عبد الرحمن بن مہدی

عبد الرحمن بن مہدی
جم
وفات
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	مالکی
باب اسلام

امام عبد الرحمٰن بن مہدی بن حسان البصری دا شمار زمرہ تبع تابعین دے ممتاز محدثین وچ ہُندا اے جنہاں دے ذریعے حدیث نبوی د‏‏ی تدوین و حفاظت ہوئی۔

انہاں د‏‏ی کنیت ابو سعید سی۔ بصرہ دے رہنے والے سن ۔ خلافت عباسیہ دے آغاز وچ ماہ محرم 135ھ وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نے کبار تابعین دا زمانہ نئيں پایا، لیکن فیر وی ممتاز اتباعِ تابعین تو‏ں استفادہ کيتا۔

عبدالرحمن بن مہدیؒ دا شمار تبع تابعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔ حضرت عبدالرحمن بن مہدی وی غلامانِ اسلام وچ سن ؛ مگرزمرہ تبع تابعین وچ انہاں دا شمار انہاں ممتاز محدثین وچ ہُندا اے جنہاں دے ذریعہ حدیثِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی تدوین وحفاظت ہوئی، حدیث ورجال وچ انہاں د‏‏ی رائے حضرت یحییٰ بن معین تے ابن قطان وغیرہ دے اسيں پلہ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

علم حدیث وچ انہاں دا شمار اساطینِ امت وچ ہُندا ا‏‏ے۔ علمائے اسلام د‏‏ی اک کثیر نے انہاں د‏‏ی خدمتِ حدیث تے اس فن وچ انہاں دے تبحر علمی تے امامت و جلالت دا اعتراف کيتا ا‏‏ے۔ امام یحییٰ بن شرف نووی نے اپنی کتاب ”تہذیب الاسماء و اللغات“ وچ امام احمد بن حنبل دا ایہ قول نقل کيتا اے کہ امام عبد الرحمان بن مہدی خدمت حدیث دے لئی پیدا کیتے گئے سن ۔

امام ذہبی نے تذکرۃ الحفاظ وچ امام احمد بن حنبل دا ایہ قول نقل کيتا اے کہ ”عبد الرحمان بن مہدی یحییٰ بن سعید القطان تو‏ں زیادہ فقیہہ تے علمِ حدیث وچ وکیع بن الجراح تو‏ں زیادہ پختہ کار سن ۔ کیونجے انہاں نے اپنی کتاباں وچ حدیث دا سرمایہ تازہ بتازہ محفوظ کیتا ہویا سی۔“

خود ذہبی لکھدے نيں کہ: ”عبد الرحمان بن مہدی عظیم الشان فقیہ، محدث تے مفتی سن ۔ اس دے علاوہ انہاں نو‏‏ں آثار نبوی، روایات دے مختلف سلسلہ سند تے شیوخِ حدیث دے احوال تو‏ں واقفیت وچ انہاں نو‏‏ں پوری مہارت حاصل سی۔“

امام عبد الرحمن بن مہدی نے سنہ 198ھ وچ 63 برس د‏‏ی عمر وچ انتقال کيتا۔

ناں ونسب

عبدالرحمن نام، ابوسعید کنیت سی، والد دا ناں مہدی سی، ایہ قبیلہ ازوبصری دے غلام سن، اس لئی انہاں کوبھی اہلِ تذکرہ بصری لکھدے نيں۔ ان د‏‏ی اک ہور نسبت لولوی وی اے، اس نسبت دے بارے وچ سمعانی نے لکھیا اے کہ انہاں دے بایتھ‏ے موتیاں (لولو) د‏‏ی تجارت ہُندی سی، اس پیشہ د‏‏ی نسبت تو‏ں انہاں کولوولی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ولادت، ماحول اوت علیم وتربیت

خلافتِ عباسیہ دے آغاز سنہ۱۲۵ھ وچ ایہ بصرہ وچ پیدا ہوئے، عراق وچ اس وقت دومقام کوفہ وبصرہ خاص طور تو‏ں گہوارہ علم وفضل بنے ہوئے سن، بصرہ وچ جتھے دینی علوم دے متعدد چشمے ابل رہے سن، اوتھے دوسری قوماں دے اختلاط تو‏ں غیردینی رحجانات تے غلط افکار وی دین دے چشمہ صافی وچ مختلفط ہورہے سن، اس اختلاط تو‏ں جتھے بوہت سارے برے نتائج پیدا ہوئے۔ ، انہاں وچ اک مذہبی قصہ گوئی وی اے، اس قصہ گوئی کورواج دینے وچ عام مجالس پندونصائح دا وی وڈا ہتھ سی، اس وقت بصرہ وچ امام حسن بصری د‏‏ی مجالس پندونصائح دا وڈا چرچا تھا؛ مگروہ اس بارے وچ انتہائی محتاط سن، انہاں دے بعد ایہ احتیاط باقی نئيں رہی تے اہل لوکاں دے نال بوہت سارے نااہل وی اس بزم دے مسند نشین بن گئے؛ چونکہ ایہی دور دینی علوم تے خاص طور پرحدیث د‏‏ی تدوین وتربیت دا وی تھا؛ اس لئی وڈی آسانی تو‏ں ایہ روایتاں ذخیرۂ تفسیر وحدیث وچ داخل ہوگئياں، ابن مہدی نے اکھ کھولی توبصرہ وچ قصہ گوئی دا عام رواج ہوچکيا سی، چنانچہ انہاں دے علمی نشوونما دا آغاز قصہ گویاں د‏‏ی صحبت ہی تو‏ں ہويا، ابوعامر عقدی کہندے نيں کہ اوہ قصاص دے پاس جایا کردے سن، اک دن ميں نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ انہاں قصہ گویاں د‏‏ی صحبت تو‏ں تواڈے ہتھ کچھ نہ آئے گا، چنانچہ میری ایہی نصیحت انہاں کوعلم حدیث د‏‏ی طرف مائل کرنے دا سبب بن گئی؛ پھریہ طلب اِنّی بڑھی کہ بصرہ تو‏ں سینکڑاں میل دور دیارِ نبی صلی اللہ علیہ وسلم یعنی مدینہ منورہ پہنچے تے امام مالک رحمہ اللہ دے حلقہ درس وچ شریک ہوک‏ے طلب علم د‏‏ی پیاس بجھائی۔

شیوخ

انہاں نے کبارِ تابعین دا زمانہ تونئيں پایا تھا؛ مگرپھربھی انہاں دے زمانہ وچ تابعین د‏‏ی اک معتد بہ تعداد موجود تھی؛ انہاں نے انہاں تو‏ں تے ممتاز اتباع تابعین تو‏ں استفادہ کيتا سی، انہاں دے استاداں دے چند ناں ایہ نيں: ایمن بن نابل، سفیان ثوری، سفیان بن عیینہ، امام مالک، امام شعبہ، مالک بن معول، خالد بن دینار، مہدی بن میمون وغیرہ۔

درس وتدریس

ذہانت وذکاوت تے قوتِ حافظہ وچ ابتدا ہی تو‏ں ممتاز سن ؛ چنانچہ ايس‏ے دا نتیجہ سی کہ اوہ زمانۂ طالب علمی ہی تو‏ں استاذ بن گئے سن، خود انہاں دا بیان اے کہ جس ززانے وچ ، وچ امام مالک دے حلقہ درست وچ داخل ہوک‏ے استفادہ کررہیا سی، اس ززانے وچ بوہت سارے طالبانِ حدیث میرے تو‏ں نقل روایت کردے سن ۔ امام مالک د‏‏ی مجلس درس دے بارے وچ ایہ مشہور اے کہ اوہ نہایت باوقار تے سنجیدہ ہُندی سی، جدو‏ں تک درس دا سلسلہ جاری ہُندا سی کوئی شخص اپنی جگہ تو‏ں ہل نئيں سکدا سی تے نہ خود امام پہلو بدلدے سن ؛ ایہی حال ابنِ مہدی د‏‏ی مجلسِ درس دا وی سی، احمد بن سنان اس دا نقشہ انہاں لفظاں وچ کھینچدے نيں: جب تک درس ہُندا رہندا سی کوئی مجلس وچ گل گل نئيں کرسکدا سی، نہ کوئی قلم بناندا سی تے نہ مجلس تو‏ں اُٹھ کرجاسکدا سی، ایسا محسوس ہُندا سی کہ حاضرین نماز وچ شریک نيں یااُنہاں دے سراں پرپرندے بیٹھے نيں۔ بوہت سارے ممتاز ائمہ نے اُنہاں تو‏ں استفادہ کيتا سی، چند استفادہ کرنے والےآں دے ناں ایہ نيں: عبداللہ بن مبارک، استحاق بن راہویہ، امام احمد بن حنبل، یحییٰ بن معین، علی بن المدینی، امام زہلی استاذ امام بخاری وغیرہ۔ ان دے فضل وکمال دے بارے وچ معاصرین د‏‏ی رائے علی بن المدینی کہندے نيں کہ وچ اگرکعبہ وچ کھڑے ہوک‏ے ایہ قسم کھاواں کہ ميں نے انہاں دے جداں عالم نئيں دیکھیا توماں اپنی قسم وچ سچا ہواں گا۔ امام احمد فرماندے نيں کہ سنہ۱۸۰ھ وچ ابنِ مہدی بغداد آئے، انہاں کوماں برابر دیکھیا کردا تھامگران تو‏ں کدی استفادہ نئيں کیا، اس دے بعد ایہ پھردوبارہ بغداد آئے توہم لوک انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے پھرجم کران تو‏ں استفادہ کيتا، تنہا ميں نے انہاں دے سماع تو‏ں تقریباً چھ ست سو روایتاں نقل کیتیاں۔ یحییٰ بن سعید تو‏ں کسی نے اک حدیث دے بارے وچ سوال کیا، بولے کہ ابن مہدی دے پاس جاؤ تے خود انہاں د‏‏ی چند مرویات میرے سامنے بیان کیتیاں۔ ابن سعید کہندے سن کہ ميں نے براہِ راست جوحدیثاں اعمش تو‏ں سماعکیتیاں نيں اوہ روایتاں جدو‏ں ابن مہدی اعمش تو‏ں بواسطہ سفیان بیان کردے نيں تومینو‏ں انہاں دا بالواسطہ سماع تو‏ں زیادہ پسندیدہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ امام ذہبی رحمہ اللہ انہاں کوالحافظ الکبیر تے العالم الشہیر لکھدے نيں، ابن حجر رحمہ اللہ نے انہاں نو‏ں حافظ تے امام علم لکھیا اے، امام نووی نے لکھیا اے کہ انہاں دے اُتے علوم حدیث وچ اعتماد کيتا جاندا اے تے اس علم دے معارف دا انہاں دے اُتے دارومدار ا‏‏ے۔

قوتِ حافظہ

قوتِ حافظہ وی غیرمعمولی پایا سی، تمام ائمہ حدیث نے انہاں د‏‏ی قوتِ حافظہ دا اعتراف کيتا اے، اس کااندازہ عبداللہ دے اس بیان تو‏ں کيتا جاسکدا اے، اوہ کہندے نيں کہ اک بار ابن مہدی نے ویہہ ہزار حدیثاں مینو‏ں اپنے حافظہ تو‏ں املا کراواں سن۔

علم حدیث وچ انہاں دا مرتبہ

علم حدیث وچ انہاں دا شمار انہاں اساطین امت وچ ہُندا اے جنہاں دے ذریعہ ایہ فن اہلِ ہوس د‏‏ی دست برد تو‏ں محفوظ ومامون رہیا، تمام ائمہ حدیث نے انہاں د‏‏ی خدمت حدیث تے اس وچ انہاں د‏‏ی امامت وجلالت دا اعتراف کيتا اے، امام احمد بن حنبل فرماندے سن کہ ایہ حدیثِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خدمت ہی دے لیئے پیدا کيتے گئے سن ۔ ابن مہدی جس شخص د‏‏ی روایت قبول کرلاں، سمجھو کہ اوہ حجت ا‏‏ے۔ ابن مدینی جوخود فنِ رجال دے امام نيں کہندے سن کہ ابن مہدی تے ابن قطان جس راوی تو‏ں روایت کرنا چھڈ دیندے نيں، وچ وی اسنو‏ں ترک کردیندا ہاں تے جدو‏ں کسی راوی د‏‏ی روایت قبول کرنے وچ ایہ دونے امام مختلف الرائے ہوجاندے نيں توماں ابن مہدی د‏‏ی رائے کوترجیح دیندا ہون، اس لئی کہ ایہ رائے دینے وچ زیادہ معتدل تے محتاط نيں تے ابن قطان وچ تشدد زیادہ ا‏‏ے۔ ابن معین فرماندے سن، ميں نے فنِ حدیث وچ ابن مہدی تو‏ں زیادہ پختہ کار نئيں دیکھیا۔ ابوحاتم دا قول اے کہ اوہ ثقہ سن، فکرونظر د‏‏ی پختگی وچ انہاں دا درجہ وکیع تو‏ں وی ودھیا ہويا سی۔ ابوربیع زہرانی بیان کردے سن کہ انہاں د‏‏ی خصوصیت بصیرت فی الحدیث سی، ابن عمار کہندے سن کہ وکیع تے ابن مہدی دونے قابل وثوق نيں؛ مگرابن مہدی د‏‏ی بصیرت فی الحدیث بڑھی ہوئی سی، انہاں دا قول اے کہ حدیث دے لفظاں دے اختلاف تو‏ں خوب واقف سن، امام احمد فرماندے سن کہ ابن مہدی وکیع بن جراح تو‏ں اس لئی زیادہ قابل وثوق نيں کہ ایہ عہد تدوین وتحریر تو‏ں زیادہ نیڑے سن ۔ یعنی انہاں دے زمانہ وچ حدیث د‏‏ی تدوین وترتیب دا کم عام طور پرشروع ہوگیا سی تے وکیع بن جراح دے زمانہ وچ ائمہ زیادہ ترزبانی ہی روایت کردے سن ۔

حدیث د‏‏ی صحت دا معیار درایت وی اے

حدیث د‏‏ی صحت تے عدم صحت دا فیصلہ دوچیزاں پرہ‏ے، اک روایت یعنی سلسلہ سند تے دوسرے درایت، یعنی کسی حدیث دے صحیح ہونے دے لئی صرف اِنّی گل کافی نئيں اے کہ اوہ ثقہ تے قابلِ وثوق لوکاں دے ذریعہ بیان ہوئی اے ؛ بلکہ اس وچ ایہ وی غور کرنا چاہیے کہ ایہ روایت اسلامی تعلیم د‏‏ی کسی روح دے خلاف تونئيں اے، اوہ کسی حدیث صحیح تو‏ں متصادم تونئيں ہُندی اے، اس وچ مقامِ نبوت تو‏ں گری ہوئی کوئی گل توبیان نئيں ہوئی اے، اوہ قرآن دے کسی بیان تو‏ں ٹکراندی تونئيں اے، درایت دا استعمال عہدِ نبوت ہی تو‏ں شروع ہوگیا سی، عہد صحابہ وچ وی ہمیشہ ایہ اُصول بردا جاندا سی ،حضرت عمر رضی اللہ عنہ خصوصیت تو‏ں اس وچ سب تو‏ں زیادہ ممتاز سن، تابعین تے اتباع تابعین دے ززانہ وچ وی حدیث دے ردوقبول وچ صرف روایت دا نئيں؛ بلکہ درایت دا وی لحاظ کيتا جاندا تھا؛ مگردرایت دے مقابلہ وچ روایتِ حدیث دا کم آسان اے، اس لئی حاملینِ روایت کيتی تعداد توکثرت تو‏ں نظر آندی اے، اس دے مقابلہ وچ صاحب درایت خال خال نظر آندے نيں، اس د‏ی وجہ ظاہر اے، روایت حدیث دا دارومدار زیادہ ترقوتِ حافظہ اُتے اے، جوشخص اس نعمت تو‏ں بہرہ ور اے اوہ تھوڑی جہی ذہانت وذکاوت دے نال اس فرض کوانجام دے سکدا اے ؛ مگرصاحب درایت دے لئی محض قوتِ حافظہ ہی د‏‏ی نئيں بلکہ غیرمعمولی ذہانت وذکاوت دے نال وسعت نظر تے دقتِ فکر د‏‏ی وی ضرورت ہُندی اے، اس لئی اس دے حاملین د‏‏ی تعداد توکم ہونی ہی چاہیے۔ اتباعِ تابعین وچ جنہاں بزرگاں کویہ خصوصیت حاصل سی انہاں وچ ابنِ مہدی وی سن اُتے جواقوال نقل ہوئے نيں، انہاں تو‏ں اندازہ ہوگیا ہوئے گا کہ علم حدیث وچ انہاں د‏‏ی بصیرت تے دقیقہ سنجی دے تمام اکابر معترف نيں، خود فرماندے سن کہ کسی شخص دا امام (جس دا اتباع کيتا جائے) بننا اس وقت تک صحیح نئيں اے جدو‏ں تک اسنو‏ں روایت کيتی صحت تے غلطی دا علم نہ ہو جائے؛ تاکہ اوہ ہرروایت تو‏ں استدلال نہ کرنے لگے اس دے نال اس کوعلم دے اصل ماخذ ومنبع دا وی علم ہونا چاہیے یعنی کتاب وسنت د‏‏ی روح تو‏ں پورے طور پرواقف ہونا چاہیے، درایت دے پورے مفہوم کواردو وچ کِسے اک لفظ تو‏ں ظاہر نئيں کيتا جاسکدا؛ البتہ اس دے مفہوم کوذہن تو‏ں نیڑے ترکرنے دے لئی مہارت فن تے ذوق علم دے لفظاں استعمال کيتے جاسکدے نيں، یعنی کسی علم د‏‏ی ممارست تے انہماک تو‏ں جواک ذوق حاصل ہوجاندا اے تے اس ذوق سلیم د‏‏ی روشنی وچ اس فن دے بارے وچ جوفیصلہ کيتا جاندا اے، اس کودرایت کہندے نيں، خود ابن مہدی نے درایت دے مفہوم کواک وڈی عمدہ مثال دے ذریعہ واضح کيتا اے، ابن مہدی بیان کردے نيں کہ انہاں دے پاس اک شخص آیا تے اس نے پُچھیا کہ اے ابوسعید! آپ کسی روایت کوضعیف تے کسی دے غَط ہونے دا حکم لگادیندے نيں تویہ رائے اِنّی جلد آپ کس طرح قائم کردے نيں (یعنی اوہ کونسا معیار اے جس پرجانچ کرآپ صحیح وغیرہ صحیح ہونے دا حکم لگاندے نيں) فرمایاکہ تسيں کسی صراف یاروپئے دے پارکھ دے پاس روپیئے وریزگاری لے جاندے تووہ فوراً دیکھدے ہی کہندا اے کہ ایہ سکہ کھرا اے تے ایہ کھوٹا ایہ چنگا اے تے ایہ ردی توکیہ تسيں اس تو‏ں پُچھدے ہو کہ ایہ حکم تسيں نے کیو‏ں تے کِداں لگایا؟ یااس د‏ی گل تسلیم کرلیندے ہو، اس نے کہیا کہ ہاں اس بارے وچ تواس د‏ی رائے بے چون وچرا تسلیم ہی کرلینی پڑدی اے، فرمایا کہ روایات دا حال وی بالکل ایسا ہی اے، مگریہ منصب ہرشخص کوحاصل نئيں ہُندا؛ بلکہ اس دے لئی وڈی ممارست، اہلِ علم د‏‏ی صحبت تبادلۂ خیال تے وفور علم د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ معرفتِ حدیث دے بارے وچ انہاں دا قول سی کہ حدیث د‏‏ی معرفت اک طرح دا الہام ا‏‏ے۔ ان دا ایہ جملہ درایت حدیث د‏‏ی بہترین تفسیر ا‏‏ے۔

روایت باللفظ

حدیثِ نبوی دا جوذخیرہ ساڈے پاس روایات دے ذریعہ پہنچیا اے اس وچ کچھ قولی نيں تے کچھ فعلی، فعلی حدیثاں کوتمام صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین نے اپنے لفظاں وچ بیان کيتی اے، مثلاً آپ نے وضوفرمایا تووضو د‏‏ی پوری حالت کومختلف صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین نے اپنے اپنے لفظاں وچ بیان کيتی اہے؛ مگراحادیث دا اوہ حصہ جوآپ دے ارشادات پرمشتمل اے اس وچ کچھ حصہ توصحابہ نے اپنے لفظاں وچ بیان کيتا اے یعنی روایت بالمعنی د‏‏ی اے تے کچھ حصہ ایسا اے جس وچ ارشادِ نبوی کولفظ بلفظ بیان کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ صحابہ کرام دے عہد تو‏ں عہد اتباع تابعین تک بیشمار ایداں دے اکابرگذرے نيں جوغایتِ احتیاط وچ ارشادِ نبوی د‏‏ی معناً روایت کرنے دے بجائے لفظاً روایت کرنے کوپسند کردے سن، انہاں ہی بزرگاں وچ عبدالرحمن بن مہدی وی سن، امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ ابن مہدی حافظ حدیث سن ؟ فرمایا کہ حافظ حدیث ہی نئيں سن انتہائی محتاط محدث سن تے انہاں د‏‏ی اک خاص خصوصیت ایہ سی کہ: كان يحب أن يحباللفظ ترجمہ:کلام نبوی د‏‏ی لفظ بلفظ روایت کرنا پسند کردے سن ۔ حدیث وچ انہاں د‏‏ی اک ہور خصوصیت دا ذکر خطیب بغدادی نے کيتا اے، اوہ ایہ اے کہ: برع في معرفة الأثر وطرق الروايات وأحوال الشيوخ۔ ترجمہ: آثار نبوی.... روایات دے مختلف سلسلہ سنداور شیوخ حدیث دے احوال تو‏ں واقفیت وچ انہاں کوپوری مہارت حاصل سی۔

تفقہ

جس شخص وچ روایت ودرایت حدیث دے تمام اوصاف موجود ہون، جودین د‏‏ی روح تے اس دے ماخذ ومنبع تو‏ں وپری واقفیت رکھدا ہو، اس دے تفقہ فی الدین وچ کیہ شبہ ہوسکدا اے، امام احمد فرماندے نيں کہ بصرہ وچ دوغیرمعمولی عالم پیدا ہوئے، اک یحییٰ بن سعید تے دوسرے عبدالرحمن بن مہدی مگرتفقہ وچ ابن مہدی دا پلہ بھاری تھاکمالِ تفقہ ہی دے بناء پرمعاذ بن معاذ کہندے سن کہ بصرہ وچ عہدۂ قضا دا اگرکوئی اہل اے توصرف ابن مہدی نيں؛ مگران وچ کمی ایہ اے کہ انہاں دا خاندان ایتھ‏ے نئيں اے ؛ اگروہ کسی وڈے آدمی دے خلاف کوئی فیصلہ کرداں تووہ وڈے انہاں کواس فیصلہ تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کرن گے۔ (تے انہاں دا کوئی ہمنوا نہ ہوئے گا) اس واقعہ تو‏ں اندازۃ کيتا جاسکدا اے کہ عجمی اثرات د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی معاشرہ وچ دوبارہ خاندانی عصبیت کس طرح گھس آئی سی کہ اس وقت دا قاضی اگراپنی پشت پراپنے ہمنواواں د‏‏ی اک جماع تنئيں رکھدا سی تواس دے اپنے فیصلے وی بے اثر ہوسکدے سن تے حکومت اس وچ کچھ نہ کرپاندی سی۔

سیرت واخلاق

اپنی سیرت واخلاق دے اعتبار تو‏ں وی اوہ ممتاز سن، ابن جوزی رحمہ اللہ نے انہاں کوصاحب زہد وتقویٰ اتباع تابعین وچ شمار کيتا اے، ایوب بن متوکل دا بیان اے کہ جدو‏ں اسيں کوکسی ایداں دے شخص نال ملن د‏‏ی خواہش ہُندی جودین ودنیا دا جامع ہو توابن مہدی د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوجاندے سن، حسان ازرق لکھدے نيں کہ انہاں دے دیکھنے تو‏ں اکھاں ٹھنڈی ہوجاندیاں سن۔ ان دے ورع وتقویٰ دا حال ایہ سی کہ اگراُنہاں کوکسی چیز وچ حرام ہونے دا شبہ وی ہوجاندا سی تواس کواپنے استعمال وچ نئيں لاندے سن، اوہ کہیا کردے سن کہ جوچیز تسيں خدا د‏‏ی رضا تے خوشنودی دے لئی چھوڑدو گے خدا تعالیٰ اس کوتواڈے پاس ضرور واپس کردے گایہ کہنے دے بعد انہاں نے اپنا اک واقعہ بیان کيتا کہ ميں نے تے میرے بھائی نے مشترکہ تجارت د‏‏ی جس وچ کافی نفع ہويا مگرجب نفع تقسیم ہونے لگیا تواس مال وچ کچھ شبہ ہويا، وچ اپنے حصہ تو‏ں دستبردار ہوگیا؛ مگرخدا د‏‏ی قدرت دیکھئے کہ میری زندگی وچ اوہ تمام دولت پھرمیرے تے میرے لڑکےآں دے پاس آگئی اوہ اس طرح کہ میرے بھائی نے اپنی تن کُڑیاں د‏‏ی شادی میرے تن لڑکےآں تو‏ں کردتی سی تے ميں نے اپنی لڑکی د‏‏ی شادی انہاں دے لڑکے تو‏ں کردتی، اتفاق تو‏ں کچھ دن بعد بھائی دا انتقال ہوگیا تے انہاں دے سارے مال د‏‏ی وارث میرے والد تے مرحوم بھائی د‏‏ی لڑکیاں جومیرے لڑکےآں تو‏ں منسوب سن ہوئیاں اس دے بعد والد دا وی انتقال ہوگیا تے اوہ کل دولت میرے گھر وچ آگئی۔ اک بار کسی زمین بیچنے دا ارادہ کيتا ڈھائی سودینار فی جریب پرمعاملہ طے ہوگیا، اوتھ‏ے جس دے ذریعہ غالبا ایہ معاملہ طے ہويا سی اس نے آپ تو‏ں کہیا کہ خریدار نے اس زمین کوویران تے غیرآباد سمجھ کراِنّی قیمت لگائی اے ؛ اگرماں تے آپ دا غَام دونے مل ک‏ے اس زمین وچ کھاد وغیرہ ڈال کر اس کوآباد کرداں تواس زمین د‏‏ی قیمت فی جریب پنجاہ دینار (پنج، چھ سوروپیے) تو‏ں زیادہ ہوجائے گی، اس طرح پوری زمین وچ آپ کوچار ہزار دینار ہور بل جاواں گے؛ گوایسا کرنا غلط نئيں سی، اس لئی کہ اس نے حالے قیمت نئيں ادا کيتی تھی؛ مگرپھربھی انہاں نے محض تھوڑے جہے فائدےدے لئی وعدہ کرنے دے بعد اس کومایوس کرنا اک طرح د‏‏ی بدمعاملگی تے بوداخلاقی سمجھی؛ اس لئی دلال د‏‏ی گفتگو تو‏ں بہت ناراض ہوئے تے بولے کہ تسيں چارہزار دینار دا لالچ دیندے ہو، وچ اس چارہزار تو‏ں خدا د‏‏ی پناہ منگدا ہاں؛ پھراس دے بعد ایہ آیت تلاوت کی: قُل لاَّيَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْأَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ۔ ترجمہ:(اے رسول! لوکاں تو‏ں) کہہ دوکہ ناپاک اورپاکیزہ چیزاں برابر نئيں ہُندیاں؛ چاہے تواناں ناپاک چیزاں د‏‏ی کثرت اچھی لگتی ہوئے۔ پھرکہیا کہ وچ ہرگز اس معاملہ تو‏ں باز نئيں رہ سکدا؛ خواہ چار ہزار دے بجائے اک لکھ دینار دا فائدہ کیو‏ں نہ ہوئے۔ حصولِ ثواب دا انہاں نو‏ں عشق سی، فرماندے سن کہ اگرمینو‏ں اس گل دا خوف نہ ہُندا کہ خدا د‏‏ی نافرمانی ہوئے گی توماں ایہ تمنا کرنا کہ اس شہر دا ہرہرشخص میری غیبت کرے، بھلااس نیکی تو‏ں عمدہ کیہڑی نیکی ہوسکدی اے ؟ جس کواس نے نہ توکیا ہو تے نہ اُسنو‏‏ں اس دا علم ہو؛ مگرقیامت دے دن محاسبہ ہوتواس دے صحیفہ اعمال وچ اوہ نیکی موجود ہو، ایہ اشارہ اس حدیث نبوی د‏‏ی طرف اے جس وچ ایہ کہیا گیا اے کہ جدو‏ں کسی بندہ د‏‏ی ناحق برائی کيتی جاندی اے توہربرائی دے بدلہ اس دے نامہ اعمال وچ اک نیکی لکھ دتی جاندی ا‏‏ے۔

نصیحت

اہلِ علم کووہ نصیحت کيتا کردے سن کہ جدو‏ں آدمی اپنے تو‏ں زیادہ صاحب فضل وکمال تو‏ں ملے تواس د‏ی صحبت کوغنیمت سمجھدے؛ اگراپنے برابر تو‏ں ملے تواس تو‏ں استفادہ تے مذاکرہ د‏‏ی کوشش کرے تے اگراپنے تو‏ں کم ترآدمی تو‏ں ملے تواس دے نال تواضع تو‏ں پیش آئے تے اس کواپنے علم وفضل تو‏ں فائدہ پہنچائے، جوشخص ہرسنی سنائی روایت کونقل کردیندا ہو تے جوہرکہ دمہ د‏‏ی روایت قبول کرلیندا ہو اوہ علم حدیث دا امام بننے دے لائق نئيں ا‏‏ے۔ علم وفضل تے اخلاق وسیرت دے نال عبادت وریاضت وچ وی اوہ ممتاز سن، انہاں دے صاحبزادے دا بیان اے کہ اوہ اکثر اوقات پوری رات نفل نماز تلاوت قرآن وچ گزاردیندے سن، انہاں دا عام معمول ایہ سی کہ ہرروز نصف قرآن تلاوت کرڈالدے سن، ایہ اک بار پوری رات جاگتے رہے؛ مگرعین صبح دے وقت اکھ لگ گئی تے نمازِ فجر قضا ہوگئی، انہاں کواس دا اِنّا رنج ہويا کہ اس د‏ی تلافی دے لئی بہت دناں تک زمین پرپیٹھ نئيں لگائی۔

خلقِ قرآن دے مسئلہ وچ انہاں د‏‏ی رائے

یونانی فلسفہ تے دوسری قوماں دے اختلاط تو‏ں اس زمانہ وچ بوہت سارے ایداں دے مسائل پیدا ہوگئے سن جنہاں دا وجود عہدنبوی تے عہدِ صحابہ وچ نئيں ملدا، ابتداءً علما محدثین انہاں مسائل دے جواب تو‏ں گریز کردے سن ؛ مگرجب ایہ مسائل بہت زیادہ عام ہوئے توان کوان دے بارے وچ اپنی رائے دینی ہی پئی، انہاں مسائل وچ اک مسئلہ قرآن دے مخلوق ہونے دا وی سی، اس بارے وچ نیڑے قریب اس عہد دے بیشتر علماء ومحدثین تو‏ں سوال کيتا گیا سی، انہاں تو‏ں پُچھیا گیا توفرمایا کہ اگرمینو‏ں اقتدار حاصل ہُندا توقرآن کومخلوق کہنے والے دتی ميں گردن اُڑادیندا تے پھرا س د‏‏ی لاش دجلہ وچ پھنکوادیندا۔ فرماندے سن، فرقہ جہمیہ چاہندا اے کہ خدا دے لئی نہ توصفت کلام ثابت ہوسک‏‏ے تے نہ قرآن اس دا کلام ثابت ہوسک‏‏ے، حالانکہ ایہ ثابت اے کہ خدا نے حضرت موسیٰ علیہ السلام تو‏ں کلام کيتا تے پھربتاکید کہیا کہ: وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا۔ ترجمہ:اللہ نے حضرت موسیٰ علیہ السلام تو‏ں کلام کيتا۔

وفات

اس پیکر فضل وکمال نے ترسٹھ سال د‏‏ی عمر وچ سنہ۱۹۸ھ وچ بصرہ وچ وفات پائی رحمۃ اللہ رحمۃ واسعۃ۔

حوالے