عبدالغفور نساخ

عبدالغفور نساخ
(بنگالی وچ: খান বাহাদুর আবদুল গফুর নাসসাখ)
جم	سنہ 1833   ضلع فریدپور
تاریخ وفات	سنہ 1889 (55–56 سال)
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	شاعر
پیشہ ورانہ زبان	اردو

ابو محمد عبد الغفور (11 فروری 1834 – 14 جون 1889)، جو اپنے لقب نساخ تو‏ں ودھ جانیا جاندا اے، اک بنگالی افسر، اردو مصنف، شاعر، ادبی نقاد تے کلکٹر سن ۔ اوہ اپنی عظیم تصنیف 'تذکرہ سخن شاعر' دے لئی مشہور نيں جس وچ اردو تے فارسی دے مشہور شاعر د‏‏ی سوانح حیات شام‏ل نيں۔ انہاں نے انہاں جگہاں اُتے مشاعرے دا اہتمام کيتا جتھے اوہ کم کردے سن ۔ بنگال وچ اردو دے نوجوان شاعراں نو‏‏ں متاثر کيتا۔

مڈھلا جیون

قاضی عبد الغفور قریشی 11 فروری 1834 وچ بنگال پریزیڈنسی نو‏‏ں ضلع فرید پور دے پنڈ راجا پور دے قاضی خاندان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد قاضی فقیر محمد کلکتہ د‏‏ی سول کورٹ وچ وکیل سن تے اک فارسی مصنف سن جو اپنی جامع التواریخ دے لئی مشہور سن جو 1836 وچ شائع ہوئی سی مصلح نواب قاضی عبد اللطیف انہاں دے وڈے بھائی سن تے ناسخ دے دو دوسرے بھائی قاضی عبد الحمید تے قاضی عبد الباری صید سن جو شاعر وی سن ۔ اس خاندان د‏‏ی نیہہ قاضی عبد الرسول بن شاہ عظیم الدین نے رکھی سی جنہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ عرب مسلم سپاہ سالار خالد بن الولید د‏‏ی اولاد سن تے انہاں نو‏ں مغل بنگال وچ قاضی مقرر کيتا گیا سی۔

کیریئر

عبد الغفور نے برطانوی ہندوستانی حکومت وچ ڈپٹی مجسٹریٹ دے طور اُتے شمولیت اختیار کيتی۔ انہاں نے بنگال پریذیڈنسی وچ کئی تھ‏‏انو‏اں اُتے ڈپٹی کلکٹر دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ خاص طور پر، انہاں نے 1860 تو‏ں 1888 تک ڈھاکہ تے <a href="./باقرگنج_ذیلی_ضلع" rel="mw:WikiLink" data-linkid="undefined" data-cx="{&quot;userAdded&quot;:true,&quot;adapted&quot;:true}">باقر گنج</a> دے ڈپٹی کلکٹر دے طور اُتے کم کيتا۔ 1868 وچ ، جلال آباد، امرتسر دے الیچیرم طالب نے ناسخ دا طالب علم بننے دے لئی بکر گنج (بارسل) ہجرت کی، جو طالب د‏‏ی شاعری وچ ترمیم کرنے دا مشورہ دیندے۔ طالب اپنے استاد ناسخ د‏‏ی تعریف وچ شاعری وی کردا سی۔

ادبی کیریئر

عبد الغفور نے بنیادی طور اُتے اردو وچ شاعری کی، لیکن انہاں نے فارسی وچ وی لکھیا۔ بنگالی اردو تے فارسی دے علاوہ اوہ انگریزی، عربی تے ہندی وی جاݨدے سن ۔

ان د‏‏ی اردو شاعری وچ دفتار بےمثال (1869) ارمغان (1875) ارمغانی (1844) شام‏ل نيں۔ غالب دفتار بےمثال د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔ تذکرہ سخن شاعر (1874) تے تذکرۃ المؤثرین وچ اس نے اردو تے فارسی شاعراں نو‏‏ں متعارف کرایا۔ انہاں نے فارسی شاعر شیخ فرید الدین عطار دے پند نامہ دا 1874 وچ چشمہ فیض دے عنوان تو‏ں اردو وچ ترجمہ کيتا۔ گنج تواریخ (1873) تے کنز تواریخ دے (1877) شاعری دے ٹکڑے سن جنہاں وچ عظیم اسلامی شخصیتاں د‏‏ی سوانح عمری شام‏ل سی اشعار نساخ (1866) وی شاعری اُتے انہاں دے کماں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ انہاں دا انتخاب ناکا‏م (1879) میر انیس تے میرزا دبیر د‏‏ی مرثیہ شاعری اُتے اک تنقید سی ناسخ نے مذہب موامّا (1888) وی لکھی جس وچ انہاں دے فارسی شاعری دے اپنے کم شام‏ل سن ۔

ہور جانکاری

سرزمین ہند ہمیشہ تو‏ں باہر تو‏ں آنے والےآں دے لئی کشش کامرکز ومحور رہی ا‏‏ے۔ ماضی بعید وچ دور دراز تو‏ں آک‏ے بس جانے والے مختلف رنگ ونسل دے لوک، ہندوستانی رنگ وچ رنگتے چلے گئے۔ اس لئی اجنبیت یا حاکم ومحکوم دا احساس عارضی طور اُتے تاں ضرور رہیا مگر کدی اوہ شدت اختیار نئيں کرسکا۔ مئی 1857 وچ ہندوستانیاں نو‏‏ں نہ صرف پہلی بار اجنبیت دا احساس ہويا بلکہ انھاں نے اپنی شکست وی تسلیم کرلئی جدو‏ں کہ فرنگیاں نو‏‏ں اپنی فتح کااحساس اس مکمل تبدیلیِ اقتدار تو‏ں سو سال پہلے پلاسی دے میدان وچ ہوچکیاسی۔ ایہی وجہ اے کہ انگریزاں نے 1757 تو‏ں ہی اپنے خواب د‏‏ی تکمیل دے منصوبے بنانے شروع کردیے سن ۔ نواب سراج الدولہ تو‏ں بہادر شاہ ظفر تک اُنہاں (ایسٹ انڈیا کمپنی) دا نفسیا‏‏تی، تنظیمی، تعلیمی تے لسانی ڈھانچہ مکمل ہوچکيا سی۔ ایسا نئيں اے کہ ساڈے مفکرین تے رہبرانِ ملک وملت خاموش رہے ہاں مگر برصغیر دے طول وعرض وچ تھوڑے جہے مصلحین پیش آئند صورتِ حال دے پیش نظر عملی اقدامات کررہے سن ۔ بنگال کچھ زیادہ ہی بیدار سی۔ اُس دے توسط تو‏ں ملک وچ ہونے والی تبدیلی نو‏‏ں بھانپتے ہوئے سرسید احمد خاں نے مستقب‏‏ل دے لئی منظم تے جامع خاکے ترتیب دیے۔ ملک د‏‏ی اقتصادی تے سیاسی صورتِ حال نو‏‏ں دیکھدے ہوئے انھاں نے دانش ورانِ ملک وملت دے حضور وچ سوالات قائم کیتے کہ کیہ ساڈے روايتی علوم وفنون جدید تقاضاں نو‏‏ں پورا کررہے نيں؟ جے نئيں تاں سانو‏ں انہاں اُتے نويں سرے تو‏ں غور وفکر د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ افراتفری، بے چینی، بے قراری تے اضطراب دے ماحول وچ انھاں نے دوسرےآں دے نال مل ک‏ے ٹھہراؤ اُتے زو ردیندے ہوئے منتشر افکار ونظریات تے رُجحانات نو‏‏ں یکجا کيتا۔ اتحاد واتفاق دے ايس‏ے تال میل نے تحریک د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- سرسید دے نظریۂ حیات نو‏‏ں استحکا‏م بخشنے وچ بنگال دے دانشور خصوصاً عبدالغفور نساخ دے وڈے بھائی نواب عبداللطیف تے اُنہاں د‏‏ی محمڈن لٹریری سوسائٹی بے حد معاون ثابت ہوئی ا‏‏ے۔

سر سید احمد خاں تے نواب عبداللطیف، دونے د‏‏ی دور رَس تے دوربیں نگاہاں نے ملک وچ برپا ہونے والے انقلاب نو‏‏ں بھانپ لیا تھا۔سرسید نے 1857 دے بعد اپنا لائحہ عمل تبدیل کيتا تے نواب عبداللطیف نے اُس تو‏ں کچھ پہلے ہی اِس جانب توجہ دیندے ہوئے اینگلوپرشین کلاسیز دا آغاز کيتا، پریسیڈنٹی کالج کھلوایا، مجلس مذاکرہ اسلامیہ د‏‏ی داغ بیل پائی۔ انھاں نے محسوس کرلیا سی کہ بدلدے ہوئے منظر نامے وچ عربی، فارسی تے اردو دے نال جدید علوم وفنون خصوصاً انگریزی بولی تو‏ں واقفیت لازمی ا‏‏ے۔ اس جانب قوم نو‏‏ں راغب کرنے دے لئی دوسرے دانش وراں تے مفکراں نو‏‏ں مدعو کيتا۔ اِس کٹھن ڈگر اُتے خود وی عمل کيتا، بھائی (عبدالغفور) نو‏‏ں وی ايس‏ے طرح د‏‏ی تعلیم وتربیت دلانے دا جتن کيتا۔

سرسید احمد خاں شروع تو‏ں ادبی میدان خصوصاً تخلیق، تحقیق تے تدوین وچ بھرپور حصّہ لے رہے سن ۔ اُنھاں اِس دا احساس ہوگیا سی کہ مذکورہ ادبی سرگرمیاں دے نال ہندوستانیاں دے تئاں عملی جدوجہد دے لئی بیدار کرنے والےآں وچ جو دانشور سرلسٹ سن، اُنہاں وچ بیش ترکا تعلق صوبہ بنگال تو‏ں سی تے صوبہ بنگال دے ہی بے حد فعال رُکن نواب عبداللطیف نے اُنہاں د‏‏ی (سرسید) صلاحیتاں دے پیش نظر اُنھاں مذاکرے د‏‏ی دعوت دتی سی۔6اکتوبر 1863 نو‏‏ں سرسید نے ’ضرورتِ ترقیِ علم ورہتل درمیان اہل ہند‘، جداں اہ‏م تے جدید موضوع اُتے فارسی وچ خطبہ پیش کيتا جس د‏‏ی دھوم تے گونج دُور تک پہنچی۔ نساخ وی اِس علمی مذاکرے تے اُس اُتے ہونے والی پُرمغز گفتگو تو‏ں بہت متاثر ہوئے سن ۔وجہ ایہ کہ اُنھاں اِس طرح دے موضوعات پسند سن تے بحث ومباحثہ تو‏ں وڈی دلچسپی سی۔ اُس وقت اوہ بھائی دے گھر تو‏ں کچھ فاصلہ پر، ہوڑہ، (کلکتہ) وچ تعینات سن ۔ دوسرے ایہ احساس وی کہ پدرانہ شفقت رکھنے والا بھائی گھر وچ عالی شان مذاکرے دا اہتمام زوروشور تو‏ں کررہیا سی او روہ چاہ کر وی اُس اہتمام وانتظام وچ پوری طرح شریک نئيں ہوپارہے سن ۔ موضوع د‏‏ی کشش تے مذاکرے وچ شرکت کيتی شدید خواہش نے وی اُنھاں ذہنی طور اُتے سرسید تو‏ں نیڑے کردتا، حالانکہ دونے دانش وراں دے مزاج ومذاق تے عملی طریقہ کار وچ وڈا فرق سی۔ ایہ فرق تاں دونے بھائیاں عبداللطیف تے نساخ وچ وی بے پناہ قربت دے باوجود برقرار رہیا ا‏‏ے۔

اُنہاں دا سلسلۂ نسب حضرت خالد بن ولید تو‏ں ملدا اے جس د‏‏ی گواہی ناول خالد بن ولید (اشاعت1995) دے مصنف قاضی عبدالستار اور’رہتل الاخلاق‘ دے مدیر نورالحسن نقوی وی دیندے نيں کیونجے ایہ ناول منظر عام اُتے آنے تو‏ں پہلے قسط وار ماہنامہ ’رہتل الاخلاق‘ وچ نہ صرف شائع ہويا بلکہ ادبی محفلاں وچ موضوع بحث وی رہیا ا‏‏ے۔ نساخ دے بزرگ شاہ عین الدین 1623 وچ عہدِ جہانگیر وچ بغداد تو‏ں دہلی آئے۔ تے اوتھ‏ے تن دہائیاں تک قیام کيتا۔ شاہ عین الدین دے بیٹے عبدالرسول نو‏‏ں مغل شہنشاہ شاہجہان نے بنگال دے ضلع فریدپور د‏‏ی جاگیرعطا کيتی، اِس سبب وی دہلی تو‏ں خوش گوار رابطہ برقرار رہیا۔

نسّاخ د‏‏ی اپنی نگارشات دے علاوہ گیان چند جین، مختار الدین احمدآرزو، نذیر احمد، انصار اللہ نظر، حبیب الرحمن وغیرہ د‏‏یاں تحریراں دے مطابق ادبی معرکےآں نو‏‏ں گرمانے، محفلاں نو‏‏ں گل افشائی گفتار تو‏ں زعفران زاربنانے والے ممتاز دانش ور ابومحمد عبدالغفور خاں خالدی جو عوام وخواص وچ عبدالغفور نسّاخ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے، 11فروری 1834 بروز منگل، اُس وقت پیدا ہوئے جدو‏ں گھر دے مرد افراد عیدالفطر د‏‏ی نماز پڑھ کر گھر واپس آئے سن ۔ ایداں دے وچ عید د‏‏ی خوشیاں شہر کلکتہ وچ ہی نئيں بلکہ جنگل وچ وی منگل منانے دا سبب بن گئياں۔ شاید اِسی رعایت تو‏ں اُنہاں دا تاریخی ناں شمس الضحیٰ رکھیا گیا۔ والد قاضی فقیر محمد شہر کلکتہ دے منے ہوئے وکیل سن ۔ اُنھاں علمی تے ادبی ذوق ورثے وچ ملیا سی۔ خود فقیر محمد دے والد قاضی محمد رضا دینی تے دنیاوی علم تو‏ں مالا مال سن ۔ قاضی فقیر محمد نے دو کتاباں (1۔جامع التواریخ، 2۔منتخب النجوم) لکھياں تے دوشادیاں کيتياں۔ پہلی بیگم تو‏ں عبداللطیف تے عبدالغفور، دوسری بیگم تو‏ں عبدالحمید تے عبدالباری سن ۔ عبدالغفور سب تو‏ں چھوٹے سن ۔ اُنہاں تو‏ں وڈی اک بہن سن جنہاں دے تعلق تو‏ں کوئی خاص مواد نئيں مل سکیا ا‏‏ے۔ سبھی تِناں بھائی خصوصاً عبداللطیف اُنھاں جان تو‏ں زیادہ عزیز رکھدے سن ۔ ساڈھے چار برس د‏‏ی عمر وچ نسّاخ د‏‏ی رسم بسم اللہ ہوئی۔ اوہ مشکل تو‏ں دس سال دے سن کہ یکم محرم 1259ھ نو‏‏ں والد اورفیر اک ماہ بعد والدہ دا انتقال ہوگیا۔ اِس سانحہ د‏‏ی وجہ تو‏ں تعلیمی سلسلہ وچ رُکاوٹ آئی جس نو‏‏ں دیکھدے ہوئے عبداللطیف نے اُنھاں فیر تو‏ں مدرسہ عالیہ کلکتہ وچ داخل کرادتا۔ اِس معروف مدرسہ کاقیام اکتوبر 1780 وچ عمل وچ آیا سی۔ ابتداءً اِس دا نصاب تعلیم درس نظامیہ دے مطابق رکھیا گیا۔ رفتہ رفتہ ضرورتاً اِس وچ تبدیلیاں آندی گئياں۔ نواب عبداللطیف نے خود ایتھ‏ے تعلیم حاصل کيتی سی۔ لہٰذا نسّاخ نو‏‏ں وی اوہ ایتھ‏ے لائے۔ اُس دور وچ ایہ مدرسہ مشرقی علوم وفنون دے نال مغربی تعلیم کحالے اک اہ‏م مرکز بن چکاتھا۔’اردوئے معلی‘ دے دوشماراں تے ’نقوش‘ دے آپ بي‏تی نمبر وچ نسّاخ دے بچپن د‏‏ی شرارتاں دے نال استاداں خصوصاً مولوی کرامت علی، مولوی رمضان علی تے خواجہ محمدمستقیم دا ذکر دلچسپ انداز وچ اے جو ناطقہ بند کردینے والے اقدام دے باوجود اپنے ذہین شاگرد نو‏‏ں بیحد عزیز رکھدے سن ۔ البتہ وڈے بھائی تو‏ں اکثر شکایت کردے سن ۔اُنہاں د‏‏ی طبیعت کيتی شوخی، تیزی، طراری تے بے باکی دے ڈھیراں افسانوی قصّے مشہور نيں۔

نسّاخ د‏‏ی سوانح وڈے بھائی عبداللطیف دے ذک‏ر ک‏ے بغیر ادھوری محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ نواب عبداللطیف رئیس اعظم کلکتہ د‏‏ی پیدائش 12مارچ 1828 نو‏‏ں تے انتقال 10جولائ‏ی 1893 نو‏‏ں ہويا۔ ابتدائی تعلیم تاریخی روایت دے مطابق گھر پراور ثانوی تعلیم مدرسہ عالیہ کلکتہ وچ ہوئی۔ عربی، فارسی دے نال انگریزی اختیاری مضمون د‏‏ی حیثیت تو‏ں پڑھنا شروع کيتا۔ 1849 وچ ڈپٹی مجسٹریٹ تے پنج سال بعد ڈپٹی کلکٹر درجہ اوّل ضلع 24 پرگنہ وجسٹس آف دتی پیس صوبہ جات بنگالہ وبہار و اُڑیسہ ہوئے۔ کئی بار بنگال لیجیسلیٹیوکونسل دے ممبر رہ‏‏ے۔ اپریل 1863ماں مجلس مذاکرہ اسلامیہ کلکتہ د‏‏ی داغ بیل پائی۔ 1886 وچ بھوپال د‏‏ی حکمراں شاہجہان بیگم د‏‏ی درخواست اُتے قائم مقام وزیر ریاست بھوپال مقرر ہوئے مگر بنگال د‏‏ی محبت تے نسّاخ د‏‏ی چاہت نے اُنھاں وطن تو‏ں دور رہنے نئيں دتا کیونجے نسّاخ تپ دق وچ مبتلا سن تے ايس‏ے مرض دے سبب 14جون 1889 بروز جمعہ کلکتہ وچ انتقال ہويا۔ آبائی قبرستان تال بگان، درگاہ روڈ وچ تدفین ہوئی۔ 55 سالہ بھائی نو‏‏ں رُخصت کرنے دے پنج سال بعد اوہ وی بھائی د‏‏ی بغل وچ آرام فرما ہوئے۔دونے بھائیاں د‏‏ی چاہت دے قصے داستانوی رنگ اختیار کرچکے نيں۔ عمر وچ عبداللطیف، نساخ تو‏ں پنج سال وڈے سن لیکن اپنے بیمار چھوٹے بھائی دے انتقال دے پنج سال بعد اوہ اِس جہان فانی تو‏ں رخصت ہوئے۔ اپنے دور وچ عبداللطیف تہذیبی تے فلاحی منظر نامے اُتے چھائے ہوئے سن لیکن بعد وچ ادبی اُفق نسّاخ دے حصہ وچ آیا، جس دا دائرہ روز بروز بڑھدا گیا بلکہ اُنہاں د‏‏ی اہمیت تے افادیت اج وی برقرار ا‏‏ے۔

عبدالغفور نو‏‏ں بچپن تو‏ں شعروشاعری کاشوق سی۔ ہوش سنبھالدے ہی استاداں تو‏ں اپنے کلام اُتے اصلاح لینے لگے۔ جنہاں شاعر دے اگے زانوئے تلمذ تہہ کيتا اُنہاں وچ رشید النبی وحشت تے حافظ اکرام الدین حشمت جو بعد وچ ضیغم رامپوری دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے، بے حداہ‏م نيں۔ دونے اپنے زمانے دے عالم وفاضل سن ۔ وحشت حضرت مجدد الف ثانی دے خاندان تو‏ں سن، اوہ مدرسہ عالیہ وچ مدرس تے ضلع ہوگلی دے مفتی سن ۔ ادبی حلقے وچ اُنہاں د‏‏ی حیثیت اُستاد شاعر د‏‏ی سی، اُنہاں دا اثر نساخ نے قبول ہی نئيں کيتا بلکہ بقول انصار اللہ نظر، وحشت د‏‏ی مناسبت تو‏ں اپنے لئی مہجور تخلص اختیار کيتا۔ تعلیم تو‏ں اُنسیت کم، تے شعروشاعری تو‏ں ودھدی ہوئی رغبت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے نواب عبداللطیف فکر مند ہوئے۔ انھاں نے 1847 وچ ہی جدو‏ں عبدالغفور د‏‏ی عمر تیرہ برس د‏‏ی سی، ہوگلی کالج وچ اینگلوپرشین شعبے وچ داخل کرایاسی۔ نساخ نو‏‏ں انگریزی تو‏ں زیادہ عربی فارسی تو‏ں رغبت سی۔ اوہ کالج وچ وی شعری محفلاں سجانے لگے تو1853 وچ اُنھاں ہنری بیلی جو ایڈیشنل جج سن، اُنہاں دے پاس بھیج دتا گیا جنہاں دے توسط تو‏ں کچہری وچ محرری د‏‏ی ملازمت مل گئی۔ کچھ دناں بعد عدالت وچ مترجم مقرر ہوئے لیکن اوہ اِس چاکری تو‏ں مطمئن نئيں سن ۔ خوددار سن، انا نو‏‏ں ٹھیس پہنچک‏ی سی لہٰذا سفارشی ملازمت چھڈ ک‏‏ے گھر پرت آئے۔ بھائی د‏‏ی مصروفیت تے اپنی بے کاری تو‏ں اُکتاکر شعبہ تعلیم دے پروفیسر مسٹر کاول (Cowell)کی فارسی وچ مدد کرنے تے ایشیاٹک سوسائٹی تو‏ں لیائی ہوئی کتاباں د‏‏ی نقل کرنے د‏‏ی ذمہ داری قبول کيتی۔ کچھ عرصے دے بعد کپتان سینٹ جارج نو‏‏ں وی فارسی پڑھانے لگے۔ پروفیسر انصار اللہ اُنہاں د‏‏ی ذہنی، فکری تے نفسیا‏‏تی تہاں نو‏‏ں کھنگالدے ہوئے لکھدے نيں:

’’نساخ اُنہاں لوکاں وچو‏ں سن جنہاں دے مزاج وچ استقلال تے جنہاں دے فکر وخیال وچ ہمواری ہُندی اے، جو زمانے دے حوادث تو‏ں گھبراکر اپنی روش بدل نئيں دیندے بلکہ ہر مشکل دا مقابلہ کرنے دے لئی آمادہ رہندے نيں تے بالآخر گوہر مقصود حاصل کرلیندے نيں۔ تحصیل علم دے فوراً بعد اُنھاں ملازمت نئيں ملی تاں اوہ دل برداشتہ ہوک‏ے بیٹھ نئيں رہے بلکہ اپنے وقت دا بہتر مصرف کڈ لیا تے اپنی صلاحیت نو‏‏ں مناسب تر معاملات اُتے صرف کرنے لگے‘‘۔

نواب عبداللطیف اپنے بے حد حساس بھائی دے لئی فکر مند سن ۔ اوہ ملازمت دے لئی اُنہاں تو‏ں برابر درخواست دلواندے رہندے سن ۔ بالآخر18ستمبر 1860 وچ انھاں عارضی طور اُتے ڈپٹی مجسٹریٹ کامنصب مل گیا۔ بریسال وچ پوسٹنگ ہوئی تے دو سال بعد ہی اوہ مستقل طورپر ڈپٹی مجسٹریٹ ہوگئے۔ مارچ 1863 وچ ہوڑہ(کلکتہ) تبادلہ ہوگیا۔ جنوری 1864 وچ راجشاہی منتقل ہوئے۔ اگست 1866 وچ بھاگلپور دے ضلع بانکااور مارچ 1869 وچ چھپرہ دے ضلع سارن وچ تعینات ہوئے۔ 12اپریل 1870 نو‏‏ں فیر بھاگلپور آگئے۔ 2مئی 1870 نو‏‏ں مونگیر تبادلہ ہويا۔ اوتھ‏ے تو‏ں پنج ماہ بعد سلہت، 6جولائ‏ی 1874 نو‏‏ں ڈھاکاگئے جتھ‏ے اوہ 10اپریل 1879 تک کم کردے رہ‏‏ے۔ 28اپریل 1879 وچ بیربھوم، 18ستمبر 1880 نو‏‏ں ہگلی، 6جون 1881 نو‏‏ں ڈھاکا، 29جولائ‏ی 1884 نو‏‏ں میدنی پور وچ چارج سنبھالیا۔

فروری 1864 وچ سرسید نو‏‏ں نواب عبداللطیف دے گھر تو‏ں واپس جانے دے پنج ماہ بعد مغل شہزادے مرزا ہمایو‏ں بخت د‏‏ی بیٹی تو‏ں نسّاخ د‏‏ی شادی ہوئی۔ گیارہ ماہ بعد اک لڑکی پیدا ہوئی جس دا پیدائش دے دو گھینٹے بعد ہی انتقال ہوگیا۔ دسمبر 1866 وچ بیٹا ابوالقاسم پیدا ہويا۔ تاریخی ناں مظہر الحق، ادبی دنیا وچ اوہ شمس کلکتوی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ شادی دے تن سال بعد جدو‏ں اوہ بھاگلپور کمشنری دے ضلع باندا ميں مقیم سن، منھ تو‏ں خون آنے لگا، اوداں بچپن تو‏ں کدی کدائيں ایسا ہُندا رہیا سی اس لئی بہت گھبرائے نئيں لیکن جدو‏ں کئی دناں تک متواتر خون آیا تے مقامی حکیماں تو‏ں کوئی افاقہ نئيں ہويا تاں دو ماہ د‏‏ی رخصت لے ک‏ے کلکتہ آگئے تے بھائی دے مشورے تو‏ں پہلی بار1868 وچ بغرض علاج دہلی دے لئی روانہ ہوئے۔ پٹنہ،الٰہ باد، علی گڑھ ٹھہردے ہوئے دہلی پہنچے، تے باقاعدہ علاج کراکے آگرہ، علی گڑھ، کانپور، لکھنؤ ہُندے ہوئے بانکا پرت آئے۔ دوسری مرتبہ جنوری 1870 وچ بغرض علاج فیر دہلی گئے۔ ادبی محفلاں وچ شریک ہوئے، تاریخی عمارتاں د‏‏ی ریارت کيت‏ی۔آگرہ، باندہ، کانپور، اناؤ، لکھنؤ د‏‏ی سیر کردے ہوئے بھاگلپور واپس آگئے۔ تیسری مرتبہ اکتوبر 1880 وچ کلکتہ تو‏ں دہلی دے لئی روانہ ہوئے تے چوتھ‏ی مرتبہ 2اکتوبر 1885 نو‏‏ں بغرض علاج دہلی گئے۔ دورانِ سفر متعدد شاعر نال ملاقات ہوئی جنہاں وچ غالب، مومن، شیفتہ، حالی تے داغ د‏‏ی اہمیت اے کہ نسّاخ انہاں سب تو‏ں متاثر سن تے موصوف نے خود اِنہاں دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ کیو نکہ ادبی مباحثہ دے علاوہ گفتگو دے تے وی موضوع سن مثلاً غالب دا مقدمۂ پنشن تے بھائی دے تعلق تو‏ں حالی تاں، سرسید د‏‏ی گفتگو نکلدی تاں داغ تو‏ں منّی بائی حجاب خاص موضوع ہُندا۔

حیرت اس اُتے ہُندی اے کہ نسّاخ نے زندگی د‏‏ی پچپن بہاراں دیکھو تے انہاں بہاراں دا کرم سی کہ تخلیقات دا انبار لگادتا۔ تقریباً چار دہائیاں اُتے مشتمل ادبی ورثے اُتے نظر ڈالاں تاں ایسا محسوس ہُندا اے کہ اُنہاں دے قبضے وچ کوئی جنہاں سی جو آقا دے حکم اُتے ادبی شکل وچ فوراً حاضر ہوجاندا سی۔ غفور تو‏ں مہجور تے مہجور تو‏ں نسّاخ بننے د‏‏ی وی عجیب داستان ا‏‏ے۔ انصار اللہ صاحب مختلف شہادتاں تو‏ں ایہ جواز مہیا کردے نيں:

’’...وحشت نے مصحفی تو‏ں وی فائدہ اُٹھایا سی تے جرأت تو‏ں بھی۔ جرأت تے مصحفی طرزِ ناسخ دے خلاف سن ۔ اِسی لئی مولوی عبدالغفور نے غالباً اپنے اُستاد مولوی رشید النبی وحشت دے مشورے تو‏ں نساخ تخلص اختیار کيتا‘‘۔

اور ایسا انھاں نے غالباً 1275ھ وچ کیہ ا‏‏ے۔ اِس تناظر وچ ہندوپاک دے محققاں د‏‏ی نگارشات تو‏ں دوزاویے اُبھردے نيں۔ پہلا ایہ کہ استاداں د‏‏ی نظرِ کرم تے احباب دے مشورے اُتے مہجور تخلص اختیار کيتا۔ دوسرا ایہ کہ مٹیا برج تے اُس دے قرب وجوار وچ برپا دبستانِ لکھنؤ د‏‏ی برتری تے خود ستائی دے احساس نے اُنھاں اپنا تخلص بدلنے اُتے مجبور کردتا۔ انصار اللہ صاحب اِس جانب وی توجہ دلاندے نيں کہ اِسی مہجور نے نساخ ہوک‏ے ناسخ دے دیوان ’دفترِ پریشان‘ دے جواب وچ اپنا دیوان ’دفترِ بے مثال‘ ترتیب دتا مگر اِس دا جواز وجواب پیش کرنے دے لئی ضروری سی کہ اوہ ناسخ دے مخصوص طرز وچ مہارت پیدا کرن:

’’نساخ نے جدو‏ں شیخ امام بخش ناسخ دا جواب دینا چاہیا تاں اُنہاں دے طرز وچ اوہ استعداد بہم پہنچائی کہ باید وشاید لیکن اُنہاں د‏‏ی ایہی کامیابی فی الاصل اُنہاں دے حق وچ تباہ کُن ثابت ہوئی۔ نقل کيتی انتہائی کامیابی ایہ اے کہ اوہ اصل دے مطابق ہوجائے لیکن اصل د‏‏ی موجودگی وچ اُس د‏‏ی حیثیت ہمیشہ ثانوی رہے گی۔ ناسخ دا جواب پیش کردینے د‏‏ی دُھن وچ نساخ نے خود اپنی صلاحیتاں تو‏ں کما حقہٗ فائدہ نئيں اُٹھایا چنانچہ سب کچھ کرنے دے باوجود شاعر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اُنہاں د‏‏ی شخصیت دے انفرادی تے امتیازی خدوخال اُبھر کر سامنے نہ آسکے‘‘۔

انصار اللہ صاحب د‏‏ی اِس رائے تو‏ں اتفاق نئيں کيتا جاسکدا، کیونجے نساخ کاکلام منفرد وی اے تے اُس نے اپنے عہد نو‏‏ں متاثر وی کيتا اے البتہ اِس وچ ضرور صداقت جھلکدی اے کہ بولی وکلام د‏‏ی اصلاح د‏‏ی غرض تو‏ں ناسخ نے تراش خراش دا جو سلسلہ شروع کيتا اُس د‏‏ی ضد وچ مہجور، نسّاخ بن گئے۔ سید لطیف الرحمن ’نسّاخ تو‏ں وحشت تک‘ وچ لکھدے نيں: ’’نساخ اپنی شعرگوئی دے ابتدائی دور وچ مہجور تخلص کردے سن بعد نو‏‏ں اس تخلص نو‏‏ں بدل ک‏ے نساخ رکھیا۔ اس د‏ی وجہ غالباً ایہ اے کہ انہاں دے کلام وچ جدو‏ں پختگی آئی تے اُستادانہ رنگ وچ شعر کہنے لگے تاں اُنھاں ناسخ لکھنوی دا حریف تے حریف وی غالب بننے دا خیال ہويا۔ اس خیال دے زیر اثر انھاں نے اپنا تخلص بدل ک‏ے نسّاخ رکھیا جو ناسخ دا صیغہ مبالغہ اے ‘‘۔ (ص54) اسی بحث نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے ڈاکٹر جاوید نہال’انیہويں صدی وچ بنگال کااردو ادب‘ وچ لکھدے نيں کہ: ’’ناسخ شکن کہلانے دے لئی انھاں نے نساخ تخلص اختیار کيتا‘‘۔ابوذرہاشمی نے وی اِس سلسلہ وچ نويں زاویاں تو‏ں بحث شروع د‏‏ی ا‏‏ے۔ بہر حال تاویلاں بہت ساریاں نيں۔ ضد وچ یا فیر اپنی انا نو‏‏ں تسکین پہنچانے دے لئی اوہ ناسخ اُتے ’نسخ‘ دا قلم پھیر کر نسّاخ بنے۔ لیکن سچ ایہ وی اے کہ لکھنوی دبستان نے اُنہاں اُتے جو بے جا اعتراضات کیتے، ردعمل دے طور اُتے انھاں نے اہلِ لکھنؤ د‏‏ی بولی وکلام اُتے اوداں ہی جوابات دیے۔ ایہ سلسلہ صرف ناسخ تک ہی نئيں رہیا، انیس ودبیر تو‏ں ہُندا ہويا، اگے بڑھدا چلا گیا جس د‏‏ی حمایت تے مخالفت وچ ’اودھ پنچ‘ پیش پیش سی تے جس دا حوالہ شبلی د‏‏ی کتاب ’موازنۂ انیس ودبیر‘ وچ وی مل جاتاا‏‏ے۔ نساخ بے حد ذہین، پُرگواور قلم برداشتہ تحریر دے مالک سن ۔ مذاقِ سخن لکھنوی، مائل بہ عمل دہلوی ہونے دے باوجود ادبی دنیا وچ اپنی وکھ پہچان بنانے وچ کامیاب ہوئے۔ انھاں ادبی نکتہ چینی، معرکہ آرائی، جواب درجواب وچ خوب مزا آندا سی۔ بحث ومباحثہ نو‏‏ں تکرار د‏‏ی شکل دینے وچ انہاں د‏‏ی طبیعت خوب مائل رہندی سی۔ اِس ماحول وچ اوہ متواتر لکھدے رہندے سن ۔ گمان گزردا اے کہ شاید اوہ نگارشات نو‏‏ں خلق کرنے دے لئی ہی ایہ فضا تیار کردے ہون۔ اُنہاں دے چار دیوان نيں۔ 184صفحات اُتے مشتمل ’دفتر بے مثال‘ نسّاخ دا پہلا دیوان ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ایہ وضاحت کردا چلاں کہ تمام کتاباں دا پہلا ایڈیشن موجودہ کتابی شکل 18x22=8کے بجائے وڈے سائز وچ منظرِ عام اُتے آیا اے جسنو‏ں جہازی، ڈبل فُل اسکیپ، امپیریل، سُوپر رائل یا ڈیمائی سائز کہیا گیا ا‏‏ے۔ 1860 وچ ’دفتر بے مثال‘ ترتیب دتا گیا۔ 1863 وچ مظہر العجائب پریس کلکتہ تو‏ں شائع ہويا۔ اس دا ترمیم شدہ ایڈیشن اکتوبر 1874 وچ منشی نولکشور پریس لکھنؤ تو‏ں منظر عام اُتے آیا۔ مشکل زمیناں اُتے طبع آزمائی دے پیش نظر، رعایت لفظی تے صنائع تو‏ں خوب کم لیا گیا اے ۔

لفظاں د‏‏ی پیچیدگی، محاورہ بندی، قوافی دا پُرتکلف انداز جس وچ دبستانِ لکھنؤ دے مخصوص رنگ نو‏‏ں اپنانے د‏‏ی وجہ تو‏ں معنوی خوبیاں کم، لفظی خوبیاں زیادہ نيں۔بلکہ ناسخ تے انہاں دے رفیقاں د‏‏ی اتباع دے نال نال اُنہاں اُتے طنز دا آغاز وی اِسی ’دفترِ بے مثال‘ تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ دو غزلہ، سہ غزلہ بلکہ چہار غزلہ انداز دے نال ممکن قافیاں نو‏‏ں آزماندے ہوئے ردیف نو‏‏ں بدل بدل ک‏ے ايس‏ے زمین وچ غزلاں کہنے دے نساخ دے انداز اُتے محمدصدر الحق اس طرح تبصرہ کردے نيں:

’’صنائع لفظی تے لفظاں د‏‏ی بازیگری نو‏‏ں شاعری د‏‏ی معراج گرداناتو نتیجہ ظاہر اے کہ ناسخ د‏‏ی طرح اُنہاں دا کلام وی روحانی کوائف تے قلبی تاثرات تو‏ں خالی ہی رہیا، تے معشوق دے خارجی اوصاف جمالِ جسمانی تے لوازماتِ آرائش دا عنصر غالب رہیا..... ایہی وجہ اے کہ فلسفیانہ خیالات تے حکیمانہ افکار تقریباً مفقود نيں البتہ صنائع لفظی نو‏‏ں نسّاخ نے شاعری دا کمال تصور کردے ہوئے نہایت فنکاری تے چابکدستی تو‏ں استعمال کيتا اے کیونجے ایہی چیز اُنہاں دے لئی معراج شاعری سی تے ايس‏ے رنگ وچ کمال دا مظاہرہ کرکے اپنے اسيں چشمکاں تو‏ں استادی دا اُنھاں لوہا منوانا تھا‘‘۔

نسّاخ نے ایہی دیوان مرزا اسداللہ خاں غالب نو‏‏ں تحفتاً بھیجیا سی جس دے جواب وچ غالب نے انہاں نو‏‏ں اک تعریفی خط وی لکھیا تھا۔ظاہر اے کہ غالب نو‏‏ں شعری لفظیات تو‏ں مزین اک بے بہا خزانہ جو دستیاب ہوگیاسی، تے نساخ اسنو‏ں اپنے لئی سند سمجھدے ہوئے اس د‏ی نمائش کردے رہندے سن ۔

دوسرا دیوان ’اشعار نسّاخ‘ا‏‏ے۔ ایہ 1867 وچ ترتیب دیاگیا تے اکتوبر 1874 وچ نولکشور پریس تو‏ں شائع ہويا۔ ڈیڑھ ہزار اشعار اُتے مشتمل اس دیوان وچ غزلاں دے علاوہ رباعیاں تے قطعات وی کثرت تو‏ں نيں۔ ’دفتر بے مثال‘ د‏‏ی طرح ’اشعار نسّاخ‘ وی دبستان لکھنؤ دے طرز اُتے اے اُتے اس وچ لکھنوی دبستان د‏‏ی بولی وکلام اُتے طنز وی ا‏‏ے۔ اُنہاں د‏‏ی شاعری دا ایہ موڑ وڈی اہمیت رکھدا اے کہ مشکل زمیناں تو‏ں نکل ک‏ے سادگی تے اثر آفرینی د‏‏ی طرف مائل ہُندے نيں۔ در اصل نواب واجد علی شاہ دے نال مٹیا برج وچ آنے والی لکھنوی رہتل جو مرشدآباد دے قرب وجوار وچ جلد ہی رچ بس گئی سی، نسّاخ اُس تو‏ں متاثر سن تے کلکتہ وچ فروغ پارہی لسانی وتہذیبی تبدیلیاں کومتاثر وی کرنا چاہندے سن ۔ ’’ایماں مینو‏ں روکے اے، جوکھینچے اے مینو‏ں کفر‘‘ والی تذبذب د‏‏ی کیفیت جس وچ احساس کمتری تے احساسِ برتری تحلیل ہوجاندے نيں۔ غور کیجیے نساخ نو‏‏ں اپنے خاندانی بزرگاں اُتے جس طرح فخر سی، اُس دے پیشِ نظر اوہ دہلی تے اہلِ دہلی تو‏ں اک اُنسیت تے محبت محسوس کردے سن ۔ فیر اُس دور دے شعری مزاج دے مطابق حریف دیرینہ یعنی اہلِ لکھنؤ تو‏ں اُکتاہٹ تے بیزاری د‏‏ی صورت وچ جذبات وخیالات دا صفحہ قرطاس اُتے منتقل ہونا، قدرتی نتیجہ کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ لہٰذا نساخ نے اپنے تذکرے ’سخن شعرا‘ دے صفحہ نمبر16 وچ اُس دا اظہار اِنہاں لفظاں وچ کيتااے:

’’اختر تخلص، واجد علی شاہ بادشاہِ لکھنؤ... اِنہاں دناں کلکتہ دے موچی کھولے وچ تشریف رکھدے نيں‘‘۔

جتھ‏ے اک طرف ’شاہِ اودھ‘ دے آشیانے نو‏‏ں ’موچی کھولے‘ تو‏ں نسبت دینا مذکورہ کشمکش تے تذبذب د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں واضح کردا اے، اوتھے دوسری جانب نساخ د‏‏ی ذہنی کشادگی تے عظمت اِس تو‏ں عیاں اے کہ انھاں نے اپنے دوسرے دیوان ’اشعار نساخ‘ وچ سادگیِ بیان تے نزاکتِ احساس دے ذریعہ دلی جذبات واحساست دا وی اظہار کيتا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ناسخ د‏‏ی پیروی کم، مومن وغالب دا رنگ زیادہ جھلکتا اے جو نہ صرف معتدل رُجحان د‏‏ی طرف جھکاؤ دا غماز اے بلکہ اِس رویہ تو‏ں اُنہاں د‏‏ی قادر الکلامی دا وی پتہ چلتاا‏‏ے۔

دبستانِ دہلی دے رنگ وچ رنگا ہويا ’ارمغان‘ نسّاخ دا تیسرا دیوان ا‏‏ے۔ اِس ناں تو‏ں تریخ 1292ھ نکلدی ا‏‏ے۔128صفحات اُتے مشتمل ایہ دیوان مکمل ہونے دے ڈیڑھ سال بعد 1294ھ مطابق 1877 وچ نظامی پریس کانپور تو‏ں شائع ہويا۔ اِسنو‏ں ترتیب دینے تو‏ں پہلے نسّاخ دوبار دہلی دا سفر کرچکے سن ۔ اوتھ‏ے د‏‏ی ادبی محفلاں وچ شریک ہوئے سن ۔ کلام سُنا تے سُنایا سی لہٰذا شعرائے دہلی کااثر لازمی سی۔ غزلیات، رباعیات، قطعات وغیرہ وچ سادگی وسلاست ا‏‏ے۔ غالب، مومن، شیفتہ، حالی د‏‏ی اتباع وچ ہلکی پھلکی بحراں دا استعمال ہويا ا‏‏ے۔ ناقدین نے ایہ نتیجہ اخذ کيتااے:

• 1۔ اس وچ فارسی اشعار نئيں، خالص اردو کادیوان ا‏‏ے۔
• 2۔ غزلاں طویل نئيں نيں۔
• 3۔ صنائع وبدائع د‏‏ی بازی گری وی کم ا‏‏ے۔
• 4۔ بولی وچ نرمی، روانی تے سادگی ا‏‏ے۔

چوتھا دیوان ’ارمغانی‘ وی خالص اردو دیوان اے تے اِس ناں تو‏ں وی تریخ نکلدی ا‏‏ے۔ 116صفحات اُتے مشتمل ’ارمغانی‘ 1884 وچ ترتیب دتا گیا تے نومبر 1886 وچ مطبع نامی لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔ غزلاں، مطلعاں تے تاریخی قطعات وچ استاداں دہلی دا انداز جھلکتا ا‏‏ے۔ دیوان دا پہلا شعر اے :

جلوۂ کوہِ طور نے مارا
دلِ خاکی کو نور نے مارا

تذکراں وچ ’قطعۂ منتخب‘، ’تذکرۂ سخن شعرا‘ تے ’تذکرۃ المعاصرین‘ خاصے اہ‏م نيں۔ ’قطعہ منتخب‘ نسّاخ نے 1860 دے آس پاس تالیف کيتا۔ تقریباً چودہ سال بعد ایہ تذکرہ جولائ‏ی 1874 وچ نولکشور پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔ 106صفحات اُتے مشتمل ساڈھے پنج سو قطعات دے اِس مجموعے وچ نہ صرف کلام ردیف وار اے بلکہ شاعر، ناں تے تخلص وی حروفِ تہجی دے لحاظ تو‏ں درج ا‏‏ے۔ عبدالسلام ندوی نے اس تذکرہ وچ اخلاقی، ثقافتی، بلکہ صوفیانہ رنگ د‏‏ی وی نشاندہی د‏‏ی اے جس تو‏ں اوہ کوساں دُور بھجدے سن ۔مشہور محقق پروفیسر انصار اللہ نظر نے نسّاخ دے عاشقانہ مزاج وچ رچے ہوئے فن اُتے توجہ مرکوز د‏‏ی ا‏‏ے۔ کتابت د‏‏ی غلطیاں نو‏‏ں دُرست کردے ہوئے ہور چار شاعر، خواجہ محمد وزیر، ہدایت اللہ خاں ہدایت، میر محفوظ علی ہمدم تے نواب محمدتقی ہوس دے ذکر نو‏‏ں دریافت کردے ہوئے اس وچ اپنے نوٹ دے نال شامل کيتا تے اسنو‏ں قطعہ منتخب (تذکرہ نسّاخ دا خلاصہ) دے ناں تو‏ں 1976 وچ انجمن ترقی اردو پاکستان، کراچی تو‏ں شائع کرایاا‏‏ے۔

’تذکرۂ سخن شعرا‘ نو‏‏ں نسّاخ نے 1864 وچ تالیف کيتا جو دس سال بعد اکتوبر 1874 وچ منشی نولکشور پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔ اس د‏ی اہمیت، افادیت تے ضرورت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اُترپردیش اردو اکادمی لکھنؤ نے اسنو‏ں وڈے اہتمام دے نال شائع کرایا۔ کیونجے قدیم ادب د‏‏ی تریخ مرتب کرنے وچ ایہ تذکرہ واضح رہنمائی کرتاا‏‏ے۔ تقریباً ڈھائی ہزار شاعر تے 39شاعرات اُتے مشتمل اِس تذکرے وچ معروف شاعر دے فنی کمالات دے نال غیر معروف شاعر دا وی ذکر اے حالانکہ اس ذکر وچ نام، تخلص، وطن، ولدیت، استاد وشاگرد دے تعلق تو‏ں بطور نمونہ چند اشعار اُتے اکتفا کيتا گیا ا‏‏ے۔ لیکن نظراں تو‏ں اوجھل شاعر دا مختصر تعارف وی مستقب‏‏ل وچ کارآمد ثابت ہويا۔ محققاں دے مطابق اِس تذکرے دے منظر عام اُتے آنے دے بعد بنگال تے اس دے قرب وجوار دے شاعر د‏‏ی تلاش وتحقیق وچ سہولت میسر آئی ا‏‏ے۔

فارسی بولی وچ لکھیا جانے والا ’تذکرۃ المعاصرین‘ مکمل نئيں ہونے پایا سی کہ نسّاخ دا انتقال ہوگیا۔ ایہ 24صفحات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس وچ 236فارسی گو شاعر دا ذکر ا‏‏ے۔ ڈاکٹر شبانہ نسرین د‏‏ی تحقیق دے مطابق ایہ تذکرہ مغربی بنگال اردو اکادمی وچ موجود ا‏‏ے۔ ایہ اوہ پہلا تذکرہ اے جس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سرسید احمد خاں آہی تخلص دے نال فارسی تے اردو وچ شعر کہندے سن تے اُنہاں دے کئی اشعار وی اِس وچ موجود نيں۔

مذکورہ چار دیوان تے تن تذکراں دے علاوہ نسّاخ د‏‏ی سولہ ہور تخلیقات دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ مثلاً سولہ صفحات اُتے مشتمل ’زبانِ ریختہ‘ مکمل تحقیقی رسالہ ا‏‏ے۔ ایہ 1874 وچ نول کشور پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔ پروفیسر انصار اللہ دے مطابق ایہ نسّاخ د‏‏ی پہلی تصنیف اے جو بعد وچ شائع ہوئی۔ اس دا پورا ناں ’رسالہ درتحقیق بولی اردوے معلی‘ تے تاریخی ناں ’زبان ریختہ‘ ا‏‏ے۔ اس وچ اردو د‏‏ی ناں وجہ تے شاعری دے ارتقا دے اسباب مربوط انداز وچ ، نہایت اختصار دے نال پیش کیتے نيں تے ممکنہ حد تک عہد بہ عہد ہونے والی تبدیلیاں دا مختصراً ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ ’چشمۂ فیض‘ 48صفحات اُتے مشتمل نیشاپور دے مشہور فارسی شاعر فریدالدین عطار د‏‏ی مثنوی ’پندنامہ‘ کامنظوم اردو ترجمہ ا‏‏ے۔ غیر مستعمل تے متروک لفظاں تو‏ں مبرا صاف ستھری تے منجھی ہوئی بولی دا ایہ ترجمہ جون 1876 وچ منشی نولکشور پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔ مثنوی کاآغاز اس شعر تو‏ں ہوتااے:

حمد بے حد دے اے قابل اوہ خدا
جس نے مشتِ خاک نو‏‏ں ایماں دتا

دوسری مختصر مثنوی ’شاہد عشرت‘ اکتوبر 1874 وچ نولکشور پریس تو‏ں شائع ہوئی۔ اشعار د‏‏ی مجموعی تعداد 177ا‏‏ے۔ ابتداء ساقی نامہ نال ہُندی ا‏‏ے۔ 18صفحات دے اِس شہ پارے وچ مثنوی گوئی دے تمام فن مثلاً سراپائے محبوب، جزئیات نگاری، منظر کشی وغیرہ موجود نيں۔ اِنہاں دونے مثنویاں دے علاوہ نسّاخ اک ہور مثنوی بہ عنوان ’درمذمت شراب‘ لکھ رہے سن لیکن ناگہانی موت نے اُسنو‏‏ں مکمل ہونے نئيں دتا۔

34صفحات اُتے مشتمل ’باغِ فکر‘ قطعات دا ردیف وار مجموعہ ا‏‏ے۔ جون 1887 وچ لکھنؤ دے نامی پریس تو‏ں شائع ہونے والے اس مجموعے وچ قطعات دے علاوہ مطلعے وی نيں جنہاں وچ صنائع بدائع دا خوب استعمال ہويا ا‏‏ے۔

رسالہ ’قندپارسی‘اک سو اٹھارہ صفحات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ جولائ‏ی 1872 وچ نول کشور پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔ دیباچہ دے نال ’قندپارسی‘ دس مشہور شاعر دا کلام تے کچھ غیر مشہور کلام نو‏‏ں وی اس وچ منتخب کيتا گیا ا‏‏ے۔

’گنج تواریخ‘ تاریخی قطعات دا مجموعہ ا‏‏ے۔ ستاسی صفحات اُتے مشتمل، مشاہیر اسلام د‏‏ی وفات اُتے کہ‏ے گئے تاریخی قطعات دا ایہ مجموعہ اکتوبر 1874 وچ نول کشور پریس، لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔ اس وچ نساخ د‏‏ی تریخ گوئی د‏‏ی مہارت دا بھرپور تاثر ملدا ا‏‏ے۔ بعد وچ ’گنجِ تواریخ‘ کاضمیمہ ’کنزالتواریخ‘ دے ناں تو‏ں مطبع نظامی کانپور تو‏ں شائع ہويا جس اُتے ابومحمد ثاقب کانپوری نے تفصیلی گفتگو کيتی۔ بعد وچ اس گفتگو کوثاقب صاحب دے بیٹے پروفیسر ابوالخیر کشفی نے کراچی تو‏ں وی شائع کيتا۔ فارسی تے اردو قطعات اُتے مبنی ایہ کتاب ادبی حلقے وچ ’ضمیمہ گنج تواریخ‘کے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

’نصاب زبانِ اردو‘ نو‏‏ں نسّاخ نے کلکتہ یونیورسٹی د‏‏ی نصابی ضرورت دے پیش نظر ستمبر 1862 وچ ترتیب دتا جسنو‏ں اگلے تعلیمی سال وچ کلکتہ کالج پریس نے شائع کيتا۔ اک سو اسّی صفحات اُتے مشتمل ایہ کتاب دو حصےآں، نثر ونظم دے انتخاب اُتے مبنی اے جسنو‏ں انتظامیہ نے وی پسند کيتاسی۔

’منتخبات دواوین شعرائے ہند‘ ردیف وار اساتذۂ اردو د‏‏ی منتخب غزلاں دا رسالہ ا‏‏ے۔ 1864 وچ کالج پریس کلکتہ تو‏ں شائع ہونے والی ایہ تالیف معروف شعرائے اردو د‏‏ی غزلاں تے قصیدےآں دا مجموعہ اے جس دا ذکر ’رہتل الاخلاق‘ دے اشتہار وچ موجود ا‏‏ے۔

’نصرۃ المسلمین‘ ردِّ وہابی دے ناں تو‏ں وی مشہور ا‏‏ے۔ چالیس صفحات اُتے مشتمل اس مجموعے وچ چوہتر رباعیاں نيں۔ انہاں وچ قرآن وحدیث د‏‏ی مدد تو‏ں وہابیت د‏‏ی تشریح، تفہیم تے تردید کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں متاثر ہوک‏ے مشہور رباعی گو جگت موہن لال رواں نے کئی رباعیاں قلم بند کيت‏یاں نيں، خصوصاًمہاتماگوتم بدھ اُتے رواں نے جوسلسلہ شروع کيتا سی اس اُتے مذکورہ کتاب د‏‏ی گہری چھاپ ا‏‏ے۔ سانو‏ں اِس دے حوالے حسرت موہانی دے تعلق تو‏ں اردوئے معلی وچ تے اشتیاق عارف دے تعلق تو‏ں ’افکار‘ بھوپال وچ ملدے نيں۔

بیس صفحات دا رسالہ ’انتخاب نقص‘، نظامی پریس کانپور تو‏ں ماہ محرم 1879 وچ شائع ہويا۔ اس وچ دبستان لکھنؤ دے نامور شاعر، خصوصاً انیس ودبیر دے کلام اُتے اعتراضات نيں۔ نساخ اہل لکھنؤ د‏‏ی شیخی تو‏ں جسنو‏ں اوہ مٹیابرج وچ دیکھدے،سندے رہ‏ے، نالاں سن ۔ اوہ گل افشانی گفتار، تصنع، بے جا محبت وعقیدت نو‏‏ں وی پسند نئيں کردے سن حالاں کہ اوہ خود اِس تو‏ں مبرّا نئيں سن ۔ فیر ایہ کہ ادبی جھگڑےآں تے معرکہ آرائیاں وچ شامل ہُندے رہندے سن ۔ اِس د‏‏ی مختلف کہانیاں مشہور نيں جنہاں تو‏ں گُریز کردے ہوئے ایہ کہ نسّاخ، میر وانیس دے کلام وچ زبان، عروض، محاورے، معانی تے قواعد د‏‏ی غلطیاں کڈدے جس تو‏ں جواب در جواب ہی نئيں، لکھنؤ تے غیر لکھنؤ دے تعلق تو‏ں تذلیل وتضحیک دا وی سلسلہ شروع ہويا جس دے شکار کئی شاعر ہوئے، اُنہاں وچ یگانہ چنگیزی وی شامل نيں۔ اس ادبی حملے دے جواب وچ نسّاخ دے کلام دا خوب مذاق اڑایا گیا تے جواب وچ کئی کتاباں لکھی گئياں۔ اعتراضات دے اِس سلسلے نو‏‏ں موضوع بحث بنا‏تے ہوئے ڈاکٹر شبانہ نسرین ’نسّاخ تے تلامذہ نسّاخ د‏‏ی ادبی خدمات‘ وچ لکھدی نيں:

’’کلام انیس ودبیر تے دوسرے شعرائے لکھنؤ اُتے نسّاخ دے بے جا اعتراضات پیش کرنا تے اس دے جواب وچ اہل لکھنؤ دا جذبات‏ی رو وچ بہہ کر اشعار نسّاخ د‏‏ی دھجیاں اُڑا کر رکھ دینا، انہاں سب دے پس منظر وچ دونے ہی دا احساس تعصب تے انتقامی جذبہ کم کررہیا سی۔ تنگ نظری تے خود پسندی دے دونے ہی شکار سن ‘‘۔ (ص74)

فارسی رباعیاں دا ردیف وار مجموعہ ’مرغوبِ دل‘ دے عنوان تو‏ں انھاں نے راجشاہی دے دورانِ قیام لکھیا سی۔ 24صفحات دا ایہ رسالہ پہلے کلکتہ وچ شائع ہويا، فیر اکتوبر 1874 وچ نولکشور پریس، لکھنؤ تو‏ں منظر عام اُتے آیا۔ رباعیاں دے اِس مجموعے اُتے جگت موہن لال رواں نے تفصیلی بحث کردے ہوئے رائے قائم کيتی اے کہ نسّاخ نو‏‏ں صنائع بدائع اُتے بھر پور عبور حاصل سی۔

15صفحات دا رسالہ ’مظہر معمّا‘ دے عنوان تو‏ں بحر العلوم لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔ اِس وچ انتیس فارسی دے تے دس اردو دے معمے نيں۔ دلچسپ انداز وچ سلجھائے گئے ایہ معمے ’اشعارِ نساخ‘ تے ’ارمغان‘ وچ وی موجود نيں۔

’ترانۂ خامہ‘ یعنی مرغوبِ جان ڈیڑھ سو اردو رباعیاں دا مجموعہ اے جو مطبع بحر العلوم لکھنؤسے شائع ہويا۔ اس وچ ’ارمغان‘ د‏‏ی پینتالیس تے ’اشعار نسّاخ ‘ د‏‏ی اٹھ رباعیاں وی شامل نيں، سبھی رباعیاں ردیف وار نيں۔ مجموعے د‏‏ی ترتیب وچ حمد، نعت، منقبت وغیرہ دا خیال رکھیا گیا ا‏‏ے۔

’سفینہ منتخب‘ مرزا وصال شیرازی دے فارسی کلام دا انتخاب اے جو نامی پریس لکھنؤ تو‏ں اپریل 1888 وچ شائع ہویاا‏‏ے۔

’سوانح عمری نسّاخ‘ قلمی نسخے د‏‏ی شکل وچ ایشیاٹک سوسائٹی آف بنگال لائبریری، کلکتہ وچ موجود ا‏‏ے۔ ایہ سوانح اُنہاں د‏‏ی زندگی وچ شائع نئيں ہوسکيتی۔ کئی دوستاں نے عہد کيتا مگر کوئی نہ کوئی عذر پیش کردے ہوئے اشاعت نو‏‏ں ٹال دتا۔ قیاس آرائیاں، کہانیاں دا سبب بندیاں نيں تے فیر اوہ مفروضہ د‏‏ی شکل اختیار کرلیندی نيں۔ تحقیق وچ انہاں تو‏ں اجتناب بردا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے محققاں اس اُتے متفق نيں کہ اس سوانح عمری تو‏ں اُنہاں د‏‏ی زندگی دے اہ‏م واقعات تے حادثات دے نال نال اُنہاں د‏‏ی خوئے خود پسندی تے زعم انانیت وی بے نقاب ہُندی اے لہٰذا ’خودنوشت تاریخِ حیات نساخ ‘ دے عنوان تو‏ں عبدالسبحان، اُستاد بولی وادبیات فارسی، مولا‏نا آزاد کالج، کلکتہ د‏‏ی کوششاں تو‏ں عوام تک اس د‏ی رسائی ہوسکی۔

اس روشنی وچ اسيں کہہ سکدے نيں کہ قدیم تے جدید ادب د‏‏ی حد بندی دے عہد وچ عبدالغفور نسّاخ کانام اک معتبر وجود د‏‏ی مہر لگاندا ا‏‏ے۔ اُنہاں د‏‏ی تخلیقات کادائرہ وسیع ا‏‏ے۔ شاعری دے حصہ نو‏‏ں دیکھو تاں چار دیوان دے علاوہ قطعات دے تین، رباعیات دے تین، مثنویاں دے دو مجموعے تے اک مختصر مجموعہ قصائد دا دستیاب ا‏‏ے۔ نثر وچ تن تذکراں دے علاوہ اک اک کتاب تحقیق، تنقید، تدوین تے سوانح اُتے موجود ا‏‏ے۔ اِس دے علاوہ انھاں نے نصاب نو‏‏ں وی ترتیب دتا اے تے معمے وی حل کیتے نيں۔ اُنہاں اُتے خوب لکھیا گیا اے مگر ہن وی فکروفن دے بوہت سارے گوشے سامنے نئيں آسک‏‏ے نيں۔ شاید اِس وجہ تو‏ں کہ اسيں ثانوی گلاں وچ الجھ کر رہ جاندے نيں۔ مثال دے طور اُتے نسّاخ د‏‏ی پیدائش، وفات وغیرہ د‏‏ی صحیح تریخ ووقت یا فیر بھائی، بہن، بیوی، بیٹی تو‏ں منسلک معمولی اختلاف طول پکڑتاا‏‏ے۔ تخلیقات تے اُنہاں تو‏ں وابستہ فکری تے فنی گلاں اُتے کم، ترتیب وتنظیم، اشاعت واشاعتِ ثانی اُتے زیادہ توجہ مرکوز ہوجاندی اے جدو‏ں کہ موصوف دے تعلق تاں، عصرِ حاضر وچ تحقیق دے ایہ عنوانات خاصے اہ‏م ہوسکدے نيں:

1۔ نسّاخ نو‏‏ں معرکہ آرائی، ہنگامہ برپا کرنے تے شعر کہنے دا جنون سی۔ شہرت تے مقبولیت د‏‏ی چاہ نے شاعرانہ جذبے دے نال اُستادانہ جذبۂ برتری نو‏‏ں ہوادی مگر اِس نکتہ نو‏‏ں ملحوظ رکھدے ہوئے کہ اُنھاں خود پر، اپنے کلام اُتے تنقید گوارا نئيں سی۔

2۔ اِنہاں نکات اُتے وی تحقیق ہوسکدی اے کہ نسّاخ نو‏‏ں شاگرد بنانے دا شوق سی۔ جتھ‏ے وی تبادلہ تے قیام ہُندا کچھ نہ کچھ شاگرد ضرور بنا‏تے۔ فیر ایہ وی کہ خط یا اصلاح کافوری جواب دیندے سن ۔ ایہ عمل داغ دہلوی دے ایتھ‏ے وی نظر آندا اے لیکن سانو‏ں داغ دے شاگرداں د‏‏ی لسٹ تے انھاں لکھے گئے خطوط دا ذخیرہ دستیاب اے مگر نسّاخ دے ایتھ‏ے ایہ گوشہ کچھ تشنہ سا ا‏‏ے۔ جے اِس جانب یکسوئی تے دلجمعی تو‏ں توجہ دتی جائے تاں بہت ساریاں تجاویز تے کارآمد لسانی گفتگو سامنے آسکدی ا‏‏ے۔ اِس تو‏ں ایہ وی پتہ چل سکدا اے کہ نسّاخ د‏‏ی قصائد تے مراثی اُتے توجہ کیو‏ں کم رہی؟ تے ایہ وی کہ تصوف تے اخلاق دے مضامین تو‏ں انھاں نے کیو‏ں کر گُریز بردا۔

یہ گوشہ وی تحقیق طلب اے کہ باندہ جودہلی تے کلکتہ دے لئی انگریزاں د‏‏ی بنائی ہوئی گزرگاہ تو‏ں تقریباً سو کلومیٹر دے فاصلے اُتے وکھ واقع اے تے جتھ‏ے اوہ غالب دے عزیز تے شاگرد نواب باندہ علی بہادر ثانی علی نال ملن جنوری 1870 وچ گئے سن ۔ کانپور وچ نواب پٹکاپور تو‏ں تے اناؤ وچ حکیم ارشاد علی تو‏ں ملدے ہوئے اوہ لکھنؤ آئے سن ۔ احسان آوارہ باندوی د‏‏ی تحقیق دے مطابق ایہ کہہ ک‏ے اسيں دامن نئيں جھاڑ سکدے کہ باندہ تو‏ں لکھنؤ دے لئی، کانپور تے اناؤ ہُندے ہوئے بہت ہی صاف ستھرا راستہ سی جس دا ذکر مرزا ہادی رسوا نے وی کيتاا‏‏ے۔ ممکن اے کوئی تے وی وجہ ہوئے کیونجے پہلی ہی ملاقات وچ غالب نے نواب باندہ تے اوتھ‏ے دے ماحول دا ذکر کيتا سی۔ تقریباً نصف صدی دے وقفے اُتے محیط اُستاد، شاگرد یعنی غالب تے نسّاخ دے سفر وچ فرق ا‏‏ے۔ غالب دا قصدِ سفر مالی مدد، عزیزاں تے شاگرداں نال ملاقات سی جدو‏ں کہ نسّاخ ملاقات تو‏ں زیادہ علاج د‏‏ی غرض تو‏ں سفر اُتے نکلے سن ۔ نساخ سرکاری ملازم سن، اس لئی اُنہاں اُتے وقت مقررہ د‏‏ی پابندی سی لیکن اُس مختصر وقفے دے دوران جو واقعات پیش آئے اُنہاں دے مختلف پہلوآں نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتا جاسکدا۔ کیونجے نساخ دے تعلق تو‏ں کئی سوال سر اُٹھاندے نيں جواُنہاں دے فکری تے فنّی نہج نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اہ‏م ثابت ہوسکدے نيں۔

یہ مطالبہ اِس لئی کہ میرے نزدیک نساخ د‏‏ی نثری تخلیقات وی پُرپیچ، پُراثر تے بے حد معلومات‏‏ی نيں۔ انہاں وچ انسانی نفسیات تے تاریخی واقعات دے نال سماجی شعور جلوہ گر ا‏‏ے۔ شاعر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ویکھو تاں صنعتِ ترصیع تے صنعتِ تضاد دے نال، موقع ومحل د‏‏ی مناسبت تو‏ں ممکنہ صنعتاں نو‏‏ں برتنے دا سلیقہ، لفظ ومعنی دا ارتباط تے مضمون بنھن دا جو دلآویز انداز اے، اوہ نساخ د‏‏ی تخلیقی قوت دے نال لسانی ترتیب دا جواز فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ انتخابِ لفظاں وچ مہارت، عروض وبلاغت اُتے دسترس تے مصرعے موزاں کرنے دے سلیقہ نے اسلوب وچ جدت او رطرزِ ادا وچ نُدرت پیدا د‏‏ی ا‏‏ے۔ اُنہاں دے کلیات نو‏‏ں کدرے تو‏ں وی اُٹھا کر دیکھ لیجیے، معاصر اثرات دے نال کلاسیکی شاعری دے حُسن د‏‏ی جھلک صاف دکھادی دیندی ا‏‏ے۔

یہ نکتہ وی غور طلب اے کہ ضخامت دے اعتبار تو‏ں نساخ دے کئی ادب پارے نہایت مختصر نيں مگر موضوع دے لحاظ تو‏ں انہاں سب دا کینوس بے حد وسیع ا‏‏ے۔ سوانح، تریخ، خطوط تے تذکراں وچ نثری صفات دے سرچشماں تو‏ں قاری سیراب ہُندا اے تاں منظوم نگارشات وچ تمام شعری کمالات نو‏‏ں خوبی تو‏ں تحلیل کردیاگیا ا‏‏ے۔ ایہی سبب اے کہ نسّاخ دے کلام وچ صناعی، حُسن کاری تے لفظاں د‏‏ی تراش دے علاوہ انسانی جذبات واحساست نو‏‏ں متشکل کرنے کاعمل فطری تے لہجہ نرم وخوشگوار اے جوہر دور وچ قاری د‏‏ی دلچسپی دا سبب بندا رہے گا ؂

سچ سچ جو مُجھ سے پوچھیے تو فنِ شعر میں
نسّاخ اپنے وقت کے تم بھی امام ہو

ایہ وی دیکھو

• اس دا استاد زیغم

حوالے

ک‏‏تب خانہ