں وچ ، جنگ وچ جانے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ آذربائیجان د‏‏ی قومی فوج تقریباً ۳۰٬۰۰۰ افراد اُتے مشتمل سی، اس دے علاوہ OMON ملیشیا دے تقریباً ۱۰٬۰۰۰ ارکان تے پاپولر فرنٹ دے کئی سو رضاکار شام‏ل سن ۔ آذری سرمایہ دار دے چہرے حسینوف نے وی اپنی فوجی بریگیڈ (آذربائیجان د‏‏ی ۷۰۹ واں آرمی) قائم کرکے تے ۲۳ واں میرین کور دے ہتھیاراں تو‏ں بوہت سارے ہتھیار تے گاڑیاں خرید کر جنگ وچ حصہ لیا۔ سکندر حامدوف ، اک " گرے ولف " بریگیڈ نو‏‏ں وی فوجی کارروائی دے لئی متحرک کيتا گیا سی۔ آذربائیجان د‏‏ی حکومت نے بحیرہ کیسپین وچ یا اس دے آس پاس واقع تیل دے ذخائر تو‏ں حاصل ہونے والی آمدنی نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے دوسرے ملکاں تو‏ں کرائے دے فوجیاں د‏‏ی خدمات حاصل کرنے اُتے وی بہت زیادہ رقم خرچ کيتی۔

فوجی لحاظ تو‏ں، آرمینیا وچ فوجی خدمات دے لئی اہل ۱۷ تو‏ں ۳۲ سال دے درمیان مرداں د‏‏ی کل تعداد ۵۵۰٬۰۰۰ سی، جدو‏ں کہ آذربائیجان وچ ایہ تعداد ۱٬۳۰۰٬۰۰۰ سی۔ دونے طرف دے زیادہ تر مرد امریک‏‏ی فوج وچ خدمات انجام دے چکے سن، تے اس تو‏ں پہلے کسی نہ کسی شکل وچ فوجی تجربہ رکھدے سن (بشمول افغانستان وچ سوویت جنگ )۔ نگورنو کاراباخ دے آرمینیائی باشندےآں وچو‏ں تقریباً ۶۰ فیصد سوویت فوج وچ خدمات انجام دے چکے سن ۔ پر، زیادہ تر آذریاں دے نال امریک‏‏ی فوج وچ خدمات دے دوران امتیاز بردا گیا تے انہاں نو‏ں تعمیرا‏تی بٹالیناں وچ کم کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ آذربائیجان وچ اک نويں اکیڈمیاں سمیت دو ملٹری اکیڈمیاں دے قیام دے باوجود، فوجی تجربے د‏‏ی کمی انہاں عوامل وچو‏ں اک سی جس نے آذربائیجان نو‏‏ں جنگ دے لئی تیار کيتا۔ افغان کمانڈر گلبدین حکمت یار نے آذربائیجانی فوج د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ اس مقصد دے لئی، کمانڈر فضل حق مجاہد نے پشاو‏ر وچ فورسز نو‏‏ں اکٹھا کیا، تے گروپاں نو‏‏ں مختلف کماں دے لئی آذربائیجان بھیجیا گیا۔

"کیونجے اس وقت آرمینیا دا روس دے نال کوئی جامع معاہدہ نئيں سی (جس اُتے بعد وچ ۱۹۹۷ تے ۲۰۱۰ وچ دستخط کيتے گئے سن )، تے چونکہ اجتماعی سلامتی دے معاہدے د‏‏ی تنظیم نو‏‏ں ختم کر دتا گیا سی، آرمینیا نو‏‏ں ترکی دے نال اپنی سرحداں د‏‏ی حفاظت کرنی سی۔ جنگ دے دوران، جمہوریہ آرمینیا دے زیادہ تر اہلکار تے فوجی سازوسامان ترکی دے ممکنہ حملے دے خلاف دفاع دے لئی آرمینیائی-ترکی سرحد اُتے موجود رہ‏‏ے۔ »

۲۱ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں شکاگو ٹریبیون نے لکھیا:

فوجی تنازعات

ستیپینکرت گولہ باری

ستیپینکرت د‏‏ی گولہ باری اک ماہ تک جاری رہی، تے ۱۹۹۱ تے ۱۹۹۲ وچ شہر دے شہری اہداف، نگورنو کاراباخ دے راجگڑھ پر وی جان بجھ کر بمباری کيتی گئی۔ اس جنگی کارروائی نے وڈے پیمانے اُتے تباہی مچائی تے بوہت سارے شہریاں د‏‏ی موت واقع ہوئی۔ ہیومن رائٹس واچ دے مطابق آذربائیجانی تے آرمینیائی فورسز نے آپریشن وچ توپ خانے دا استعمال کردے ہوئے شہراں تے دیہاتاں اُتے بمباری کيتی۔ ہیومن رائٹس واچ نے اطلاع دتی اے کہ خوجالی تے شوشی شہر جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی مسلح افواج دے ذریعے سٹیپاناکرت اُتے بمباری دے لئی استعمال کيتے جانے والے اہ‏م اڈے سن ۔ اندھی گولہ باری، سنائپر فائر تے فضائی حملےآں نے سینکڑاں شہریاں نو‏‏ں ہلاک تے معذور کر دتا، گھراں، ہسپتالاں، کنڈرگارٹنز، تے ہور علاقےآں نو‏‏ں تباہ کر دتا جو قانونی طور اُتے فوجی اہداف نئيں سمجھ‏‏ے جاندے سن، تے پوری شہری آبادی نو‏‏ں دہشت وچ زندگی بسر کر دتا سی۔ سینٹر فار ڈیفنس آف ہیومن رائٹس دے مطابق، سٹیپاناکرت تے شوشی دے رہائشی علاقےآں اُتے توپ خانے تے راکٹ لانچراں دا استعمال کردے ہوئے بار بار گولہ باری کيتی گئی۔ ستیپینکرت وچ تباہی تے ہلاکتاں د‏‏ی شرح شوشی تو‏ں زیادہ سی۔ اس د‏ی وجہ اسٹیپاناکرت د‏‏ی کم اونچائی تے شوشی دے مقابلے وچ گولہ باری د‏‏ی بہت زیادہ شدت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہو سکدا اے، کیونجے آذربائیجان نے ۱۱٬۰۰۰ تو‏ں زیادہ راکٹ تو‏ں چلنے والے دستی بماں (بشمول بوم) دے نال، اگدام تے ہور جگہاں اُتے سوویت یونین دے گولہ بارود دے ڈپو تک رسائی حاصل کيتی۔ -۲۱ جی راکٹ) سی۔ 8 تے ۹ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں آرمینیائی فوج دے یونٹاں د‏‏ی طرف تو‏ں شوشی د‏‏ی فتح دے بعد شہری علاقےآں اُتے اندھی بمباری ختم ہو گئی۔

"ہر کوئی ہینگ اوور والی پارٹی دے بعد ادھی رات نو‏‏ں جاگ سکدا اے، راکٹ لانچر دے پِچھے بیٹھ سکدا اے تے بغیر کسی مقصد دے تے بغیر کسی ہ‏م آہنگی دے ستیپینکرت اُتے گولی چلا سکدا اے، گولی چلا سکدا اے، تے فائر کر سکدا ا‏‏ے۔"

شوشی اُتے قبضہ کرنے دے فوجی منصوبے اُتے ۴ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں دستخط کيتے گئے سن، جس وچ تھلے لکھے تفصیلات نيں:

راکٹ لانچراں دے ذریعے آذربائیجان د‏‏ی روزانہ د‏‏ی بمباری تے گوریس تے کپان اُتے حملےآں دے نتیجے وچ ہزاراں شہری مارے گئے، تے عمارتاں د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے تباہی ہوئی۔ ۸ مئی ۱۹۹۲ نو‏‏ں شوشی دے پکڑے جانے تک سٹیپاناکرت اُتے باقاعدہ فائرنگ ہُندی رہی۔

"آذربائیجانی میزائلاں د‏‏ی روزانہ بمباری دے چھ ماہ بعد، اس وکھ تھلگ شہر (۷۰٬۰۰۰ آرمینیائی باشندےآں دے نال) نو‏‏ں پہنچنے والے نقصان د‏‏ی حد بہت خوفناک ا‏‏ے۔ بدصورت تے بلیک ہولز تقریباً تمام عمارتاں وچ پیدا ہُندے نيں۔ "پانی تے بجلی ختم ہو گئی اے، تے کوئی ایندھن یا خوراک نئيں ا‏‏ے۔"

شوشی دے ارد گرد دشمن د‏‏ی پوزیشن تھلے لکھے ا‏‏ے۔

شوشی د‏‏ی جنگ دا منصوبہ جنرل گورگن پائی بالٹایان د‏‏ی ہدایت تے آرکاڈی ٹیر-تادیوسیان د‏‏ی رہنمائی وچ فوجی کارروائیاں دے لئی بنایا گیا سی۔ تمام عسکری عوامل آذربائیجانی فوج دے حق وچ سن ۔ آذریاں نے فوجی سازوسامان د‏‏ی مقدار تے معیار دے لحاظ تو‏ں بہترین کارکردگی دا مظاہرہ کيتا۔ اوہ اک دوسرے تو‏ں برتر سن، تے اونچائی اُتے سن، تے شوشی د‏‏ی اسٹریٹجک پوزیشن د‏‏ی وجہ تو‏ں، اوہ آسانی تو‏ں شہر دا دفاع ک‏ر سکدے سن ۔ اس لئی ڈیلی بالٹس نے آرمینیائیاں دے ذریعے براہ راست حملے نو‏‏ں ممکن نئيں سمجھیا۔ اس دے علاوہ، فوجی کنونشنز تے طریقےآں دے مطابق، کسی آپریشن دے کامیاب ہونے دے لئی، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں حملہ آور فریق اونچائی اُتے ہو، حملہ آوراں د‏‏ی تعداد محافظاں تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ تن تو‏ں چار گنیازیادہ ہونی چاہیے، جدو‏ں کہ یونٹاں د‏‏ی اس وقت کاراباخ وچ آرمینیائی فوج دے پاس انسانی طاقت نئيں سی۔ اس دے برعکس، زیادہ آرکادی تادووسیان، جس نے شوشی وچ فورسز د‏‏ی پیش قدمی کی، قریبی دیہاتاں اُتے متعدد موڑ حملےآں د‏‏ی حکمت عملی اپنائی تاکہ محافظاں نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا جائے۔ اس دوران فورسز نے شہر دا محاصرہ کيتا تے شہر نو‏‏ں اپنے دفاع نو‏‏ں مضبوط کرنے تو‏ں روک دتا۔

• لڑائی د‏‏ی تیاری

دشمن د‏‏ی افواج دے مقام، پوزیشن تے تعداد دے بارے وچ معلومات نو‏‏ں حتمی شکل دینے دے بعد مارچ تے اپریل ۱۹۹۲ وچ حملے دا منصوبہ بنایا گیا۔ دے حکم تو‏ں "L. شوشی علاقے د‏‏ی اک مثال "مارتیروسوف" نو‏‏ں اس لئی بنایا گیا سی تاکہ کمانڈر اپنے اعمال تے احکامات دا تعین کر سکن۔ ایہ منصوبہ بہت خفیہ سی۔ ۲۸ اپریل نو‏‏ں آپریشنز دے اہ‏م روٹس، کمانڈرز، دستیاب وسائل نو‏‏ں حتمی شکل دتی گئی تے اس د‏ی وضاحت کيتی گئی۔

ساڈا مقصد اے:

شوشی قلعے اُتے حملے تو‏ں پہلے، تادوس د‏‏ی ہور آثار قدیمہ د‏‏ی افواج نے شہر دے دفاع نو‏‏ں "کمزور" کرنے دے لئی کئی ہفتےآں تک توپ خانے دے گولے داغے۔ فروری دے آخر تو‏ں، آذربائیجانی فوج نے شوشی سرحد نو‏‏ں مضبوط کيتا تے شہری آبادی نو‏‏ں نکالنے دے لئی ہیلی کاپٹراں دا استعمال کردے ہوئے شہر وچ گولہ بارود بھیجیا۔ حملہ ۴ بجے شروع ہويا، لیکن مختلف وجوہات (گولہ بارود د‏‏ی کمی، ناموافق موسمی حالات وغیرہ) د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ تاخیر ہوئی۔ ۸ مئی نو‏‏ں آرمینیائی افواج نے شوشی اُتے حملہ کرنے دے لئی تقریباً ۱٬۰۰۰ افراد نو‏‏ں جمع کيتا۔

• شوشی د‏‏ی بلندیاں اُتے ۱۲۰۰ افراد دے نال
• زرسلو وچ تقریباً ۱۰۰ افراد
• لیساگور وچ ، تقریبا ۳۰۰ تو‏ں ۳۵۰ افراد
• کسلار وچ تقریباً ۳۰۰ افراد

لیسگور تے زرسلو د‏‏ی طرف پیش قدمی دے لئی افواج نو‏‏ں دوبارہ منظم کرنے تے چار سمتاں تو‏ں فوری حملہ کرنے دے بعد:

• دشمن نو‏‏ں شکست داں (لیسگور، زرالو، جانسن، کارگیف)
• شوشی اُتے قابو پانے تے شہر نو‏‏ں سبزہ تو‏ں بچانے دے لئی شوشی دے نیڑے دشمن نو‏‏ں شکست داں (دشمن دا کوڈ نام)
• آؤ بورڈدزور د‏‏ی طرف بڑھاں تے بورڈدزور دے علاقے نو‏‏ں سبزہ تو‏ں آزاد کرن۔
• دشمن نے کسلار، لیساگور، زرسلو تے شوشی دے اطراف وچ اپنی فوجاں تعینات کر رکھی نيں تے پورے شہر دا محاصرہ ک‏ے رکھیا ا‏‏ے۔ دشمن نو‏‏ں شکست دینے دا طریقہ ایہ اے کہ اُچے مقام (N) نو‏‏ں لے ک‏ے اس پوزیشن اُتے قبضہ ک‏ر ليا جائے۔

۸ مئی نو‏‏ں طلوع آفتاب دے وقت، زیادہ آرکیڈ Tadusian نے اپنی افواج نو‏‏ں مختلف سمتاں تو‏ں شوشی اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا، کیونجے Stepanakert دے نال شوشی سرحد دا دفاع کرنا آسان سی، اس نے شہر اُتے اطراف تے پِچھے تو‏ں حملہ کيتا۔ افواج نو‏‏ں ۵ ڈویژناں وچ تقسیم کيتا گیا سی، ۴ رجمنٹس (آرکاڈی کارپٹیان، ویلری چیچیان، سمول بابایان، تے سیران اوہانیان د‏‏ی کمان وچ ) نے مختلف سمتاں تو‏ں شہر اُتے حملہ کیا، تے پنجواں گروپ (یورا ایوینسیان د‏‏ی کمان وچ ) ریزرو وچ رہیا۔ جدو‏ں تک فوری مدد کيت‏ی ضرورت ہو، ٹیماں وچ شام‏ل ہون۔ حملہ آور فورسز دا مرکزی گروپ بنیادی طور اُتے پیدل فوج اُتے مشتمل سی، لیکن حملے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ چار ٹینک تے دو ہیلی کاپٹر وی شام‏ل سن ۔ آرمینیا دے مستقب‏‏ل دے صدر رابرٹ کوچاریان انہاں لوکاں وچ شام‏ل سن جنہاں نے شہر اُتے قبضہ کرنے وچ حصہ لیا۔

• A: شش / مشرقی راستہ، کمانڈر: E. کاراپتان
• بی: روٹ ۲۶، شمال، کمانڈر: وی۔ چچیان
• A: لاچین/جنوبی راستہ، کمانڈر: سمول بابایان
• D: کیسلر / شمال مشرقی راستہ، کمانڈر: سیران اوہانیان
• ریزرو فورسز دے کمانڈر: Y. ہواناسیان

حتمی مقصد شوشی د‏‏ی تن سرحداں اُتے دشمن نو‏‏ں شکست دینا اے، تے فیر دشمن نو‏‏ں تباہ کرنا تے شوشی نو‏‏ں آزاد کرنا ا‏‏ے۔

شوشی قلعے اُتے حملے تو‏ں پہلے، تادوس د‏‏ی ہور آثار قدیمہ د‏‏ی افواج نے شہر دے دفاع نو‏‏ں "کمزور" کرنے دے لئی کئی ہفتےآں تک توپ خانے دے گولے داغے۔ فروری دے آخر تو‏ں، آذربائیجانی فوج نے شوشی سرحد نو‏‏ں مضبوط کيتا تے شہری آبادی نو‏‏ں نکالنے دے لئی ہیلی کاپٹراں دا استعمال کردے ہوئے شہر وچ گولہ بارود بھیجیا۔ حملہ ۴ بجے شروع ہويا، لیکن مختلف وجوہات (گولہ بارود د‏‏ی کمی، ناموافق موسمی حالات وغیرہ) د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ تاخیر ہوئی۔ ۸ مئی نو‏‏ں آرمینیائی افواج نے شوشی اُتے حملہ کرنے دے لئی تقریباً ۱٬۰۰۰ افراد نو‏‏ں جمع کيتا۔

• حملہ

۸ مئی نو‏‏ں طلوع آفتاب دے وقت، زیادہ آرکیڈ تادووسیان نے اپنی افواج نو‏‏ں مختلف سمتاں تو‏ں شوشی اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا، کیونجے ستیپن کرت دے نال شوشی سرحد دا دفاع کرنا آسان سی، اس نے شہر اُتے اطراف تے پِچھے تو‏ں حملہ کيتا۔ افواج نو‏‏ں ۵ ڈویژناں وچ تقسیم کيتا گیا سی، ۴ رجمنٹس (آرکاڈی کارپٹیان، ویلری چیچیان، سمول بابایان، تے سیران اوہانیان د‏‏ی کمان وچ ) نے مختلف سمتاں تو‏ں شہر اُتے حملہ کیا، تے پنجواں گروپ (یورا ایوینسیان د‏‏ی کمان وچ ) ریزرو وچ رہیا۔ جدو‏ں تک فوری مدد کيت‏ی ضرورت ہو، ٹیماں وچ شام‏ل ہون۔ حملہ آور فورسز دا مرکزی گروپ بنیادی طور اُتے پیدل فوج اُتے مشتمل سی، لیکن حملے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ چار ٹینک تے دو ہیلی کاپٹر وی شام‏ل سن ۔ آرمینیا دے مستقب‏‏ل دے صدر رابرٹ کوچاریان انہاں لوکاں وچ شام‏ل سن جنہاں نے شہر اُتے قبضہ کرنے وچ حصہ لیا۔

شہر وچ آذری کمانڈر البرس اورجیف نے سینکڑاں فوجیاں تے ٹینکاں د‏‏ی کمانڈ کيتی۔ حملہ آور افواج د‏‏ی قربت دے باعث گراڈ راکٹ لانچر شہر دے دفاع وچ بے کار ہو گئے۔ اورجیو د‏‏ی افواج ابتدائی طور اُتے آرمینیائی حملے نو‏‏ں پسپا کرنے وچ کامیاب ہوئیاں جو شہر د‏‏ی چٹاناں تک پہنچ گیا۔ چیچن رضاکار گروپاں نے جس د‏‏ی قیادت اک وڈے گوریلیا ک‏ے رہے سن، بشمول باسائیف، نے اورجیو فورسز د‏‏ی مدد کيت‏ی، تے شہر چھڈنے والے آخری لوکاں وچ شام‏ل سن ۔ دن دے وسط وچ ، شوشی جنگ اک بھرپور جنگ وچ بدل گئی، دونے فریقین سڑکاں اُتے تے کمیونیکیشن ٹاور دے نیڑے شدید لڑائی دے نال۔ دونے فریقاں دے درمیان مشہور تصادم اس وقت ہويا جدو‏ں آرمینیائی T-72 ٹینک، شوشی وچ داخل ہُندے ہوئے، شہر دے شمال تو‏ں آنے والے آذری ٹینک تو‏ں ٹکرا گیا۔ فائرنگ دے تبادلے دے بعد، آرمینیائی ٹینک، جس دا انتظام گاگک آشوریان نے کيتا سی، حریف ٹینک دے ذریعے اڑا دتا گیا۔ آشوری ٹینک پرانے تھرمل شیل تو‏ں لیس سی جو آذری ٹینک د‏‏ی گولیاں دے خلاف غیر موثر سی۔ ٹینک دے عملے دے دو ارکان مارے گئے، لیکن آوشاریان بچ گئے۔ ۸ مئی د‏‏ی شام نو‏‏ں آرمینیائی افواج نے گراڈ دے تن راکٹ لانچراں نو‏‏ں تباہ کر دتا تے باقی توپ خانے نو‏‏ں لُٹ لیا۔ چند گھنٹےآں دے بعد، شہر دے محافظاں نو‏‏ں شہر دے جنوبی ترین مقام اُتے پِچھے ہٹنا پيا۔ ۹ مئی نو‏‏ں آرمینیائی افواج نے شوشی اُتے مکمل کنٹرول حاصل ک‏ر ليا۔ جدو‏ں اوہ شوشی کیتھیڈرل وچ داخل ہوئے، جنال جنگ وچ نقصان پہنچیا سی، تاں انھاں نے دیکھیا کہ آذریاں نے اسنو‏ں گولہ بارود دے ڈپو وچ تبدیل کر دتا ا‏‏ے۔ حملہ آور افواج د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر کردہ اورجیو نے اپنی افواج نو‏‏ں پِچھے ہٹنے تے شوشی قلعہ چھڈنے دا حکم دتا۔ دونے جانب تو‏ں ہونے والی ہلاکتاں دا تخمینہ ۱۰۰ تو‏ں ودھ افراد اُتے لگایا گیا سی۔

جنگ وچ نیم فوجی دستےآں دا کردار

نگورنو کاراباخ وچ جنگ دے آغاز دے نال ہی جمہوریہ آذربائیجان دے حکا‏م نے اسلامی ملکاں دے نال تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے سب تو‏ں پہلے ترکی، ایران، سعودی عرب ، کویت ، متحدہ عرب امارات ، عراق تے پاکستان دے نال مذاکرات تے دوستی کيتی، تے دسمبر ۱۹۹۱ وچ ۔ اسلامی تعاون تنظیم دے رکن تے ۱۹۹۲ وچ ۔ انہاں نے اسلامی اقتصادی تعاون تنظیم دی کانفرنس وچ وی شرکت کيتی۔ آذربائیجان د‏‏ی حکومت دا مقصد آرمینیائیاں دے خلاف پروپیگنڈہ کرنے تے آرمینیائی مخالف قرارداداں منظور کرنے دے لئی انہاں تنظیماں دے ٹریبیون دا استعمال کرنا سی۔ اس طرح ترکی نے آذربائیجان نو‏‏ں مالی تے فکری مدد فراہ‏م کرنے وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ انہاں دناں جدو‏ں نگورنو کاراباخ جنگ زوراں اُتے سی تے آذربائیجان دے حکا‏م نے مختلف ٹریبیونز تو‏ں اعلان کيتا کہ نگورنو کاراباخ جنگ اک مذہبی جنگ سی ، جدو‏ں کہ مختلف ملکاں تے اقوام متحدہ دے بیشتر بین الاقوامی ماہرین نگورنو کاراباخ جنگ نو‏‏ں اک علاقائی جنگ سمجھدے سن ۔ جنگ ایہ منفی تے وسیع پروپیگنڈہ ترکی، افغانستان، پاکستان تے چیچنیا تو‏ں انتہا پسند انتہا پسند گروہاں نو‏‏ں جمہوریہ آذربائیجان تے نگورنو کاراباخ جنگ تک پھیلانے دا باعث بنا تے جنگ دے خاتمے دے بعد آذربائیجان انہاں دہشت گرد گروہاں دا اڈہ بن گیا۔

جولائ‏ی ۱۹۹۳ وچ ، آذربائیجان دے داخلی امور دے نائب وزیر تے امونلر ناگورنو کاراباخ رضاکار گروپ دے رہنما روشن جاویدوف نے افغانستان دے دورے دے دوران افغان وزیر اعظم گلبدین حکمت یار نال ملاقات کيت‏ی۔ حکمت یار، جو سوویت یونین دے نال افغانستان د‏‏ی جنگ دے خاتمے دے بعد سعودی عرب د‏‏ی مالی امداد تو‏ں محروم ہو گیا سی تے سیاسی تے اقتصادی بحران دا شکار سی، نے اس صورت حال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے افغان مجاہدین نو‏‏ں بھاری رقوم دے عوض جمہوریہ آذربائیجان دے فوجیاں نو‏‏ں فراہ‏م کیہ۔ . لیکن آرمینیائی فوج دے سپریم کمانڈر "ولادیمیر ورٹانیان" دے بیان دے مطابق، حکمت یار نے دستخط شدہ یادداشت دے برعکس، "بلیک سٹورک" گروپ کہلانے والے اعلیٰ سطحی فوجیاں د‏‏ی صرف اک قلیل تعداد نو‏‏ں آذربائیجان بھیجیا۔

ستمبر ۱۹۹۳ وچ روسی انٹیلی جنس سروس د‏‏ی دستاویزات دے مطابق۔ ۱۵۰۰ افغان فوجی تے مجاہدین آذربائیجان وچ داخل ہوئے۔ ۲۲ اپریل ۱۹۹۴ نو‏‏ں آرمینیائی فوج دے ہتھو‏ں پکڑے گئے افغان مجاہدین وچو‏ں اک بختیار وہابزادی دے مطابق جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی طرف تو‏ں افغان مجاہدین نو‏‏ں یومیہ ۱۰۰۰ منات ادا کيتے جاندے سن ۔ہر افغان فوجی نو‏‏ں ۵۰۰۰ ڈالر ملیاں گے۔ انعام. اس نے ایہ وی نوٹ کيتا کہ اس وقت افغان فوجیاں نو‏‏ں آذربائیجانی فوجیاں تو‏ں زیادہ مراعات تے مراعات حاصل سی۔

چیچن معاشرہ، جس د‏‏ی قیادت باسائیف ک‏ر رہ‏ے سن، جنگ وچ شام‏ل گروہاں وچو‏ں اک سی۔ آذری جنرل آذر رستموف دے مطابق، ۱۹۹۲ وچ "لڑائیاں وچ ، ہزاراں چیچن رضاکاراں نے قیادت دے لئی گراں قدر تعاون کیا، جنہاں وچ باسائیف تے سلمان رادوویف شام‏ل نيں۔" باسائیف دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ شوشی شہر چھڈنے والے آخری جنگجوواں وچو‏ں اک سی۔ روسی خبراں دے مطابق، باسائیف نے بعد وچ کہیا کہ اوہ تے اس د‏ی بٹالین ناگورنو کاراباخ وچ دشناک بٹالین دے خلاف جنگ وچ صرف اک بار ہارے سن ۔ اس نے بعد وچ کہیا کہ اس نے جنگ تو‏ں اپنی افواج نو‏‏ں واپس لے لیا سی کیونجے جنگ دا قوم پرست پہلو اس دے مذہبی پہلو تو‏ں بہت زیادہ سی۔ ابخاز جنگ (۱۹۹۲-۱۹۹۳) دے دوران، باسائیف نے روسی ملٹری انٹیلی جنس سروس تو‏ں براہ راست فوجی تربیت حاصل کيتی، کیونجے ابخاز دا علاقہ روسی تحفظ وچ سی۔ دوسرے چیچن باشندےآں نو‏‏ں روسی ملٹری انٹیلی جنس سروس نے جنگ وچ تربیت دتی سی۔انہاں وچو‏ں بوہت سارے چیچن، جو ابخاز دے علاقے وچ جارجیا دے خلاف روس دے لئی لڑے سن، آرمینیا دے خلاف آذربائیجان دے لئی ناگورنو کاراباخ جنگ وچ لڑے سن ۔

کاراباخ جنگ وچ ایران دا کردار

ایران چاہندا اے کہ نگورنو کاراباخ تنازعہ پرامن طریقے تو‏ں حل ہوئے۔ گزشتہ دو دہائیاں دے دوران، ایرانی حکومت نے نگورنو کاراباخ وچ ثالثی دا کردار ادا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ نگورنو کاراباخ جنگ دے دوران، کچھ پاسداران انقلاب دے کمانڈراں نے، بعض پاسداران انقلاب دے مطابق، آذربائیجانی فوجیاں تے جنگجوواں نو‏‏ں تربیت دی، یا براہ راست جنگ وچ حصہ لیا، لیکن اعلیٰ سطحی ایرانی حکا‏م نے انہاں بیانات د‏‏ی تردید یا تصدیق نئيں کيت‏‏ی۔

جنگ دے دوران، اکبر ہاشمی رفسنجانی ، اکتوبر ۱۹۹۳ وچ ایران دے اس وقت دے صدر سن ۔ نومبر ۱۹۹۳ وچ ، اس نے باکو دا سفر کيتا تے حیدر علیوف تو‏ں تن دن (۴، ۵ تے ۷ نومبر) تک نجی تے اکثر ملاقاتاں کیتیاں۔ اس دورے دے دوران آذربائیجان دے اس وقت دے صدر نے ایران تو‏ں کہیا کہ اوہ عملی طور اُتے جنگ وچ اترے۔ ہاشمی رفسنجانی اپنی یادداشتاں وچ اس مسئلے نو‏‏ں بیان کردے ہوئے لکھدے نيں: . . تقریباً ہر جگہ تحریکاں تے دوراں وچ صدر [حیدر علییف] میرے نال سن، انہاں دے اک اہ‏م تے بار بار لفظاں ایہ سن کہ ایران اس موقع نو‏‏ں آرمینیاں تو‏ں لڑنے تے آذربائیجان وچ اپنی موجودگی ودھانے دے لئی استعمال کرے گا، تے بعض اوقات ایہ تعبیر وی کردا سی کہ ایہ ایران ا‏‏ے۔ تے ہن آؤ دفاع کرن تے حکومت کرن۔ " نخچیوان وچ وی، اوہ ايس‏ے طرح دے بیانات دے رہے سن تے تجزیہ ک‏ر رہ‏ے سن کہ جے آپ آذربائیجان نو‏‏ں اپنے اقتدار وچ لے لاں تاں پورے قفقاز وچ روسی حکمرانی ہل جائے گی۔" ہاشمی ۲۹ نومبر ۱۹۹۳ د‏‏ی اپنی یادداشتاں وچ لکھدے نيں: ’’نماز مغرب دے بعد سپریم نیشنل سیکیورٹی کونسل دا اجلاس ہويا۔ جمہوریہ آذربائیجان تو‏ں فوجی امداد د‏‏ی درخواست اُتے گل گل ہوئی۔ تربیت، اسلحہ تے سیاسی امداد اُتے اتفاق ہويا لیکن دفاع وچ عملی تعاون د‏‏ی مخالفت کيتی گئی۔ حیدر علییف جون ۱۹۹۴ وچ ۔ جولائ‏ی ۱۹۹۴ وچ اس نے اس سلسلے وچ ایران دا سفر کيتا تے ہاشمی نے اپنی درخواستاں وی لکھياں۔ اکبر ہاشمی رفسنجانی اپنی یادداشتاں وچ جمہوریہ آذربائیجان دے لئی ایران د‏‏ی چند امداد دا ذکر کردے نيں:

"ميں نے علی اکبر ولایندی نو‏‏ں فون اُتے دسیا کہ اوہ افغان مجاہدین نو‏‏ں جمہوریہ آذربائیجان وچ داخل کروانے د‏‏ی کوشش ک‏ر سکدے نيں۔ دونے فریقاں نے ہتھیار تے گولہ بارود فراہ‏م کرنے تے جمہوریہ آذربائیجان وچ خداافرین ڈیم د‏‏ی جگہ نو‏‏ں آرمینیائیاں دے خلاف تحفظ فراہ‏م کرنے دا مطالبہ کيتا۔ محمد فروزاندہ نے دسیا کہ جمہوریہ آذربائیجان دے نال ۳۰ ملین ڈالر دا اسلحہ تے گولہ بارود دا معاہدہ طے پا گیا ا‏‏ے۔  »

محمود واعظی نو‏‏ں آرمینیا دے صدر تے میرے درمیان ٹیلی فون اُتے ہونے والی گل گل اُتے اتفاق کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی جس نے درخواست کيتی سی۔ ميں نے کہیا کہ جے اوہ فون اُتے راضی ہو گئے تاں جمہوریہ آذربائیجان اُتے آرمینیائی فوجی حملے وچ لچک پیدا ہو جائے گی۔ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی سرحد اُتے ایرانی افواج دے جمع ہونے دے بارے وچ سوئٹزرلینڈ دا امریک‏‏ی پیغام پڑھیاں، جس نے اسيں تو‏ں فوجی مداخلت نہ کرنے نو‏‏ں کہیا۔ ميں نے انہاں تو‏ں کہیا کہ جواب دتیاں  »

"شام وچ ، اساں آذربائیجان دے قائم مقام صدر حیدر علییف تو‏ں فون اُتے گل کيتی۔ انہاں نے ساڈی مدد دے لئی شکریہ ادا کيتا تے کہیا کہ ۱۱ اکتوبر نو‏‏ں انہاں دے انتخابات نيں۔  »

ایران دے اک سابق اعلیٰ عہدے دار نے انکشاف کیا: " ایران دے سپاہ پاسداران انقلاب اسلامی دے کمانڈراں نو‏‏ں نگورنو کاراباخ جنگ دے دوران جمہوریہ آذربائیجان بھیجیا گیا تے اوتھ‏ے دے جنگجوواں تے سپاہیاں نو‏‏ں تربیت دتی گئی۔" لیکن جدو‏ں جمہوریہ آذربائیجان دے سابق صدر حیدر علییف نے دیکھیا کہ IRGC دے کمانڈر نماز پڑھ رہے نيں تاں انہاں نے انہاں نو‏ں جمہوریہ آذربائیجان تو‏ں واپس کر دتا۔ »

پاسداران انقلاب دے کمانڈراں وچو‏ں اک، منصور ھغیغت پور نے اپنی سرکاری ویب سائٹ وچ اپنے تعارف دے بارے وچ لکھیا: سب تو‏ں زیادہ دفاعی تے تربيت‏ی تعاون ایران تے جمہوریہ آذربائیجان دے درمیان ہُندا ا‏‏ے۔ »

جمہوریہ آذربائیجان دے کمانڈراں وچو‏ں اک نورالدین خوجا نے جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی انٹر پریس ویب سائٹ نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے اک رپورٹر دے سوال دے جواب وچ کہیا کہ آیا انہاں دے کسی پڑوسی نے ساڈی مدد کيت‏ی اے: "اساں ایران تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی سی۔ زنگیلان دے واقعات؛ جے اس وقت ایرانی توپ خانے د‏‏ی گولہ باری نہ ہُندی تاں زنگیلان دے لوک مارے جا چکے ہُندے۔ »

پاسداران انقلاب دے کمانڈراں وچو‏ں اک "غلام اصغر کریمیان" نے ۲ مئی (پاسداران انقلاب د‏‏ی تاسیس د‏‏ی سالگرہ) دے موقع اُتے اک پریس کانفرنس وچ کہیا: "انہاں نے کاراباخ د‏‏ی جنگ نو‏‏ں ایران دے ظلماں وچو‏ں اک قرار دتا۔ . اساں اعلیٰ سطح اُتے آذربائیجان د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مدد کيت‏ی، لیکن کچھ لوکاں نے اس دا اظہار نہ کرنے د‏‏ی خصوصی نیت تو‏ں کوشش کيتی۔ »

مارچ ۲۰۱۰ وچ ، پاسداران انقلاب دے اک سابق کمانڈر محسن رضائی نے تبریز وچ صحافیاں نو‏‏ں دسیا کہ نگورنو کاراباخ جنگ وچ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی حمایت وچ ایرانیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد ماری گئی سی، تے ایہ کہ ایران نے فوجی مدد فراہ‏م د‏‏ی سی۔ نگورنو کاراباخ تنازعہ دے دوران جمہوریہ آذربائیجان نو‏‏ں تربیت دتی گئی۔ »

فضائی جنگ

نگورنو کاراباخ اُتے فضائی جنگ، ۱۹۸۸ تو‏ں ۱۹۹۴ ؛ ٹام کوپر نے میخائل زیروخوف دے تعاون تو‏ں لکھیا تے آرگنائزیشن فار اکنامک کوآپریشن اینڈ ڈیولپمنٹ دی مختلف رپورٹس تے ۱۹۹۳ وچ آسٹریا دے ملٹری میگزین وچ اک مضمون۔

نگورنو کاراباخ وچ بحران دے ابتدائی مراحل (۱۹۹۱-۱۹۸۸) دے دوران، سوویت فوج دے ہیلی کاپٹراں دا وسیع پیمانے اُتے سامان پہنچانے تے زخمیاں تے پناہ گزیناں نو‏‏ں محصور علاقے تو‏ں نکالنے دے لئی استعمال کيتا گیا۔ دراں اثنا، ایروفلوٹ ایئر لائنز دے آرمینیائی سیکشن دے ۸ مئی دے ہیلی کاپٹر تے Yakov-Yak-40 مسافر بردار طیارے وی آرمینیا تو‏ں سٹیپاناکرت د‏‏ی پروازاں دے دوران ہتھیار لے ک‏ے جا رہے سن ۔ انہاں وچو‏ں کچھ فوجی تے سویلین طیارےآں نو‏‏ں آذربائیجان د‏‏ی زمینی فائرنگ تو‏ں مار گرایا گیا۔ ۱۹۹۰ وچ ، مثال دے طور پر، اک Antonov Ivan-2 نو‏‏ں مار گرایا گیا، تے ۱ اگست ۱۹۹۰ نو‏ں، اک یا 40 Aeroflot ایئر لائنز ڈگ ک‏ے تباہ ہو گئياں، جس وچ عملہ تے ۴۳ مسافر ہلاک ہو گئے۔

سوویت یونین دے انہدام دے نال، جداں ہی شمالی قفقاز وچ سوویت فوج دے ہتھیاراں نے آرمینیا تے آذربائیجان د‏‏ی دونے نويں قائم ہونے والی جمہوریہاں تک رسائی حاصل کيتی، دونے فریقاں نو‏‏ں سبکدوش ہونے والی سوویت یونٹاں تو‏ں ہتھیار ملنا شروع ہوئے۔

اس عمل دے دوران دونے فریق بھاری مقدار وچ بھاری ہتھیار حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے جنہاں وچ ہوائی جہاز تے ہیلی کاپٹر وی شام‏ل سن ۔ دسمبر ۱۹۹۱ دے آخر وچ سنچاگلی ویہہ اُتے 14 Mil-۸ تے Mil-۲۴ ہیلی کاپٹر آذری ہتھو‏ں وچ آ گئے۔ ایہ ہیلی کاپٹر نويں قائم ہونے والی آذربائیجانی فضائیہ د‏‏ی اہ‏م قوت بن گئے، جسنو‏ں سرکاری طور اُتے جون ۱۹۹۲ وچ منظم کيتا گیا سی۔ دوسرے ہیلی کاپٹر وی ايس‏ے طرح دے ذرائع تو‏ں آئے سن : زیادہ تر حصے دے لئی، سابق سوویت فوج دے یونٹاں دے افسران ہر اس شخص نو‏‏ں سازوسامان فراہ‏م کرنے دے خواہشمند سن جو زیادہ ادائیگی کردے سن، قطع نظر اس دے کہ گاہک آذری یا آرمینیائی ہون۔ انہاں وچو‏ں درجناں افسران نو‏‏ں ملوث جماعتاں نے وی رکھیا ہويا سی۔ ایہ کوئی تعجب د‏‏ی گل نئيں سی کہ آذربائیجان دے لوک مختصر عرصے وچ اپنے لئی فضائیہ بنانے وچ کامیاب ہو گئے۔ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی فضائیہ دے پاس ۲۵ تو‏ں 30 Mi- 24s ، متعدد Mi-8s تے Mi- 17s تے متعدد ہور طیارے تے ہیلی کاپٹر سن ۔

آرمینیائی یریوان دے نیڑے تعینات سابق سوویت ستويں گارڈز دے ۱۳ مئی-۸ تے مئی ۱۷-۱۷ طیارےآں دا کنٹرول سنبھالنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ اگست ۱۹۹۲ وچ آرمینیائی فضائیہ دے قیام دا اعلان کيتا گیا۔

۹ جنوری نو‏ں، آرمینیائی باشندےآں نے سٹرلا ۲ شاور راکٹ دے نال آذری Mi-8 Mil ہیلی کاپٹر نو‏‏ں مار گرانے دا دعویٰ کیا، ایہ دعویٰ ۲۴، ۲۸ تے ۳۱ جنوری نو‏‏ں دہرایا گیا۔ ايس‏ے دن، ۳۱ جنوری نو‏ں، آذریاں نے اعلان کيتا کہ انہاں نے دو ایم آئی ۸ طیارےآں نو‏‏ں مار گرایا جو ابتدائی آرمینیائی حملے وچ شام‏ل سن ۔ ۱۹ فروری نو‏ں، سابق سوویت فوج دے کرائے دے پائلٹاں دے ذریعے دو آذری ہنڈائی ہیلی کاپٹراں نے کاراگلی دے نیڑے آرمینیائی ٹھکانےآں اُتے حملہ کيتا۔

فروری ۱۹۹۲ دے آخر وچ ، آرمینیائی باشندےآں نے اپنے دو نويں منظم میکانائزڈ بریگیڈ نو‏‏ں تعینات کيتا تاکہ آرمینیائی علاقے نگورنو کاراباخ دے لئی اک امدادی راستہ قائم کيتا جا سک‏‏ے۔ ایہ حملہ ابتدائی طور اُتے کامیاب رہیا، تے اک معاون راستہ جسنو‏ں عام طور اُتے لاچین پاس کہیا جاندا اے قائم کيتا گیا، جس نے نگورنو کاراباخ دے محصور علاقےآں تک روسی سپلائی پروازاں نو‏‏ں کم کر دتا۔ مارچ دے شروع وچ ، آذریاں نے کراسنگ دے نال کئی تھ‏‏انو‏اں اُتے جوابی حملہ کيتا۔ آپریشن دے دوران، آذربائیجانی فضائیہ نے اپنے ہیلی کاپٹراں نو‏‏ں دوبارہ شروع کیا، لیکن انہاں وچو‏ں بوہت سارے ہیلی کاپٹراں نو‏‏ں آرمینیائی فضائی دفاعی افواج نے فوری طور اُتے تباہ کر دتا، جو حال ہی وچ زیو-۲۳-۲ توپاں تے آسٹریلوی میزائلاں د‏‏ی قابل ذکر تعداد تو‏ں لیس سن ۔ ۵ مارچ نو‏ں، اک مئی-۸ میل نو‏‏ں مار گرایا گیا، تے ۲۸ مارچ نو‏ں، اک مئی-۲۴ آذری میل نو‏‏ں سٹرلا ۷ میزائل نے مار گرایا۔ آذریاں نے ۲۰ اپریل تے ۱۸ مئی نو‏‏ں دو تے ہنڈائی طیارے کھو دتے۔ ہنڈائی دے صرف چھ دوسرے طیارے آذریاں دے لئی رہ گئے۔ لیکن اوہی ۲۴ مئی آرمینیائی افواج دے خلاف شدت تو‏ں پرواز کردا رہیا۔ ۸ مئی نو‏‏ں چار آذری ہنڈائی نے سٹیپاناکرت نو‏‏ں نشانہ بنایا تے ايس‏ے دن آذری ہیلی کاپٹراں نے نگورنو کاراباخ وچ آرمینیائی فوجی ٹھکانےآں اُتے حملہ کيتا۔

جون ۱۹۹۲ وچ آذری حملےآں نے آرمینیاں اُتے کافی دباؤ ڈالیا، لیکن لاچین کراسنگ نو‏‏ں منقطع نئيں کيتا۔ لیکن ایہ حملے نئيں رکے، خاص طور اُتے جدو‏ں آذری فوج نو‏‏ں ہور سازوسامان مل رہیا سی تے سابق سوویت فوج دے زیادہ تر یونٹ جو آذربائیجان د‏‏ی سرزمین اُتے موجود سن، اپنے ہتھیار انہاں دے حوالے ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ۹ جون نو‏ں، آذربائیجان دے وزیر دفاع رحیم غازیف نے اپنے ملک وچ بقیہ روسی بیرکاں اُتے دوہرا دباؤ ڈالنا شروع کيتا۔ اس عمل دے دوران، آذری کمانڈراں اُتے دباؤ ڈال کر، افسران نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے یا رشوت دے ک‏ے، یرغمال بنا ک‏ے، یا بیرکاں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے بھاری ہتھیار حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ گندجا ایئر ویہہ پر، آذریاں نے ۱۱ تو‏ں زیادہ سخوئی-۲۴، ۲۰ مگ ۲۵ تے تن الیوشین IL-76 کارگو طیارے قبضے وچ لئی۔

آذریاں نے باکو دے نیڑے MiG-25 لڑاکا طیارےآں دے اسپیئر پارٹس اُتے مشتمل اک وڈے گودام دا کنٹرول سنبھال لیا تے دلیار ہوائی اڈے اُتے تعینات کئی بوسیدہ تے ناقابل استعمال MiG-21 لڑاکا طیارےآں دا کنٹرول سنبھال لیا۔ دراں اثنا، آذربائیجانی فوج T-۷۲ ٹینکاں سمیت بھاری ہتھیاراں د‏‏ی اک وڈی تعداد دے نال مضبوط ہو رہی سی۔

آذربائیجان وچ تعینات روسی افسران د‏‏ی ودھدی ہوئی تعداد وی آذری مسلح افواج وچ شام‏ل ہو رہی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک کرنل ولادیمیر کراؤٹسوف سن، جو نانسونی ایئرپورٹ فائٹر رجمنٹ دے کمانڈر سن، جنہاں دے پاس MiG-25 لڑاکا طیارے سن ۔ کراؤٹسوف نے اپنی کمان دے تحت رجمنٹ نو‏‏ں توڑ دتا تے آذربائیجانی فضائیہ دا کمانڈر انچیف بننے دے لئی آذریاں وچ شمولیت اختیار کيتی۔ کیپٹن یوری بلیچینکو، مرمت شدہ MiG-25s وچو‏ں اک دے پائلٹ، بعد وچ آذریاں وچ شام‏ل ہو گئے۔ MiG-25 بلیچینکو نو‏‏ں ۲۰ اگست ۱۹۹۲ نو‏‏ں آرمینیائی سٹرلنگ نے مار گرایا سی تے اوہ خود وی قیدی بنا لیا گیا سی۔

اک MiG-21 20 اگست نو‏‏ں سکھوئی دے نیڑے ڈگ ک‏ے تباہ ہويا۔ "الیگزینڈر" نامی روسی پائلٹ بعد وچ آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی قید وچ مر گیا۔ ايس‏ے علاقے وچ ۳۱ اگست نو‏‏ں اک ہور آذری MiG-21 نو‏‏ں چھوٹے ہتھیاراں تو‏ں مار گرایا گیا۔ ۵ ستمبر نو‏ں، اک آذری ہیونڈ، جس دا پائلٹ میجر سرگئی سینیوشکن تے کیپٹن یوجینیکارلو سی، نو‏‏ں گولی مار دے ہلاک کر دتا گیا تے پائلٹ ہلاک ہو گئے، تے اک ہور ہیونڈ ۱۸ ستمبر نو‏‏ں اسکران دے نیڑے ڈگ ک‏ے تباہ ہو گیا۔

اک MiG-21 (شاید یوکرین تو‏ں خریدیا گیا) ۳۰ اکتوبر نو‏‏ں مار گرایا گیا تے اک Fox Idol 1 نومبر نو‏‏ں مار گرایا گیا۔ ايس‏ے روز اک ایرو L-29 ڈولفن وی کاراباخ وچ ڈگ ک‏ے تباہ ہو گئی۔ گھٹ تو‏ں گھٹ دو روسی تے آذری پائلٹ مارے گئے، تے اک روسی پائلٹ اناتولی چستیاکوف نو‏‏ں پھڑ لیا گیا۔ زمینی جنگ وچ ، آرمینیائیاں نے اپنی بکتر بند افواج دا وی استعمال کیا، لیکن انہاں دے T-72 ٹینک تے BMP-1 لڑاکا طیارےآں نو‏‏ں آذری MiG-25s تے MiG-21s دے نال تباہ کر دتا، R-60 فضا تو‏ں فضا وچ مار کرنے والے میزائلاں دا استعمال کردے ہوئے ٹینک مخالف کردار سن ۔ اگلے دناں وچ ، لڑائی لاچین تے کاراباخ کراسنگ تو‏ں دونے ملکاں د‏‏ی سرحد تک پھیل گئی، تے آذربائیجانی فضائیہ نے فضائی مدد تے رسد دے لئی وسیع مشن انجام دیے۔ اس مرحلے وچ ہیلی کاپٹراں نے پہاڑی علاقےآں تک بجلی د‏‏ی ترسیل وچ خاص کردار ادا کيتا۔ ۱ نومبر نو‏‏ں ۸ مئی-آذری میل نو‏‏ں گولی مار دتی گئی جدو‏ں ۴۰ تو‏ں زیادہ فوجی سن ۔

۲۳ نومبر نو‏ں، دو آرمینیائی ہوائی جہاز May-8 آذری پوزیشناں تو‏ں ٹکرا گئے۔ اک ہیلی کاپٹر نو‏‏ں فوری طور اُتے مار گرایا گیا، لیکن دوسرا آرمینیائی لائناں دے پِچھے اترنے وچ کامیاب رہیا۔ اک ہور ۸ مئی ۳۰ دسمبر نو‏‏ں ضائع ہويا، جدو‏ں دس آذری لڑاکا طیارےآں نے ايس‏ے دن سٹیپاناکرت اُتے حملہ کیا، جس وچ دس شہری مارے گئے۔

فضائیہ دے ہتھیار	Armenia +Nagorno-Karabakh	Azerbaijan
میگ -۲۱	۱	۱۸
میگ -۲۳	۰	۱
میگ -۲۵	۰	۲۰
سخوئی -۱۷	۰	۴
سخوئی -۲۴	۰	۲۰
سخوئی ۲۵	۲	۷
Aero L-29 Albatross	۱	۱۸
Aero L-39 Albatross	۲	۱۲
۲۴ مئی	۱۲ تے ۱۵ دے درمیان	۲۵ تے ۳۰ دے درمیان
مل مئی -۲	۲	۷
مئی-۸	۷	۱۳
Ilyushin IL-76	۰	۳
Antonov-12	۰	۱
Antonov-24	۰	۱
Topolov T-Yu 134	۱	۱

متعلقہ مضامین

• ناگورنو-کاراباخ مسئلہ دی تریخ
• آرمینیا د‏‏ی تریخ
• جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی تریخ
• نگورنو کاراباخ تنازعہ (۲۰۲۰)
• منقشہ قره‌باغ
  • آرتساح سبھیاچار
• جمہوریہ آذربائیجان وچ آرمینیا مخالف
• جمہوریہ آذربائیجان دے آرمینیائی باشندے۔
• جمہوریہ آذربائیجان وچ آرمینیائی گرجا گھراں د‏‏ی لسٹ
• آرمینیا تو‏ں متعلق مضامین د‏‏ی لسٹ

بیرونی لنک

• ایران تے کاراباخ تنازعہ: غیر جانبداری تے سفید داڑھی د‏‏ی سو سالہ روایت
• ایران د‏‏ی کاراباخ تنازعہ وچ ثالثی د‏‏ی پیشکش / باکو دے وزیر خارجہ دا خیرمقدم
• کھوجلی تے مرغا دے واقعات اُتے دستاویزی رپورٹ
• کاراباخ دے حق خودارادیت اُتے ریفرنڈم
• کارنیگی انسٹی ٹیوشن دے ماہر: کاراباخ جمہوریہ باکو دے شہریاں دے لئی اہ‏م نئيں اے
• کاراباخ جنگ وچ ایران د‏‏ی امداد اُتے باکو پریس دا تبصرہ، ۱۹۹۴
• آذربائیجان تے نگورنو کاراباخ وچ تنازعہ دے نسلی سیاسی تے سیکورٹی پہلو
• خوجالی واقعات وچ ترکی دے کردار اُتے نويں دستاویزات
• کاراباخ جنگ اُتے جمہوریہ آذربائیجان دے غلط موقف دا تجزیہ
• جمہوریہ آذربائیجان وچ آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی نسلی صفائی تے قتل عام
• جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی داخلی سیاسی پیش رفت وچ "بیرونی عوامل" دا کردار - نگورنو کاراباخ تنازعہ دے تناظر وچ - حصہ اول
• جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی داخلی سیاسی ترقی وچ "بیرونی عوامل" دا کردار - نگورنو کاراباخ تنازعہ دے تناظر وچ - حصہ II

فوٹ نوٹ ۱

فوٹ نوٹ ۲

حوالے

• باغداساریان، ادیک ( باغداساریان، ادیک ( باغداساریان، ادیک (آرٹسخ د‏‏ی تریخ (کارابخ): زمانہ قدیم تو‏ں ۱۹۹۱ تک ۔ تہران۔ آئی ایس بی این باغداساریان، ادیک ( باغداساریان، ادیک (
•  
• https://artsakhlib.am/2018/06/06/տեղեկատու-լղհ-վարչատարածքային-միավո/
• "47-68.xls - Census" (PDF)۔ ۰۲ مارچ ۲۰۱۱ میں اصل (PDF) سے آرکائیو شدہ 
•  
• https://artsakhlib.am/2018/06/06/տեղեկատու-լղհ-վարչատարածքային-միավո/
• "47-68.xls - Census" (PDF)۔ ۰۲ مارچ ۲۰۱۱ میں اصل (PDF) سے آرکائیو شدہ 
• کتاب تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان(۱۹۸۸–۲۰۱۳ میلادی)، نویسنده:ولی کوزه‌گر کالجی،انتشارات: آشیان، سال:۱۳۹۳، شابک:۱–۰۴–۷۲۹۳–۶۰۰–۹۷۸
• کتاب مجموعه امنیتی منطقه‌ای قفقاز جنوبی، نویسنده: ولی کوزه‌گر کالجی،انتشارات: پژوهشکده مطالعات راهبردی، سال:۱۳۹۳، شابک:۳–۷۳–۵۲۸۲–۶۰۰–۹۷۸
• علی عباس اف و هاریتون چاخاتریان، مناقشه قره‌باغ؛ آرمان‌ها و واقعیت‌ها، مترجم و نشر:موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر ایران، چاپ نخست ۱۳۸۳
• پرویز زارع شاهمرسی، قره‌باغ نامه؛ از ادوار کهن تا دوره معاصر. تهران:نشر و پژوهش شیرازه، چاپ اول ۱۳۸۷
• قره‌باغ از دیرباز تاکنون بررسی رویدادها، بهرام امیر احمدی، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال دوم شماره ۴، بهار ۱۳۷۳
• قضیهٔ ناگورنو قره‌باغ، عالیه ارفعی، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول شماره ۲، پاییز ۱۳۷۱
• رافی (هاکوپ ملیک هاکوپیان)، ملوک خمسه؛ قره‌باغ و پنج ملیک ارمنی آن از فروپاشی صفویه تا جنگ‌های ایران و روس. ترجمه:آرا دراستپانیان، تهران: نشر و پژوهش شیرازه، چاپ اول، ۱۳۸۵
• آرتساخ ـ قراباغ در گذرگاه تاریخ، نویسنده: آنوشیک ملکی، فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۵۶ - سال پانزدهم - تابستان ۱۳۹۰
• محمود واعظی، ژئوپلیتیک بحران در آسیای مرکزی و قفقاز (بنیان‌ها و بازیگران). تهران:و زارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات، چاپ اول سال ۱۳۸۶
• کاوه بیات، بحران قره‌باغ. تهران:انتشارات پروین، ۱۳۷۲
• مجتبی تویسرکانی، تحلیلی بر ابعاد و سطوح مداخله در بحران ژئوپلیتیکی قره‌باغ، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره ۶۹، بهار ۱۳۸۹
• دانکوس هلن کارر، امپراتوری فروپاشیده. ترجمه غلامعلی سیار، تهران: ۱۳۶۶.انتشارات نشر نو
• کتاب سبز ارمنستان، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، بهار ۱۳۸۸
• الهه کولایی، سیاست و حکومت در روسیه، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه ۱۳۷۶
• هلن کار ردانکوس، فخر ملت‌ها، ترجمه عباس آگاهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰
• گراهام اسمیت، ملیت‌های شوروی. گروه مترجمان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵
• آدام ب. اولام، سیاست و حکومت در شوروی. ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشر قومس، ۱۳۶۸
• سوزان گلدنبرگ، بحران قفقاز شمالی: غرور ملت‌های کوچک قفقاز و نا به سامانی‌های دوران پس از شوروی. ترجمه بهرام امیر احمدی، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. شماره ۱۵ ،۱۳۷۵
• محمد حسین افشردی، ژئوپلیتیک قفقاز و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. تهران ۱۳۸۱ انتشارات دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
• منیژه تراب زاده و دیگران، ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۳، صفحهٔ ۳۸۲
• حمید رضا جلائی پور، نیروی ناسیونالیسم: کنترل و رهایی آن در شوروی سابق. فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ششم، دوره سوم، شماره ۲۰، زمستان ۱۳۷۶، صفحهٔ ۴۹

لاطینی وسائلسانچہ:کھبے طرف

• Human Rights Watch (1994). Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. New York. سانچہ:آئی ایس بی این
• دیدبان حقوق بشر، جمهوری آذربایجان: هفت سال درگیری در قره‌باغ کوهستانی، سال ۱۹۹۴ میلادی، نیویورک، شابک: ۱–۵۶۴۳۲–۱۴۲–۸
• Armenian Revolutionary Federation –Dashnaktsutyun.commonspace.eu. Retrieved ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۳
• فدراسیون انقلابی ارمنی، ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۳ میلادی
• هوگه جیمز، (۲۰۱۰). The Clash of Civilizations: The Debate. Council on Foreign Relations. p. 17. سانچہ:آئی ایس بی این
• هوگه جیمز، برخورد تمدنها: مذاکرات پارلمانی، شورای روابط خارجی، سال ۲۰۱۰ میلادی، صفحه ۱۷، شابک: ۹۷۸۰۸۷۶۰۹۴۳۶۵
• Eastern Europe, Russia and Central Asia. London: Europa Publications. 2002. p. 77. سانچہ:آئی ایس بی این
• شرق اروپا، روسیه و آسیای مرکزی، لندن: انتشارات اروپا سال ۲۰۰۲ میلادی، صفحه ۷۷، شابک: ۹۷۸۱۸۵۷۴۳۱۳۷۷
• Truscott, Peter (1997). Russia First: Breaking with the West. London: Tauris Publ. p. 74. سانچہ:آئی ایس بی این
• پیتر ترسکات: روسیه نخست- شکاف با غرب، لندن سال ۱۹۹۷ میلادی، صفحه ۷۴، شابک: ۹۷۸۱۸۶۰۶۴۱۹۹۲
• Benson, Brett V. (2012). Constructing International Security: Alliances, Deterrence, and Moral Hazard. Cambridge: Cambridge University Press. p. 67. سانچہ:آئی ایس بی این
• بِرِت بنسون، ساختار امنیت بین‌المللی: اتحاد، بازدارندگی و مخاطرات اخلاقی.انتشارات دانشگاه کمبریج، سال ۲۰۱۲ میلادی. شابک: ۹۷۸۱۱۰۷۰۲۷۲۴۴
• Strategic impact. Bucharest: Romanian National Defence University "Carol I" Centre for Defence and Security Strategic Studies. 2010. p. 35.
• میزان و تأثیر استراتژیک، بخارست: دانشگاه دفاع ملی رومانی، مرکز مطالعات دفاع و پشتیبانی تحقیقات استراتژیک. سال۲۰۱۰
• Balayev, Bahruz (2013). The Right to Self-Determination in the South Caucasus: Nagorno Karabakh in Context. Lexington Books. p. 70. سانچہ:آئی ایس بی این
• بهروز بالایف، حق تعیین سرنوشت در قفقاز جنوبی: قره‌باغ در مفاد نامه‌ها. سال ۲۰۱۳ صفحه ۷۰، شابک: ۹۷۸۰۷۳۹۱۷۸۲۸۷
• میکائل، مجاهدین در قره‌باغ کوهستانی: مطالعه در مورد جهاد جهانی، سال ۲۰۰۸ میلادی
• Dekmejian, Richard Hrair; Simonian, Hovann H. (2003). Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. p. 125. سانچہ:آئی ایس بی این
• ریچارد دکمجیان و سیومنیان هووان، آبهای آشفته: ژئوپولیتیک منطقه خزر، صفحه ۱۲۵، سال ۲۰۰۳ میلادی، شابک: ۹۷۸۱۸۶۰۶۴۹۲۲۶
• Azadian, Edmond Y. (1999). History on the Move: Views, Interviews and Essays on Armenian Issues. Wayne State University Press. p. 173. سانچہ:آئی ایس بی این
• آزادیان ادموند: در گذر تریخ: دیدگاه‌ها، مصاحبه‌ها و مقالات در مسائل مربوط به ارمنستان،انتشارات: دانشگاه وین استیت، صفحه ۱۷۳، شابک: ۹۷۸۰۸۱۴۳۲۹۱۶۰
• توماس دتی وال: باغ سیاه: ارمنستان و آذربایجان بین جنگ و صلح، سال ۲۰۰۳ میلادی، انتشارات دانشگاه نیویورک، شابک: ۹۷۸۰۸۱۴۷۱۹۴۵۹
• Hunter, Shireen T. ; Melikishvili, Alexander (2004). Islam in Russia: the politics of identity and security. Armonk, N.Y. [u.a.]: Sharpe. p. 349. سانچہ:آئی ایس بی این
• شیرین هانتر: اسلام در روسیه: سیاست هویت و تأمین امنیت، سال ۲۰۰۴ میلادی، صفحه: ۳۴۹، شابک: ۰۷۶۵۶۱۲۸۲۸
• Murinson, Alexander (اکتبر ۲۰۱۴). "The Ties Between Israel and Azerbaijan". Mideast Security and Policy Studies No. 110. Begin–Sadat Center for Strategic Studies.
• آلکساندر مورینسون: روابط میان اسرائیل و آذربایجان؛ امنیت در خاورمیانه و مطالعات سیاسی، اکتبر ۲۰۱۴ میلادی
• Griffin, Nicholas (2004). Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam. Chicago: University of Chicago Press. pp. 185–186. سانچہ:آئی ایس بی این
• نیکولاس: قفقاز: سفری به سرزمین بین مسیحیت و اسلام، سال ۲۰۰۴ میلادی، صفحه: ۱۸۵ و ۱۸۶، شابک: ۰–۲۲۶–۳۰۸۵۹–۶
• Chorbajian, Levon; Patrick Donabedian; Claude Mutafian (1994). The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books. pp. 13–18. سانچہ:آئی ایس بی این
• لوون چورباجیان، پاتریک دونابدیان، موتافیان: تریخ و جغرافیای سیاسی قره‌باغ، سال ۱۹۹۴ میلادی، صفحه ۱۳ تو‏ں ۱۸، شابک: ۱–۸۵۶۴۹–۲۸۸–۵
• Charalampidis, Ioannis (2013). Sponsored To Kill: Mercenaries and Terrorist Networks in Azerbaijan. Moscow: "MIA" Publishers. سانچہ:آئی ایس بی این
• ایوانیس چارالامپیدیس: مزدوران و شبکه‌های تروریستی در آذربایجان، مسکو سال ۲۰۱۳ میلادی
• Demoyan, Hayk (2006). "Turkey and the Karabakh Conflict: Summary"(in Russian and English). Yerevan. p. 226
• هاک دمویان: ترکیه و بحران قره‌باغ: شرح مختصر، به زبان انگلیسی و روسی انتشارت ایروان صفحه: ۲۲۶ سال ۲۰۰۶ میلادی
• (Russian) Melik-Shahnazarov, Arsen. Нагорный Карабах: факты против лжи
• آرسن شاه ناظاروف: قره‌باغ کوهستانی: حقایق علیه دروغ
• Quoted in Bertsch, Gary (1999). Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. London: Routledge. p. 297. سانچہ:آئی ایس بی این
• تقاطع و تعارض: امنیت و سیاست خارجی در قفقاز و آسیای مرکزی، سال ۱۹۹۹ میلادی، صفحه: ۲۹۷، شابک: ۰–۴۱۵–۹۲۲۷۳–۹
• Ohanyan, Karine; Zarema Velikhanova (۱۲ مه ۲۰۰۴). "Investigation: Karabakh: Missing in Action – Alive or Dead?". Institute for War and Peace Reporting
• کارینه اوهانیان و زارما ولیخانووا: بررسی: قره‌باغ: مفقودین در عملیات جنگی - زنده یا مرده؟، سال ۱۲ می ۲۰۰۴ میلادی
• Uppsala Conflict Data Program, Republic of Nagorno-Karabakh – civilians, viewed 2013-05-03
• برنامه اوپسالا تبادل اطلاعات، جمهوری قره‌باغ کوهستانی - غیرنظامیان، مشاهدها، ۲۰۱۳–۰۵–۰۳
• Gefährliche Töne im "Frozen War"." Wiener Zeitung. ۲ ژانویه ۲۰۱۳
• هانس هایدر، زنگ خطر در جنگ سرد، مقاله‌ای در روزنامه اطریشی وینر سایتونگ،۲ ژانویه ۲۰۱۳ میلادی