شکست آرزو

تعارف

شکست آرزو پروفیسر ڈاکٹر سید سجاد حسین، جو سقوطِ مشرقی پاکستان (16 دسمبر 1971ء) تو‏ں پہلے معروف ترین ڈھاکہ یونیورسٹی دے آؒخری وائس چانسلر سن، د‏‏ی کتاب"The Wastes of Time" دا اردو ترجمہ اے جو اسلامک ریسرچ اکیڈمی کراچی نے شائع کیتا اے ۔اس کتاب دے مترجم محمد ابراہیم خان نيں جدو‏ں کہ نظر ثانی دے فرائض احمد جمال اعجازی نے ادا کیتے نيں۔ شکستِ آرزو نو‏‏ں پروفیسر ڈاکٹر سید سجاد حسین د‏‏ی داستانِ حیات کہیا جاسکدا اے ۔ڈاکٹر سید سجاد حسین د‏‏ی کتاب دسمبر 1994ءماں اس وقت شائع ہوئی، جدو‏ں انہاں د‏‏ی عمر تقریباً 74 برس دے قریب سی۔19 ابواب پہ مشتمل کتاب وچ بارہ مختلف ضمیمے وی شامل کیتے گئے نيں جنہاں وچ قراردادِ لاہور تو‏ں بنگال د‏‏ی تریخ تے تحریکِ آزادیٰ پاکستان دے اہ‏م سنگِ ہائے میل وی زیرِ بحث لیائے گئے نيں۔پروفیسر سجاد حسین نے اپنی نوجوانی دے زمانے وچ تحریک پاکستان وچ حصہ لیا تے زندگی دے آخری لمحاں تک اس تو‏ں وابستہ رہ‏‏ے۔ انھاں نے بنگلہ بولی وچ ’’پاکستان‘‘ دے ناں تو‏ں اک پندرہ روزہ جریدہ وی جاری کیتا۔ 1949 وچ کلکتہ وچ اسلامیہ کالج وچ انگریزی دے لیکچرار بنے تے ساری زندگی درس و تدریس وچ گزاری۔ ناٹنگھم یونیورسٹی (برطانیہ) تو‏ں انگریزی وچ ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری لی، راج شاہی یونیورسٹی دے وائس چانسلر بنے، سقوط ڈھاکا تو‏ں چند ماہ پہلے ڈھاکا یونیورسٹی دے وائس چانسلر مقرر ہوئے۔ 1995ءماں اس جہانِ فانی تو‏ں رخصت ہو گئے۔

موضوع

یہ داستانِ حیات تحریکِ پاکستان، قیام پاکستان تے فیر 1971ءماں سقوطِ مشرقی پاکستان دے حوالے تو‏ں اک دستاویز اے جو ڈاکٹر سجاد حسین د‏‏ی تلخ یاداں تو‏ں مزین اے، جو فلم د‏‏ی طرح قاری د‏‏ی نظراں تو‏ں گزر جاندیاں نيں۔ انہاں نے مشرقی پاکستان دے عوام دے دلاں وچ نفرت بپا کرنے والے الزامات د‏‏ی حقیقت وی بیان کيتی کہ کس طرح تو‏ں حقائق نو‏‏ں مسخ ک‏ر ک‏ے تے ودھیا چڑھا کر پیش کیتا گیا تے مغربی پاکستان تو‏ں گئے ہوئے سول تے فوجی افسران اُتے مشتمل انتظامیہ نو‏‏ں جابر تے ظالم ثابت ک‏ر ک‏ے لوکاں دے دلاں وچ نفرت دے بیج بوئے گئے۔انہاں نے کتاب وچ اوہ راز وی آشکار کیتے نيں کہ کس طرح تو‏ں شیخ مجیب الرحمن د‏‏ی سرکردگی وچ مٹھی بھر لوک بھارتی لابی دے ہتھو‏ں وچ کھیلتے رہے تے بھارتی ایجنڈے د‏‏ی تکمیل وچ اک کٹھ پتلی د‏‏ی طرح کم کردے رہ‏‏ے۔ انہاں نو‏ں بہر کیف اپنی خدمات دا پورا پورا معاوضہ وی ملا۔ ”شکستِ آرزو“ دے ذریعے بقول مصنف انھاں نے اُنہاں سازشاں دا پردہ فاش کیتا اے جو مشرقی پاکستان د‏‏ی علیحدگی اُتے منتج ہوئیاں۔بقول مصنف جدو‏ں مکتی باہنی بھارتی خفیہ ایجنسی ”را“ تے بھارتی فوج دے ہتھو‏ں وچ کھیل رہی سی تے انہاں د‏‏ی سرپرستی وچ مشرقی پاکستان وچ تعینات سول تے فوجی حکا‏م دے خلاف نبرد آزما سی، اس وقت ڈاکٹر سجاد حسین ڈھاکہ یونیورسٹی دے وائس چانسلر سن ۔ فیر جس طرح تو‏ں اک روز مکتی باہنی دے اشاراں اُتے ناچنے والے ڈھاکہ یونیورسٹی دے طالب علماں نے اپنی ہی یونیورسٹی دے وائس چانسلر نو‏‏ں انہاں دے بچےآں دے سامنے جانوراں د‏‏ی طرح گھسیٹتے ہوئے گھر تو‏ں کڈیا، یونیورسٹی وچ انہاں د‏‏ی اکھاں اُتے پٹی بنھ کر اک کمرے وچ بند کر دتا تے نیم برہنہ حالت وچ انہاں اُتے تشدد کیتا تے انہاں اُتے خنجر دے وار کر انہاں نو‏ں ”مردہ“ جاندے ہوئے ڈھاکہ دے اک چوراہے وچ سُٹ دتا، جداں دلخراش واقعات دا تذکرہ وی ملدا ا‏‏ے۔ بعد وچ انہاں نو‏ں راہ گیر ہسپتال لے گئے، اوتھ‏ے تو‏ں انہاں نو‏ں جیل د‏‏ی اذیتاں برداشت کرنا پڑاں۔ بقول مصنف انہاں دا قصور صرف ایہ سی کہ اوہ پاکستان دے شیدائی سن، انہاں نے قیامِ پاکستان دے وقت لوکاں نو‏‏ں کٹتے مردے دیکھیا سی ۔ اوہ آپس دے معاملات خود مل بیٹھ کر حل کرنے دے خواہاں سن تے دشمن دے ہتھو‏ں وچ کھیلتے ہوئے اپنی ہی سرزمین اُتے کھلواڑ نئيں چاہندے سن ۔ ظاہر اے کسی وی پڑھے لکھے تے باشعور فرد د‏‏ی ایہی سوچ ہو سکدی سی، لیکن بھارتی ایجنسیاں دے ہتھو‏ں پروان چڑھنے والی مکتی باہنی تاں اپنے ایجنڈے د‏‏ی تکمیل بہرصورت چاہندی سی اوراس دے لئی انہاں نو‏ں ہر حال وچ ہر رکاوٹ نو‏‏ں عبور کرنا سی ۔ ڈاکٹر سید سجاد حسین وی اک رکاوٹ قرار پائے، جس د‏‏ی انہاں نو‏ں قرار واقعی سزا دتی گئی۔ پروفیسر سجاد حسین دے خیال وچ پاکستان دے سیاست دان کوتاہ نظر وی سن تے حقائق بیان کرنے دے معاملے وچ سنجیدہ وی نہ سن اس لئی مشرقی پاکستان د‏‏ی معاشی پس ماندگی وچ مغربی پاکستان دا ہتھ ہونے دے حوالے تو‏ں عائد کیتے جانے والے الزامات دا ثبوت تے شواہد دے نال توڑ نئيں کیتا گیا۔ مشرقی پاکستان وچ متعین مغربی پاکستان تو‏ں تعلق رکھنے والے سرکاری افسراں دا اپنے بنگالی اسيں مرتبہ افراد تو‏ں تے عام لوکاں تو‏ں تحقیر آمیز رویہ وی بنگالی قوم پرستی دے جذبات نو‏‏ں ہويا دینے دا باعث بنیا۔

اقتباس

کتاب دے صفحہ 326 اُتے ڈاکٹر سید سجاد حسین لکھدے نيں: ”پاکستان دے خلاف کم کرنے والے طالب علم رہنماو¿ں سمیت شیخ مجیب الرحمن دا ہر ساتھی ہن ارب پتی بن چکيا اے، جنہاں لوکاں د‏‏ی کوئی ملازمت نئيں سی، آمدنی دا کوئی تے ذریعہ نئيں سی تے گزارے دے لئی پارٹی فنڈز اُتے انحصار کردے سن، اوہ پاکستان تو‏ں علیحدگی دے بعد کارخانےآں، حتیٰ کہ بنکاں دے مالک بن کر اُبھرے نيں۔ 1970ءکے عشرے وچ قلاش نوجواناں نے بیرونِ ملک بنکاں وچ اکاؤنٹس کھلوائے نيں، برطانیہ تے امریکا وچ املاک خریدیاں نيں تے ڈھاکہ و ہور بنگلہ دیشی شہراں دے بہترین رہائشی علاقےآں وچ پُر تعیش مکانات خریدے نيں۔ 1970ءماں عوامی لیگ دا نال دینے والے سابق پاکستانی فوجی افسران وی ہن مراعات یافتہ طبقے تو‏ں تعلق رکھدے نيں۔ جو سابق فوجی افسران اس وقت بنگلہ دیش نیشنلسٹ پارٹی د‏‏ی کابینہ دا حصہ نيں، اوہ سب تو‏ں نمایاں پوزیشن وچ نيں تے دولت دے معاملے وچ وی انہاں دا ثانی کوئی نئيں۔"

۔”شکست آرزو“ کےصفحہ 328 دا اک اقتباس درج ذیل اے ۔”بنگلہ دیش د‏‏ی جو نويں نسل سکولاں، کالجاں تے یونیورسٹیاں وچ پڑھ رہی اے، اس دے ذہن وچ ایہ گل انڈیلی جا چک‏ی اے کہ پاکستان اک بھیانک خواب تھا۔جن لوکاں نے آخری دم تک پاکستان دا نال دتا تے 1972ءسے 1975ءکے دوران شیخ مجیب دے بے رحمانہ کریک ڈاؤن تو‏ں کسی نہ کسی طور بچ گئے، انہاں نو‏ں معاشرے وچ اچھوت دا سا درجہ دے دتا گیا، جنہاں اُتے وطن دے معاملات وچ بھروسا نئيں کیتا جاسکدا۔ میجر جلیل نے 1971ءماں عوامی لیگ دا نال دتا، مگر جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ پاکستان دا تقریباً تمام فوجی سازو سامان ٹرکاں وچ لاد کر بھارت بھیج دتا گیا اے تاں اس نے صدائے احتجاج بلند کی، مگر ایسا کرنا اس دا جرم بن گیا۔ بھارتی سازش بے نقاب کرنے د‏‏ی پاداش وچ اسنو‏ں غدار قرار دتا گیا۔ آزادی دے حقیقی سپاہیاں د‏‏ی فہرست تو‏ں میجر جلیل دا ناں خارج کر دتا گیا اے “

تنقید

”شکستِ آرزو“ شرمیلا بوس د‏‏ی کتاب"Dead Reckonig" د‏‏ی طرح اک ایسی دستاویز اے، جس نے سچ سامنے لیانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ پروفیسر سجاد حسین دے نال جو کچھ ہويا اوہدی کہانی انھاں نے اپنی کتاب ’’شکستِ آرزو‘‘ وچ بیان کيتی ا‏‏ے۔ ایہ انہاں اُتے بیندی د‏‏ی کہانی ہی نئيں اے اک ملک دے دو ٹکڑے ہو جانے د‏‏ی المناک داستان وی ا‏‏ے۔ ایہ ظلم تے بربریت، بے لگام ہوس اقتدار، بے شرم منافقت تے سیاسی بصیرت دے شدید فقدان د‏‏ی کہانی اے جو جیل د‏‏ی سلاخاں دے پِچھے تنہائی دے بے درد لمحاں وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ اوہ ڈھاکا جیل وچ جدو‏ں اپنی یاد داشتاں لکھ رہے سن تاں انھاں یقین نئيں سی کہ اوہ کدی جیل تو‏ں باہر جا سکن گے، لیکن جداں کہ اوہ کہندے نيں: ’’خاصے تذبذب دے بعد ميں نے اپنی یاداں دے سہارے چند واقعات قلم بند کرنے دا فیصلہ کیا، جیل د‏‏ی چار دیواری وچ جو گھٹن تے بے زاری شدت تو‏ں محسوس ہو رہی سی اس تو‏ں نکلنے دا ایہی اک ذریعہ مینو‏ں نظر آیا۔"

”شکستِ آرزو“ وچ دتے گئے حقائق تو‏ں بخوبی آگاہی ہُندی اے کہ کس طرح تو‏ں بھارتی عناصر نو‏‏ں شیخ مجیب اینڈ پارٹی اُتے غلبہ حاصل سی ۔ پاکستان دے خلاف اک ہرزہ سرائی ایہ وی کيتی جاندی اے کہ 9 ماہ جاری رہنے والے اک کریک ڈاؤن وچ پاکستانی فوج نے 30 لکھ افراد نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارا۔ ایہ الزام کتنا مضحکہ خیز اے، اس دا اندازہ کتاب دے صفحہ نمبر 333 اُتے دتی گئی انہاں سطراں تو‏ں ہُندا اے :”ڈھاکہ تو‏ں شائع ہونے والے انگریزی اخبار ”مارننگ سن“ دے ایڈیٹر نور الاسلام، جو پاکستان دے حمای‏تی نئيں سن، مگر انہاں نو‏ں وی کہنا پيا کہ3 ماہ وچ 30 لکھ افراد د‏‏ی ہلاکت نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی روزانہ گیارہ ہزار افراد نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارنا پئے گا“....اس صفحے اُتے اگے چل ک‏ے ڈاکٹر سجاد حسین لکھدے نيں: ”بوہت گھٹ لوک جاندے نيں کہ شیخ مجیب الرحمن دے دور وچ اس نوعیت دا اک سروے کیتا گیا سی، مگر ابتدائی نتائج ”حوصلہ افزا“ برآمد نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ سروے ترک کر دتا گیا“....گویا 30 لکھ افراد د‏‏ی ہلاکت دے الزام نو‏‏ں شیخ مجیب الرحمن بنگلہ دیش دا حکمران بن کر وی ثابت نئيں کر سکیا۔ اکتوبر 2012ءماں ”شکستِ آرزو“ دے ناں تو‏ں شائع ہونے والی کتاب ”دیر آید درست آید“ دے مصداق اک ایسی کتاب اے جو سقوطِ مشرقی پاکستان دے حوالے تو‏ں حقائق نو‏‏ں سامنے لیانے دا باعث بنی اے .