سندھ دی تریخ
سندھ پاکستان دے 5صوباں وچوں اک صوبہ اے جو بر صغیر دے قدیم ترین تہذیبی ورثے تے جدید ترین معاشی و صنعتی سرگرمیاں دا مرکز اے۔سندھ پاکستان دا جنوب مشرقی علاقہ اے۔ ایتھے دی صوبائی زبان سندھی تے صوبائی دارالحکومت کراچی اے۔لفظ ’’سندھ‘‘ دریائےسندھ توں مستعار اے جو سنسکرت لفظ ’’سندھو‘‘ دی موجودہ شکل اے۔وادیٔ سندھ دی تہذیب 3300 توں 1700 ق م تک قائم رہنے والی انسان دی چند ابتدائی تہذیباں وچوں اک سی جس نے تریخ اُتے انمٹ نقوش چھڈے نیں۔ اس دا فروغ وادی سندھ وچ دریائے سندھ تے اس دے معاون دریاواں دے کناراں اُتے شروع ہویا۔ اسنوں ہڑپہ دی تہذیب وی کہیا جاندا اے ۔ ہڑپہ تے موہنجو دڑو اس دے اہم مراکز وچوں سن۔ ماہرین نوں دریائے سواں دے کنارے وی اس تہذيب دے آثار دریافت ہوئے نیں۔ اس تہذیب دے باسی پکی اینٹاں توں مکان بناندے تھےاور انہاں دے کول بیل گاڑياں وی سن۔اوہ چرخے تے کھڈی توں کپڑا بندے سن۔ مٹی دے برتن بنانے دے ماہر سن۔کسان، جولاہے‘کمھار تے کاریگر وادی سندھ دی تہذیب دے معمار سن۔سوندی کپڑا جسنوں انگریزی وچ کاٹن کہیا جاندا اے اوہ انہاں دی ایجاد سی لفظ ’’کاٹن ‘‘انہاں دے لفظ کاتنا توں بنا اے۔ شکر تے شطرنج دنیا دے لئی اس تہذیب دے انمول تحفے نیں۔ وادی سندھ دی تہذیب نے ہزاراں سال توں زمانے نوں مہمیز کررکھا اے
پرانی تریخ
[سودھو]وادیِ مہران صوفیاء کرام دی سرزمین “سندھ” دی تریخ چھ ہزار سال پرانی اے جس وچ بوہت سارے نشیب و فراز آندے نيں۔ سندھ ہمیشہ توں مختلف جنگجواں دی طرف توں میدانِ جنگ بنا رہااے، آئیاں اس وادی دے گمشدہ حقائق نوں جاننے دی کوشش کردے نيں۔ انڈس وادی چھ ہزار سال ق م پہلے وجود وچ آئی، پنج ہزار سال ق م ایہ وادی کھیتی باڑی دا مرکز بنی، اس توں پیشتر “نیولیتھک” دور وچ سندھ دی ابتدا ہوئی جو کہ ترکی دی آزاد ترقی یافتہ رہتل ” کپیٹل ہیوک” دی شکل سی تے 3700 ق م تک رہی۔ تن ہزار ق م پہلی “امری تہذیب” وجود وچ آئی تے نیولیتھک رہتل دے دور دا خاتمہ ہويا۔2500 ق م کے” کانی کورٹ تہذیب” دے کھنڈرات دی موجودگی وی سندھ دی تریخ دا حصّہ نيں۔ جدید رہتل دا اعلیٰ نمونہ 2300 ق م دی رہتل موئن جوڈرو دی صورت وچ نيں۔
سندھ دی تریخ
[سودھو]سندھ دی تریخ اِنی قدیم اے کہ اس دے متعلق درست تاریخی شواہد موجود نئیں صرف تریخ توں اتنا پتہ چلدا اے کہ اج توں ہزاراں سال پہلے جدوں آریہ اس خطے وچ آئے تے اُنھاں نے اس دا ناں ’’ سندھو ‘‘ رکھیا سی کیونجے آریہ اپنی زبان وچ دریا نوں ’’ سندھو ‘‘کہندے سن۔ ابتداء اوہ اس ملک نوں سندھو کہندے رہے، مگر آہستہ آہستہ انہاں نے اسنوں سندھ کہنا شروع کر دتا۔ اس ناں نے اس قدر شہرت حاصل کیتی کہ ہزاراں سال گزر جانے اُتے وی اس دا ناں سندھ ای اے۔ تریخ داناں دے مطابق ابتدا وچ آریاں نے سندھ دے جتنے وی علاقے فتح کیتےانھاں انہاں دا ناں سندھ ای رکھیا۔ ایتھے تک کہ اوہ پنجاب دی سرحد توں وی اگے ودھ گئے مگر انہاں نے ناں وچ کوئی تبدیلی نہ ہوئی۔ جدوں آریاواں نے گنگا تک دا علاقہ فتح کر لیا تو انہاں نے اس دا ناں آریہ ورت رکھا مگر ہندوستان توں باہر اس ناں نوں پذیرائی حاصل نہ ہوئی۔ایرانیاں نے اپنے لہجے وچ سندھ نوں ہند کہیا تے تے یونانیاں نے ہند نوں بدل کر اند کر دتا۔ رومن زبان وچ ایہ لفظ اند توں اندیا ہو گیا تے انگریزی زبان وچ چونکہ دال دا تلفظ نئیں ہُندا اس لئی اوہ انڈیا کہلایا۔ تیرہ سو سال پہلے سندھ دا اطلاق جس علاقے اُتے ہُندا سی اوہ بوہت لمبا ‘چوڑااور پھیلیا ہویا سی۔ پہلے از اسلام راجا داہر دی حکومت دے زمانے وچ جس ملک نوں سندھ دے ناں توں موسوم کیتا جادا سی اوہ سمت مغرب وچ مکران ‘جنوب وچ بحیرہ عرب تے گجرات ‘ مشرق وچ موجودہ مالوہ دے وسط تے راجپوتانہ تے شمال وچ ملتان توں گزر کر جنوبی پنجاب دے اندر تک وسیع و عریض سی ۔عرب مورخاں اسی سارے علاقے نوں سندھ کہیا اے ۔سندھ زمانہ قدیم توں اپنے دامن وچ تہذیبی ورثہ سموئے ہوئے نیں ۔ دستیاب تحقیقی شواہد دے مطابق دراڑوی آبادکاراں توں پہلے ایتھے 7000 قبل مسیح وچ مختلف قبائل آباد سن ۔ دراوڑ باشندے تقریباً4000 ق م وچ وادی سندھ وچ آ کے آباد ہوئے ۔ موہن جوداڑو توں ملنے آثار قدیمہ کےمطابق دراڑوی قوم اپنے علم و فن وچ یکتاتھی ۔ اوہ کاشتکاری تے تجارت توں آگاہ سن تے اک مہذب قوم دی زندگی گزاردے سن۔انہاں نےپانچ ہزار سال پہلے یعنی 3000 ق م وچ وادی سندھ نوں علمی‘ فنی تے تجارتی لحاظ توں اپنی اسیں عصر مصری‘آشوری تے سامی تہذیباں دے ہم پلہ کھڑا کر دتا۔ قدیم دور وچ وادی سندھ دے دامن وچ کئی شہری مراکز قائم تھےجنہاں باقاعدہ منصوبہ بندی دے تحت تعمیر کیتا گیا سی۔ اج دے جدید گرڈ سسٹم دے قاعدے دے مطابق آباد کیتے گئے انہاں شہراں وچ پختہ شاہرااں تے نکاسی و فراہمی آب دا زیر زمین نظام وی قائم کیتا گیا تھالیکن فیر کسے وجہ توں وادی سندھ دے ایہ عظیم مراکز تباہی توں دوچار ہو گئے۔اس تباہی توں متعلق تاریخی شواہد دستیاب نئیں نیں۔ موہنجو داڑو تے ہور عظیم دراڑوی مراکز دی تباہی دی وجوہات توں متعلق محققین وچ اختلاف رائے پایا جاندا اے۔ بعض نے اسنوں قدرتی آفات تے سیلاب قرار دتا ہےجبکہ بعض مورخاں دے نزدیک وسطی ایشیا تے مشرقی یورپ توں آریائاں دی فوجی یلغار نے اس تہذیب نوں نیست و نابود کر دتا۔ آریائاں نے اس خطہ وچ ہند۔آریائی تہذیب دی بنیاد ڈالی جو دریائےسرسوندی تے دریائے گنگا دے کناراں تک وسیع ہوچکی سی۔ وادی سندھ دی تہذیب 1500 ق م وچ اپنے بام عروج اُتے سی۔ ہند۔آریائی تہذیب (ویدک سویلایزیشن 1700-500 ق م ) نے ہندوستان دے مذہب‘رسم و رواج ‘ معاشرت تے طرز رہن سہن اُتے انہاں مٹ نقوش ثبت کیتے نیں۔ماہرین آثار قدیمہ ایہ سمجھدے سن کہ پاک و ہند وچ تمدن دی داغ بیل آریاواں نے 1500 ق م وچ ڈالی سی ۔ اس توں پہلے ایتھے دے باشندے جنگلی تے تہذیب و تمدن توں نا آشنا سن مگر بعد وچ ملنے والے شواہد نے اس نظریے وچ تبدیلی پیدا کردتی تے اس ملک دی تریخ نوں ہور ڈیرھ ہزار پیچھے کر دتا ۔ اک طرف موہن جودڑو تے ہڑپا دے آثار تے سندھ دی قدیم تہذیب دے بارے وچ جو شواہد مل سکے نیں انہاں توں ایہ بات پایہ ثبوت نوں پہنچ گئی اے کہ کہ آریاں دے آنے توں بوہت پہلے ای ایہ ملک تہذیب و تمدن دا عظیم گہوارہ بن چکیا سی ۔
آثار قدیمہ دی دریافت
[سودھو]1921ء وچ رائے بہادر دتا رام سہنی نے ہڑپہ دے تاریخی مقام اُتے نے قدیم تہذیب دے چند آثار تلاش کرلئے۔ بعد ازاں اک سال بعد ای اسی طرح دے آثار مسٹر آر ڈی بنرجی نوں موہنجودڑو دی سر زمین وچ وی ملے ۔ انہاں آثار دی دریافت دی اطلاع ہندوستانی محکمہ آثار قدیمہ نوں ملی تو محکمہ دے ڈائریکٹر جنرل سر جان مارشل نے اس وچ خصوصی دلچسپی دا اظہار کیتا چنانچہ رائے بہادر دتا رام سہنی ‘ڈائریکٹر ارنسٹ میکے تے محکمہ اثریات دے ہور ماہرین دے تحت کھدائی دا کم شروع کیتا گیا۔ 1931ء وچ معاشی وسائل دی عدم دستیابی دے باعث کم روک دتا گیا۔ اس اثناماں چند دوسرے تھاں اُتے وی آثار دی تلاش شروع کیتی گئی ۔ اس وچ ماہرین نوں وڈی کامیابی حاصل ہوئی تے پتہ چلا کہ ایہ قدیم تہذیب صرف موہنجوداڑو تے ہڑپہ تک ای محدود نئیں بلکہ اس دا سلسلہ صوبہ سندھ وچ چنہودڑو ‘جھوکر ‘ علی مراد تے آمری تے صوبہ پنجاب وچ روپر تے بلوچستان وچ نال تے کلی دے مقام اُتے وی قدیم تہذیب تک پھیلیا ہویا اے ۔
قدیم وادی سندھ دا طرز معاشرت
[سودھو]موجودہ زمانے نوں ماضی دے مقابلے جدید ترین قرار دتا جاندا اے اس دا تقابل قدیم وادی سندھ دی تہذیب توں کیتا جائے تو حیران کن نتیجے سامنے نظر آندے نیں ۔ 7000 ق م توں تقابل کیتا جائے تو جدید دور دی زندگی وچ سائنس دا عروج ‘ جدید شہراں تے بستیاں دی تشکیل ‘ صنعت و حرفت دی غیر معمولی نظر آندی اے لیکن اس دے بر عکس 7000 ق م وچ وادی سندھ دے باشنداں نے عالی شہر بسائے سن ۔ انہاں دے مکانات پختہ تے مضبوط تے اوہ مکان دو دو تن تن منزلہ بلند سن ۔ انہاں نے اپنے شہراں وچ سڑکاں تعمیر کیتیاں تے بازار قائم کیتے ۔ انہاں دی زندگی تے طرز رہن سہن تے عادتاں اک تہذیب یافتہ تے شائستگی دے سانچے وچ ڈھلی ہوئی نیں ۔ ایہ شواہد وادی سندھ دی عظیم الشان تہذیب دی ترقی دا پتہ دیندے نیں ۔ جدوں تک 1922 وچ موہنجودڑو دے آثار دریافت نئیں ہوئے سن ایہ عظیم الشان تہذیب ساڈی نظراں توں اوجھل سی تے بلا شبہ انہاں آثار دی دریافت نوں ویہویں صدی دا سب توں وڈا واقعہ قرار دتا جاسکدا اے ۔ ماضی قریب وچ ماہرین دی رائے سی کہ ایہ تہذیب مغربی ایشیا توں اس سر زمین اُتے لیائی گئی سی تے مغربی ایشیا دے عروج و زوال نے اس خطے اُتے اثرات مرتب کیتے لیکن ایہ رائے بعد ازاں غلط ثابت ہو گئی ۔ 1950 وچ ڈاکٹر ایف اے خان نے کوٹ ڈیجی دی کھدائی دی ۔ کوٹ ڈیجی توں ہڑپہ دے پختہ دور توں بوہت سارے پہلے دی مدفون آبادی دریافت ہوئی ۔ تعین کرنے اُتے معلوم ہویا کہ ایہ آبادی ہڑپہ توں وی 800 سال قدیم ثقافت توں تعلق رکھتی اے ۔پہ درپے کھدائیاں توں ایہ بات عیاں ہوچکی اے کہ اس تہذیب دے سرچشمے اسی سر زمین توں پھوٹے سن ۔ اس تہذیب دا پختہ زمانہ تو 2500قبل مسیح توں لے کے 1700 ق م تک اے لیکن در حقیت اس دا تسلسل 3800قبل مسیح تک نظر آندا اے ۔ ایہ شمال وچ شمالی افغانستان دے علاقہ بدخشاں توں لے کے جنوب وچ ساحل سمندر تک پھیلی ہوئی اے جتھے ایہ بلوچستان دے ساحل توں لے کے کاٹھیاواڑ تک وسیع اے ۔ پہلے پہل ایتھے وادی سندھ توں وابستہ شہر تے قصباں دی تعداد بیالیس دریافت ہوئی سی لیکن ہن اس دی تعداد وچ سینکڑاں دا اضافہ ہوچکیا اے ۔ صرف چولستان وچ ڈاکٹر رفیق مغل نے تن سو تریسٹھ مدفون بستیاں ڈھونڈ رکھی نیں جنہاں دا تعلق اسی تہذیب توں اے۔ علاوہ ازاں سرائے کھولا‘جھنگ‘بٹھیال‘وادی سوات وچ غالاگئی‘وادی گومل وچ متعدد تھاں تے بلوچستان دے علاقہ کچھی دے علاقے وچ مہر گڑھ وچ اس تہذیب دے اثرات دریافت ہوئے نیں ۔ بھارت وچ دریائے گھگھر (ہاکڑہ) تے اس دے معاون دریاواں دے طاس دا علاقہ وی انہاں آثار توں متاثرہ اے جس وچ راجپوتانہ‘مشرقی پنجاب تے ہریانہ دے صوبے وی شامل نیں ۔ ایتھے جن تھاں توں اس تہذیب دے آثار دریافت ہوئے انہاں وچ کالی بنگن‘ سیسوال ‘ بانے والی منڈا تے دوسرے بوہت سارے تھاں شامل نیں ۔ ایتھے ساحل دے قریب لوتھل تے رنگ پور وڈے شہر جدونکہ اس دے علاوہ چھوٹی بستیاں بوہت زیادہ نیں۔اس تہذیب دا سب توں پہلے دریافت شہر ہڑپہ سی جسنوں ہڑپہ سویلائزیشن وی کہندے نیں جدونکہ اس دا دوسرا وڈا شہر موہنجوداڑو سی ۔تہذیب میںگنویری والا شہر وی دریافت ہویا جو جو ہڑپہ توں وڈا شہر سی لیکن ماہرین نے زیادہ اہمیت ہڑپہ تے موہنجوداڑو نوں دی اے۔وڈے شہراں دی موجودگی ثبوت کردتی اے کہ آبادی وسیع سی تے شہراں دے علاوہ دیہات وچ وی کثیر سی ۔ اپنی ضروریات پوری کرنے دے لئی وافر مقدار وچ اجناس دی پیداوار ہُندی سی جدونکہ ودھ اجناس ہور شہراں نوں وی بھیجی جاندی سن ۔ ملک دے طول و عرض وچ پختہ اینٹاں دا بہ کثرت استعمال اس دا ثبوت اے کہ جنگلات وسیع رقبے اُتے سن ۔ برتن تے مہراں اُتے جانوراں دی شکلاں تے دفیناں اُتے انہاں دی ہڈیاں جانوراں دی بہ کثرت موجودگی تے جنگلاں دی کثرت دا ثبوت نیں ۔ انہاں جانوراں وچ گینڈے‘شیر‘دریائی بھینس تے ہاتھیاں دی باقیات ملی نیں ۔یہاںمگر مچھ دا ثبوت وی ملیا اے۔ ریچھ دی بعض نسلاں‘باندر گلہری تے طوطا وی ایتھے موجود سن ۔ بارہ سنگھا تے ہرن وی پائے جاندے سن ۔ اس تہذہب دے نمایاں شہر موہنجوداڑو‘ہڑپہ دے علاوہ چنھودڑو‘ستکگن دڑو‘بالاکوٹ‘سوتکا کوہ ‘ ٹوچی‘مزینہ دمب‘سیاہ دمب‘جھائی‘علی مراد‘گنویری والا تے وڈی تعداد وچ شہر شامل نیں۔
نظام حکومت
[سودھو]موجودہ پاکستان ‘ افغانستان دا مشرقی حصہ تے بھارت دے مغربی حصے توں جو آثار ملے نیں اوہ آپس وچ مکمل یکسانی رکھدے نیں ۔ مٹی دے برتن ہر جگہ اک جداں ملے نیں ۔ مکانات طے شدہ معیاری نقشاں اُتے تعمیر کیتے گئے سن تے پختہ اینٹاں توں مزین نیں ۔ مہراں اک ای طرح دے کھدے ہوئے مناظر توں مزین نیں تے رسم الخط سب جگہ اک ورگا ای اے ۔ اوزان تے پیمائش دا وی اک ورگا ای معیاری نظام رائج اے ۔ ماہرین نے وادی سندھ دی تہذیب دے لئی سلطنت دا لفظ استعمال کرنے توں گریز کیتا ہےلیکناکثر ماہرین متفق نیں کہ اسنوں اک سلطنت نئیں سمجھیا جاسکدا اے ۔ بعض بنیادی حقائق ایسے وی نیں جنہاں دی کوئی دوسری تشریح حالے تک نئیں دی جاسکی ۔ تمام علاقاں وچ وادی سندھ دی صنعتی پیداوار دی یکسانی زبر دست اے تے اس خیال نوں تقویت دیتی اے کہ ایتھے اک طاقت ور مرکزی حکومت موجود سی ۔ جو تمام نظام چلانے وچ ماہر سی ۔ علاوہ ازاں پیداوار تے تقسیم دا اک مربوط نظام وی کوئی مرکزی قیادت چلاندی سی ایتھے ممکنہ طور اُتے اک محصول چونگی تے شاہرہاں دی حفاظت کامربوط نظام وی قائم سی ۔ ہڑپہ تے موہنجو دڑو دوناں اسیں عصر شہر سن ۔ انہاں دوناں شہراں وچ بلند و بالا قلعاں دے آثار ملے نیں جو باقی ماندہ آبادی اُتے غالب سن۔ انہاں شواہد اُتے قیاس کیتا جاسکدا اے کہ ایتھے کوئی مرکزی حکومت موجود سی ۔ دستیاب تاریخی آثار کےی مطابق شاندار معاشرتی ترقی ‘ صنعت و حرفت دا عروج نہ صرف کسے مرکزی طاقت دے سخت قوانین دے تحت عمل وچ آئے بلکہ سماج دے تجارتی قوانین جنہاں مذہبی رنگ حاصل سی انہاں اُتے حروف بحروف سختی توں عمل ہُندا سی ۔ ہر علاقے وچ اوزان دے پیمانے یکساں سن ۔ کھنڈر توں ملنے والی اک کانسی دی کلہاڑی دی بناوٹ تے بھالے دی شکل اک سی سی ۔ اینٹاں دا سائز ‘ مکاناں دا نقشہ ‘ وڈی گلیاں دی ترتیب الغرض پورے شہر دی منصوبہ بندی اک سی نظر آندی اے ۔ اس اُتے مستزاد انہاں طرز تعمیرات دی پائیداری اے ۔ صدیاں تک پرانی عمارتاں اُتے نواں عمارتاں ہو بہو ویسی دی ویسی تعمیر دی جاندی رہاں ۔ اک گھر دی بیرونی چار دیواری کئی صدیاں تک نئیں تبدیل ہوئی سی ۔ اس دا مطلب اے حکمران تے محکوم دوناں طبقات مستقبل مزاج سن تے جلد تبدیلی دی ضرورت محسوس نئیں کر دے سن
جغرافیہ
[سودھو]وادی سندھ توں صرف موجودہ سندھ مراد نئیں بلکہ موجودہ پاکستان‘افغانستان دا مشرقی حصہ تے بھارت دا مغربی حصہ وی وادی سندھ وچ شمار ہُندا اے۔ وادی سندھ مغرب وچ پاکستان دے صوبہ بلوچستان توں لے کے مشرق وچ اتر پردیش تک پھیلی ہوئی سی جدونکہ شمال وچ افغانستان دے شمال مشرقی حصے توں شروع ہوکر جنوب مغرب وچ بھارتی ریاست مہراشٹرا تک وسیع سی۔
آب و ہوا
[سودھو]سندھ دی عمومی آب و ہویا گرم تے خشک اے جدونکہ ساحلی علاقاں دا موسم قدرے مرطوب رہندا اے۔ پر موسم گرما بالخصوص مئی اورجون وچ موسم سخت گرم تے سردیاں دسمبراور جنوری وچ موسم انتہاہی سرد ہوجا تا اے۔ سندھ دا علاقہ جیکب آباد اپنے ریکارڈ درجہ حرارت دی وجہ توں مشہور اے۔ جولائی تے اگست وچ مون سون وچ شدید بارشاں ہُندی نیں ۔ سندھ وچ اوسطاً سالانہ ست انچ تک بارش ہُندی اے۔ ایہ بات کم لوگاں نوں معلوم اے کہ سندھ دے شمال وچ کوہ کھیرتھرکے بعض علاقے سطح سمندر توں 6000 ہزار فٹ بلند نیں تے موسم سرما وچ اکثر ایتھے برف باری وی ہُندی اے۔ موہنجوداڑو وچ کل نو رہائشی پرتاں دریافت ہوئی نیں۔ انہاں وچ بعض جگہ سیلاب دی تباہ کاریاں دے شواہد ملدے نیں لیکن انہاں وچ نہ زبان بدلی اے نہ رسم الخط وچ تبدیلی نظر آندی اے۔ اک ایسی زمین اُتے جس وچ زبان نے متعدد شکلاں بدلی ہوں رسم الخط بلحاظہ علاقہ بار بار تبدیل ہویا ہو اس وچ اک ای رسم الخط دا تسلسل اس تہذیب دے ٹھہرائو دا وڈا ثبوت اے ۔
انتظامی تقسیم
[سودھو]پاکستان دا صوبہ سندھ انتظامی لحاظ توں 23 ضلعے وچ تقسیم اے۔ انہاں وچ اک شہری ضلع کراچی وی شامل اے جو بلدیاتی نظام متعارف کرائے جانے توں پہلے 5 ضلعے شرقی، غربی، جنوبی، وسطی تے ملیر اُتے مشتمل سی لیکن 2000ء وچ بلدیاندی نظام متعارف کرایا گیا تو اسنوں شہری ضلعی حکومت قرار دے کر 18 قصبہ جات (ٹاؤنز) وچ تقسیم کر دتا گیا۔مجموعی طور اُتے سندھ وچ وچ 94 تحصیلاں تے 18 شہری قصبہ جات (ٹاؤنز) قائم نیں۔ سندھ وچ تحصیل نوں تعلقہ کہیا جاندا اے۔
دریائے سندھ
[سودھو]دریائے سندھ پاکستان دا سب توں وڈا تے اہم دریا اے۔ اس دی شروعات تبت دی اک جھیل مانسرور(جھیل ماناساروار)دے قریب توں ہُندی اے۔ اس دے بعد دریا لداخ تے گلگت بلتستان توں وگدا ہویا صوبہ خیبرپختونخوا وچ داخل ہوجاندا اے۔ صوبہ خیبرپختونخوا وچ اسنوں اباسین کہندے نیں جس دا مطلب اے دریاواں دا باپ جدونکہ دریائے سندھ نوں شیر دریا وی کہیا جاندا اے۔ صوبہ خیبرپختونخواہ وچ دریا ئے سندھ پہاڑاں توں میداناں وچ اتر تا اے تے اس دے بعد صوبہ پنجاب تے سندھ توں وگدا ہویا ٹھٹھہ دے قریب بحیرہ عرب وچ گر جاندا اے۔ مختلف تھاں اُتے اس دے مشرقی معاون دریا (دریائے جہلم، دریائے چناب، دریائے راوی، دریائے ستلج) اس وچ شامل ہُندے جاندے نیں ۔اس دی لمبائی 3200 کلومیٹر اے۔
قبل از اسلام دا دور
[سودھو]زمانہ اسلام توں پہلے سندھ وچ جو راجا حکومت کر دے سن اوہ رائے کہلواندے سن۔ جناب سرور کائنات ﷺنے اعلان نبوت کیتا تو اس توں پہلے ایتھے رائے خاندان دی حکومت سی تے ایہ حکومت اک سو سینتیس سال تک قائم رہی۔ اس خاندان دے پنج راجا لنگھے نیں جو عقیدتاً بدھ مذہب دے پیرو سن۔ایہ رائے خاندان رائے ڈیوانچ‘رائے سیھرس‘رائے ساہ سی‘ رائے سیھرس ثانی‘ رائے ساہ سی ثانی سن ۔
1500 ق م سویستان “سہیون” شیوا ہندووْں دے دیوتا دا مرکز رہااس دے بعد 810 ق م وچ مصر دے بادشاہ نے سندھ اُتے حملہ کيتا تے اسکو اپنی سلطنت دا حصّہ بنا لیا۔ 566-490 ق م تک سندھ “ہینز” دے زیر تسلط رہیا ۔بعد وچ فارسی حکمران 125 سال تک سندھ دے حاکم رہے۔ 325-326 ق م سکندر اعظم سندھ ہر حملہ آور ہويا تے سندھ دے ساحلی علاقےآں توں ہی واپسی دا سفر اختیار کيتا۔ 313 ق م وچ اشوکا جو کہ جنوبی ہندوستان دا باسی سی حاکم سندھ دی مسند اُتے فائز ہوااس دے دور وچ بدھ مت نوں بہت ترقی ملی۔ 280-400 عسیوی تک فارسی حکمران دوبارہ سندھ اُتے حکومت کردے اے، 410 عسیوی وچ گجرات دے رائے سہراس اوراس دے بیٹے رائے ساہاسی نے رائے حکومت دی بنیاد پائی تے 550 عسیوی تک سندھ نوں اپنے قبضے وچ رکھیا۔
550 عیسوی وچ کچ رائے نے برہمن خاندان دی بنیاد پائی تے کچ رائے دے بیٹے راجہ داھر نے اپنے چچا چندر نال جنگ کيتی جس دے نتیجے وچ سندھ دا تاج راجہ داھر دے سر اُتے سج گیا۔ 711 عیسوی تک راجہ داھر سندھ دا حاکم رہیا لیکن عرباں دے ہتھوں شکست کھا کر اپنی جان گنواء بیٹھیا۔ مسلمان خلیفہ حجاج بن یوسف دے داماد محمد بن قاسم نے سندھ وچ اسلامی مملکت دی بنیاد پائی جو تن سو سال تک قائم رہی۔
شق القمر
[سودھو]ملابار دے راجا نے جس دا ناں زمورن جاں سامری سی۔اُس نے شق القمر دا معجزہ ملابار وچ اپنی اکھ توں دیکھیا ۔ جس وقت ایہ واقعہ پیش آیا سی تو اس نے حکم دتا کہ اس دا اندراج روزنامچے دے سرکاری رجسٹر وچ دی جائے۔فیر اُسنوں عرب دے لوگاں توں پتہ چلا کہ عرب وچ اک رسول خدا ﷺ دا ظہور ہویا اے جنہاں نے ایہ معجزہ دکھایا اے۔ راجا نے فوراً ای متاثر ہوکر اسلام قبول کر لیا تے تخت سلطنت چھور کر کشتی وچ سوار ہوکر عرب ول روانہ ہویا تا کہ رسول ﷺکی زیارت توں فیض یاب ہو سکے لیکن راستے وچ ای اوہ وفات پاگیا تے اسنوں یمن دے ساحل اُتے سپرد خاک کیتا گیا ۔
ہندوستان وچ اسلام دا آغاز
[سودھو]ہندوستان وچ اسلام دی تعلیمات دا آغاز محمد بن قاسم توں بوہت پہلے ہوچکیا سی۔ ہندوستان وچ اسلام دا سب توں جو سب توں قدیم مرکز تسلیم کیتا جا تا اے۔ اوہ جنوبی ہند وچ ملابار دا علاقہ اے۔ سرور کائنات ﷺ دی بعثت دے زمانے وچ ملابار وچ بدھ مذہب‘برہمن تے عیسائی و یہودی پائے جاندے سن لیکن انہاں وچ کوئی باہمی مذہبی تعصب نئیں سی۔ خلیفہ ثانی دے زمانے وچ مکران تک مسلمان اقتدار قائم کرچکے سی۔ جس وقت مسلماناں نے مکران فتح کیتا تو ایرانیاں دے نال مل کر سندھیاں نے وی مسلماناں توں جنگ کیتی۔جدوں مسلمان ایران نوں فتح کرنے وچ مصروف سن تو اس وقت ایران تے سندھ وچ اتحاد قائم سی تے سندھی ایرانیاں توں مل کر مسلماناں دا مقابلہ کر دے سن
1300 سال پہلے جس علاقے نوں ’’سندھ‘‘ کہیا جاندا سی اوہ وسیع و عریض سی۔مغرب دی جانب مکران تک، جنوب وچ بحیرہ عرب تے گجرات تک، مشرق وچ موجودہ مالوہ دے وسط تے راجپوتانے تک تے شمال وچ ملتان توں گزر کے جنوبی پنجاب دے اندر تک وسیع رقبے اُتے جو علاقہ مشتمل سی، عرب مورخاں اسی سارے خطے نوں ’’سندھ ‘‘کہندے سن۔اس علاقہ دی فتح دا سہرا محمد بن قاسم دے سر اے جنہاں دی قائدانہ صلاحیتاں ، جنگی حکمت عملیاں تے اعلی ترین اخلاق دی بدولت اتنا وڈا علاقہ اسلام دے زیرنگیں آیا۔محمد بن قاسم دی فوج تے انتظامی کامیابی پاک و ہند دے مسلماناں دی تریخ دا اک سنہری باب اے، اپنی خداداد صلاحیتاں توں مالا مال اک قابل لیڈر سن۔ حب الوطنی دے جذبے توں سرشار اک قابل منتظم ، دور اندیش حکمران تے سیاستدان سن-نرم خو تے ہنس مکھ طبیعت دے مالک سن ، باہمت ،غیور ، رحمدل تے ملنسار انسان سن۔ آپ دی پیدائش طائف وچ ثقفی قبیلہ دے اک مشہور خاندان72 ہجری وچ ہوئی ایہ اوہ خیر دا دور سی جس دے خیر تے چنگا ہونے گواہی رسالت مآبؐ نے دتی سی۔
75 ہجری عبد الملک بن مروان دے زمانہ وچ حجاج بن یوسف نوں عراق دا حاکم اعلیٰ متعین کیتا گیا۔ حجاج بن یوسف نے اپنے چچا قاسم نوں بصرہ شہر دا والی متعین کیتا۔ محمد بن قاسم اپنے والد دے نال طائف توں بصرہ منتقل ہو گئے، تے اوتھے ای تعلیم وتربیت پائی۔ حجاج بن یوسف نے اپنے خاص فوجیاں دی تربیت دے لئی واسط شہر بسایا۔ اس شہر وچ محمد بن قاسم دی فوجی تربیت ہوئی۔ چنانچہ صرف 17سال دی عمر وچ محمد بن قاسم اک فوجی کمانڈر دی حیثیت توں سامنے آئے۔
88ہجری وچ سراندیپ دے حاکم نے جزیرہ جاں قوت توں عرباں توں چنگے تعلق قائم کرنے دے لئی اک جہاز عراق دے لئی روانہ کیتا۔جس قافلے وچ کچھ مسلمان عورتاں بیت اللہ دی زیارت دے شوق وچ کشتیاں اُتے سوار ہوگئاں فیر جدوں ایہ قافلہ قازرون دے علاقے وچ پہنچا تو مخالف سمت ہوائاں کشتیاں نوں دیبل دے کناراں ول لے آئیاں۔جتھے نکا مرہ دے ٹولے نے آٹھاں جہازاں اُتے دھاوا بول دتا املاک نوں لُٹیا تے مسلمان عورتاں نوں گرفتار کیتا اہل سراندیپ نے انہاں بوہت سمجھایا کہ ایہ تحائف بادشاہ دے لئی جا رہے نیں لہٰذان کامال فوراً واپس کرو لیکن انہاں نے انکار کر دتا تے فاخرانہ انداز وچ کہیا کہ ٓج اگر کوئی تمہارا داد رس اے تو اسنوں پکارو اسی اثناء وچ اک عورت دی زبان توں مظلومانہ آہ نکلی۔انہاں مغویاں وچوں اک آدمی فرار ہو کے حجاج دے کول پہنچااور حجاج نوں کہیا کہ مسلمان عورتاں راجا داھر دے کول قید نیں جو تینوں مدد دے لئی پکار رہی نیں۔ اس اُتے حجاج نے لبیک کہیا انہاں دناں مسلمان اندلس، سپین تے ترکستان دے محاذ علی الترتیب موسیٰ بن نصیر تے قتیبہ بن مسلم دی قیادت وچ کھول چکے سن تے اک تیسرا وڈا محاذ کھولنے دی گنجائش نئیں سی اسی لئی حجاج نے اتمامِ حجت تے صورتِ حال نوں اُتے اَمن ماحول وچ نپٹانے دے لئی راجا داہر حاکمِ سندھ نوں سفارتی خط لکھ بھیجیا تے قیدیاں دی واپسی دا مطالبہ کیتا۔ لیکن راجا داہر نے جواب دتا کہ عورتاں تے بچاں نوں قید کرنا تے مال و وجہاں نوں لُٹنا بحری قزاقاں دا فعل اے جو میرے دائرہ اختیار توں باہر نیں۔ لہٰذا وچ اس دے بارے وچ کچھ نئیں کر سکدا۔ جدوں حجاج بن یوسف نوں یقین ہو گیا کہ مسلم عورتاں تے فوج دے جوان دیبل دی جیلاں وچ بند نیں تے سندھ دا بادشاہ عرباں توں دشمنی دی وجہ توں انہاں نوں چھڈنا نئیں چاہتاہے، تو حجاج بن یوسف نے سندھ دے سارے علاقاں نوں فتح کرنے دے لئی 90ہجری وچ اک وڈے لشکر نوں محمد بن قاسم دی قیادت وچ سندھ روانہ کیتا۔
92 ہجری 10 رمضان المبارک نوں وچ سندھ دے راجا داہر دی قیادت وچ سندھی فوج توں فیصلہ کن جنگ ہوئی ، جس وچ محمد بن قاسم چھ ہزار دا لشکر لے کے راجا داہر دی ست ہزار فوج دے خلاف دیبل دی بندرگاہ اُتے لنگر انداز ہوئے ، گھمسان دا رن پیتا جس وچ سندھ دا راجا مارا گیا تے محمد بن قاسم دی قیادت وچ مسلماناں نوں فتح ہوئی۔ غرض صرف 20 سال دی عمر وچ محمد بن قاسم فاتح سندھ بن گئے۔95 ہجری تک سندھ دے ہور علاقے حتی دے پنجاب دے بعض علاقے محمد بن قاسم دی قیادت وچ مسلماناں نے فتح کرلئے۔ اسی لئی سندھ نوں باب اسلام یعنی اسلام دا دروازہ کہیا جاندا اے کیونجے ہندوستان اُتے اسلام دا دروازہ ایہی توں کھلا۔ اہلِ سندھ نے وڈی تعداد وچ اسلام قبول کر لیا۔ محمد بن قاسم دی سندھ دی فتح توں سیاسی‘ تہذیبی تے علمی اعتبار توں اک تاریخی دور دا آغاز ہویا۔
آپ نے فتح دے بعد سندھ دے موجودہ نظام نوں خراب نئیں کیتا۔ اس نے اندرونی معاملات دا نظام اوتھے دے باشنداں اُتے چھڈ دتا۔ مال گزاری وغیرہ دے وصول کرنے دا حق وی انہاں لوگاں دے ذمہ رہنے دتا۔ اس رعایت توں اوہ لوک نہ صرف خوش سن؛ بلکہ انہاں لوگاں نے جگہ جگہ پہنچ کر اس عفو و درگزر تے حسن سلوک دا تذکرہ تے پرچار کیتا، جس توں تے وی ماحول خوش گوار ہُندا گیا تے بوہت سارے لوک اطاعت گزاری اُتے مجبور ہوئے۔محمد بن قاسم نے ہندوستان وچ مستقل سلطنت دے لئی بنیاداں استوار کیتیاں مسلماناں دی بستیاں تے مساجد تعمیر کیتیاں۔ عوام نوں پہلی بار انہاں دے حقوق توں آشنا کیتا۔ انہاں دے جان و مال تے عزت و آبرو دا محافظ بنا۔
محمد بن قاسم نے سندھ اُتے فتح حاصل کرنے دے بعد جونہی ہند (موجودہ ہندوستان) دی حدود وچ داخل ہونے دا ارادہ کیتا، نویں بادشاہ سلیمان بن عبدالملک دا حکم پہنچا کہ فوراً عراق واپس آجاؤ۔ ولید بن عبد الملک دے بعد سلیمان بن عبد الملک خلیفہ بنے۔ نویں خلیفہ سلیمان بن عبدالملک تے محمد بن قاسم دے خاندان دے نال تعلقات چنگے نئیں رہے۔ محمد بن قاسم نوں یقین سی کہ میرا عراق واپس جاناموت نوں دعوت دینا اے۔ سند ھ دے لوگاں تے فوج دے ذمہ داراں نے محمد بن قاسم نوں واپس جانے توں منع کیتا۔ لیکن محمد بن قاسم نے خلیفہ دے حکم دی نافرمانی کرنے توں انکار کیتا تے عراق واپس گئے۔ سلیمان بن عبد الملک نے بغض وعناد وچ محمد بن قاسم نوں جیل وچ بند کر دتا۔ مختلف طرح توں تکلیفاں دتیاں۔ غرض 95 ہجری وچ فاتح سندھ محمد بن قاسم نے صرف 23 سال دی عمر وچ جان جان آفراں دے سپرد کر دتی۔
سندھ دی سرزمین اُتے پہلی نماز جمعہ
[سودھو]متواتر فتوحات کر دے ہوئے جمعہ دے دن 92ھ نوں محمد بن قاسم دیبل پہنچےتو انہاں نے سرزمین سندھ اُتے نماز جمعہ دا اہتمام کیتا ۔ ایہ سندھ وچ ادا دی جانے والی پہلی نماز جمعہ سی
محمد بن قاسم دی وفات
[سودھو]سندھیاں نے محمد بن قاسم دی وفات دی خبر سن کر بوہت ماتم کیتا تے سوگ منایا ۔اوہ اُنہاں دے اخلاق و اوصاف نوں یاد کرکے روتے رہے تے شہر کیرج وچ انہاں دی یاد تازہ رکھنے دے لئی نے محمد بن قاسم دا اک مجسمہ وی نصب کیتا ۔
نفس ذکیہ، عبداللہ الاشتر
[سودھو]144 ھ خلافت دے بارے وچ اہلبیت و غیر اہلبیت دا تنازع جو بنی امیہ دے عہد توں چلا آرہا سی ۔اس سیاسی کشمکش نے شدت اختیار کرلی تے حسنی سادات وچوں عبداللہ بن حسن مثنیُ بن حسن بن علی بن ابی طالب دے صاحبزاداں وچ محمد نےجو ’’نفس ذکیہ‘‘ دے لقب توں مشہور تھےاور انہاں دے بھائی ابراہیم نے عباسی حکومت دے خلاف آواز بلند دی۔ نفس ذکیہ نے اپنے بھائیاں تے صاحبزاداں نوں اپنا نمائندہ بنا کر مختلف ملکاں وچ بھیجیا تاکہ اوہ علوی حکومت دے قیام دے لئی جدوجہد کرو۔اس سلسلے وچ 144 ھ (761-762ء) وچ سندھ وچ انھاں نے اپنے صاحبزادہ عبداللہ بن محمد نوں جو عبداللہ الاشتر دے ناں توں مشہور سن روانہ کیتا۔
سندھ تے عمر بن عبدالعزیز
[سودھو]سندھ وچ جس قدر اسلام حضرت عمر بن عبدالعزیز دے زمانے وچ پھیلااس دی مثال کسے دوسرے خلیفہ دے زمانے وچ نئیں ملدی
سندھ وچ شیعیت دی ابتداء
[سودھو]جدوں عبداللہ الاشتر دے قیام دی خبر عام ہوئی تو اُنہاں دے خواص وی اطراف توں آ کے اُنہاں دے گرد جمع ہونے لگے۔ عبداللہ الاشتر اپنا وقت سیر و شکار وچ گزارتے تے زیدیہ فرقے دے عقائد دی تبلیغ کر دے سن۔مولانا ابوظفر ندوی دا خیال اے کہ سندھ وچ شیعیت دی ابتدا اُسی وقت توں ہوئی سی۔
حساب ہندی تے عرب
[سودھو]عبد اللہ الاشتر دے زمانے 151ھ اک سندھی وفد جس وچ نامور علما وی شامل سن خلیفہ منصور دے دربار وچ حاضر ہوئے ۔ ممکنہ طور اُتے ہندوستان دے علما دا عرباں توں ایہ پہلا رابطہ سی۔وفد وچ سنسکرت دا اک بوہت وڈا عالم وی موجود سی جس نے سدہانت نوں خلیفہ دے سامنے پیش کیتا۔فیر خلیفہ دے فرمان اُتے ابراہیم فراری ریاضی دان نے اس دا ترجمہ عربی وچ کیتا۔ایہ بات پایہ ثبوت نوں پہنچ چکی اے کہ عرباں نے 9 تک دے حسابی رقم (ہند توں) دے لکھنے دا طریقہ ہندواں توں سیکھا۔ اسی لئی اہل عرب اس نوں حساب ہندی جاں ارقام ہندیہ کہندے نیں۔
سندھ وچ عرب دور حکومت
[سودھو]عرب دور دے گورنراں وچ جنید 105-111ھ دے بعد اس دی دائود بن یزید 184-205ھ دی مثال نئیں ملدی۔ اس دے دور حکومت نوں بہترین دور حکومت سمجھیا جاندا اے۔
قرآن کریم دا پہلا سندھی ترجمہ
[سودھو]عبداللہ بن عمر بن عبد العزیز ہباری دے زمانے وچ اک ہندو نے جس دا ناں مہروک سی۔ عبداللہ بن عمر ہباری توں درخواست دی کہ سندھی زبان وچ مذہب اسلام دی تعلیم لکھ کر بھیجی جائے۔ اس زمانے وچ منصورہ وچ عراق دا اک عالم قیام پزیر سی، جس دی پرورش منصورہ وچ ہوئی سی۔ اوہ عالم بوہت ذہین‘سمجھدار تے شاعر وی سی۔اوہ ایتھے دی مختلف زباناں اُتے عبور رکھدا سی ۔ عبداللہ بن عمر ہباری نے راجا دی خواہش دا ذکر اس توں کیاتو اُس نے انہاں دی زبان وچ اک قصیدہ تیار کر دے راجا نوں روانہ کر دتا۔راجا نے اس قصیدے نوں بوہت پسند کیتا تے عبداللہ توں درخواست دی کہ اس شاعر نوں اس دے دربار وچ بھیج دتا جائےچنانچہ عبداللہ نےاس نوں اوتھے بھیج دتا۔ اوہ عالم راجا دے دربار وچ تن برس مقیم رہیا تے اس دی خواہش توں اس عالم نے قرآن مجید دا ترجمہ سندھی زبان وچ کیتا۔راجا روزانہ ترجمہ سندا سی تے بے حد متاثر ہُندا سی۔ قرآن مجید دا ایہ پہلا ترجمہ سی جو سب توں پہلے سندھی زبان وچ کیتا گیا ۔ اس عالم دا ایہ وی بیان اے کہ راجا نے چھ سو من سونا اسنوں تن دفعہ عطا کیتا ۔
سندھ وچ اردو زبان دی ابتدا
[سودھو]سندھ وچ عرباں دی فتوحات دے بعد سندھی زبان وچ بوہت سارے عربی الفاظ شامل ہو گئے سن۔ علاوہ ازاں آبلہ‘سیراف تے شیراز دے جتنے وی تاجر سندھ آندے جادے سن اُنہاں دی زبان فارسی سی۔ایہی وجہ اے کہ ملتان‘مکران تے منصورہ وچ فارسی زبان تجارتی تعلقات دی وجہ توں کچھ نہ کچھ فروغ پا چکی سی۔ منصورہ‘ملتان تے مکران وچ تجارتی کاروبار دے لئی فارسی زبان استعمال ہُندی سی۔ عرباں وچ ایہ وی رواج سی کہ اوہ جس ملک وچ رہندے اوتھے دی زبان نوں عربی حروف وچ ضرور لکھدے سن۔ غزنوی حکومت دا قبضہ سندھ وچ 552ھ (1186-1187ء) تک قائم رہیا۔ غزنوی فوجاں وچ افغان‘ترکی‘بلوچی‘ایرانی تے ہندی سپاہی شامل سن۔ انہاں سب دے میل جول توں اک نواں زبان نے جنم لیا چنانچہ قیاس کیتا جاسکدا اے کہ ایہ نواں زبان اردو زبان دی ابتدائی شکل سی ۔ اس دے علاوہ غزنوی دور دے شاعر حکیم سنائی‘مسعود سعد سلیمان دے اشعار وچ وی کدرے کدرے ہندی دے بعض الفاظ ملدے نیں۔ محمود غزنوی نے اپنی سلطنت وچ جو ہندواں دی ریاستاں باقی رکھن انہاں وچ سلطان نے جو سکہ جاری کیتا اس سکے اُتے ہندی وچ عبارت کندہ سی۔
اردو دا پہلا فقرہ
[سودھو]سندھی سلطان فیروز دے ٹھٹھہ توں ناکام ہوکر گجرات جانے دے بعد اپنی کامیابی نوں سندھ دے مشہور بزرگ حضرت پیر پٹھو دی کرامت قرار دیندے ہوئے کہیا کر دے سن:برکت شیخ پٹھا ۔اک موا اک نٹھااک موا توں اُنہاں دا اشارہ سلطان محمد تغلق ول سی، جس نے ٹھٹھہ ای وفات پائی تے اک نٹھا توں انہاں دا اشارہ سلطان فیروز ول سی جو ٹھٹھہ توں ناکام گجرات ول چلا گیا سی ۔کہیا جاندا اے کہ نثر وچ ایہ اردو دا پہلا فقرہ اے جو سندھ وچ بولا گیا۔
سومرہ خاندان
[سودھو]1026ء وچ “سومرا” نے سندھ اُتے قبضہ کرلیا جسنوں 1054ِء وچ سلطان محمود غزنوی تے علاوْالدین خلجی دی جارحیت نے پسپائی اُتے مجبور کردتا۔ 1353 وچ “ساما” خاندان جو بعد وچ جام آف لسبیلہ اکھوائے سندھ اُتے قابض ہوئے، ساما خاندان دا تختہ 1521 وچ “ارغون خاندان” دے شاہ بیگ نے الٹا جوکہ چنگیز خان دے خاندان توں سی۔
تیمور
[سودھو]تیمور دے قبضے دے بعد اہل سندھ دی حکومت دی عمل داری دا تعلق ہندوستان دی حکومت توں بالکل ختم ہوگیااور اس دے بعد سندھیاں دی اک خود مختار حکومت دی بنیاد پئی۔
سمہ
[سودھو]فارسی مورخاں نے سمہ نوں جمع دی صورت وچ سمگان وی لکھیا اے۔بعض لوگاں نے انہاں دا ناں سماس لکھیا اے اگرچہ اس وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ ایہ شروع وچ مسلمان سن جاں بعد وچ مسلمان ہوئےمگر ایہ بطور مذہب مسلمان تھےاوران دا صدر مقام ٹھٹھہ تھااور اس دا سرکاری لقب جام سی۔انہاں دا ناں ہندی تے عربی ملیا ہُندا سی۔تریخ فرشتہ تے آئین اکبری وچ انہاں نوں جام دے لقب دی وجہ توں ایرانی بادشاہ جمشید دی اولاد توں دسیا گیا اے۔
جام سمہ
[سودھو]سندھ دے زمینداراں دیاں دو قسماں سن، اک نوں سومرہ تے دوسرے نوں سمہ کہندے سن۔سمہ باشندے اپنے بزرگاں نوں جام دے لقب توں یاد کر دے سن۔شاہ محمد تغلق دے آخر عہد وچ مسلماناں دی کوشش تے مدد توں حکومت سومراں دے ہاتھاں توں نکل کر سمہ خاندان دے ہاتھ وچ چلی گئی ۔ اس خاندان دے اکثر سردار مسلمان تھےاور اکثر اوقات سلاطین دہلی دے مطیع تے باج گزار تھےلیکن کدی کبھار اوہ علم بغاوت وی بلند کر دے تھےچونکہ ایہ اپنے تہانوں جمشید ول منسوب کر دے تھےاس لئی ایہ اپنے سرداراں نوں جام دے لقب توں یاد کر دے سن۔اسلام دے زمانے وچ پہلا شخص جو انہاں وچوں حکومت سندھ اُتے فائز ہویا اس دا ناں جام اُنر سی۔
جام نظام الدین ثانی
[سودھو]جام نندہ دے دور وچ سندھ دے اندر اطمینان و دلجمعی دی لہر دوڑ گئی، تے اس فرمانروا نے دینی تے دنیوی علوم نوں اپنے ملک وچ غیر معمولی طور اُتے فروغ دتا۔ایہ اوہ زمانہ سی کہ وسط ایشیا وچ سخت بے امنی تے طوائف الملوکی پھیلی چکی سی۔ اس لئی اوتھے دے علما وی سندھ دے وطن نوں اک نعمت غیر مترقبہ سمجھ کے ایتھے آ کے آباد ہوئے ۔
سمون دا دور حکومت تے ست درویش
[سودھو]سماں دی دور حکومت (1350-1520ء) علم و فضل تے سندھی زبان دے ارتقا تے سندھی شاعری دی ابتدائی ترقی دے اعتبار توں اک اہم دور منیا جاندا اے۔انہاں ای دے زمانے میںسندھی زبان تے شاعری وچ قوت بیان نوں تقویت حاصل ہوئی ۔ انہاں دے زمانے وچ سب توں پہلے ست درویشاں دے سندھی دے اوہ اشعار دستیاب ہیںجو انہاں نے جام تماچی دے دور وچ بطور پیش گوئی جنہاں ماموئی جاں ساموئی دے اشعار کہیا جاندا اے۔ کہے ماموئی اصل وچ لفظ معما دی بگڑی ہوئی شکل اے۔غالباً اسنوں معمائی توں ماموئی بنایا گیا ۔ ایہ پیشین گوئیاں ہر درویش نے اپنے اپنے شعر وچ جام تماچی توں ناراض ہوکر سندھ دے مستقبل دے متعلق اس وقت دی سن جدوں حکمران جام تماچی نے انھاں قتل کرنے دا حکم دتا
مغل دور وچ سندھ
[سودھو]سندھ مغل دور وچ دو حصےآں وچ بٹیا ہویا سی۔
بالائی سندھ جس دا صدر مقام بھکر (سکھر) سی تے زیریں سندھ جس دا صدر مقام ٹھٹھہ سی۔ بالائی سندھ دی حیثیت صوبہ ملتان دی چوتھی سرکار دی سی تے اوتھے دا حاکم ملتان دے صوبے دار دے تابع ہُندا سی۔ اوتھے 1574ء تے 1679ء یعنی 105 برس وچ پنجاہ حاکم مقرر ہوئے۔ انہاں دی مدت ملازمت دا اوسط فی کس دو سال ہُندا اے۔ اورنگزیب دے عہد وچ سلطنت دے ضعف تے سیاسی ابتری دا اندازہ اس بات توں لایا جا سکدا اے کہ 1679ء وچ فوجی مہماں دی ناکامی دے بعد بالائی سندھ دا علاقہ کلہوڑا سردار میاں یار محمد دے حوالے کر دتا گیا تے فیر اوتھے کوئی مغل حاکم نئیں آیا۔ زیریں سندھ جتھے مرزا جانی بیگ ترخان دی خود مختار حکومت سی 1599ء وچ اکبر دے حکم توں فتح ہویا سی مگر دُور اندیش شہنشاہ نے مرزا جانی بیگ توں عہدِ وفاداری لے کے ریاست اس نوں واپس کردتی سی۔ مرزا جانی بیگ دی وفات دے بعد اس دا بیٹا مرزا عیسٰی خان ترخان سندھ دی باج گزار ریاست دا مالک تسلیم کر لیا گیا لیکن اس دی وفات دے بعد جہانگیر نے سندھ نوں 1614ء وچ الگ صوبہ بنا دتا۔ ٹھٹھہ وچ 1614ء تے 1732ء (118سال) دے درمیان 67 صوبے دار آئے تے گئے۔ انہاں دی مدتِ ملازمت دا اوسط ڈیڑھ سال ہُندا اے۔ بعضاں نے تے دلی توں ٹھٹھہ آنے دی تکلیف وی گوارا نہ کیتی بلکہ اپنے نائب بھیج دتے۔ لاہری باندر نوں جو وادیِ سندھ دی واحد وڈی بندرگاہ سی خالصہ دی ملکیت قرار دے دتا گیا لہٰذا صوبے دی آمدنی گھٹ گئی تے سیاسی اہمیت وی کم ہو گئی۔ چنانچہ عموماً کم رتبے دے منصب داراں نوں ٹھٹھہ دا صوبے دار مقرر کیتا جاندا بلکہ بعض اوقات سیوستان جاں بھکر دے کسے فوجدار نوں صوبے دار بنا کر ٹھٹھہ بھیج دتا جاندا سی۔ آخر صوبہ ٹھٹھہ دا وی اوہی حشر ہویا جو بھکر دا ہویا سی۔ 1732ء وچ نواب امیر خان نوں پوا صوبہ بطور جاگیر عطا ہویا۔ انھاں نے اس دولت خدادا نوں اک شخص دلیر خان ولد دلیر دلبر خان نوں اجارے (ٹھیکے) اُتے دے دتا تے جدوں دلیر خان مرگیا تے صادق علی خان نوں مستاجر بنا دتا۔ انہاں موصوف نوں اجارے وچ ” گھاٹا” ہویا لہٰذا انھاں نے زیریں سندھ نوں 1738ء وچ خدا یار خان کلہوڑا (نور محمد خان) دے سپرد کر دتا۔
1554ء وچ جنرل عیسیٰ بیگ نے “ترکھان” خاندان دا ناں سندھ دے حاکماں دی لسٹ وچ لکھوایا جو اک ترکی نسل سی۔اس دے دورِ حکومت وچ سندھی بولی دی ترویج ہوئی تے شاہ عبدالکریم 1538ء تا 1625ء نے سندھی بولی وچ موسیقی تے شاعری دا آغاز کيتا۔ بلا آخر 1591ء نوں مغل بادشاہ اکبر نے مرزا عیسیٰ بیگ توں پورا سندھ کھو لیا تے 1700ء تک بلا شرکت غیرئے مغلاں دی حکومت رہی، 110 سالہ دورِحکومت وچ مغل بادشاہاں نے 40 گورنر تبدیل کيتے، 1701 وچ مغلاں دے کمزور ہونے اُتے بلوچ حاکم کلہوڑو نے سندھ پرقبضہ کر ليا تے 80 سال تک بارہ کلہوڑو حکمران سندھ دی تقدیر اُتے براجمان رہے،کلہوڑو دور نوں سندھی بولی دے سنہرے دور توں تشبیہ داں تاں کوئی بعید نہ ہوئے گا ايسے دور وچ شاہ عبدالطیف بھٹائی تے سچل سرمست جداں عظیم سندھی شاعر گزرے جنہاں نے سندھی بولی نوں حقیقی معنیٰ وچ اک بولی دی شکل دی۔
ٹھٹھے دا صوبہ چار سرکاراں اُتے مشتمل سی۔ ٹھٹھہ ، نصرپور، چاچکاں تے چاکر ہالا۔ صوبے دے حاکم اعلیٰ نوں ناظم کہندے سن۔ سرکار دا حاکم فوجدار تے پرگنے دا حاکم شقہ دار کہلاندا سی۔ انہاں دے علاوہ نظم ونسق دے فرائض دی ادائیگی دے لئی دیوان، بخشی، عامل، وقائع نویس، قاضی، محتسب، صدر، مقدم، قنون گو، پٹواری، متصدی، کارکن، سجاول تے ارباب متعین سن۔ وقائع نویس مرکزی حکومت دا نمائندہ ہُندا سی۔ اس دا کم مرکز نوں علاقے دے نظم و نسق دی خفیہ رپورٹاں بھیجنا ہُندا سی البتہ ایہ پتہ نئیں چلدا بقیہ عہدے داراں دا تقرر وی مرکز کردا سی جاں اوہ صوبیدار دے نامزد کردہ ہُندے سن۔ بہرحال قریب قریب سبھی عہدے ترکاں تے ایرانیاں دے لئی مخصوص سن خواہ اوہ براہِ راست دہلی سےآتے جاں سندھ وچ بسے ہوئے پرانے ترک، ایرانی جاں عرب خانداناں دے افراد ہُندے۔ اس دی وجہ شاید ایہ سی کہ مقامی باشندے فارسی زبان توں جو سلطنت دی سرکاری زبان سی شاذو نادر ای واقف ہُندے سن۔
تالپور خاندان
[سودھو]1782ء وچ بلوچ حاکم تالپور خاندان سندھ وچ قابض ہويا تے کلہوڑو دور اپنے انجام نوں پہنچ گیا۔ تالپوراں نے سندھ نوں تن ریاستاں وچ تقسیم کردتا سی جس وچ ریاست حیدرآباد، ریاست خیرپور تے ریاست میرپورخاص شامل نيں، تالپور سندھ تے بلوچستان اُتے حاکم سن 1843 وچ انگریز جنرل سر چارلس نیپئر توں شکست کھا گئے تے سندھ انگریزاں دے قبضے وچ چلا گیا۔ 1847ء وچ سندھ نوں بمبئی دا حصّہ بنا دتا گیا۔ 1851ء وچ سندھ وچ پہلی بار سندھی بولی نوں سرکاری حثیت دتی گئی 1853ء وچ سندھی رسم الخط نوں سندھ تے بمبئی وچ برطانوی حکومتی بولی دے رسم الخط وچ شامل کيتا گیا۔
زرعی نظام دا ارتقا
[سودھو]ایتھے دے قدیم سیاسی نظریاں دے مطابق زمین کاشت کاراں دی مشترکہ جاں ذاتی ملکیت تسلیم دی جاندی سی، ریاست دی ملکیت نئیں ہُندی سی۔ البتہ کاشت کاراں نوں پیداوار دا اک مقررہ حصہ ریاست دے حوالے کرنا پڑدا سی۔ پیداواری عمل وچ گاواں والے اک دوسرے دا ہاتھ بٹاندے سن۔ واجبات دی وصولی تے ادائیگی گاواں دے مکھیا دی ذمے داری ہُندی سی۔3
مسلماناں دا سندھ وچ دور حکومت
[سودھو]مسلماناں دے عہد وچ (712۔1843ء) سندھ وچ یکے بعد دیگرے گیارہ مختلف خاندان بر سر اقتدار آئے۔ انہاں وچ سومرا، کلہوڑا تے تالپور خاص مقامی لوک سن لیکن نسلی تفاخر دا رحجان ساڈے پڑھے لکھے طبقاں وچ چھوت دی بیماری وانگ پھیلیا ہویا اے اسیں نوں اس سرزمین توں رشتہ جوڑتے بری شرم محسوس ہُندی اے۔ چنانچہ ہر شخص ایہی کوشش کردا اے کہ اپنا نسلی رشتہ عرب، عراق، ایران، ترکستان توں جوڑے تے ایہ ثابت کرے کہ ساڈے اجداد باہر توں آئے سن۔ کوئی شخص ایہ ماننے دے لئی تیار نئیں کہ اس دے پرکھے ایتھے ای دے رہنے والے سن جو مسلمان ہو گئے سن۔ افسوس اے کہ ساڈے مورخاں وی اس مرض توں محفوظ نہ رہ سکے۔ مثلاً مولانا غلام رسول مہر نے ” تریخِ سندھ عہدِ کلہوڑا” وچ 35 صفحے ایہ ثابت کرنے وچ صرف کیتے نیں کہ کلہوڑا عباسی نیں4؎ اسی طرح مولانا اعجاز الحق قدوسی نے تریخ معصومی ، تریخ طاہری، مولانا سید سلیمان ندوی، ڈاکٹر نبی بخش بلوچ تے انگریز مورخاں دی تمام دلیلاں نوں رد کر دے ہوئے ایہ دعویٰ کیتا اے کہ ” سومرا عرب سن جو ہندوستان وچ آباد ہو گئے سن” 5؎ حالاں کہ سومرا، سمہ تے کلہوڑا خاندان دے بانیاں دے ناں اوران دے قبیلہ داری رسم و رواج ای انہاں دے سندھی الاصل ہونے دی ناقابلِ تردید شہادت پیش کر دے نیں۔ مثلاً بھونگر، دودا، سانگھڑ، پاتھو، گھنرا، چنیسر، گھچن، بہیل وغیرہ۔
مقامی خانداناں دے دور وچ حاکم تے محکوم دا فرق اگرچہ موجود سی مگر خلیج اِنی وسیع نئیں سی جِنی غیر ملکی حکمراناں دے عہد وچ ہوئی۔ سومرا ہوں جاں سمہ، کلہوڑا تے تالپور انہاں دا رہن سہن، انہاں دے رسم و رواج ، انہاں دی زبان تے تہذیبی قدراں عام باشنداں توں مختلف نہ سن لہٰذا رعایا نوں بے گانگی دا چنداں احساس نہ ہُندا سی۔ اس دے علاوہ انہاں دے عہد وچ سندھ دی دولت سندھ ای وچ رہتی سی تے عام لوگاں نوں وی اس توں براہِ راست جاں بالواسطہ طور اُتے مستفید ہونے دا موقع مل جاندا تھ۔ خراج دی شکل وچ دمشق، بغداد، غزنی جاں دہلی نئیں منتقل ہُندی سی۔ مثلاً ہیر وڈوٹس لکھتا اے کہ داریوش اعظم دے دور وچ سندھ دا صوبہ ایران نوں سونے دے 231 من ذرات بطور خراج بھیجتا تھا6؎ اسی طرح خلافتِ بنی امیہ تے بنی عباس دی محکومی وچ سندھ نوں ہر سال 15 لکھ درہم خراج ادا کرنے ہُندے سن۔ تیسری بات ایہ اے کہ ملکی حکومتاں دے زمانے مین سرکاری ملازمتاں مقامی لوگاں نوں ملدی سن۔ صوبے دار تے شقہ دار باہر توں آ کے انہاں اُتے مسلط نئیں ہُندے سن تے نہ فوج دے سالار تے سپاہی غیر سندھی ہُندے سن۔
ہباری قریش، ارغون تے ترخان ہر چند دے باہر توں آئے سن لیکن انھاں نے سندھ وچ مستقل بودوباش اختیار کرلی سی۔ شادی بیاہ وی مقامی خانداناں وچ کرنے لگے سن تے انھاں وچ گھل مل گئے سن۔ اس دے برعکس سلاطینِ مغلیہ دے عہد وچ سندھ دی حیثیت بالکل مفتوحہ علاقے دی سی۔ تمام ذمہ دار عہدے ترکاں تے ایرانیاں نوں سونپے جاندے سن تے انہاں نوں ہر طرح دی مراعات حاصل سن جدوں کہ سندھ دے حقیقی باشنداں نوں صوبے دے نظم و نسق اُتے کوئی اختیار نہ سی۔
سندھی تے غیر سندھی خانداناں دے دورِ حکومت دے اس فرق دے باوجود انگریزاں دی آمد (1843ء) توں پیش تر ایتھے دے معاشرے وچ ہزار برس دی طویل مدت دے دوران کوئی بنیادی تبدیلی نئیں ہوئی۔ حکومتاں بدلتی رہاں لیکن طرزِ حکومت قریب قریب یکساں رہیا۔ نہ قبیلہ داری نظام بدلا تے نہ ذرائع پیداوار تے پیداواری رشتاں وچ کوئی فرق آیا۔ جو آلات و اوزار گوتم بدھ دے زمانے وچ استعمال ہُندے سن اوہی مغلاں دے زمانے وچ وی بدستور استعمال ہُندے رہے۔ حکومتاں آندیاں رہیاں جاندیاں رہیاں مگر دیہات دی زندگی پرانی ڈگر اُتے چلتی رہی۔ غور توں دیکھیا جائے تو اندازہ ہُندا اے کہ خالص سندھی حکومتاں دے عہد وچ وی سرکار دربار دی ساری فضا ایرانی سی۔ دربار وچ فارسی بولی جاندی سی، سرکاری دفتراں دی زبان فارسی سی، خط و کتابت فارسی مین ہُندی سی، شعر فارسی وچ کہے جادے سن، کتاباں فارسی وچ لکھی جاندی سن، مکتباں تے مدرساں وچ ذریعہ تعلیم فارسی سی تے جو خاندان ایران، عراق، ترکستان تے افغانستان توں بھج کر ایتھے آندے سن انہاں دے نال امتیازی سلوک ہُندا سی۔ انہاں نوں ملازمتاں تے زمیناں آسانی توں مل جاندی سن۔ سندھ وچ پیراں تے سیداں دی فراوانی اہلِ سندھ دی اسی فراخ دلی تے مہمان نوازی دی مرہونِ منت اے
1908ء وچ بریسٹر غلام محمد بھڑگڑی تے ھرچندرنےوشینداس نے سندھ نوں بمبئی توں وکھ کرنے دا مطالبہ کيتا بعد وچ آل انڈیا مسلم لیگ تے قائد اعظم دی کوششاں دے بعد 1936ء وچ سندھ نوں بمبئی توں وکھ کرکے صوبے دا درجہ دتا گیا۔ 1947ء وچ پاکستان بننے دے بعد سندھ پاکستان دا حصّہ بنا تے تقریبا” 11 لکھ ہندو سندھی سندھ چھڈ کے ہندوستان چلے گئے۔
پاکستان بننے دے بعد ایوب کھوڑو سندھ دا وزیر اعلیٰ بنا لیکن ون یونٹ بننے دے بعد سندھ دی صوبائی حثییت اک بار فیر ختم ہوگئی 1971ء وچ پاکستان دے دولخت ہونے دے بعد صوبائی حثیت دی بحالی ہوئی تے سندھ وچ سندھی حکمران ممتاز بھٹو وزیراعلیٰ بنے جوکہ تادم تحریر زندہ نيں۔ 1971ء وچ ہی کراچی نوں پہلی بار سندھ وچ شامل کرکے راجگڑھ بنایا گیا۔ جے اسيں سندھ دی پوری تریخ دا جائزہ لاں تاں اک خاص گل علم وچ آئے گی کہ سندھ دی چھ ہزار سالہ تریخ وچ 1971ء توں پہلے کدی کوئی سندھی حاکم نئيں رہیا۔ ایہ سندھی قوم دی بدقسمتی رہی اے کہ ہمیشہ اس قوم نوں غلامی دی زنجیر وچ جکڑکر رکھیا گیا، تاحال سندھی قوم غلاماں دی زندگی بسر کرنے اُتے مجبور اے تے اج کل انہاں دے اپنے ہی وڈیرے جاگیردار غلام بنائے بیٹھے نيں۔