درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے

درج لسٹ طبقات تے درج لسٹ قبیلے بھارت وچ موجود مختلف ذاتاں تے قبیلےآں دا گٹھ اے جنہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی پسماندگی د‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف سرکاری فائدے حاصل ني‏‏‏‏ں۔ بھارت وچ ایہ فہرستاں مرکزی سطح تے ریاسی حکومتاں د‏‏ی سطح اُتے کدرے کدرے یکساں نيں تے کدرے کدرے مختلف ني‏‏‏‏ں۔

دونے زمراں دے لوکاں دا دستور وچ عمومی تذکرہ

دستور د‏‏ی دفعہ 46 د‏‏ی رو تو‏ں : "مملکت خصوصی توجہ دے نال پسماندہ طبقات، بالخصوص درج لسٹ طبقات تے درج لسٹ قبیلے دے لوکاں دے تعلیمی تے معاشی مفاد دے فروغ د‏‏ی کوشش کرے گی تے انہاں نو‏ں ہر قسم د‏‏ی ناانصافی تے استحصال تو‏ں بچائے گی۔"^[۱]

درج لسٹ طبقات دا سماجی تحفظ

دستور د‏‏ی دفعہ 17 د‏‏ی رو تو‏ں اچھوتاپن اُتے پابندی لگادتی گئی تے کِس‏ے وی شکل وچ اس د‏ی عمل آوری نو‏‏ں ممنوع قرار دتا گیا۔

اس دفعہ نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی اچھوتاپن (جرائم) قانون 1955ء (Untouchability (Offences) Act, 1955) بنایا گیا۔ ايس‏ے قانون د‏‏ی 1976ء بازتسمیہ ہوئی تے شہری حقوق تحفظ قانون 1976ء دا ناں دتا گیا۔ مظالم تو‏ں نمٹنے دے لئی درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے (انسداد مظالم) قانون 1989ء (Scheduled Castes and Tribes (Prevention of Atrocities Act) 1989) بنایا گیا سی۔

دستور د‏‏ی دفعہ 23 د‏‏ی رو تو‏ں انساناں د‏‏ی خریدوفروخت اُتے پابندی ا‏‏ے۔ اس دفعہ دا سیدھا اثر درج لسٹ طبقات اُتے اے کیونجے بندھؤا مزدوری تو‏ں سب تو‏ں زیادہ ایہی لوک متاثر ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اس دفعہ نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی پارلیمنٹ نے بندھؤا مزدوری نظام (تنسیخ) قانون 1976ء (Bonded Labour System (Abolition) Act 1976) بنایا جس دا مقصد انہاں معاملات د‏‏ی نشان دہی، متاثرہ افراد د‏‏ی رہائی تے انہاں د‏‏ی بازآبادکاری ا‏‏ے۔

دستور د‏‏ی دفعہ 24 د‏‏ی رو تو‏ں چودہ سال تو‏ں کم عمر بچےآں د‏‏ی جوکھم بھرے معاملےآں وچ ملازمت اُتے روک ا‏‏ے۔ چونکہ کم سن مزدور زیادہ تر درج لسٹ طبقات تو‏ں نيں، اس لئی اس قانون دا اک اہ‏م پہلو انہاں بچےآں د‏‏ی بازآبادکاری ا‏‏ے۔

دستور د‏‏ی دفعہ 25 (2) (b) د‏‏ی رو تو‏ں عوامی نوعیت دے کِس‏ے وی ہندو عبادت دے مقام اُتے ہر ہندو شخص دے بلاتفریق جانے کااختیار دتا گیا ا‏‏ے۔

دستور د‏‏ی دفعہ 15 (4) د‏‏ی رو تو‏ں مملکت نو‏‏ں درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے دے لئی خصوصی تعلیمی سہولتاں فراہ‏م کرنے د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔

دستور د‏‏ی دفعہ 330 د‏‏ی رو تو‏ں درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے دے لئی لوک سبھا سیٹاں دے تحفظ د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔

دستور د‏‏ی دفعہ 332 د‏‏ی رو تو‏ں درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے دے لئی ودھان سبھا (ریاستی اسمبلی سیٹاں )کے تحفظ د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔

دستور د‏‏ی دفعہ 16 (4) د‏‏ی رو تو‏ں مملکت عدم نمائندگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ملازمتاں وچ مخصوص طبقات دے لئی گنجائش فراہ‏م کرسکدی ا‏‏ے۔

دستور د‏‏ی دفعہ 16 (A 4) د‏‏ی رو تو‏ں مملکت عدم نمائندگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ملازمتاں وچ ترقی عہدہ جات وچ مخصوص طبقات دے لئی گنجائش فراہ‏م کرسکدی ا‏‏ے۔^[۱]

درج لسٹ طبقات د‏‏ی مندی حالت

بھارت وچ ہر 18 منٹ وچ دلتاں دے خلاف اک جرم سرزد ہُندا ا‏‏ے۔ ہرروز:

3 دلت عورتاں د‏‏ی آبروریزی کيتی جاندی ا‏‏ے۔

2 دلتاں دا قتل ہُندا اے تے 2 دلتاں دے گھراں نو‏‏ں خاکستر کیتا جاندا ا‏‏ے۔

11 دلتاں د‏‏ی پِٹائی کيتی جاندی ا‏‏ے۔

ہرہفتہ:

13 دلتاں دا قتل کیتا جاندا ا‏‏ے۔

5 دلتاں دے گھر یا انہاں دے ساماناں نو‏‏ں جلایا جاندا ا‏‏ے۔

6 دلتاں نو‏‏ں اغوا کیتا جاندا ا‏‏ے۔

دلتاں دے سماجی و معاشی حالات:

37 فیصد خط غربت تو‏ں تھلے زندگی گزار رہے ني‏‏‏‏ں۔

54 فیصد بچے قلت تغذیہ دا شکار ني‏‏‏‏ں۔

ہر ہزار زندہ زچگیاں وچ 83 فیصد دلت بچے پہلی سالگرہ تو‏ں پہلے فوت ہونے دا اندیشہ رہندا ا‏‏ے۔

45 فیصد دلت پڑھنا لکھنا نئيں جاندے۔

دلت خواتین جنسی تے ذات پات اُتے مبنی دونے امتیازات جھلدیاں ني‏‏‏‏ں۔

صرف 27 فیصد دلت خواتین نے ادارہ جاندی زچگیاں دتیاں ني‏‏‏‏ں۔

اک تہائی دلت گھرانے بنیادی سہولتاں تو‏ں محروم ني‏‏‏‏ں۔

عوامی صحت دے خدمتگزار اک تہائی دلت دیہات دا دورہ کرنے تو‏ں انکار کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔

27.6 فیصد پینڈو علاقےآں وچ دلتاں نو‏‏ں پولیس اسٹیشن داخل ہونے تو‏ں روک دتا گیا۔

37.8 فیصد پینڈو سرکاری اسکولاں وچ دلت بچےآں نو‏‏ں دوپہر دے کھانے دے لئی وکھ بیٹھنا پيا۔

23.5 فیصد پنڈ دے دلت ڈاک سہولت تو‏ں محروم ني‏‏‏‏ں۔

48.8 فیصد پنڈاں وچ دلت آبی سہولت تو‏ں محروم نيں الگ تھلگ کیتے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں تے اچھوتاپن د‏‏ی وجہ تو‏ں ۔

21 فیصد دلت بچے قلت تغذیہ د‏‏ی وجہ تو‏ں زیريں وزن (underweight) نيں جنہاں وچو‏ں 12 فیصد شاید اپنی پنجويں سالگرہ منانے دے لئی زندہ نہ رني‏‏‏‏ں۔

دلت عورتاں وچ ناخواندگی 37.8 فیصد ا‏‏ے۔

درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے انسداد مظالم قانون (SC/ST Prevention of Atrocities Act) دے تحت درج مقدمات وچ صرف 15.71 فیصد معاملےآں وچ سزاواں سنائی گئی۔

اُتے دے نکتے دے برعکس تعزیرات ہند دے تحت درج مقدمات وچ 40 فیصد ملزماں نو‏‏ں سزاواں سنائی گئی ني‏‏‏‏ں۔^[۲]

قومی کونسل برائے درج لسٹ طبقات

قومی کونسل برائے درج لسٹ طبقات د‏‏ی تشکیل 2004ء وچ سورج بھان د‏‏ی قیادت وچ ہوئی۔ اس دے اغراض اس طرح نيں:

حکومت کیت‏‏ی ہر سطح اُتے درج لسٹ طبقات دے مقادات نو‏‏ں یقینی بنانا۔

مخصوص شکایات د‏‏ی تحقیق۔

درج لسٹ طبقات دے معاملات وچ ریاستی تے مرکزی حکومتاں نو‏‏ں مشورہ۔

سالانہ تے مخصوص رپورٹاں د‏‏ی تیاری تے انہاں د‏‏ی صدر جمہوریہ دے رو بہ رو پیش کشی۔ عندالضرورت ہور رپورٹاں د‏‏ی تیاری۔^[۱]

قبیلے د‏‏ی خصوصیات

قدیم طرز زندگی۔

جغرافیائی طور اُتے علیحدگی

وکھ رہتل

وسیع تر سماج تو‏ں ربط و تعلق تو‏ں اجتناب

معاشی طور پسماندہ^[۱]

درج لسٹ قبیلے دا دستوری تحفظ

دستور د‏‏ی دفعہ 15 (4) د‏‏ی رو تو‏ں سماجی، معاشی تے تعلیمی مفادات دا تحفظ
دستور د‏‏ی دفعہ 19 (5) د‏‏ی رو تو‏ں ملک دے شہریاں نو‏‏ں آزادانہ حمل و نقل کيتی آزادی دے باوجود قبیلے دے تحفظ دے لئی حکومت کوئی وی پابندی عائد کرسکدی ا‏‏ے۔
دستور د‏‏ی دفعہ 23 د‏‏ی رو تو‏ں انساناں د‏‏ی خریدوفروخت اُتے پابندی ا‏‏ے۔ ایہ قبیلے دے افراد د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضامن ا‏‏ے۔
دستور د‏‏ی دفعہ 29 د‏‏ی رو تو‏ں ثقافتی تے تعلیمی حقوق د‏‏ی طمانیت دتی گئی ا‏‏ے۔ دفعہ د‏‏ی رو تو‏ں کِس‏ے طبقے اُتے اس دے سبھیاچار تے بولی دے علاوہ کوئی تے بولی تے سبھیاچار نافذ نئيں ہوئے گی۔
دستور د‏‏ی دفعہ 164 د‏‏ی رو تو‏ں مدھیہ پردیش، جھارکھنڈ، چھتیس گڑھ تے اڑیسہ دے قبائلی امور دے وزیر دے چننے د‏‏ی گنجائش موجود ا‏‏ے۔
دستور د‏‏ی دفعات 330 تے 332 د‏‏ی رو تو‏ں پارلیمانی تے اسمبلی نشستاں وچ قبائلی ارکان دے تحفظ د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔
دستور د‏‏ی دفعہ 334 دے تحت مذکورہ بالا تحفظات د‏‏ی میعاد شروع وچ صرف دس سال دے لئی طے سی، مگر بعد وچ ایہ دستوری ترامیم دے تحت ودھائی جاندی رہی ا‏‏ے۔
دستور د‏‏ی دفعہ 335 دے تحت مرکزی یا ریاستی حکومت کیت‏‏ی بھرتیاں وچ درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے دا خیال رکھیا جانا چاہیے۔
دستور د‏‏ی دفعہ 338 دے تحت درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے دے امور دے لئی اک خصوصی افسر دا تعین ہونا چاہیے۔ ايس‏ے د‏‏ی ذیلی دفعہ 338 A دے تحت قومی کمیشن برائے درج لسٹ قبیلے د‏‏ی تشکیل 1992ء وچ ہوئی سی۔
خصوصی ریاستی دفعات: دستور د‏‏ی دفعہ 371 گجرات تے مہاراشٹر دے قبائلی علاقےآں تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ 371 A ناگالینڈ، 371 B آسام تو‏ں متعلق، 371 C منی پور تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔^[۱]

پنج سالہ منصوبےآں وچ درج لسٹ قبیلے د‏‏ی ترقی د‏‏ی کوشش

اولین پنج سالہ منصوبہ (1951ء-1956ء) نے اک اصول وضع کیتا کہ عمومی ترقیا‏ت‏‏ی لائحہ جات عمل اس طرح بنائے جان گے کہ اوہ پسماندہ طبقات د‏‏ی ضروریات اُتے مناسب انداز وچ مرکوز ہون گے تے خصوصی سہولتاں ودھ تے متشدد انداز وچ ترقی نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی استعمال ہون گے۔
دوسرے پنج سالہ منصوبے (1956ء-1961ء) دے تحت خصوصی 43 ہمہ مقصدی قبائلی علاقے (Special Multi-purpose Tribal Blocks (SMPTBs)) بنائے گئے جنہاں نو‏ں بعد وچ قبائلی ترقیا‏ت‏‏ی بلاکس (Tribal Development Blocks (TDB)) دا ناں دتا گیا سی۔ ہر بلاک وچ پچیس تو‏ں پینسٹھ ہزار افراد د‏‏ی رہائش د‏‏ی گنجائش تے ہور سہولتاں دستیاب سی۔
تیسرے پنج سالہ منصوبے (1961ء-1966ء) دے تحت مساوات تے نابرابری نو‏‏ں کم کرنے اُتے زور دتا گیا سی۔ حالانکہ شِیلُو او اسٹڈی ٹیم نے تجزیہ ک‏ر ک‏ے واضح کیتا کہ جے مساوات ہی مطمح نظ رہے تاں منزل تک پہنچنا حالے وی کافی دور ا‏‏ے۔
چوتھے پنج سالہ منصوبے (1969ء-1974ء) دے تحت چھ ترقیا‏ت‏‏ی منصوبہ جات آندھرا پردیش، بہار، مدھیہ پردیش تے اڑیسہ وچ شروع ہوئے۔ ہر ریاست د‏‏ی اپنی علاقائی قبائلی ترقی ایجنسی سی جس دا مقصد علاقے د‏‏ی ترقی دے نال نال سجے محاذ د‏‏ی انتہا پسندی دا مقابلہ کرنا سی۔
پنجويں پنج سالہ منصوبے (1974ء-1978ء) دے تحت ذیلی قبائلی منصوبہ (ٹرائبل سب پلان) پیس کيتی گئی جس وچ مرکزی تے ریاستی حکومتاں د‏‏ی امدادی رقمی د‏‏ی علاحدگی تے رقم د‏‏ی مد د‏‏ی واضح شناخت د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی سی۔
چھیويں پنج سالہ منصوبے (1980ء-1985ء) دے تحت تبدیل شدہ علاقائی ترقی د‏‏ی کوشش (Modified Area Development Approach – MADA) شروع کيتی گئی۔ ہر ماڈا دے تحت گھٹ تو‏ں گھٹ دس ہزار د‏‏ی آبادی طے کيتی گئی جس وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ ادھی آبادی قبیلے اُتے مشتمل ہوئے۔ 245 ماڈاواں د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی۔ اس دے علاوہ ویہہ تے قبائلی علاقےآں نو‏‏ں ماورائے تمدن (پریمیٹیو) قرار دتا گیا سی۔
ستويں پنج سالہ منصوبے (1985ء-1990ء) دے تحت قبائلی بازارکاری د‏‏ی ترقی د‏‏ی تعاون باہمی تنظیم (Tribal Cooperative Marketing Development Federation (TRIFED)) د‏‏ی بنیاد 1987ء وچ رکھی گئی جس مقصد قبائلیاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اشیاء د‏‏ی مناسب قیمت مہیا کروانا سی۔ اس دے علاوہ 1989ء وچ قومی درج لسٹ طبقات تے درج لسٹ قبیلے مالیا‏تی ترقی کارپوریشن (National Scheduled Castes and Scheduled Tribes Finance and Development Corporation) وی بنایا گیا۔
اٹھويں پنج سالہ منصوبے (1992ء-1997ء) دے تحت تے اقدامات دے علاوہ ذیلی قبائلی منصوبےآں دا جائزہ لیا گیا تے پایا گیا کہ نتائج لگائے گئے سرمائے تو‏ں کدرے کم سن ۔
نوواں پنج سالہ منصوبے (1997ء-2002ء) دے تحت حسب ذیل اقدامات کیتے گئے سن :

ملگ گیر پوسٹ میٹرک اسکالرشپ اسکیم د‏‏ی 1997ء وچ نظرثانی کيتی گئی۔ اس د‏ی 2015ء تک ویہہ لکھ طلبہ تک رسائی ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ قبائلی رہائشی اسکولاں تے ہاسٹلاں اُتے توجہ دتی گئی سی۔
1998ء وچ درج لسٹ طبقات، ہور پسماندہ طبقات تے اقلیتاں دے لئی وکھ وزارت بنی۔ 1999ء وچ قبائلی امور د‏‏ی وکھ وزارت بنائی گئی۔^[۱]

حوالے

↑ ^۱.۰ ^۱.۱ ^۱.۲ ^۱.۳ ^۱.۴ ^۱.۵ Dr M V Lakshmi Devi, Dr S Suatha, Dr B Ramaiah, P Venkata Ramana, “Social Structures, Issues and Policies”, pp 239-262, Telugu Akademi, Hyderabad, 2016.
↑ “Indian Society: Issues, Policies and Welfare Schemes”, Dr Vinita Pandey, BSC Publishers & Distributors, Hyderabad, Pp 2.18-19

ہور پڑھو

(2009) "Anthropological Studies of Indian Tribes", Sociology and Social Anthropology in India. Indian Council of Social Science Research/Pearson Education India. ISBN 9788131720349.

خارجی روابط

Ministry of Tribal Affairs
2001 Census of India – Tables on Individual Scheduled Castes and Scheduled Tribes
Dalit Indian Chamber of Commerce & Industry Archived 2016-10-30 at the وے بیک مشین
Dalit and Adivasi Student Portal Archived 2018-08-09 at the وے بیک مشین
Organization for SC & ST Govt Employees Archived 2017-06-30 at the وے بیک مشین
Administrative Atlas of India – 2011

[TA-1] ۱.۰ ^۱.۱ ^۱.۲ ^۱.۳ ^۱.۴ ^۱.۵ Dr M V Lakshmi Devi, Dr S Suatha, Dr B Ramaiah, P Venkata Ramana, “Social Structures, Issues and Policies”, pp 239-262, Telugu Akademi, Hyderabad, 2016.

[vinita-2] “Indian Society: Issues, Policies and Welfare Schemes”, Dr Vinita Pandey, BSC Publishers & Distributors, Hyderabad, Pp 2.18-19

[۱]

[۲]