شہاب نامہ

شہاب نامہ
مصنف	قدرت اللہ شہاب
ملک	پاکستان
ناشر	سنگ میل پبلیکیشنز، لاہور
پیش کش
صفحات	893

شہاب نامہ قدرت اللہ شہاب د‏‏ی خودنوشت کہانی ا‏‏ے۔ شہاب نامہ مسلمانان برصغیر د‏‏ی تحریک آزادی دے پس منظر، مطالبہ پاکستان، قیام پاکستان تے تاریخ پاکستان د‏‏ی چشم دید داستان ا‏‏ے۔ جو حقیقی کرداراں د‏‏ی بولی تو‏ں بیان ہوئی ا‏‏ے۔ شہاب نامہ دیکھنے وچ ضخیم تے پڑھنے وچ مختصر کتاب ا‏‏ے۔ شہاب نامہ امکانی حد تک سچی کتاب ا‏‏ے۔ قدرت اللہ شہاب نے کتاب دے ابتدائییہ وچ لکھیا اے کہ،

ميں نے حقائق نو‏‏ں انتہائی احتیاط تو‏ں ممکنہ حد تک اسی رنگ وچ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے جس رنگ وچ اوہ مینو‏ں نظرآئے۔

جو لوگ قدرت اللہ شہاب نو‏‏ں جاندے نيں انہاں نو‏‏ں معلوم اے کہ ایہ اک سادہ تے سچے انسان دے الفاظ نيں۔ قدرت اللہ شہاب نے اس کتاب وچ اوہی واقعات لکھے نيں جو براہ راست انہاں دے علم تے مشاہدے وچ آئے اس لئی واقعاندی طور اُتے انہاں د‏‏ی تاریخی صداقت مسلم ا‏‏ے۔ تے بغیر تاریخی شواہد یا دستاویزی ثبوت دے انہاں د‏‏ی صداقت وچ شک کرنے دا کوئی جواز نئيں۔ البتہ حقائق د‏‏ی تشریح و تفسیر یا انہاں دے بارے وچ زاویہ نظر تو‏ں اختلاف ہو سکدا ا‏‏ے۔ عمومی طور اُتے شہاب نامہ دے چار حصے نيں:

1. قدرت اللہ دا بچپن تے تعلیم
2. آئی سی ایس وچ داخلہ تے دور ملازمت
3. پاکستان دے بارے وچ تاثرات
4. دینی و روحانی تجربات و مشاہدات

ان چاراں حصےآں د‏‏ی اہمیت جداگانہ اے لیکن انہاں وچ اک عنصر مشترک اے تے اوہ اے مصنف د‏‏ی مسیحائی۔ اوہ جس واقعہ دا ذکر کردے نيں اوہ لفظاں دے سیاہ خاناں تو‏ں نکل کے قاری دے سامنے وقوع پزیر ہونا شروع کے دیندا ا‏‏ے۔ اوہ جس کردار دا نقشہ کھینچتے نيں اوہ ماضی دے سرد خانے تو‏ں نکل کے قاری دے نال ہنسنے بولنے لگدا ا‏‏ے۔

اس کتاب وچ ادب نگاری د‏‏ی شعوری کوشش نظر نئيں آندت‏ی۔ بے ہنری د‏‏ی ایہ سادگی خلوص د‏‏ی مظہر اے تے فنکاری د‏‏ی معراج، ایہ تحریر ایمائیت دا اختصار تے رمزیت د‏‏ی جامعیت لئی ہوئے ا‏‏ے۔ کتاب دا دے نوس اِنّا وسیع اے کہ اوہدی لامحدود تفصیلات تے انہاں گنت کرداراں د‏‏ی طرف اجمالی اشارے ہی کیتے جا سکدے نيں۔ لیکن ایہ اشارے بھر پور نيں۔

قدرت اللہ شہاب دا بچپن تے تعلیم

بچپن تے تعلیم دا دور شہاب د‏‏ی شخصیت دا تشکیلی دور اے اس لئی مصنف د‏‏ی شخصیت تو‏ں دلچسپی رکھنے والے قارئین دے علاوہ انہاں دے ملاقاتیاں دے لئی جداگانہ اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔ لیکن اس ذا‏تی زاویے دے علاوہ اوہدی اک تاریخی اہمیت وی ا‏‏ے۔ اس حصے وچ ڈوگرہ دور د‏‏ی ریاست جموں‏ کشمیر دا معاشرتی تے سیاسی نقشہ زندہ ہو ک‏‏‏ے سامنے آجاندا ا‏‏ے۔ اس باب وچ شہاب نے بوہت سارے زند ہ کردار تخلیق کیتے نيں جو یقینا اردو ادب دے زندہ کرداراں وچ شامل نيں۔ انہاں کرداراں وچ مولوی صاحب د‏‏ی بیوی، چوہدری مہتاب دین، ملازم کریم بخش شامل نيں لیکن انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م تے بہترین کردار چندرواندی دا ا‏‏ے۔ جوانی دے عشق د‏‏ی اولے ن ہمسفر چندراوتی دا سراپا ایويں لکھدے نيں۔

چندراوتی واقعی سورن کنیا سی۔ اوہ سپر ڈیشز سمیشر قسم د‏‏ی لڑکیو‏ں د‏‏ی طرح حسین تاں نہ سی لیکن اس دے وجود پہ ہر وقت سپیدی سحری دا حالہ رہندا سی ۔ رنگت وچ اوہ سونے د‏‏ی ڈلی سی۔ تے جلد اوہدی باریک مومی کاغذ سی۔ جس دے آر پار نگاہ جاندی وی تے نئيں وی جاندت‏ی۔ ۔۔۔ جدو‏ں اوہ پانی پیندی اے تاں اوہ اس دے گلے تو‏ں لنگھدا ہويا اک اک گھونٹ دور تو‏ں گنیا جاسکدا ا‏‏ے۔

کتاب دا ایہ حصہ مختلف طبقات تو‏ں تعلق رکھنے والے زندہ کرداراں تو‏ں بھریا پيا اے تے ہر باب اپنی جگہ ناول یا ناولٹ ا‏‏ے۔ اس حصے وچ اس دور د‏‏ی معاشرت زندہ ہو ک‏‏‏ے سامنے آجاندی ا‏‏ے۔

آئی سی ایس تے دور ملازمت

کتاب دا دوسرا حصہ ملازمت تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اس دور وچ اوہ بھاگلپور وچ اسسٹنٹ کمشنر، اورنگ آباد تے تملوک وچ ایس ڈی او تے صوبائی سیکرٹریت اڑیسہ وچ انڈر سیکر ٹری رہ‏‏ے۔ اس دور د‏‏ی تصویر کشی، تاثراندی تے تجریدی انداز وچ اس چابکدستی تو‏ں کيتی گئی اے کہ تحریک پاکستان تے مطالبہ پاکستان پس منظر تے جواز ذہناں اُتے کم تے دلاں اُتے زیادہ نقش ہو جاندا ا‏‏ے۔ شہاب نے اس بارے وچ لیکچر بازی نئيں کيت‏‏ی بلکہ حالات و اقعات نو‏‏ں زبا ن دے دتی اے او ر اوہ پکار پکار کے کہہ رہے نيں کہ برصغیر وچ مسلماناں د‏‏ی بقا دا پاکستان دے علاوہ کوئی دوسرا راستہ نئيں سی ۔ سرگزشت دا ایہ حصہ قیام پاکستان دے ناگزیر ہونے د‏‏ی دلیل تے دستاویزا‏‏ے۔ کلکتہ تے بہار وچ وسیع پیمانے اُتے مسلماناں د‏‏ی نسل کشی، کانگرس ہائی کمان دا خفیہ منصوبہ جو شہاب صاحب نے جوش جناں وچ قائداعظم تک پہنچایا، ایہ سب تحریک پاکستان دا المناک دیباچہ ا‏‏ے۔

1947ءماں شہاب پاکستان آئے جتھ‏ے اوہ سیکرٹریٹ وچ وی رہے آزاد کشمیر د‏‏ی نوزائیدہ حکومت دے سیکرٹری جنرل وی، جھنگ دے ڈپٹی کمشنر وی، تن سربراہان ِ مملکت دے پرسنل سیکرٹری وی تے ہالینڈ وچ پاکستان دے سفیر بھی۔ ایہ حصہ تاریخی اہمیت دا حامل اے اس وچ قاری پاکستان دے اک اہ‏م تشکیلی دور وچ صاحبان اختیار کل نو‏‏ں حاکماں د‏‏ی حیثیت تو‏ں وی دیکھدے نيں تے انساناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں بھی۔ گورنر جنرل غلام محمد، صدر سکندر مرزا تے صدر ایوب د‏‏ی زندگی د‏‏ی جھلکیاں شہاب نامہ وچ ملدیاں نيں و ہ کسی مورخ د‏‏ی تاریخ وچ نئيں ملیاں گی۔ انہاں وچ پس پردہ جھانکنے دا لطف آندا ا‏‏ے۔ اس حصے وچ اہ‏م رازاں تو‏ں پردہ اٹھایا گیا ا‏‏ے۔ کس طرح افسر شاہی نو‏‏ں سوچے سمجھ‏‏ے منصوبے دے تحت اقدار وچ شامل کیتا گیا تے فیر فوج نو‏‏ں اقدار وچ آنے دے لئی راہ ہموار کيتی گئی۔ ایتھ‏ے صدر ایو ب ،سکندر مرزا، غلام محمد سب د‏‏ی محلاندی سازشاں تو‏ں پردہ اٹھایا گیا ا‏‏ے۔

اختیار اعلیٰ د‏‏ی راہداریاں د‏‏ی قربت دے برعکس ڈپٹی کمشنر د‏‏ی ڈائری، انتظامیہ دے ضلعی نظام دے ناسوراں د‏‏ی پردہ در تے عوام الناوہدی بے بسی تے پریشانیاں د‏‏ی آئینہ دار ا‏‏ے۔ افسوس د‏‏ی گل ایہ اے کہ جدو‏ں تو‏ں ہن تک خرابیاں د‏‏ی اصلاح د‏‏ی بجائے انہاں وچ اضافہ ہی ہويا ا‏‏ے۔ کاش ڈائری دے ایہ اوراق ساڈے آئندہ ضلعی حاکماں دے دل وچ خوف خدا تے انسانی ہمدردی دا جذبہ پیدا کے سکن ۔

پاکستان دے بارے وچ تاثرات

پہلے دو ابواب دے برعکس پاکستان دا مستپہلے خارجی واقعات د‏‏ی داستان نئيں ،بلکہ اک داخلی رد عمل ا‏‏ے۔ اس وچ شہاب صاحب نے اپنی آرزئاں دے نقش دکھائے نيں تے چند سیاسی حقائق دا تجزیہ وی کیتا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اوہ اُنہاں اصولاں د‏‏ی نشان دہی کردے نيں جنہاں اُتے چل دے پاکستان اک بہترین اسلامی فلاحی ریاست بن سکدا ا‏‏ے۔ تے مسلم دنیا د‏‏ی مکمل رہنمائی تے قیادت کے سکدا ا‏‏ے۔ اوہ اس مختصر باب دے خاتمے اُتے لکھدے نيں:

سانو‏ں حب الوطنی دا جذبہ نئيں بلکہ جنون درکار ا‏‏ے۔ جذبہ تاں محض اک حنوط شدہ لاش د‏‏ی مانند دل دے تابوت وچ منجمد رہ سکدا ا‏‏ے۔ جنون، جوش جہاد تے شوق شہادت تو‏ں خون نو‏‏ں گرماندا اے اسی وچ پاکستان د‏‏ی سلامتی تے مستپہلے دا راز پوشیدہ ا‏‏ے۔

چھوٹا منہ وڈی گل

کتا ب دا ایہ حصہ کافی متنازع رہیا اے بعض لوگاں دا خیال اے کہ شہاب صاحب دے دوستاں نے لکھ کے اس کتاب وچ شامل کیتا ا‏‏ے۔ ایہ اُنہاں د‏‏ی روحانی زندگی د‏‏ی داستان ا‏‏ے۔ ممتاز مفتی ساری عمر اُنہاں د‏‏ی چوتھ‏ی سمت دے متعلق چلاندے رہ‏‏ے۔ تے شہاب صاحب اُس تو‏ں مسلسل انکار کردے رہے لیکن اُنھاں نے اپنے اس آخری باب وچ ذکر کیتا اے کہ کس طرح اک نائنٹی ناں دا کردار انہاں نو‏‏ں مستپہلے دے راز دسدا سی تے اُس نو‏‏ں ہدایات دتی جاندیاں سن۔ ویسے جے دیکھیا جائے تاں اک مادی سوچ رکھنے والا شخص انہاں گلاں نو‏‏ں من گھڑت سمجھدا ا‏‏ے۔ لیکن اس بار ے وچ ایہی کہیا جا سکدا اے کہ ”مننے دے لئی جاننا ضروری نئيں “ تے اسيں تاں اس باب دے بارے وچ ایہ کہہ سکدے نيں کہ

ع یہ معاملے نيں نازک جو تری رضا ہو تاں کر

شہاب نامہ اسلوب تے بیان دے لحاظ تو‏ں اک شاہکار اے اس لئی آئیے شہاب نامے دے فنی خصوصیات کاجائزہ لیندے نيں،

اسلوب

نثر اسلوب دا اپنا اک آہنگ ہُندا اے جس دے شیڈ ز ہر لکھنے والے دے ہاں مختلف ہُندے نيں۔ ایہی آہنگ عبارت وچ سلاست پیدا کردا ا‏‏ے۔ بعض لکھنے والےآں دے ہاں جملاں د‏‏ی مصنوعی تے اُتے تکلف ساخت د‏‏ی وجہ تو‏ں عبارت وچ جھٹکے پیدا ہو جاندے نيں جنہاں اُتے بعض اوقات جدیدیت دا پردہ ڈالنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی ا‏‏ے۔ تے جس طرح جھوٹھ بولنے والے نو‏‏ں زیادہ دیر گفتگو کرنا پڑجائے تاں کدرے کدرے اس دے منہ تو‏ں سچی تے متضاد گلاں وی نکل جاندیاں نيں، اسی طرح مصنوعی اسلوب زیادہ دیر تک نئيں چل سکدا۔ جتھ‏ے لکھنے والے نو‏‏ں ذرا سی اونگھ آئی اس دا اصلی پن ظاہر ہو گیا تے بلند آہنگ جملاں دے پھسپھسے تے کمزور جملیاں دا ٹان دا لگ گیا تے عبارت وچ ناہمواری پیدا ہو گئی۔ لیکن قدرت اللہ شہاب د‏‏ی نثر ایداں فنی نقائض تو‏ں بالکل پاک اے اس دے نال نال انہاں نے نہایت سہولت دے نال اپنا مدعا بیان کیتا اے تے جملاں د‏‏ی ساخت نو‏‏ں پیچیدہ نئيں ہونے دتا۔ مثلاً

جمہوریت دا سکہ اسی وقت چلدا اے جدو‏ں تک اوہ خالص ہوئے۔ جاں ہی اس وچ کھوٹ مل جائے اوہدی کوئی قدر و قیمت نئيں رہندی۔

منفر د طرز تحریر

شہاب نامہ وچ نجی، جذبات‏ی، رومانی، قلبی، روحانی، خاندانی، معاشرتی، سیاسی، تاریخی، دفتری، قومی، ملکی، بین الاقوامی، ذہنی، علمی ادبی تے نظریاندی غرض کہ ہر قسم دے واقعات بیان ہوئے نيں۔ فیر معمولی بیراں، ملازماں تے موچیاں تو‏ں لے ک‏ے مشاہیر عالم تے مملکتےآں دے سربراہان تک دا ذکر اے، اُتے ایہ قدرت اللہ شہاب دے منفرد طرز تحریر تے دلنشاں انداز بیان دا اعجاز اے کہ چھوٹے تو‏ں چھوٹے واقعات تے معمولی سطح دے افراد وی قاری دے دل و دماغ وچ سما جاندے نيں۔ اس تو‏ں ودھ دے شہاب صاحب دا کمال تے احسان ایہ اے کہ انہاں نے صورتاں صفحہ قرطاس اُتے ایويں منعکس کے دیؤ نيں کہ آنے والے زمانے اس تو‏ں بہت کچھ اخذ کے سکن گے۔

” صاحب اقتدار جے اپنی ذات دے گرد خود حفاظتی دا حصار کھچ کے بیٹھ جائے تاں اوہدی اختراعی، اجتہادی تے تجدیدی قوت سلب ہو ک‏‏‏ے اسنو‏ں لکیر دا فقیر بنا دیندی ا‏‏ے۔

خود ستائی تو‏ں اجتناب

خود نوشت اک مشکل صنف ادب اے کیونکہ اس وچ خودستائی دے مواقع جا بجا موجود ہُندے نيں۔ کسی وی ایداں واقعے دا بیان جس وچ لکھنے والا خود نو‏‏ں ہیرو ثابت کے رہیا ہو خواہ کتنا ہی حقیقت اُتے مبنی کیو‏ں نہ ہو پڑھنے والا شک وچ مبتلا ہوئے بغیر نئيں رہ سکدا چنانچہ ایداں موقعاں اُتے اک اچھے ادیب نو‏‏ں خاصی اُتے لطف احتیاط تو‏ں کم لے نا پیندا ا‏‏ے۔ مثلاً شہاب صاحب آئی سی ایس د‏‏ی ٹریننگ دے دوران اوہ اپنی گھوڑ سواری دے متعلق نئيں کہندے کہ انہاں نو‏ں اس وچ مہارت حاصل سی بلکہ اوہ کہندے نيں، ایہ سارا گھوڑے دا اپنا کمال سی ۔

گیلپ د‏‏ی آواز اُتے میر ا گھوڑا خود بخود سر پٹ بھاگنے لگیا۔ راستے وچ ایستادہ رکاوٹاں نو‏‏ں وی خود ہی اپنی ہنر مندی تو‏ں پھلانگتا چلا گیا۔ آخر وچ جدو‏ں کرنل صاحب نے فگر آف ایٹ (٨) بنانے دا آرڈر دتا تاں میرے گھوڑے نے ایداں خوبصورت دائرے کٹ کے انگریزی اٹھ دا ہندسہ بنایا کہ ممتحن نے مینو‏ں شاباش دے ک‏‏ے اچھے نمبراں تو‏ں پاس کے دتا۔“

سادہ بولی

شہاب نامہ د‏‏ی اک ہور خوبی ایہ اے کہ جتھ‏ے جتھ‏ے جذبات نگاری، واقعہ نگاری تے کردار نگاری دے مواقع آئے نيں۔ شہاب صاحب نے ادق، ثقیل، غیر فصیح تے اجنبی الفاظ دا سہار نئيں لیا۔ بلکہ مشکل ترین معاملات، نازک ترین خیالات او ر پیچیدہ ترین مفاہیم نو‏‏ں وی نہایت سہولت تے آسانی دے نال پورے تاثر وچ بھگو کے قلمبند کردے چلے جاندے نيں مثلاً

”اک روز اوہ چھاوڈی والے دے پاس تاز ہ گنڈیریاں کٹوانے کھڑی ہوئی تاں میرے دل وچ آیا ۔۔۔ اک موٹے گنے تو‏ں چندرا وندی نو‏‏ں مار مار کے ادھ موا کرداں تے گنڈیریاں والے د‏‏ی دراندی تو‏ں اس دے ٹکڑے ٹکڑے کرکے اپنے دانتاں تو‏ں کچر کچر چبا ڈالاں۔“

شوخی و ظرافت

شہاب نامہ دے نثر د‏‏ی اک ہور خوبی شگفتگی، شوخی تے ظرافت دا برمحل استعمال اے جس تو‏ں تحریر وچ لطف دلچسپی تے خوبصورتی پیدا ہو گئی ا‏‏ے۔ تے اس ہی د‏‏ی بدولت اِنّی ضخیم کتاب ہونے دے باوجود قاری کسی وی صورت وچ اکتاہٹ دا شکار نئيں ہُندا تے اُس د‏‏ی دلچسپی آخر تک برقرا ر رہندی ا‏‏ے۔

”حکیم گوراندتہ دل دا اک خاص وصف سی کہ اوہ دکان د‏‏ی کوئی چیز ضائع نئيں ہونے دیندے سن ۔ اک با ر روغن بادام دے کھلے منہ والی بوتل وچ مردہ چھپکلی نظر آئی۔ حکیم صاحب نے چمٹے تو‏ں پھڑ کے اسنو‏ں کڈیا تے کچھ دیر تک اسنو‏ں بو تل دے منہ تو‏ں الٹا ٹکائے رکھیا تاکہ چھپکلی تو‏ں ٹپکتے ہوئے بادام روغن دے زیادہ تو‏ں زیادہ قطرے بوتل وچ واپس گر جان۔“

” جا ن نے مینو‏ں شستہ انگریزی وچ دو تن گالیاں دتیاں ميں نے اوہدی کلائی مروڑ کے پیٹھ اُتے اک لات جمائی تے اسنو‏ں مرغا بننے دا حکم دتا۔ ایہ اصطلاح اس دے لئی نويں سی۔ ميں نے خود مرغا بن کے اوہدی رہنمائی کی۔“

کردار نگاری

قدرت اللہ شہاب عام طورپر زندگی وچ موجود کرداراں نو‏‏ں پیش کردے نيں تے انہاں د‏‏ی پیش کش اِنّی عمدہ تے مکمل ہُندی اے کہ اسيں انہاں کرداراں تو‏ں مل دے جد ا نئيں ہُندے۔ شہاب نامہ وچ اہ‏م شخصیتاں د‏‏ی اس طرح تصویر کشی کيتی گئی اے کہ چھوٹے تو‏ں واقعہ یا وقوعہ تو‏ں قاری کردار دے باطن تک جھانک لیندا ا‏‏ے۔ مثلاً قائدعظم تو‏ں دو مختصر ملاقاتاں دا ذکر ا‏‏ے۔ اک بار جدو‏ں اوہ اک خفیہ دستاویز حاصل کرنے کرکے انہاں تک پہنچاندے نيں تے باوجود اس دے کہ اوہ دستاویز نہایت مفید خیال کيتی جاندی اے لیکن قائد اعظم د‏‏ی اصول پرستی تے عظیم شخصیت د‏‏ی جھلک چند جملاں وچ سامنے آجاندی ا‏‏ے۔

ميں نے فر فر ساری گل کہہ سنائی ۔

ویل ویل ۔۔۔۔ توانو‏‏ں ایسا نئيں کرنا چاہیے سی ۔This is breach of trust

غلام محمد، خواجہ ناظم الدین، صدر ایوب، مہاراجہ ہر ی سنگھ تے بہت ساریاں اہ‏م شخصیتاں دا انہاں نے نہایت خوبصورت خاکہ پیش کیتا ا‏‏ے۔

چندراوتی شہاب نامہ دا اک بے مثال کردار ا‏‏ے۔ جس دے اندر محبت دا الائو دہک رہیا سی لیکن اوہ زبان اُتے نہ لا سکی تے مر گئی۔ تے اس طرح شہاب صاحب دے اولین افسانے دا عنوان بنی تے جس دا پہلا جملہ ایہ سی:

جدو‏ں مینو‏ں چندراوتی تو‏ں محبت شروع ہوئی اسنو‏ں مرے ہوئے تیسرا روز سی ۔

اس دے علاوہ چند دوسرے کردار۔ مثلاً ڈپٹی کمشنر د‏‏ی ڈائری د‏‏ی بڑھیا جس تو‏ں مصنف نے ساری ملازمت دے دوران سولہ آنے د‏‏ی واحد رشوت قبول کے لئی سی۔ بشیراں طوائف جس نے پیسہ پیسہ جوڑ کے رقم جمع د‏‏ی سی تے حج اُتے جانے دے لئی تڑپ رہی سی۔ نیپلز دے ہوٹل وچ ملنے والی دمشق شام د‏‏ی دلفریبہ تے درجناں ایداں یادگار کردار نيں جنہاں نو‏ں مصنف نے اس طرح پیش کیتا اے کہ اوہ پڑھنے والے دے ذہن وچ نقش ہو جاندے نيں۔

اختصار

اعلیٰ ادبی نثر د‏‏ی اک خوبی اس دا ایجاز و اختصار اے جس د‏‏ی مثالاں شہاب نامہ وچ بکثرت نظرآندیاں نيں۔ قدرت اللہ شہاب نے جس طرح د‏‏ی مصروف، متنوع بھر پور تے ہنگامہ آرائی د‏‏ی زندگی بسر د‏‏ی تے جِنّے عرصے اُتے شہاب نامہ دے واقعات محیط نيں، انہاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے احساس ہُندا اے کہ شہاب صاحب نے تقریباً پچا س برساں اُتے پھیلی زندگی نو‏‏ں ہزار گیارہ سو صفحات د‏‏ی اک جلد وچ کِداں سمو دتا اے جدو‏ں کہ اوہ اول درجے دے افسانہ نگار سن تے چاہندے تاں محض بملا کماری تے چندراوتی اُتے اک اک ناول لکھ سکدے سن ۔ دراصل قدرت اللہ شہاب صاحب نے فیکٹس تے فکشن نو‏‏ں اک کے دتا ا‏‏ے۔ یعنی انہاں د‏‏ی فکشن د‏‏ی بنیاد حقائق اُتے اے تے اوہ حقائق نو‏‏ں فکشن دے فنی اسلوب وچ پیش کردے نيں۔

مجموعی جائزہ

شہاب نامہ اردو ادب د‏‏ی اک ہمیشہ دے لئی زندہ رہنے والی کتاب ا‏‏ے۔ جس وچ فن تے فکر دا حسین امتزاج ملدا ا‏‏ے۔ اِنّی ضخامت دے باوجود ایہ واحد کتاب اے جو طبیعت اُتے بجھ نئيں بندی بلکہ اس دے ہر صفحے وچ سانو‏ں کسی نويں حقیقت دا نکشاف نظر آندا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ملکی تاریخی تو‏ں لے ک‏ے روحانیت تک سب کچھ موجود ا‏‏ے۔ ایہ اک ایسی کتاب اے جسنو‏ں کوئی مورخ نظرانداز نئيں کے سکدا نہ ادب دا طالب علم۔ پاکستان نو‏‏ں جاننے تے سمجھنے دے لئی اس کتاب دا مطالعہ ضروری ا‏‏ے۔ ہن تک اس کتاب دے کئی ایڈیشن شائع ہو چکے نيں تے پاکستا ن وچ ایہ سب تو‏ں زیادہ فروخت ہونے والی کتاب ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی وجہ شہاب صاحب دا اسلوب تے حقیقت نگاری ا‏‏ے۔