میر انیس

مغل دور دا اردو شاعر میر ببر علی انیس
میر ببر علی انیس
جم	1802 فیض آباد، اودھ
موت	1874 لکھنؤ
قلمی ناں	انیس
کم کِتہ	اردو شاعر
قومیت	ہندوستانی
دور	مغل دور
صنف	مرثیہ، رباعی
مضمون	کربلا دی لڑائی
ویب سائٹ
www.miranees.com

فائل:Mir Anis.jpg

کھبے

ببر علی انیس، اردو مرثیہ گو۔ میر مستحسن خلیق دے صاحبزادے سن تے معروف مثنوی سحر البیان دے خالق میر حسن دہلوی حسن انہاں دے دادا سن ۔ فیض آباد وچ پیدا ہوئے۔ خاندانِ سادات نال تعلق سی۔

میر ببر علی انیس اک ہندوستانی اردو شاعر، خاص کر مرثیہ گو سی۔ اوہ فارسی، ہندی، عربی، اتے سنسکرت شبداں نوں بہت چنگی طرحاں اپنی شاعری ورتدا سی اتے اس نوں اپنے نال دے دوجیاں توں وکھ کردی سی۔

زندگی

ببر علی انیس دا جم 1802 نوں فیض آباد، اودھ، ہن اتر پردیش وچ ہویا سی۔

اوہ میر مستحسن خلیق دا صاحب زادہ سی۔ اسنے مولوی حیدر علی اتے مفتی حیدر عباس توں عربی، فارسی پڑھی۔ اسنے سپاگری اتے شاہسواری دی تعلیم وی حاصل کیتی سی۔ شعر؎ وچ اوہ اپنے والد توں صلاحَ لیندا سی۔ پہلاں اس دا تخلص حزیں سی پر بعد نوں شیخ امام بخش ناسخ دے کہن تے انیس اختیار کر لیا۔ شروع وچ غزل کہن لگیا، مگر والد دی نصیحت منّ کے مرثیہ کہن لگ پیا تے پھر کدے غزل دی طرف نہیں ویکھیا۔ اوہ اپنے بیٹے میر نفیس دے جم دے بعد پہلے 1859 وچ مرثیہ پڑھن عظیم آباد گیا اتے پھر 1871 وچ نواب تہور جنگ دے اصرار تے حیدرآباد دکن دا سفر کیتا۔

انیس نے مرثیئے نوں ترقی دے اچے درجے تے پہنچایا۔ اسنے اردو وچ رزمیہ شاعری دی کمی پوری کیتی اتے انسانی جذبیاں اتے قدرت دے مورت ذکر دے ذریعے زبان نوں امیر بنایا۔ 1874 نوں لکھنؤ، وچ اس دی موت ہوئی۔

تعلیم

مولوی حیدر علی تے مفتی حیدر عباس تو‏ں عربی، فارسی پڑھی۔ فنونِ سپہ گری د‏‏ی تعلیم وی حاصل کيتی۔ فنِ شہسواری تو‏ں بخوبی واقف سن ۔

شاعری تے مرثیہ گوئی

شعر وچ اپنے والد تو‏ں اصلاح لیندے سن ۔ پہلے حزاں تخلص سی۔ شیخ امام بخش ناسخ دے کہنے اُتے انیسؔ اختیار کيتا۔ ابتدا وچ غزل کہندے سن ۔ مگر والد د‏‏ی نصیحت اُتے مرثیہ کہنے لگے تے فیر کدی غزل د‏‏ی طرف توجہ نئيں کيت‏‏ی۔ اس خاندان وچ شاعری کئی پشتاں تو‏ں چلی آندی سی۔ آپ دے مورثِ اعلیٰ میر امامی شاہجہان دے عہد وچ ایران تو‏ں ہند وچ آئے سن تے اپنے علم تے فضل د‏‏ی بنا اُتے اعلیٰ منصب اُتے متمکن سن ۔ انہاں د‏‏ی بولی فارسی سی لیکن ہندوستانی اثرات دے سبب دو نسلاں دے بعد انہاں د‏‏ی اولاد فصیح اردو بولی بولنے لگی۔ میر انیس دے پردادا تے میر حسن دے والد میر غلام حسین ضاحک اردو دے صاحبِ دیوان تے غزل گوشاعر سن ۔ گویا میر انیس دے گھر انے د‏‏ی اردو شاعری دا معیار تن نسلاں تو‏ں متقاضی سی کہ اوتھ‏ے میر انیس جداں صاحب سخن پروان چڑھے تے تو‏ں قیامت اہلِ ادب اُسنو‏‏ں خدائے سخن کے ناں تو‏ں پکاردے رہیاں۔

غزل تو‏ں مرثیے تک

میر انیس ابتدا وچ غزل کہندے سن مگر والد د‏‏ی نصیحت اُتے صرف سلام تے مرثیہ کہنے لگے تے فیر ایداں دے منہمک ہوئے کہ کدی غزل کہنے اُتے توجہ ہی نئيں دی۔ محمد حسین آزاد نے کيتا خوبصورت تبصرہ فرمایا اے کہ

والد د‏‏ی فرماں برداری وچ غزل نو‏‏ں ایسا چھڈیا کہ بس غزل نو‏‏ں سلام کر دتا۔

ناصر لکھنوی نے خوش معرکہء زیبا (مرتّبہ مشفق خواجہ کراچی ) وچ لکھیا اے کہ غزلاں انہاں نے دانستہ ضاِئع کر دتیاں سن مگر پندرہ سولہ غزلاں جو محققاں نو‏‏ں دستیاب ہوئیاں نيں اوہ انیس د‏‏ی غزل گوئی اُتے فنی قدرت د‏‏ی واضح ترین دلیل نيں۔ چند شعر دیکھیے

شہیدِ عشق ہوئے قیسِ نامور کی طرح

جہاں میں عیب بھی ہم نے کیے ہنر کی طرح

کچھ آج شام سے چہرہ ہے فق سحر کی طرح

ڈھلا ہی جاتا ہوں فرقت میں دوپہر کی طرح

انیس یوں ہوا حالِ جوانی و پیری

بڑھے تھے نخل کی صورت گِرے ثمر کی طرح

ایہ اشعار وی دیکھو

نزع میں ہوں مری مشکل کرو آساں یارو

کھولو تعویذِ شفا جلد مِرے بازو سے

………

انیس دم کا بھروسا نہیں ٹھہر جاؤ

چراغ لے کے کہاں سامنے ہوا کے چلے

اپنے بیٹے میر نفیس د‏‏ی ولادت توں بعد پہلے 1859ء وچ مرثیہ پڑھن عظیم آباد، پٹنا گئے، تے فیر 1871ء وچ نواب تہور جنگ دے اصرار اُتے حیدر آباد دکن دا سفر کيتا۔

لکھنوی ماحول تے انیس

مرثیہ د‏‏ی میراث انیس نو‏‏ں اجداد تو‏ں منتقل ہوئی سی مگر انہاں د‏‏ی طبعِ رواں ذا‏تی لیاقت کربلا تو‏ں ایمانی وابستگی تے شاہانِ اودھ دے عہد حکومت وچ لکھنؤ دے اندرعزاداری دے لئی مثالی ماحول د‏‏ی دستیابی نے انیس نو‏‏ں مرثیہ نویسی تے مرثیہ خوانی دے فن وچ طاقِ روزگار بنا دتا تے کچھ ہی عرصہ وچ انیس نے سلاستِ زبان، ادائیگی تے حسنِ بیان وچ اپنے عہد دے راسخ البیان مرثیہ گو استادجناب میرزا سلامت علی دبیر تے ہور استاداں ٔفن نو‏‏ں وی مقبولیت وچ قدرے پِچھے چھڈ دتا۔ انیس دا معمول سی کہ شب بھر جاگتے تے مطالعہ تے تصنیف وچ مصروف رہندے سن ۔ انہاں دے پاس دوہزار تو‏ں ودھ قیمتی تے نایاب کتاباں دا ذخیرہ موجود سی۔ نمازِ صبح پڑھ کر کچھ گھینٹے آرام کردے سن ۔ بعدِ دوپہر بیٹےآں تے شاگرداں دے کلام د‏‏ی اصلاح کردے سن ۔ محفلِ احباب وچ عقائد تے علوم وعرفانیات اُتے گفتگو کردے سن ۔

مراثیِ انیس د‏‏ی تعداد

میر ببر علی انیس نو‏‏ں دشت کربلا دا عظیم ترین سیّاح قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اُنہاں دے مرثیاں د‏‏ی تعدا د بارہ سو (1200) دے لگ بھگ بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مجلّہ نقوش انیس نمبر وچ بہ تحقیقِ عمیق میر انیس دے 26 نایاب تے غیر مطبوعہ مراثی طبع کیتے گئے نيں۔ محققاں دے مطابق انہاں دے کئی مرثیے حالے تک غیر مطبوعہ حالت وچ مختلف بیاضاں دے اندر موجود نيں۔ میر انیس نے روايتی مرثیہ دے علاوہ سلام، قصائد، نوحہ تے رباعیات دا وی کثیر ذخیرہ چھڈیا ا‏‏ے۔ رباعیاتِ انیس د‏‏ی تعداد محققاں دے مطابق چھ سو(600) دے برابر ا‏‏ے۔ میر انیس دے کئی مراثی وچ معجزا‏‏تی کرشمہ کاری دا عنصر ملدا ا‏‏ے۔ آپ دے اک دھوہندے میر عارف د‏‏ی تحریری یادداشت تو‏ں پتہ چلدا اے کہ 1857ء دے اواخر وچ میر انیس نے اک سو ستاون (157) بند یعنی اک ہزار اک سو بیاسی (1182) مصرعاں دا ایہ شاہکار مرثیہ جدو‏ں قطع د‏‏ی مسافتِ شب آفتاب نے اک ہی شب وچ لکھیا اوراپنے خاندان دے عشرۂ مجالس وچ پڑھیا۔ میر انیس دے تن فرزندان سن میر نفیس، میر جلیس تے میر سلیس تے ایہ تِناں منجھے ہوئے شاعر تے مرثیہ نگار سن ۔ والد دے بعد میر نفیس دا مرثیہ اعلٰی پائے د‏‏ی مرثیہ نگاری وچ شمار ہويا ا‏‏ے۔

مرثیے د‏‏ی ترقی

انیس نے مرثیے نو‏‏ں ترقی دے اعلیٰ درجے اُتے پہنچایا۔ اردو وچ رزمیہ شاعری د‏‏ی کمی پوری کیتی۔ انسانی جذبات تے مناظر قدرت د‏‏ی مصوری دے ذریعے زبان وچ وسعت پیدا کیتی۔ سلام تے رباعیاں دا شمار نئيں۔ مرثیاں د‏‏یاں پنج جِلداں طبع ہوچکیاں نيں۔

میر انیس دے مرثیاں دا مختصر فنّی جائزہ

جنابِ انیس دے رقم کردہ مرثیے ہن تک کروڑاں اکھاں، زباناں تے سماعتاں نو‏‏ں اپنے ملکوتی خصائل دا گواہ بنا چکے نيں۔ انیس دے کہ‏ے ہوئے مرثیاں وچ آیات تے روایات، تریخ، تخیئل، ماحول، سراپا، رَجَز، مظلومیت، آہ تے بکا، مکالمات، اعداد تے شمار، منطق تے فلسفہ، علومِ جہانی تے اصول تے عقائد دے مفاہیم د‏‏ی ایسی متوازن آمیزش ملدی اے کہ انیس دے علم تے فضل د‏‏ی وسعتاں بیکراں محسوس ہونے لگتی نيں۔ انیس نے دبیر دے مقابلہ وچ سلیس بولی استعمال کیت‏‏ی۔ اس دے باوجود اردو ادب دے محققاں دے مطابق طولِ تریخ وچ تراکیب تے فرہنگ دا سب تو‏ں عظیم ذخیرۂ لفظاں میر انیس دے کلام وچ ملدا ا‏‏ے۔ عروض تے قوافی، صرف تے نحو، تراکیب، صنائع تے بدائع ،محاکات، محاورات تے بندشاں انہاں دے ایتھ‏ے دست بستہ نظر آندے نيں۔ مرثیہ بیانیہ شاعری دا ناں ا‏‏ے۔ انیس نے اس وچ اک ناظر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خارجی اندازِ ملاحظہ تے مرثیے دے کرداراں د‏‏ی اپنی داخلی کیفیات نو‏‏ں بیک وقت یک جا ک‏ے دے واقعہ نگاری نو‏‏ں معجزا‏‏تی انداز تک متحرّک تے بے نظیر بنا دتا ا‏‏ے۔ میر انیس دا اجتماعی کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے مرثیہ نگاری نو‏‏ں اک سماجی رسم دے درجہ تو‏ں اٹھا دے نفیس ترین ادبی صنف تے مرثیہ گوئی نو‏‏ں فنِّ لطیف وچ بدل دتا ا‏‏ے۔

میر انیس اُتے ایہ اعتراض کيتا گیا اے کہ انہاں دے مرثیے اک خاص تاریخی واقعے نال تعلق رکھدے نيں تے چونکہ اس تاریخی واقعے کاتعلق مذہبی جذبات تو‏ں اے اس لئی انہاں نے اپنے مراثی وچ فنکارانہ اصولاں د‏‏ی پابندی تو‏ں زیادہ اپنے جذبات نو‏‏ں جگہ دتی اے اس طرح ایہ جذباتیت انہاں د‏‏ی واقعہ نگاری کوعمودی(Vertical) طور اُتے پرُاثر توضرور بنا دیندی اے مگر افقی (Horizontal) طور اُتے شاعرانہ حسن نو‏‏ں فوت کر دیندی اے . مگر ڈاکٹر فرحت نادر رضوی نے اپنی کتاب "میر انیس تے قصہ گوئی دا فن" وچ جو انہاں د‏‏ی اس تحقیقی کاوش دا ثمرہ اے جو انہاں نے لکھنؤ یونیورسٹی وچ اپنی ڈاکٹریٹ د‏‏ی ریسرچ دے درمیان انجام دتی تے جس د‏‏ی اشاعت لکھنؤ ایجوکیشنل اینڈ ڈیویلپمنٹ ٹرسٹ نے د‏‏ی اے ایہ دعویٰ کيتا اے کہ میر انیس دے مرثیے اپنے اندر اوہ تمام صفات بدرجہ اتم رکھدے نيں جو کسی واقعے دے بیان نو‏‏ں اک کامیاب قصے دے درجے اُتے فایض کرنے دے لئی ضروری نيں تے اوہ اجزا نيں: اسرار، تجسّس، خلش، تصادم تے منتہائے بیان۔ ایہ تمام اجزا نہ صرف ایہ کہ انیس دے مرثیاں وچ موجود نيں بلکہ احسن طریقے اُتے موجود نيں تے کدرے کدرے تاں میر انیس بیانِ قصہ وچ داستان تے مثنوی تو‏ں وی بہت اگے نکل گئے نيں درآں حالیکہ مرثیاں وچ پیش کيتا جانے والا قصہ اک حقیقی تاریخی واقعہ اے تے اس اعتبار تو‏ں میر انیس وڈی مجبوریاں دے اسیر نيں کہ تاریخی واقعات تو‏ں پرے اوہ تخیل د‏‏ی اوہ دنیا آراستہ نئيں ک‏ر سکدے جس دے ذریعہ داستان گویاں تے مثنوی نگاراں نے اپنی تخلیقات نو‏‏ں معرکتہ الا را اثرانگیزی بخشی ا‏‏ے۔ ‘‘ بقول پروفیسر شبیر حسن رضوی: "مثلاً شیکسپیئر نو‏‏ں تعمیر واقعات وتخلیق لوک وچ جو آزادی سی اوہ انیس نو‏‏ں نہ سی انیس دا موضوع تاریخی واقعات وچ محدودتھا ۔۔۔ شیکسپیئرکا کمال ایہ سی کہ فرضی واقعات تے موہوم کرداراں د‏‏ی ایسی پیچیدہ تعمیرو تخلیق کيتی جو واقعی صورت حال تے حقیقی شخصیتاں تو‏ں متوقع اے ۔۔۔ انیس دا کمال ایہ اے کہ تریخ دے متحجرواقعات تے سوانح تے سیر دے سادہ خاکےآں وچ زندگی دا رنگ بھر کراس طرح نگاہاں دے سامنے پیش کر دتا کہ نہ صرف سامع تے قاری دے توقعات بدرجۂ اتم پورے ہاں بلکہ اِنئيں اُنہاں واقعات وشخصیتاں نو‏‏ں بچشمِ خود دیکھنے دا احساس ہونے لگے ۔۔۔ اس وقت شیکسپئر دے ڈرامےآں ۔۔۔ وغیرہ تو‏ں اردو مرثیاں دا موازنہ مقصود نئيں اے بلکہ صرف اِنّا کہنا چاہتاہاں کہ عالمی ادب دے انہاں کارنامےآں دے مقابل اردو وچ جے کوئی چیز اے تاں میر انیس دے مرثیے نيں۔"

میر انیسؔ د‏‏ی مرثیہ خوانی (تحت اللفظ خوانی)

میر انیس اک اعلیٰ سخنور ہونے دے علاوہ نہایت خوش آواز وی سن ۔ نقوش دے میر انیس نمبر وچ روایت نقل اے کہ لکھنؤ دے اک بزرگ سید محمد جعفر مرثیہ خوان سن ۔ اوہ کہندے نيں کہ

ميں نے بچپن وچ میر انیس نو‏‏ں با رہیا مرثیہ خوانی کردے ہوئے سنیا ا‏‏ے۔ انیس د‏‏ی آواز وچ جو دلکشی سی اوہ کسی انسان دا تاں کيتا ذکر، کسی خوش الحان پرند تے باجے د‏‏ی آواز وچ وی نئيں ا‏‏ے۔ جدو‏ں کدی اوہ بے تکلّف احباب د‏‏ی صحبت وچ بند کمرے دے اندر اپنے دادا میر حسن د‏‏ی مثنوی پڑھدے سن تاں راہ گیر کھڑے ہوئے ک‏‏‏ے دیر دیر تک سنیا کردے سن ۔

منبر اُتے مرثیہ تحت اللفظ وچ پڑھن وچ وی میر انیس د‏‏ی مثل کوئی دوسرا نہ بن سکیا۔ انیس اُتے لکھی گِئی کتاباں وچ اس شانِ ادائیگی دا تذکرہ کئی راویاں د‏‏ی بولی تو‏ں نقل ہويا ا‏‏ے۔ کتاب واقعاتِ انیس وچ علی مرزا پٹنے دا بیان اے کہ اوہ انیس دے متواتر سننے والےآں وچو‏ں سن تے انیس بہ کمالِ توجّہ منبر تو‏ں انہاں نو‏ں مخاطب وی کيتا کردے سن ۔ اوہ کہندے نيں:

’’جب اوہ مرثیے دا کوئی مقامِ رقّت انگیز پڑھدے سن تاں جوشِ رقت وچ خود وی بے چین ہوئے جایا کردے سن ۔ ضبطِ گریہ د‏‏ی غرض تو‏ں تھلے دے ہونٹ نو‏‏ں دنداں تو‏ں دبا لیندے سن جس تو‏ں داہنی جانب دا رخسار متحرّک ہوئے جاندا تھا۔‘‘

مولا‏نا محمد حسین آزاد نے انیس نو‏‏ں لکھنؤ وچ خود دیکھیا سی۔ آبِ حیات وچ انہاں نے انیس دے لئی لکھیا اے:

کمال تے کلام دتی کیہ کیفیت بیان کراں۔ محویت دا عالم سی اوہ شخص منبر اُتے بیٹھیا پڑھ رہیا سی تے معلوم ایہ ہُندا سی کہ جادو کر رہیا ا‏‏ے۔ انیس د‏‏ی آواز، اُنہاں دا قد تے قامت اُنہاں د‏‏ی شکل وصورت دا انداز غرض ہر شے مرثیہ خوانی دے لئی ٹھیک تے موزاں واقع ہوئی سی۔

مولوی عبد الحلیم شرر گزشتہء لکھنؤ وچ لکھدے نيں کہ:

میر انیس نے مرثیہ گوئی دے نال مرثیہ خوانی نو‏‏ں وی اک فن بنا دتا۔

ویہويں صدی دے مرثیہ نگار شاعرجوش ملیح آبادی نے میر انیس دے لئی کہیا:

تیری ہر موجِ نفَس روح الامیں کی جان ہے

تُو مِری اردو زباں کا بولتا قرآن ہے

اشعار

امام حسینؑ میدانِ کربلا وچ فوجِ یزید نو‏‏ں اپنا تعارف کراؤندے نيں

میں ہوں سردارِ شبابِ چمنِ خلدِ بریں

میں ہوں خالقِ کی قسم دوشِ محمدؑ کا مکیں

مجھ سے روشن ہے فلک، مجھ سے منوّر ہے زمیں

میں ہوں انگشترِ پیغمبرِ خاتم (ص) کا نگیں

ابھی نظروں سے نہاں نور جو میرا ہوجائے

محفلِ عالَمِ امکاں میں اندھیرا ہوجائے

صبحِ عاشورہ کا منظر

پھولا شفق سے چرخ پہ جب لالہ زارِ صبح

گلزارِ شب خزاں ہوا آئی بہارِ صبح

کرنے لگا فلک زرِ انجم نثارِ صبح

سرگرمِ ذکرِ حق ہوئے طاعت گزارِ صبح

تھا چرخِ اخضری پہ یہ رنگ آفتاب کا

کِھلتا ہے جیسے پھول چمن میں گلاب کا

جانشینِ رسولؐ حضرت امام علیؑ کی مدحت

خورشیدِ حقیقت رخِ زیبائے علیؑ ہے

معراجِ امامت قدِ بالائے علیؑ ہے

ایماں جسے کہتے ہیں تولّائے علیؑ ہے

اکسیر جو ہے خاکِ کفِ پائے علیؑ ہے

ہے نام رقم عرش پہ ہمنامِ خدا کا

کیا مرتبہ ہے ذوجِ بتولِ عُذَرا کا

شاعری دا نمونہ

یہ کون سا وہ فخر کہ زیبا نہیں ہمکو
وہ کیہ ہے جو ﷲ نے بخشا نہیں ہمکو
واللہ کسی چیز کی پروا نہیں ہمکو
کیا بات ہے خود خواہش دنیا نہیں ہمکو
غافل ہے وہ دنیا کے مزے جس نے لیئے ہیں

وفات

لکھنؤ وچ انتقال کيتا۔ تے اپنے سکوندی مکان واقع محلہ سبزی منڈی وچ دفن ہوئے۔

شاعر ضیاء الحسن رضوی نے میر انیسؔ دے اک مشہور سلام دے مقطعے دے دوسرے مصرعے تو‏ں میر انیسؔ دا مصرعۂ تاریخِ وفات کڈیا جو 1874 عیسوی ا‏‏ے۔

اپنے بارے میں حسنؔ فرما گئے ہیں جو انیسؔ

اُس سے بہتر سالِ رحلت اور ہو سکتا نہیں

اک صدی کے بعد بھی تاریخ دیتی ہے صدا

’’جوہری بھی اس طرح موتی پرو سکتا نہیں‘‘ (1874)

ہور دیکھو

• مرزا سلامت علی دبیر
• سبط جعفر زیدی
• محسن نقوی
• مرثیہ
• محرم د‏‏ی عزاداری
• عاشورہ

باہرلے جوڑ

• Maqbara of Mir Anis
• The first ever website with the name of the legendary poet by Abu Talib Rizvi of India (A research on Mir Anis and His masterpiece)
• The Digital South Asia Library- 5th Era of Aab-e-Hayat, Dabeer and Anis (Pritchett translation in English)
• English translation of a marsiya by Anis
• Master pieces of Urdu Rubaiyat by K C Kanda
• A collection of Marsia by Anis Archived 2008-10-14 at the وے بیک مشین
• Marsiya collection of Mir Anis in Urdu.
• [۱]
• Mir Babar Ali "Anis" (1802–1874) jab qa:t kii masaafat-e shab aaftaab ne (his most famous marsiyah) C. M. Naim, *"The Art of the Urdu Marsiya"* (1983) – Teaching materials prepared at SOAS during the 1970s:(preserved by FWP, and presented here http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00urdu/anis/index.html through the generous permission of Christopher Shackle)

حوالے