صفوی عثمانی کشمکش
13ويں صدی عیسوی وچ اناطولیہ تے کردستان وچ پھیلے مسلح شیعہ گروہ قزلباش کہلاندے سن جنہاں نے بعد وچ موجودہ ایران وچ صفوی سلطنت دی توسیع وچ وڈی مدد دتی۔ انہاں قزلباشاں دی نسل اج افغانستان، ایران، آذربائیجان، پاکستان، شام تے ترکی تک پھیلی ہوئی اے۔ پاکستان وچ انہاں دی اکثریت اثنائے عشری شیعہ عقیدے نال تعلق رکھدی اے۔
چودہويں صدی عیسوی وچ انہاں وچوں کئ شیعہ صوفیاں دے روپ وچ سلطنت عثمانیہ دے علاقے اناطولیہ( موجودہ ترکی) وچ شیعت پھیلانے دے لئی سرگرم سن جنہاں وچوں اک سید رستم نامی اک شیعہ درویش وی سی جس نوں مقامی عثمانی افسران نے سلطنت عثمانیہ دے علاقے توں کڈ دتا۔ عثمانی چونکہ راسخ العقیدہ سنی مسلمان سن ۔ اس لئی انہاں نے جتھے یورپ توں صدیاں جہاد کيتا اوتھے اپنی سلطنت وچ گمراہ فرقےآں دا تعاقب وی جاری رکھیا جس وچوں اک گمراہ علماء، گمراہ درویشاں پہ نظر رکھنا وی شامل سی جو تصوف دے روپ وچ سلطنت دی مذہبی بنیاداں پہ حملہ آور ہوئے رہے سن ۔
ان شیعہ درویشاں دی سرپرستی وچ سلطنت عثمانیہ دے علاقے وچ قزلباش شیعاں نے بار بار بغاوت دی تاکہ یورپ توں جہاد کرنے والی سنی سلطنت عثمانیہ دا خاتمہ کرکے ایران تے ازرباییجان دی طرح ایتھے وی تلوار دے زور پہ شریعت نافذ دی جا سکے لیکن عثمانی سلاطین نے انہاں دی ہر بغاوت تے سازش نوں ناکام بنا دتا۔ان گمراہ صوفیاں وچوں اک شیخ بدر الدین وی سی جس نے دعوٰی کيتا سی کہ وچ مہدی ہاں تے خدا نے مینوں دنیا دی اصلاح دے لئی بھیجیا اے۔ اس نے 1416ء وچ سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت دی جس پہ اسنوں سلطان محمد اول دے حکم پہ قتل کر دتا گیا سی۔
سلطنت عثمانیہ وچ موجود قزلباش شیعہ بار بار سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کردے رہے تے ایہ سلسلہ سلطنت دے اختتام تک جاری رہیا جس پہ مختلف عثمانی سلاطین نے انہاں دی بغاوتاں نوں سختی توں کچلا۔
1826ء عیسوی وچ ینی چری تے بکتاشی سلسلے دے لوک عثمانی سلطان دی سرکوبی دا نشانہ بنے، کیونجے اوہ انہاں نے حد توں زیادہ قوت جمع کر لئی سی تے باغی ینی چری فوج دا نال دے رہے سن ۔
حروفیہ اک صوفی فرقہ اے جس دی ابتدا اٹھويں صدی ہجری/چودہويں صدی عیسوی وچ ایران وچ ہوئی۔ اس فرقے دا بانی فضل اللہ استرابادی سی جس نوں تیمور دے بیٹے میران شاہ نے قتل کر دتا سی۔ بعد وچ حروفیاں وچ کئ گمراہ عقائد پیدا ہوگئے۔ابتدا وچ حروفیاں دی اک وکھ تنظیم سی تے انہاں دی اپنی رسوم تے نمازاں سن۔ مثلا اذان وچ ایداں دے کلمات شامل سن :”اشهدان لا اله الا۔ ف۔ء۔ہ۔ وچ گوائی دیندا ہاں کہ ف۔ء۔ہ دے سوا کوئی معبود نئيں۔ "اشهدان آدم خليفة الله“، وچ گواہی دیندا ہاں کہ آدم اللہ دا نائب اے ۔فضل اللہ دے قتل دی جگہ دا حج ذوالقعدہ دے مہینے وچ کیہ جاندا سی۔ مقتل دے دروازے دا اٹھائیس مرتبہ طواف کرنے دے بعد حرونی دنیا دے مشرق و مغرب دے چالیس عارفانِ حق دے ناں لیندے نيں۔ دریا دے مجری وچ اتر کر تن مرتبہ پانی لیندے نيں تے فیر انہاں نوں اگ وچ ڈال دیندے نيں جو شیطان دا منبع اے۔ ایہ عمل کردے وقت انہاں دا منہ میران شاہ دے قلعے دی طرف ہُندا اے تے بولی توں ’ملعون و بدکار‘ دے لفظاں ادا کردے نيں۔
ان لوکاں نے سلطان محمد خان فاتح نوں وی اپنا ہم خیال بنانے دی کوشش کيتی۔ سلطان نے انہاں دی گل توجہ توں سنی تے انہاں پہ ایہ ظاہر کيتا کہ اوہ انہاں دے گمراہ عقائد وچ دلچسپی رکھدا اے لیکن اس نے بعد وچ اک عالم فخر الدین اعجمی نوں انہاں توں مباحثے دے لئی بلايا جس توں سلطان پہ انہاں دے گمراہانہ عقائد واضح ہوگئے تے اس نے انہاں دے قتل دا حکم دتا۔ کچھ دے مطابق سلطان نے انہاں دے اس وقت دے سربراہ نوں زندہ اگ وچ جلا دتا سی لیکن اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے۔
سلطان محمد فاتح نے قزلباش مسلح شیعاں دے خود مختار علاقے کرامان پہ وی سلطنت عثمانیہ دا تصرف قائم کيتا تے انہاں نوں بغاوت تے شیعہ عقائد دی ترویج دے جرم وچ سلطنت دے رومی علاقےآں دی طرف جلا وطن کر دتا۔
جب 1488ء وچ قزلباش صفوی شیعاں دا سربراہ تے اسماعیل شاہ صفوی دا والد ازرباییجان تے داغستان دے علاقےآں پہ حملے تے پرت مار دے دوران قتل ہويا تاں سلطان بایزید دوم نے اس پہ خوشی دا اظہار کيتا کیوں کہ شیخ حیدر دے پیروکار اسنوں خدائی شخصیت سمجھدے سن تے سلطان انہاں نوں گمراہ سمجھدا سی۔1492ء وچ انہاں دے اک درویش نے سلطان نوں قتل کرنے دی کوشش کيتی جس پہ سلطان نے ترکی توں ایران جانے والے قزلباش نوں قتل کرنے دا حکم دتا کیونجے سلطان نوں اناطولیہ دے مختلف حصےآں وچ انہاں دی طرف توں بار بار بغاوت دا سامنا سی تے سلطان نے انہاں دے باقی ماندہ افراد نوں سلطنت عثمانیہ دے یورپی علاقےآں دی طرف جلا وطن کر دتا۔
اسماعیل صفوی توں ایران دے اک نويں دور دا آغاز ہُندا اے جسنوں ایران دا شیعی دور کہیا جاسکدا اے۔ اس توں پہلے ایران وچ اکثریت سنی حکمران خانداناں دی رہی سی تے سرکاری مذہب وی اہل سنت دا سی لیکن شاہ اسماعیل نے تبریز اُتے قبضہ کرنے دے بعد شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا تے اصحاب رسول اُتے تبرا کرنا شروع کر دتا۔ اس وقت تبریز دی دو تہائی آبادی سنی سی تے شیعہ اقلیت وچ سن ۔
شاہ اسماعیل صفوی نے صرف ایہی نئيں کيتا کہ شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا بلکہ اس نے شیعیت نوں پھیلانے وچ تشدد تے بدترین تعصب دا وی ثبوت دتا۔ لوکاں نوں شیعیت قبول کرنے پرمجبور کيتا گیا، بکثرت علما قتل کر دتے گئے جس دی وجہ توں ہزار ہا لوکاں نے ایران چھوڑدتا۔ شاہ اسماعیل دی فوج "قزلباش” کہلاندی سی۔
مصر توں نمٹنے دے بعد سلیم نے ایران دی صفوی سلطنت دے خلاف جنگ دا آغاز کيتا تے شاہ اسماعیل اول نوں جنگ چالدران وچ بدترین شکست دتی تے صفویاں دے راجگڑھ تبریز اُتے وی قبضہ کر ليا اُتے اس نے قدرت پانے دے باوجود ایران نوں اپنی سلطنت وچ شامل نئيں کيتا۔ سلیم دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ اہل تشیع توں شدید نفرت کردا سی تے ایران وچ اہل تشیع دی اکثریت نوں ایران اُتے قبضہ نہ کرنے دی اہم ترین وجہ سمجھیا جاندا اے ۔اس نے اپنی سلطنت وچ موجود چالیس ہزار شیعہ باغیاں نوں قتل کرا دتا جو خفیہ معلومات دے مطابق اسماعیل شاہ صفوی دے اکسانے پہ سلطان دے خلاف بغاوت دی تیاری کر رہے سن لیکن تاریخی ذرائع چالیس ہزار دے عدد دی مکمل تصدیق نئيں کردے۔
کثرت توں شراب نوشی کرنے دی وجہ توں اسماعیل شاہ صفوی نے محض چھتیس سال دی عمر وچ داعی اجل نوں لبیک کہیا۔ کہیا جاندا اے کہ جے چالدران دی جنگ وچ عثمانیاں نوں شکست ہوئے جاندی تاں شاہ اسماعیل صفوی اک فاتح دے طور اُتے امیر تیمور توں وی وڈا ناں ہُندا تے نہ صرف ایہ کہ ایران بلکہ پورا مشرق وسطی اج شیعہ مسلک دا پیروکار ہُندا۔
سلطان سلیم یاؤز دے جانشین سلطان سلیمان ذی شان تے ہور سلاطین عثمانیہ، شاہ طہماسپ صفوی، عباس صفوی تے ہور ایرانی بادشاہاں نوں چالدران ورگی شکست دینے وچ ناکام رہے۔ جنگاں دا سلسلہ چلدا رہیا۔ دونے سلطنتاں وچ پہلا وڈا معاہدہ امن 1555 وچ سلطان سلیمان ذی شان تے شاہ طہماسپ صفوی وچ معاہدہ آسماسیہ دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ سنہ 1639 وچ ہونے والے قصر شیريں دے معاہدے نے آسماسیہ دے معاہدے نوں ہور مضبوط کيتا۔
ان معاہداں دی اک اہم شق، جسنوں سنی عثمانیاں دی اک وڈی فتح تے شیعہ صفویاں دے لئی کافی ذلت آمیز شق تسلیم کيتا جاندا اے، اوہ ایہ سی کہ صفوی سلطنت وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ، حضرت عمرؓ، حضرت عثمانؓ، حضرت عائشہؓ تے ہور صحابہ اُتے تبرا بازی اُتے مکمل پابندی عائد کيتی جائے گی۔ صفوی سلطنت خود نوں اک انتہا پسند شیعہ سلطنت دے طور اُتے پیش کردی سی تے ایہ شق انہاں دے لئی اپنے عقیدے اُتے خود ہی پابندی تسلیم کرنے دے مترادف سمجھی جاندی سی۔ بعد دے تمام عثمانی و صفوی معاہداں وچ وی ایہ شق شامل رہی۔
صفویاں دا سب توں وڈا کارنامہ ایران وچ فوجی حکومت دا قیام دسیا جاندا اے لیکن اس توں انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ انہاں نے ایران دی سنی آبادی نوں جس طرح بزور شمشیر شیعہ بنایا تے علما نوں قتل کرایا اوہ اسلام دی تریخ دا اک کریہہ باب اے۔ ایران وچ شیعیت دے فروغ نے تے اس معاملے وچ ایرانیاں دے غلو تے تعصب نے ایران نوں باقی اسلامی دنیا توں کٹ دتا تے اپنے پڑوسیاں نوں وی اپنا دشمن بنالیا۔ اسلامی دنیا توں کٹ جانے توں ایران نوں سب توں وڈا نقصان ایہ ہويا کہ ایرانیاں دی تخلیقی قوتاں دے اظہار دے راستے بند ہوئے گئے تے ایران باقی اسلامی دنیا دے افکار توں پہلے دی طرح استفادہ کرنے توں محروم ہوئے گیا۔ ایہی وجہ اے کہ جو ایران قبول اسلام دے بعد توں تیموری دور تک عالمی اسلام دے بہترین دماغ پیدا کردا رہیا ايسے ایران دی سرزمین عہد صفوی وچ اہل علم و کمال دے لئی بنجر ہوئے گئی۔ اس دے بر خلاف بر صغیر دے تیموری سلاطین نے رواداری تے وسعت قلبی دا ثبوت دتا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ایران دے صاحب کمال ہندوستان دا رخ کرنے لگے تے تیموری مملکت وچ علم و ادب نوں غیر معمولی فروغ ملا۔ ایران وچ متعصب شیعی حکومت قائم ہونے دی وجہ توں اسلامی دنیا وی دو حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئی۔ برصغیر تے ترکستان دا دنیائے عرب تے ترکی توں روايتی تعلق وڈی حد تک ختم ہوئے گیا تے مشرق توں مغرب تے مغرب توں مشرق دی طرف علوم و افکار دی منتقلی وچ رکاوٹاں پڑگئياں۔
سلطنت عثمانیہ دے خلاف شیعہ صفوی سلطنت نے یورپ توں معاہدہ کر رکھیا سی جس نوں تریخ وچ صفوی ہیبسبرگ معاہدہ یا Safvid Habsburg agreement کہندے نيں۔ اس طرح شیعہ ایران دی طرف توں سلطنت عثمانیہ دے خلاف یورپ دا نال سلطنت عثمانیہ دی طرف توں یورپ دی مکمل فتح تے اس دے اک اسلامی براعظم وچ تبدیلی دی راہ وچ رکاوٹ بن گیا۔