سیماب اکبرآبادی
| سیماب اکبرابادی | |
|---|---|
| پیدائشی نام | عاشق حسین صدیقی |
| پیدائش | 5 جون 1882آگرہ، بھارت |
| وفات | ۳۱ جنوری ۱,۹۵۱ (عمر 68 سال)کراچی، پاکستان |
| اصناف | Qat'aa، Rubai، Ghazal، Nazm، Noha، Salaam، essays. short stories، novels، biographies and translations. |
| پیشے | لکھاری، شاعر |
سیماب اکبرآبادی (اردو: سیماب اکبرآبادی) جم وقت عاشق حسین صدیقی (اردو: عاشق حسین صدیقی) جم 5 جون 1882 – موت 31 جنوری 1951، اردو دے مہان لکھاری اتے شاعر سن۔ اوہ داغ دہلوی دے شاگرد سن۔ جدوں کدے اردو ادب دا ذکر ہندا اے تدّ اوہناں دا نام محمد اقبال، جوش ملیح آبادی، فراقَ گورکھپوری اتے جگر مرادآبادی دے نال لیا جاندا اے۔
جیون=
[سودھو]اردو دے کلاسیکی دور دے آخری شاعر سیماب اکبر آبادی دا ایہ دلچسپ، اُتے تاثیر تے سلیس شعر خاص و عام دی بولی اُتے اے ۔سیماب دا زمانہ اردو شاعری وچ نويں رجحانات و امکانات دا زمانہ سی۔ سیماب اکبرآبادی 1880 وچ آگرہ وچ پیدا ہوئے، جو اس وقت اکبرآباد دے ناں توں مشہور تھا۔اکبر آباد دی اس زمین نے سیماب توں پہلے وی اردو شاعری نوں اپنی بیش بہا خدمات نظیر تے غالب دی صورت وچ عطا فرمائی سن۔ انہاں دو استاد شاعر دے کارنامے اردو شعر و ادب وچ اک رجحان ساز تے روایت کيتی حیثیت رکھدے نيں۔ شعر و ادب دے تعلق توں ایسا ہی کچھ معاملہ سیماب دا وی سی۔ سیماب نوں اپنے معاصرین تے اردو دے نويں شاعراں وچ اک نظریہ ساز شاعرکا درجہ حاصل اے، جنھاں نے زندگی دے بدلدے مسائل نوں اپنی تعمیری تے امکانی فکر کے نال شاعری وچ برتنے دی کامیاب کوشش کيتی اے ۔سیماب دے فکر و فن تے طرز بیان کيتی خصوصیات دی وضاحت وچ عنوان چشتی دا ایہ جملہ قابل غور اے:
’’ اظہار و اسالیب دی سطح اُتے توازن، موضوع و مواد دی سطح اُتے تنوّع‘‘1
سیماب دی غزلیات دل بستگی تے اثرپذیری دا مادہ رکھدی نيں۔وہ ایداں دے مقام توں کچھ کہندے نيں کہ دل وچ نشتر دی طرح کھٹک جاندا اے، جس توں تکلیف دے بجائے اک طرح دی لذت دا احساس ہُندا اے ۔ان دی غزلاں دا خمیر کلاسیکی شاعری دے بطن توں نکلاہے تے جدید شاعری نے اسنوں اپنا رنگ روپ عطا کيتا اے۔ سیماب دی فن کارانہ صلاحیتاں تے فکری تنوع دا اعتراف کردے ہوئے پروفیسر عنوان چشتی لکھدے نيں:
’’ان دے شعری مزاج وچ توازن سی ، اس لئی انھاں نے روایت توں روشنی تے تجربے توں تازگی حاصل کر کے اپنی شعری تخلیقات وچ اک نیا، مگر مانوس حسن پیدا کيتا۔ سیماب دے شعری تجربے اردو شاعری دی مخصوص جمالیات دے دائرے وچ رقص کردے نيں، یا ایہ کہیے کہ انہاں دی جڑاں اردو دی قدیم شعری جمالیات دی زمین وچ پیوست نيں‘‘2
انھاں نے اپنی غزلاں نوں ثقیل تے بوجھل لفظاں توں یکسر بے نیاز رکھیا اے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دے کلام وچ ترسیل دی بھرپور گنجائشاں موجود نيں۔ سیماب اپنے طرز خاص تے فکر کے رنگین و رعنا نقوش توں اہل نظر دی کچھ اس طرح مدارات کردے نيں
بدل گئیں وہ نگاہیں یہ حادثہ تھا اخیر
پھر اس کے بعد کوئی انقلاب ہو نہ سکا
تھا کہاں وقت کہ افسانۂ ہستی پڑھتے
صرف عنوان ہی عنوان نظر سے گذرے
کہانی میری رودادِ جہاں معلوم ہوتی ہے
جو سنتا ہے اسی کی داستاں معلوم ہوتی ہے
کہانی ہے تو اتنی ہے فریب خواب ہستی کی
کہ آنکھیں بند ہوں اور آدمی افسانہ ہو جائے
تو نہیں تو رات ہے محروم سوزِ زندگی
شام ہی سے چاندنی روپوش ہے تیرے بغیر
نیند آ آ کر اچٹ جاتی ہے تیری یاد میں
تارِ بستر نشترِ آغوش ہے تیرے بغیر
زندگی تجھ سے عبارت تھی، مگر جب تو نہیں
زندگی کا اپنی کس کو ہوش ہے تیرے بغیر
پھول اِدھر کھلے ہوئے، داغ اُدھر بجھے ہوئے
حسن کی صبح اور ہے، عشق کی شام اور ہے
اے وہشت خیال اسے کیا جواب دوں
غربت یہ پوچھتی ہے کہ چھوڑ آئے گھر کہاں
سوز وفا ہے نا تمام، جاؤ کرو تم اپنا کام
آگ بجھانے آئے ہو آگ ابھی لگی نہیں
کوئی یہ شکوہ سرایانِ جَور سے پوچھے
وفا بھی حسن ہی کرتا تو آپ کیا کرتے
وہ خواب پریشاں سے گھبرا کے ترا اٹھنا
آزردہ سی وہ چتون، رُکتی سی وہ انگڑائی
الٰہی خوابِ منزل کو نئی راتیں عطا فرما
یہی تارے گنے جائے گا میرا کارواں کب تک؟
سلگنا اور جینا، یہ کوئی جینے میں جینا ہے
لگا لے آگ اپنے دل میں دیوانے دھواں کب تک؟
سیماب دے مندرجہ بالا اشعار انہاں دی ذہنی اختراع تے فکری تنوع دی غمازی کردے نيں ۔ انہاں دے یہا ں خیال دی ادائگی دا انداز بے حدصاف تے سادہ اے۔ انہاں دی اس سہل پسندی تے سادہ گوئی توں ایہ گمان قطعی نئيں ہونا چاہیے کہ موضوع و مضامین دی سطح اُتے سیماب کسی طرح دی قحط حالی یا تنگ دستی دے شکار سن، بلکہ طرز اظہار دا ایہ انداز انہاں دی شعوری کاوشاں دا نتیجہ اے ۔اس ضمن وچ عنوان چشتی دے خیال توں استفادہ کيتا جا سکدا اے:
’’ انہاں دے لفظاں و تراکیب دا بیشتر سرمایہ غرابت تے ثقالت توں پاک ، بولی دے تخلیقی حسن دا حامل اے ‘‘3
اس مختصر مقالے وچ سیماب دے تمام کلام دی معنوی تے فنی خوبیاں تے خامیاں گنانا ممکن نئيں۔ اُتے مندرجہ بالا چند غزلاں دے متفرق اشعار توں انہاں دا رنگ تغزل سمجھنے وچ کافی مدد مل سکدی اے تے اس گل دا اندازہ بآسانی کيتا جا سکدا اے کہ خیالات دی گہرائی تے گیرائی ، جذگل کيتی لطافت تے گداختگی، معنی دی نزاکت و پاکیزگی ، لب و لہجہ دی سبک روی تے بولی دا ستھرا پن، غزل دے اندر نويں امکانات پیدا کرنے تے اسنوں اگے ودھانے وچ کس قدر ممد و معاون ثابت ہوسکتااے۔
ایداں دے وقت وچ جدوں غزل زلف و رخسار تک محدود ہوکے رہ گئی سی، سیماب اگے بڑھدے نيں تے غزل دی اصلاح و رہتل دے لئی نہ صرف آواز اٹھاندے نيں، بلکہ بذات خود پیش قدمی کردے ہوئے نظر آندے نيں۔ غزل دی حقیقت تے اس دی ضرورت اُتے سنجیدگی توں بحث کردے نيں۔ اس وچ عصری رجحانات تے مسائل حیات نوں پیش کرنے دی ترغیب دلاندے نيں تے علی الاعلان کہندے نيں کہ خیال دی رنگینی و نزاکت دے نال جذبے دی متانت و عفت نوں متوازن رکھنا ہی اصل شاعری اے۔ دوسری طرف اوہ نظم نوں غزل دا حریف یا مدّ مقابل مننے توں صاف انکار کر دیندے نيں۔ بلکہ غزل گو حضرات توں نظم نوں اپنا لینے تے اس دی ترقی و اشاعت وچ کوشاں رہنے دی آرا دا اظہار کردے نيں۔ اس توں سیماب دے ذہن دے مثبت رویاں تے تعمیری سوچ دا اندازہ ہُندا اے ۔اس طرح اوہ ادب دی نويں نسل نوں شاعری دے جدید تقاضے تے فکر و شعور توں روشناس کرانے دی اک عملی کوشش کردے نيں۔سیماب دی انھاں تخلیقی آگہی اورشعور و بیداری دی طرف اشارہ کردے ہوئے عنوان چشتی لکھدے نيں:
’’ مولانا سیماب اکبرآبادی اس نکتہ توں آگاہ سن کہ روایت پرستی جِنّی گمراہ کن اے، بے شعور جدّت پسندی اِنّی ہی تباہ کن ‘‘4
نظم تے غزل دی کشاکش تے اک دوسرے اُتے سبقت لے جانے دے زمانے وچ ہر دو اصناف دی ترصیع وترفیع دا بار گراں اٹھانا کوئی آسان کم نہ سی۔ جے اطناب و طوالت نوں کم کرنے دے لئی سیماب دے معاصرین وچوں بہترین غزل دے حامی فانی و حسرت نوں متغزلین دا نمائندہ منتخب کر ليا جائے تے نظم نوں چار چاند لگانے والےآں وچوں اقبال تے جوش نوں نظم دی نمائندگی سونپ دتی جائے، تاں وی اک سوال باقی رہ جاندا اے۔ اوہ ایہ کہ نظم نوں اپنا کر اردو شاعری دی دنیا وسیع کرنے والے تے اس دے ذریعے زندگی دے مسائل دا حل پیش کرنے والے صحیح راستے اُتے گامزن سن، یا غزل نوں بڑھاوا دے کے اردو شاعری نوں باطنی کیفیات توں معمور رکھنے والے اوہ اساتذۂ فن ٹھیک راستے اُتے سن ، جو حالے تک نفسیات عشق نوں اپنے فکر دی جولانگاہ تصور کردے تے غزل دی نغمگی تے تاثر ہی توں زندگی دی تلخ کامیاں نوں راحت فزا بنانے تے تقدیر دا اعلیٰ ظرفی دے نال مقابلہ کرنے دا حوصلہ پیدا کردے سن ۔ فیر اسيں انہاں دونے قسم دے شاعراں دے کمالات تے انہاں دے نتائج نوں اپنی اکھاں توں دیکھدے نيں تاں ایہ فیصلہ کرنا تے وی مشکل ہوئے جاندا اے کہ متغزلین نے شعر و ادب نوں نقصان پہنچایا یا نظم دے پرستارےآں نے۔ اس لئی کہ اردو ادب نوں مفید، کار آمد، دلآویز تے دلچسپ بنانے وچ دونے ہی طرح دے شاعر دی کاوش و کوشش نوں دخل اے ۔ دونے دی مینا کاری تے فردوس آرائی توں اج دا اردو ادب باغ و بہار بنیا ہویا اے۔ چنانچہ اس وقت ایہ بآسانی کہیا جا سکدا اے کہ زندگی دی تاویل و تنقید دے لئی غزل وی ايسے قدر ضروری اے ، جِنّی کہ نظم، مگر ذرا دیر دے لئی چشم تصور توں اس وقت تے ماحول دا جائز لیجیے جدوں کہ سیماب اپنی شاعری دی اک نويں راہ متعین کرنے جا رہے سن ۔ اک طرف تاں اوہ داغ توں شرف تلمذ رکھدے سن تے انہاں دے خون وچ اوہی معصومانہ تغزل تے خلوصِ شعری حرکت کر رہیا سی ، جو اساتذۂ قدیم دا ترکہ سی ، تے دوسری جانب اوہ نظم دے کیف و اثر توں اپنے اسيں سفراں دا بدلا ہويا رنگِ ترنم دیکھ رہے سن ۔ ایداں دے نازک مرحلے اُتے ایہ سیماب دا ذوق سالم تے وجدان ہی سی جس نے انہاں نوں نہ صرف افراط و تفریط توں بچا لیا تے نظم و غزل دونے دے لئی وقف کر دتا ، بلکہ اچھے تے تعمیری ادب دی طرف انہاں دی رہنمائی کيتی۔ چنانچہ سیماب دی حیثیت بطور اک نظریہ ساز کے، تاریخی اے تے نظم تے غزل ہی دی نئيں بلکہ نويں ادب تے پرانے ادب دی چپقلش دے اس دور وچ میانہ روی تے اعتدال دے کئی جدید نظریات سیماب دی مثبت فکر اورروشن خیالات دی ترقی یافتہ شکلیاں نيں۔
سیماب اکبر آبادی نے شروع ہی توں اپنے کلام وچ غزل دی مروجہ یا مسلمہ عریانی یا خام خیالی نوں داخل کرنے توں اجتناب بردا۔ اُتے انھاں قدیم رنگ تغزل توں جو لگاؤ سی، اوہ مشق مطالعہ تے زمانے دے نال بدلدا گیا۔ تے انھاں دے لفظاں وچ ایہ کہ’’ 1918 توں اک نويں راہ اختیار کيتی۔‘‘ ہن انہاں دے کلام وچ ندرت خیال دے نال جذبات آفرینی تے اسلوب بیان کيتی متانت بے حد نمایاں نظر آندی اے۔ فلسفہ ، تنقید تے علم کلام دی مشاقی توں اک نواں رنگ و آہنگ پیدا ہُندا اے، جس وچ میر دا سوز، غالب دی شوکت تے داغ دی سلاست بیک وقت تے اک جگہ جمع ہوئے گئی سن۔ ايسے اسلوب نوں انھاں نے اپنے آخر وقت تک قائم رکھیا۔
ہر چند کہ سیماب پرانے اسالیب و طرز سخن نوں از سر نو ترتیب دینے تے غزل نوں نويں زمانے، نويں ماحول دے لئی ساز گار بنانے وچ پیش پیش سن ۔ اُتے غزل توں پرانا تے گہرا رشتہ ہونے دے سبب نظم توں موانست پیدا کرنااور بحسن و خوبی اس توں عہدہ بر آ ہونا سخت مشکل کم سی۔ لیکن اوہ اک وڈے فن کاراور اچھے شاعر دی طرح اس مشکل مرحلے توں وی گزر گئے تے جس طرح انھاں نے غزل وچ رچاؤکے نال اک اندرونی فضائی کیفیت برقرار رکھنے دے لئی کامیاب جد و جہد کی، ايسے طرح نظم دے رجحان نوں عام کرنے دے لئی نعرہ بازی دے بجائے فکر و نظر دے اعلیٰ مظاہر توں کم لیا۔ نظم دی بولی و بیان وچ اک طرح دا جذباتی انہماک ، اک طرح دی بے ساختگی، بے تکلفی تے اک طرح دا تیکھا پن پیدا کرنے وچ وی کامیاب رہے۔ انگریزی ادب توں متاثر ہوئے کرنظم نگاری وچ انہاں دے فنی تے ہیئتی تجربات اُتے عنوان چشتی کایہ قول صادق آندا اے:
’’ سیماب دے ایداں دے تجرباں دے پس پشت اک زبردست شعور جھلکتا اے، اس لئی جے ایہ کہیا جائے کہ اردو وچ اس قسم دے تجرباں وچ پہل کرنے دا سہرا سیماب دے سر اے تاں کوئی مضائقہ نئيں۔‘‘5
سیماب اکبر آبادی دا اپنا اک خاص رنگ تغزل اے تے نظم نگاری دا اک خاص اسلوب ۔ اس وچ شک نئيں کہ اوہ اک زبردست قوت آخذہ دے مالک نيں ، لیکن اخذ و قبول دے سلسلے وچ انھاں نے اپنی انفرادیت نوں ہر حال وچ قائم رکھیا اے۔ جملہ کہنے وچ کوئی عار نئيں کہ انھاں دے قلم دا ایہ تصرف اے کہ دوسرے دبستاناں توں بہت کچھ اثر قبول کرنے دے باوجودآگرہ اسکول نے اک علیحدہ اورمنفرد دبستان دی حیثیت توں اردو شعر و ادب وچ اپنی جگہ بنا لی اے۔ نہ معلوم کِنے قدیم و جدید اسکول دے پیرو ايسے آستانۂ شعر و ادب توں فیض حاصل کرنے دے بعد آپس وچ دست و گریباں ہونے دے بجائے زندگی تے شاعری نوں اگے دی طرف ودھانے وچ مصروف نيں۔
یہ تاں امر مسلمہ اے کہ سیماب دے معاصرین استاداں وچ جِنّے شاگرد سیماب نوں نصیب ہوئے، اِنّے انہاں دے کسی دوسرے معاصراستاد شاعر نوں میسر نئيں ہوسکے۔ تے اس وڈی تعداد وچ دو چار دس ویہہ نئيں بلکہ سیکڑاں شاگرد اچھی خاصی شہرت دے مالک نيں۔ انہاں وچوں اکثر صاحب تلامذہ وی نيں۔ پروفیسر حامد حسن قادری نے صحیح کہیا اے ’’انھاں نے اپنے علاوہ تے وی بوہت سارے طالبان فن تے تشنگان ادب دی ادبی تعمیر کی، جو بغیر کسی وسیلہ دے اج دے ادب دے ستون دی حیثیت اختیار کر چکے نيں۔ تے جو کل دے ادبی کارواں دے سالار قافلہ بنیاں گے۔ بعض اج ہی بن چکے نيں۔‘‘
اس توں وی ودھ کے ایہ گل قابل توجہ اے کہ سیماب دے اپنے کلام وچ بقا تے ارتقا دی زبردست صلاحیت اے تے انہاں دے کلام دے حسن تاثیر توں اصلاح تخیل تے شعر و ادب دی رہتل و تزئین دا کم آئندہ وی جاری رہے گا۔
مکھ رچناواں
[سودھو]شعری مجموعہ
[سودھو]- نیستان
- الہام منظوم
- کار امروز
- کلیم عجم
- ساز و آہنگ
- لوح محفوظ
اک غزل
[سودھو]- اب کیا بتاؤں میں تیرے ملنے سے کیا ملا
- عرفان غم ہوا مجھے، دل کا پتہ ملا
- جب دور تک ن کوئی فقیر آشنا ملا
- تیرا نیازمند تیرے در سے جا ملا
- منزل ملی، مراد ملی، مدآ ملا
- سب کچھ مجھے ملا جو تیرا نقش اے پا ملا
- یا زخم اے دل کو چیر کے سینے سے پھینک دے
- یا اعتراف کر کہ نشان اے وفا ملا
- " سیماب " کو شگفتہ ن دیکھا تمام عمر
- کمبخت جب ملا ہمیں غم آشنا ملا