ساکہ گردوارہ پاؤنٹا صاحب
پاؤنٹا صاحب اک ایہو جیہا مقدس سکھ تھاں اے، جتھے آنندپور صاحب توں پچھوں دسویں گرو گوبند سنگھ نے 1685 توں 1689 تک لگبھگ چار سال نواس کیتا۔ ایہہ رمنیک تھاں جمنا دے کنڈے بہت ہی منموہک مورت اتے قدرت دیاں بخششاں نال بھرپور اے۔ اسے جگہ تے کلغیدھر پاتشاہ نے 52 شاعر رکھ کے کومل ہنر تے ساہت رچ کے اس دا ستکار کرنا سکھایا۔ اسے جگہ تے پیر بدھو شاہ نے اپنے چار بیٹے بائیدھار دے راجیاں نال بھنگانی دی لڑائی ویلے گرو توں قربان کیتے۔ پیر بدھو شاہ جدوں گرو جی دے درشن کرن لئی آیا تاں گرو صاحب اس ویلے کیساں وچ کنگھا کر رہے سن۔ گرو صاحب توں کنگھے وچ اڑے کیساں سمیت کنگھے دی دات منگی تے گرو جی نے اپنے سیوک دی منگ پوری کیتی۔ گرو جی اس پوتر جگہ تے شاعر دربار، کیرتن دربار اتے دستار مقابلے کراؤندے رہے۔
گرو گوبند سنگھ جی نے کیار دون وچ زمین لے کے سمت 1742 وچ جمنا دے کنارے تے اک قلعہ بنایا، جس دا ناں پاؤنٹا رکھیا۔ بھنگانی دی جنگ اس قلعے وچ رہن ویلے ہی ہوئی سی، جس دا ذکر بھائی سنتوکھ سنگھ اس طرحاں کردے ہن:
پانو ٹکیو ستگرو کو آنندپرِ تے آئِ۔
نام دھریو ام پانوٹا سبھِ دیشنِ پرگٹائ۔
(گر پرتاپ سورج، رتُ 1, انسو 48)
گرو گوبند سنگھ جی پچھوں گرو گرنتھ صاحب جی سکھاں دے گرو بنے اتے گرو دا نواس ستھان گرودوارہ صاحب بن گیا۔ سنگت گرودوارہ صاحب دی پوترتا قایم رکھن لئی قربانیاں دین نوں ہر ویلے تیار رہندی اے۔ گوردواریاں دی آزادی لئی جوجھے سکھاں لئی سبھ توں پوتر ستھان گرودوارہ صاحب ہی اے۔
"مرؤ ت ہرِیکے دوار" دی وچاردھارا نوں سکھاں نے کئیاں وار عملی جامہ پہنا کے سدھ کیتا۔ سری ہرمندر صاحب (امرتسر) دی ہو رہی بے-ادبی نوں روکن لئی سکھاں نے کدی بھائی مہتاب سنگھ، بھائی سکھا سنگھ، بابا دیپ سنگھ تے کدی س۔ جسا سنگھ آہلووالیا بن کے اس دی پوترتا نوں قایم رکھیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وی اس رہسّ نوں سمجھ لیا سی۔ اس نے وی سکھی دے سومیاں نوں نروآ کرن لئی پورا زور لگایا۔ گوردواریاں نوں جاگیراں لگوائیاں اتے اس نے کدی وی اپنی حکومت دا زور سری ہرمندر صاحب دی چاردیواری دے اندر نہیں آؤن دتا، سگوں اک وار اوہ اکال تختصاحب تے ملزماں وانگ پیش وی ہوئے۔
گوردواریاں دی سیوا سنبھال دا کم گرو صاحبان دے ویلے توں مسند، الونڈی تے نرملے کردے سن۔ اوہ سبھ گرو ولوں دسی رہت-بہت اپر ہی زور دندے سن۔ 1716 توں 1799 تک تقریباً سبھ گوردواریاں دی سیوا سنبھال ایہناں ہتھاں وچ آ گئی۔ ویلے دے گزرن دے نال نال ایہناں وچ کریتیاں آئیاں اتے اندھیر-گردی شروع ہو گئی، جس کارن رہت-بہت وچ پکے اتے سوجھ وان سنگھاں دی لوڑ محسوس کیتی گئی تاں جو گوردواریاں نوں بے-ادبی توں بچایا جا سکے۔ سکھ راج ویلے وی ہرمندر صاحب تے ہور مشہور تریخی تھاواں توں اداسیاں نوں ہٹا دتا گیا سی پر خالصہ، راج-حصہ دے نشے وچ پے کے گوردواریاں ولوں اویسلا ہو گیا اتے جلدی ہی سارے گردوارے مہنتاں دے قبضے ہیٹھ آ گئے۔ سکھ راج اپرنت اوہناں نے اپنیاں منمانیاں کرنیاں شروع دتیاں۔ منمتّ پردھان ہو گئی، گوردواریاں نوں اپنیاں جائداداں بنا کے کریتیاں شروع دتیاں۔ ویہویں صدی دے شروع وچ تاں اتی دی حد ہی ٹپّ گئی سی۔
سری دربار صاحب سرکاری پٹھوآں دا ٹکانا بن گیا۔ کاماگاٹا مارو دے شہیداں خلاف ہون دا فرمان جاری کیتا گیا۔ جلھیاں والا باغ دے خونی ساکے دے ملزماں نوں سری اکال تختصاحب توں پجاریاں نے سروپا دتا۔ ترن تارن دے پوتر سروور وچ شراب دیاں بوتلاں ٹھنڈیاں کیتیاں جاندیاں سن، جس دربار توں ماں، بھین، دھی دی راکھی لئی سکھ جوجھدے سن، اتھے ہی ماں، بھین دی پتِ دن-دہاڑے لاہی جان لگ پئی۔ س۔ ہزارا سنگھ نے اس خلاف آواز اٹھائی تاں اوہناں نوں سری دربار صاحب ترن تارن متھا ٹیکدے 31 جنوری1921 نوں ٹکوئے نال شہید کر دتا گیا۔ شہید دے خون نے رنگ لیاندا تے گرودوارہ ترن تارن صاحب پنتھک ہتھاں وچ آ گیا۔ بھائی لچھمن سنگھ دھارووالی نوں اس گھٹنا توں 20 دن بعد ننکانہ صاحب وکھے مہنت نرینو ہتھوں 19 فروری 1921 نوں جنڈ نال بنھ کے پٹھا ٹنگ کے شہید کر دتا گیا۔ اس شہید دے خون نے رنگ لیاندا تے گرودوارہ ننکانہ صاحب مہنتاں ہتھوں آزاد ہو گیا۔ شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی ہوند وچ آ گئی اتے وساکھی والے دن سارے گردوارے پنتھک ہتھاں وچ آ گئے۔
گردوارہ پاؤنٹا صاحب دا مہنت لہنا سنگھ، جو جلھیاں والے باغ دے خونی ساکے وچ شہید ہون توں بچ گئے سن، اس کرکے پنتھ وچ آپ جی دا بہت ستکار سی۔ آپ چابیاں لے کے امرتسر پجے۔ پنتھ نے مہنت جی دی قربانی تے نمرتا دیکھ کے اوہناں نوں سیوا-سنبھال دا کم سونپی رکھن دا وکھرا متا پاس کر دتا۔ مہنت جی دی موت توں بعد اوہناں دے پتر گردیال سنگھ نے گردوارے تے اپنا حق سمجھدے ہوئے قبضہ کر لیا اتے اپنے اک رشتے دار مولا سنگھ راہیں لیڈراں تک پہنچ بنا لئی سی۔ سرکارے-دربارے افسراں نال اس دا چنگا رسوخ سی، جس کرکے اوہ سرکار دی شہِ تے منمتیاں تے کریتیاں کردا سی۔ گردوارے دے پربندھ نوں چنگی طرحاں نہ چلاؤن کارن سنگتاں وچ بھاری روس سی۔ سنگتاں نے پنتھک لیڈر ماسٹر تارہ سنگھ، گیانی کرتار سنگھ، س۔ حکم سنگھ اتے بہت سارے اکالی آگوآں نوں اتے سابقہ پردھان سنتا سنگھ نوں اپنے نمائندہ منڈل نال مل کے مہنت دیاں کمزوریاں بارے دسیا، پر ایہہ مہنت خلاف ایکشن نہ لے سکے۔ گردیال سنگھ نے بڈھا دل دے مکھی بابا چیت سنگھ پاسوں اپنیاں بھلاں دی کھماں منگ کے امرت چھک لیا۔
جدوں بابا جی پنجاب واپس آ گئے تاں مہنت پہلی چال تے پھر اسے طرحاں منمتیاں کرن لگ پیا، جس دی چرچہ عامَ ہون لگ پئی۔ اس کارن پاؤنٹا صاحب دے آس-پاس دے پنڈاں دی سنگت اک خاص جتھا لے کے دوآبے دے تریخی پنڈ گرودوارہ ہریاں بیلاں (ہشیارپور) پہنچیا تے ترنا دل ہریاں بیلاں دے مکھی نہنگ سنگھ جتھیدار ہربھجن سنگھ نوں پربندھ بارے ساری جانکاری دتی۔ گرودوارہ صاحب دی اہمیت نوں مکھ رکھدیاں بابا جی نے اوہناں دی بینتی پروان کر لئی۔ موجودہ جتھیدار بابا نہال سنگھ مطابق بابا ہربھجن سنگھ دی اگوائی ہیٹھ 10 مارچ 1964 نوں جیکاریاں دی گونج وچ شستردھاری نہنگ سنگھاں دا دل پاؤنٹا صاحب پہنچ گیا، جس نوں دیکھ کے مہنت گھبرا گیا اتے اس نے بھاڑے دے بدمعاش اپنے پاس بلا لئے اتے پولیس دا پربندھ اپنی پہنچ نال کر لیا۔ ایہہ مہنت بہت چتر چلاک سی۔
ادھر گرو کے سنگھاں نے پرانے مریادا مطابق سنگتاں ولوں رسداں اکٹھیاں ہون تے گرو کا لنگر اتے گرودوارہ صاحب وکھے سویرے شام گربانی دے کیرتن دا پرواہ چلا دتا۔ دل دے آؤن کارن سارے پاسے بھاری رونقاں لگ گئیاں۔ مہنت دے بندیاں نے سنگھاں نال ہتھوپائی وی کیتی پر سنگھاں نے سیانپ توں کم لیا۔ بابا جی نے پاؤنٹا صاحب دی پوترتا لئی گرو گرنتھ صاحب دے پاٹھاں دی لڑی شروع دتی۔ ہماچل پرحکمرانی نے بابا ہربھجن سنگھ جی نوں گیسٹ ہاؤس بلا کے سمجھوتے دے بہانے گرفتار کر لیا اتے پولیس کمیشنر آر۔ کے۔ چنڈول دی اگوائی ہیٹھ سپیکر راہیں اکھنڈ پاٹھ بند کرکے باہر آؤن دی چتاونی دتی۔ پر کوئی باہر نہ آیا۔ آخر پولیس پوڑیاں لا کے اندر داخل ہو گئی اتے اک دم گولیاں دی بچھاڑ کر دتی۔
سرکار دے اہلکاراں نے 22 مئی 1964 جمعہ دے دن جو ظلم کیتا، اوہ سن کے سمچے پنتھ دی روح تڑپھ اٹھدی اے۔ 22 مئی دا ایہہ ساکہ سرکار دے متھے اپر نہ مٹائے جان والے کلنک وانگ لگ گیا اے۔ دن دہاڑے نہتھے لنگر پکاؤندے، سیوا کردے، پاٹھ کردے سنگھاں اپر شرھیام گولی چلائی گئی۔ گرودوارہ صاحب دے اندر دروازے توڑ کے، کھڑکیاں بھنھ کے، بوٹاں سمیت جا کے اکھنڈ پاٹھ کردے سنگھاں نوں گولیاں نال بھنّ دتا گیا۔ اس توں وی نیچ کم اس ویلے کیتا گیا، جدوں پاٹھ کردے سنگھ نے اشارے نال ہتھ اپر کرکے پاٹھ وچ وگھن نہ پاؤن لئی کیہا تاں اس دی ہتھیلی دا نشانہ لگا کے اس وچ گولی داغ دتی گئی۔ زخمی حالت وچ اس نے پاٹھ جاری رکھیا تاں اس اتے ہور گولی داغ دتی، جو اس دے سینے نوں چیر کے پار ہو گئی تے اوہ لہو-لہان ہو کے گرو گرنتھ صاحب جی دی پوتر دیہہ تے ڈگّ پیا۔
کول کھڑے سنگھ بابا نہال سنگھ جی، جو چور کر رہے سن نے ڈگدے پاٹھی دی تھاں لینی چاہی تاں کہ اکھنڈ پاٹھ کھنڈت نہ ہو سکے تاں اس نوں وی تھاں اتے ہی گولی مار دتی گئی، جس نال اوہ گمبھیر زخمی ہو گیا۔ اس موقعے گرودوارہ صاحب اندر صرف 9 سنگھ سن، جنہاں وچوں 8 شہید ہو گئے۔ شہید سنگھاں دیاں دیہاں نوں ٹرکاں وچ سٹّ کے جنگل وچ لجا کے سسکار کر دتا گیا۔ صرف تن سنگھاں دیاں دیہاں(لاشاں) دتیاں گئیاں، جو باہر شہید کیتے گئے سن۔ اوہناں تناں دا سسکار جمنا دے کنارے، پورن مریادا مطابق 24 مئی 1964 نوں کیتا گیا۔ پولیس گرو گوبند سنگھ جی دے شستر، اک گرو گرنتھ صاحب جی تے اک دسم گرنتھ صاحب دی بیڑ تے رومالے نال لے گئی۔ سارا گرودوارہ صاحب اندروں لہو-لہان ہو گیا سی، جو نال لگدے پانی دے چبچے وچ پے کے سارا پانی لالو لال ہو گیا سی۔ بھائی سردارا سنگھ نے آپ جا کے اس چبچے نوں خون نال بھریا دیکھیا۔ گرودوارہ صاحب دیاں چارے دیواراں گولیاں نال چھلنی چھلنی ہو گئیاں سن۔ دیواراں توں گولیاں دے نشان کرمچاریاں نے سیمنٹ نال مٹاؤن تے بھرن دی وی کوشش کیتی۔ پر چیچک دے داغ اوپرے لیپاں نال کدوں لکدے ہن!
47 نشان اوہناں دی کیتی کاریگری توں بعد وی دکھائی دے رہے سن۔ اک سنگھ نگارا وجا کے اس حملے دی اطلاع باہر پہنچا رہا سی، اس نوں وی گولیاں مار کے اتھے ہی ختم کر دتا گیا۔ نگارے لاگے گولیاں دے نشان اس گل دی گواہی دے رہے سن۔ اس موقعے تے 11 نہنگ سنگھ شہیدیاں پا گئے سن۔ دریاں، چادراں جنہاں اپر خون ڈلھا ہویا سی، پولیس نال لے گئی، پر جس کپڑے نال خون دے دھبے فرش توں صاف کیتے گئے سن، اوہ اتھے ہی چھڈّ گئے، جو خونی داستان دی کہانی سنا رہا سی۔ اس موقعے تے شہیدی حاصل کرن والے سنگھ ترنا دل ہریاں بیلاں دے نہنگ سنگھ سن، جنہاں دی اگوائی مکھ جتھیدار بابا ہربھجن سنگھ جی کر راے سن۔ اس موقعے تے سخت زخمی ہوئے بابا نہال سنگھ جی جو اجکل ترنا دل ہریاں بیلاں دے مکھ جتھیدار ہن۔