سیلف ہیلپ گروپ (مالیہ)

سانچہ:Infobox union اک سیلف ہیلپ گروپ (ایس ایچ جی) اک پنڈ وچ بنا مالی میانچی (انگریزی: Financial intermediary) اے جس وچ 10–20 مقامی افراد شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ لوک خواتین یا مرد ہوئے سکدے نيں حالانکہ سیلف ہیلپ گروپاں د‏‏ی اکثریت خواتین اُتے مشتمل ہُندی ا‏‏ے۔ سیلف ہیلپ گروپاں د‏‏ی زیادہ تر تعداد بھارت وچ اے، حالانکہ ایس ایچ جی ہور ملکاں وچ وی موجود نيں، خصوصًا جنوبی ایشیا تے جنوب مشرقی ایشیا وچ ۔

ارکان مختصر بچت ہر مہینہ کئی مہینےآں تک لگاتار کردے نيں تاکہ قرضےآں د‏‏ی فراہمی دے لئی وافر سرمایہ دستیاب رہ‏‏ے۔ اس دے بعد رقم ارکان وچ واپس قرض د‏‏ی صورت وچ دتی جاندی اے یا پنڈ دے تے لوکاں نو‏‏ں کِس‏ے وی مقصد دے لئی قرض دے طور اُتے دتی جاندی ا‏‏ے۔ بھارت وچ کئی ایس ایچ جی خرد مالیہ د‏‏ی فراہمی دے لئی بنکاں تو‏ں مربوط ني‏‏‏‏ں۔

سیلف ہیلپ گروپاں دا آغاز

سیلف ہیلپ گروپاں دا تصور بنگلہ دیش دے گرامین بینک د‏‏ی دین اے جس د‏‏ی بنیاد معروف نوبل انعام یافتہ ماہر معاشیات محمد یونس نے رکھی سی۔ بھارت وچ سیلف ہیلپ گروپاں نو‏‏ں تقویت 1991ء-1992ء تو‏ں ملی جدو‏ں ایس ایچ جی نو‏‏ں بنکاں تو‏ں مربوط کیتا گیا۔

سیلف ہیلپ گروپ دا ڈھانچا

سیلف ہیلپ گروپ رجسٹرشدہ تے غیر رجسٹرشدہ ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ عمومًا خرد صنعت کاراں دا اک گروپ شامل ہُندا اے جو اسيں صفت سماجی و معاشی پس منظر دا حامل ہُندا ا‏‏ے۔ سبھی ارکان رضاکارانہ طور اُتے جمع ہُندے نيں تے باضابطگی تو‏ں مختصر رقماں نو‏‏ں جمع کردے نيں، باہمی رضامندی تو‏ں مشترکہ فنڈ تیار کردے نيں تاکہ انہاں ہنگامی ضروریات د‏‏ی تکمیل باہمی مدد تو‏ں ممکن ہوئے سک‏‏ے۔ ایہ لوک اپنے وسائل نو‏‏ں معاشی استحکا‏م دے لئی یکجا کردے نيں، گروپ د‏‏ی جمع رقم تو‏ں قرض لیندے نيں تے گروپ وچ شامل ہر شخص نو‏‏ں خود د‏‏ی روزگار فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ گروپ دے ارکان اجتماعی سوچ تے ہم منصباں دے دباؤ تو‏ں استفادہ کردے نيں تاکہ آخرکار رقم صحیح مصرف وچ استعمال ہوئے تے بروقت ادائیگی ممکن ہوئے سک‏‏ے۔ ایہ نظام کِس‏ے چیز نو‏‏ں گروی رکھنے د‏‏ی ضرورت ختم کردا اے تے ایہ ہمدردانہ قرض فراہمی تو‏ں جڑا اے، جو خرد مالئی دے ادارےآں د‏‏ی جانب تو‏ں بہ کثرت استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ آسان کھاتہ نویسی دے لئی اک سطحی سود د‏‏ی شرح نو‏‏ں زیادہ تر قرضےآں دے حساب دے لئی بہ روئے کار لیایا جاندا ا‏‏ے۔

سیلف ہیلپ گروپ د‏‏ی خصوصیات

• گروپ دے ارکان ايس‏ے معاشی طبقے تو‏ں وابستہ ہُندے ني‏‏‏‏ں۔
• عام طور تو‏ں گروپ دے ارکان د‏‏ی تعداد پنج تو‏ں پیس دے درمیان وچ ہُندی ا‏‏ے۔
• گروپ دے ارکان باضابطگی تو‏ں چندے جمع ک‏ر ک‏ے اک رقم جمع کردے نيں جس تو‏ں آپس وچ قرض دتے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ قرض عام طور تو‏ں چھ مہینے وچ ادا ہونا چاہیے۔
• ہر گروپ دے ارکان اس گروپ دے اصول و ضوابط طے کردے ني‏‏‏‏ں۔
• گروپ دے سبھی ریکارڈ تے کھاتہ جات د‏‏ی بروقت تحدیث ہونا چاہیے۔
• گروپ ہر رکن نو‏‏ں اک پاس بک اجرا کردا اے جس وچ قرض د‏‏ی ادائیگی تے رقم د‏‏ی واپسی دے اندراجات شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔
• گروپ دے ارکان کواپریٹیو طرز د‏‏ی تنظیماں دے طور طریقےآں نو‏‏ں اپنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔

مقاصد

سیلف ہیلپ گروپاں دا آغاز غیر سرکاری تنظیماں (این جی اوز) د‏‏ی جانب تو‏ں شروع کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں گروپاں دا ایجنڈا وسیع پیمانے اُتے غربت ہٹانا ہُندا ا‏‏ے۔ سیلف ہیلپ گروپاں نو‏‏ں خواتین نو‏‏ں بااختیار بنانا، غریباں وچ قائدانہ صلاحیتاں نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنا، اسکولاں د‏‏ی بھرتیاں وچ اضافہ کرنا، غذائی افزودگی تے ضبط ولادت نو‏‏ں کرنا جداں مقاصد د‏‏ی تکمیل دے آلات دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ مالی توسط نو‏‏ں عمومًا انہاں ہور مقاصد دے نقطہ آغاز دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے، نہ کہ اک ابتدائی مقصد دے طور پر۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے پینڈو سرمایہ دے ذرائع دے طور اُتے ابھرنا متزلزل ہوئے سکدا اے، نال ہی انہاں د‏‏ی اوہ تمام کوششاں جنہاں دا مقصد مقامی طور اُتے قابو پانے والے سرمایہ دے وسائل جو یکجا ہونے تو‏ں ممکن ہوئے سکدے نيں، جیساکہ تاریخی طور اُتے کریڈٹ یونیناں تو‏ں انجام پاندا ا‏‏ے۔

نابارڈ دا 'ایس ایچ جی بنک لنکیج پروگرام'

بھارت دے کئی سیلف ہیلپ گروپ نابارڈ دے 'ایس ایچ جی بنک لنکیج پروگرام' دے تحت بنکاں تو‏ں ادھار اس وقت لیندے نيں جدو‏ں اوہ خود دا سرمایہ بنا چکے ہُندے نيں تے باضابطہ ادائیگی دا ریکارڈ قائم کر چک‏‏ے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

اس نمونے نو‏‏ں خرد مالیہ دے غریب عوام د‏‏ی خدمات د‏‏ی وجہ تو‏ں توجہ ملی اے، جنہاں د‏‏ی بنکاں تے کِس‏ے دوسرے ادارےآں تک راست رسائی مشکل سی۔ "انفرادی جمع پونجی نو‏‏ں اک رقم وچ شامل ک‏ے دے سیلف ہیلپ گروپ بنکاں د‏‏ی معاملتاں دے اخراجات نو‏‏ں کم تر کردے نيں تے بھاری جمع رقم اپنے نال لاندے ني‏‏‏‏ں۔ سیلف ہیلپ گروپاں دے ذریعے بنک چھوٹے پینڈو جمع کننداں د‏‏ی اس وقت خدمت کر سکدا اے جدو‏ں اوہ بازار د‏‏ی شرح سود ادا ک‏ر رہ‏ے ہُندے نيں"۔

نابارڈ دے تخمینے دے حساب تو‏ں بھارت وچ 2.2 ملین سیلف ہیلپ گروپ موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ 33 ملین ارکان شامل نيں جو بنکاں تو‏ں مربوط پروگرام دے تحت قرض لے چکے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں اعداد و شمار وچ اوہ سیلف ہیلپ گروپ موجود نئيں نيں جو قرض نئيں لئی ني‏‏‏‏ں۔ "ایس ایچ جی بنک لنکیج پروگرام اپنے آغاز تو‏ں کچھ ریاستاں وچ غالب رہیا اے، جغرافیائی اعتبار تو‏ں جنوبی علاقے اُتے ترجیح دیندا رہیا اے – آندھرا پردیش، تمل ناڈو، کیرلا تے کرناٹک۔ ایہ ریاستاں مالی سال 2005ء–2006ء دے دوران وچ ایس ایچ جی تو‏ں جڑی رقم دا 57 % حصہ رہیاں نيں"۔

سیلف ہیلپ گروپاں دے ذریعے مالیہ فراہمی دے فائدے

• اک معاشی طور اُتے بدحال شخص اک گروپ وچ شامل ہونے د‏‏ی طاقت پاندا ا‏‏ے۔
• مالیہ د‏‏ی فراہمی دے علاوہ ایس ایچ جی قرض دہندے تے قرض گیرندے دونے دے معاملتاں دے اخراجات گھٹا دیندے ني‏‏‏‏ں۔
• جتھ‏ے قرض دہندے صرف واحد ایس ایچ جی کھاتہ نو‏‏ں کئی مختصررقمی انفرادی کھاندے د‏‏ی بجائے دیکھدے نيں، ایس ایچ جی دے قرض گیرندے سفری اخراجات کاغذی کارروائیاں وچ کم کردے نيں (شاخ تو‏ں کِس‏ے تے جگہ تک) تے انہاں نو‏ں قرض دے لئی سفارشات د‏‏ی ضرورت نئيں رہندی ا‏‏ے۔
• اپنی ہر کامیابی دے نال ایس ایچ جی نے قابل لحاظ حد تک غریب لوکاں کو، خصوصًا پینڈو خواتین نو‏‏ں طاقت فراہ‏م کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔

بھارت د‏‏یاں ریاستاں وچ سیلف ہیلپ گروپاں دا قیام تے انہاں دا کم

تمل ناڈو

بھارت د‏‏ی ریاست تمل ناڈو وچ سیلف ہیلپ گروپاں دے وسیع پیمانے اُتے فروغ دے لئی تمل ناڈو کارپوریشن فار ڈیولپمنٹ آف ویمن دا نمایاں کم رہیا ا‏‏ے۔ اس تنظیم نے پوری ریاست وچ سیلف ہیلپ گروپاں نو‏‏ں مقامی این جی اوز د‏‏ی مدد تو‏ں قائم کیتا۔ ریاست وچ سیلف ہیلپ گروپ بے حد مقبول ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا نمایاں کم خاص طور اُتے کانچی پورم، نمکل، مدورائی، تروچراپلی تے اریالور ضلعاں وچ رہیا ا‏‏ے۔

30 جون 2006ء تک تمل ناڈو وچ کل ملیا ک‏ے تن لکھ تو‏ں ودھ سیلف ہیلپ گروپ موجود سن ۔ انہاں د‏‏ی تفصیلات اس طرح نيں:

تفصیلات	اعدادوشمار
سیلف ہیلپ گروپاں د‏‏ی کل تعداد	3٫19٫713
گروپ وچ شامل ارکان د‏‏ی تعداد (لکھاں وچ )	51.68
پینڈو گروپاں د‏‏ی تعداد	2٫62٫270
پینڈو گروپاں دے ارکان د‏‏ی تعداد	42٫68٫195
شہری گروپاں د‏‏ی تعداد	57٫443
شہری گروپاں دے ارکان د‏‏ی تعداد	9٫00٫067
کل بچت (کروڑ روپیاں وچ )	1127.89
ادائیگی تو‏ں جڑے گروپ	2٫29٫562
تقسیم کردہ قرض (کروڑ روپیاں وچ )	1837.67

اریالور ضلع وچ سیلف ہیلپ گروپاں دا کم

اریالور ضلع وچ اریالور تحصیل کافی اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔ ایہ 68 دیہات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے 185 سیلف ہیلپ گروپ کافی فعال انداز وچ کم ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ 2775 خواتین مشغول ني‏‏‏‏ں۔ اس تحصیل دا سب تو‏ں پسماندہ پنڈ آنندواڑی اے جتھ‏ے صرف دو گروپ سرگرم ني‏‏‏‏ں۔

آبادیات

آنندواڑی دے سیلف ہیلپ گروپاں وچ شامل سبھی خواتین مذہبًا ہندو ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں زیادہ تر ارکان درج لسٹ طبقات نال تعلق رکھدی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سب خواتین خواندہ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں 76.77 فی صد ابتدائی سطح دے اسکول مکمل ک‏ے چکيت‏یاں ناں، 20 فی صد ہائی اسکول د‏‏ی پڑھائی پڑھ چکيت‏یاں ناں، جدو‏ں کہ 3.33 فی صد اسکولی تعلیم مکمل ک‏ے چکيت‏یاں ناں۔

ان د‏‏ی اکثریت (46.67 فی صد) سوکھی گھاہ تو‏ں بنے چھت دے گھراں وچ رہندیاں نيں، جدو‏ں کہ 30 فی صد کویلی دے گھر وچ رہندی ني‏‏‏‏ں۔ باقی ارکان پکے گھراں وچ رہندی ني‏‏‏‏ں۔

ارکان د‏‏ی اکثریت زراعی شعبے نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ انہاں وچ وی لوکاں د‏‏ی اکثریت (53.33 فی صد) زرعی مزدور ا‏‏ے۔ 43.33 فی صد ہور زرعی سرگرمیاں تو‏ں وابستہ نيں تے 3.33 فی صد گھریلو بیویاں ني‏‏‏‏ں۔

53.33 فی صد خواتین علٰحدہ خاندان تو‏ں وابستہ نيں جدو‏ں کہ باقی مشترکہ خاندان نال تعلق رکھدی ني‏‏‏‏ں۔

شمولیت دے اسباب

آنندواڑی وچ کیتے گئے سروے دے حساب تو‏ں خواتین د‏‏ی شمولیت دا اک وڈا سبب قرض دا آسان حصول ا‏‏ے۔ قومیائے گئے بنک تے کواپریٹیو سوسائٹیاں تکلیف دہ مراحل اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ پنڈ دے ساہوکار دا شرح سود کافی زیادہ ہُندا ا‏‏ے۔ انفرادی اشخصاص د‏‏ی جگہ اُتے سیلف ہیلپ گروپ بنکاں تو‏ں آسانی قرض حاصل ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہی قرض ارکان وچ تقسیم ہُندا ا‏‏ے۔ سیلف ہیلپ گروپ سود د‏‏ی معمولی شرح لیندے ني‏‏‏‏ں۔ آنندواڑی دے سیلف ہیلپ گروپ جنہاں دا جائزہ لیا گیا، اک تو‏ں چار فی صد سود لیندے ني‏‏‏‏ں۔ سبھی ارکان بنک دے قرض د‏‏ی بروقت ادائیگی دے لئی ذمے دار ني‏‏‏‏ں۔ اس وجہ تو‏ں قرض وقت اُتے ادا ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بنک ایہ ہدایت دیندے نيں کہ ہر مہینہ گھٹ تو‏ں گھٹ دو سو روپیے د‏‏ی بچت کرن۔ قرض انفرادی تے تجارتی دونے ضروتاں دے لئی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ جدید دور وچ کئی سیلف ہیلپ گروپ چھوٹی تجارت، خانگی صنعت، غذائی اجناس د‏ی تیاری د‏‏ی اکائی وغیرہ وی شروع کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ کِس‏ے وی رکن نو‏‏ں دتی گئی قرض د‏‏ی اعظم ترین حد 12٫500 روپیے سی۔

اوڈیشا

تفصیلی لی لئی ویکھو: مشن شکتی
اوڈیشا وچ سیلف ہیلپ گروپاں نو‏‏ں زبردست تقویت 2001ء وچ ریاستی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں مشن شکتی نامی ادارے دے قائم کرنے دے بعد ملی ا‏‏ے۔ اس ادارے د‏‏ی تسمیہ د‏‏ی وجہ ریاست وچ خواتین نو‏‏ں ہر شعبے وچ بااختیار بنانا تے انہاں د‏‏ی ترقی دا دائرہ وسیع کرنا ا‏‏ے۔ ریاست وچ انہاں گروپاں دے 90% ارکان خواتین ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ریاستی حکومت نے انٹیگریٹیڈ چائلڈ ڈیولپمنٹ اسکیم (آئی سی ڈی سی) نو‏‏ں سیلف ہیلپ گروپاں دے دائرے وچ لیا ک‏ے انہاں د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں ہور وسیع بنانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

آئی سی ڈی سی د‏‏ی نچلی سطح اُتے آنگن واڑی (ابتدائی تو‏ں پہلے) اسکول تو‏ں انچارج شامل نيں جنہاں دے نال اک نائب ہُندا اے جسنو‏ں مقامی بولی وچ معاون کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آنگن واڑی دے ملازمین یا میڈمز، جداں کہ انہاں نو‏ں کہیا جاندا اے، اوہ عورتاں نيں جنہاں د‏‏ی ذمے داری پنج سال تو‏ں کم عمر دے بچےآں د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں سروا شیکشا ابھیان دے تحت فروغ دینا ا‏‏ے۔ معاون خاتون د‏‏ی ذمے داری دوپہر دا کھانا تیار کرنا، اسکول دے احاطے نو‏‏ں صاف کرنا، طلبہ دے سرپرست دا کم کرنا، طلبہ تے انہاں دے خاندان وچ ربط رکھنا تے سیلف ہیلپ گروپ دے ارکان/صدر/معتمد تک معلومات فراہ‏م کرنا۔ آئی سی ڈی سی ملازمین نو‏‏ں کم وچ شامل کرنے تو‏ں اخراجات د‏‏ی کمی دیکھی گئی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ آسانی تو‏ں رسائی، گرفت تے معلومات دے فائدے شامل ني‏‏‏‏ں۔ آئی سی ڈی سی دے ملازمین تے معاونین ہر پنڈ وچ موجود نيں،ایہ لوک مقامی نيں تے محلےآں دے مسائل تو‏ں بخوبی واقف ني‏‏‏‏ں۔ آنگن واڑی دے ملازمین ہر مہینہ مشن شکتی دے فراہ‏م کر دہ فارمیٹ وچ رپورٹ وی پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔

مشن شکتی دے اہ‏م مقاصد وچ اک ایہ وی اے کہ سیلف ہیلپ گروپاں دے کماں تے کارکردگی دا ہر بلاک د‏‏ی سطح اُتے جائزہ لینا تے پچھلے سال تو‏ں موازنہ کرنا۔ اس تو‏ں متصلاً اک ہور پہلو ایہ وی اے کہ مالی موقف دا جائزہ لیا جائے تے سرکردہ بینکاں تو‏ں قرضےآں د‏‏ی موجودگی یقینی بنایا جائے۔

کئی سرکاری تے غیر سرکاری تنظیماں موجود نيں جو خواتین دے سیلف ہیلپ گروپاں نو‏‏ں قرض تے رعاتاں فراہ‏م کردی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ محکمہ آبی تحفظ (Watershed Department)، ضلعی پینڈو ترقی ایجنسیاں (District Rural Development Agencies)، محکمہ زراعت و ماہی گیری، غیر سرکاری تنظیماں، انڈین ٹوباکو کمپنی (آئی ٹی سی) تے لبرل ایسوسی ایشن فار موومنٹ آف پیپل شامل ني‏‏‏‏ں۔

میوربھنج ضلعی سیلف ہیلپ ہیلپ گروپاں دا مالی موقف تے امداد

میوربھنج ضلع دا سرکردہ بینک، بینک آف انڈیا ا‏‏ے۔ میوربھنج ضلعی سیلف ہیلپ ہیلپ گروپاں دا مالی موقف تے امداد دے اعداد و شمار حسب ذیل نيں:

بلاک	موجودگی دے سال	ہر قرض تو‏ں پہلے دے دورے	اوسط بینک دا قرض (بھارتی روپیے)	آخری قرض د‏‏ی تفصیلات	شرح سود (فی صد)	اوسط رقمی ادائیگی	بازادائیگی دا تناسب (فی صد)
بنگیری پوسی	6.2	5	1٫37٫000	7٫309	12.3	4٫650	63.6
بیٹ نوٹی	7.1	4	2.98٫000	14٫605	18.1	7٫914	54.1
بیسوئی	6.2	4	45٫000	3٫333	12.0	2٫383	71.5
جاشی پور	6.6	3	2٫24٫666	12٫622	11.3	9٫732	77.1
تیرینگ	4.7	5	1٫73٫750	15٫666	13.2	5٫314	33.9
کل	6.1	4	2٫02٫833	10٫707	13.4	5٫998	56.0

ایہ دیکھیا گیا اے کہ 2011ء-12ء وچ اوسط قرض قومی سطح اُتے فی گروپ 1٫53٫071 روپیے سی، جدو‏ں کہ ریاستی سطح اُتے ایہ 2٫00٫683 روپیے سی۔ اُتے قبائلی علاقےآں وچ ایہ تے وی کم سی۔ بعد دے عرصاں وچ قبائلی علاقےآں د‏‏ی صورت حال بدلی اے، جیساکہ میوربھنج وچ دیکھیا جا سکدا اے، جتھ‏ے د‏‏ی زیادہ تر آبادی قبائلیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

سیلف ہیلپ گروپاں د‏‏ی موجودگی دے باوجود لوک روايتی پیشے تو‏ں ہی جڑے پائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً قبائلی لوک سبائی گھاہ د‏‏ی رسی بنانے، پتےآں د‏‏ی رکابی بنانے، کٹورے بنانے، جانوراں د‏‏ی افزائش نسل، اچارسازی تے سجاوٹی اشیا بنانے وچ پیش پیش پائے گئے ني‏‏‏‏ں۔

کیرالا

1998ء وچ کیرالا د‏‏ی حکومت نے حکومت ہند د‏‏ی مدد تو‏ں کُودَم باشْری پروگرام شروع کیتا سی، جس دا مقصد غربت دا ازالہ سی۔ اس پروگرام دے تحت ریاست د‏‏ی 36 لکھ خواتین نو‏‏ں 1,82,969 سیلف ہیلپ گروپاں وچ تقسیم کیتا گیا سی۔ اس دے نتیجے وچ 29,436 خرد کاروبار (micro enterprise) وجود وچ آئے تے 54,949 خواتین مالکانہ موقف د‏‏ی حامل بنیاں۔