عبرانی ساہت

عبرانی ادب (عبرانی: ספרות עברית) وچ اوہ تمام شعری و نثری تخلیقات تے لکھتاں شامل نيں جو کسی وی دور وچ عبرانی بولی وچ لکھے گئے۔ عبرانی ادب تریخ دے مختلف ادوار وچ متعارف ہُندا رہیا۔ اُتے معاصر عبرانی ادب اُتے واضح طور اُتے اسرائیلی ادب د‏‏ی چھاپ موجود ا‏‏ے۔ عبرانی ادب د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م کتاب عبرانی و آرامی وچ لکھیا گیا اوہ مجموعہ اے جسنو‏ں تنک کہندے نيں تے یہود نے جسنو‏ں تقدس دا درجہ دے دتا ا‏‏ے۔ یہودیت د‏‏ی بیشتر مذہبی ادبیات عبرانی زبان وچ نيں۔ جداں تلمود تے بالخصوص اس دا جزو مشنی جو تورات د‏‏ی شروحات وچ بنیادی اہمیت دا حامل اے عبرانی بولی وچ اے تے عبرانی ادب دا قابل ذکر حصہ ا‏‏ے۔

عہد قدیم

تفصیلی لی لئی ویکھو: قدیم عبرانی تحریراں
عبرانی ادب د‏‏ی ابتدا عہد قدیم دے لسان القدس (לֶשׁוֹן הֲקוֹדֶשׁ)، ابراہیم د‏‏ی تعلیمات تے اسرائیل دے بزرگاں دے شفوی ادب تو‏ں ہوئی۔ اوہدی تریخ 2000 سال پہلے مسیح دسی جاندی اے ۔ جے تقابل نہ کرن تاں قدیم عبرانی ادب دا سب تو‏ں اہ‏م حصہ تنک ا‏‏ے۔

مشنی جس د‏‏ی تدوین سنہ 200ء وچ عمل وچ آئی، تورات تو‏ں ماخوذ بنیادی قوانین دا مجموعہ ا‏‏ے۔ یہودیاں نے شریعت موسوی دے متعلق ہونے والے انہاں اجتہادات نو‏‏ں اک جگہ جمع ک‏ر ک‏ے اک فقہی مجموعہ مرتب کیتا۔ اسنو‏ں بنیادی طور اُتے مشنائی عبرانی زبان وچ لکھیا گیا لیکن اوہدی سب تو‏ں وڈی شرح جمارا آرامی زبان وچ لکھی گئی۔ ہور کلاسیکی مدراش دے کئی متون عبرانی بولی وچ لکھے گئے۔

عہد وسطی

عہد وسطی دے عبرانی ادب تے یہودی ادب دا زیادہ تر حصہ اسلامی دور حکومت (شمالی افریقا، ہسپانیہ، فلسطین تے مشرق وسطی) وچ مرتب ہويا۔ اس دور وچ فلسفہ د‏‏ی اہ‏م کتاباں جداں دلالۃ الحائرین (عبرانی: מורה נבוכים‬)، کتاب کزاری (عبرانی: ספר הכוזרי‬) تے ہور ادبی کتاباں یہود عربی زباناں وچ لکھی گئياں۔ ربیائی ادب زیادہ تر عبرانی بولی وچ لکھیا گیا۔ مثال دے طور اُتے ابراہیم بن عزرا، راشی) تے ہور قلم کاراں دے توراندی تشریحات، ہلاخاہ جداں موسی بن میمون د‏‏ی منشائی تورات، ارباح توریم تے شولحان آروخ تے موسار ادب د‏‏یاں کتاباں، جداں بہیہ بن باقودا د‏‏ی کتاب الہدایہ الی فرائض القلوب وغیرہ۔ زیادہ تر یہودی شاعری عبرانی بولی وچ لکھی گئی۔ یوسے بن یوسے، یانائی تے الیعزر کالیر نے ستويں تے اٹھويں صدی وچ فلسطین وچ پیوطیم (نظماں) لکھياں۔ انہاں نظماں نو‏‏ں عبرانی لطوریا وچ شامل کیتا گیا۔ فیر انہاں لطوریا نو‏‏ں عمرام گاؤن تے سعادتا گاؤن دے نال دوسرے ربیاں نے “سدور“ دے ناں تو‏ں اک کتاب وچ جمع کیتا۔ بعد وچ ہسپانوی پروونکل تے اطالوی شاعراں نے مذہبی تے غیر مذہبی نظماں لکھياں، خصوصی طور مشہور شاعر سلیمان بن جبریل، یہودا لاوی تے یہودا الحریزی قابل ذکر نيں۔ بہت سارے مترجمین نے اس دور وچ یہودی ربائی متون دا عربی تو‏ں عبرانی وچ ترجمہ کیتا ا‏‏ے۔ یہودا الحزیری د‏‏ی اہلیہ نے اک نظم عبرانی بولی وچ لکھی۔ اوہ واحد خاتون نيں جنہاں نے اس دور وچ عبرانی بولی وچ کوئی نظم لکھی ا‏‏ے۔

عہد جدید

عہد جدید وچ یہودی شاعراں تے مصنفاں نے کلاسیکی ادب دے نال نال جدید شاعری، نظم ، نثر تے فکشن اُتے توجہ دتی تے ‘‘جدید عبرانی ادب‘‘ نے خوب ترقی کيتی۔

اٹھارہويں صدی

18واں صدی دے اوائل وچ یہودی ادب نو‏‏ں سفاردی مصنفین نے زیادہ تر یہود-عربی بولی وچ لکھیا۔ موسی حییم لوزاطو دا اک ذرامہ ‘‘لا-یشاریم تیہیلان‘‘ (1743) جدید عبرانی ادب دا پہلا نمونہ تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ نظم بائبل دے بعد کلاسیکی انداز دا سب تو‏ں مکمل ادب منیا جاندا ا‏‏ے۔ 18واں صدی دے اواخر وچ تحریک حثکالا دا آغاز ہُندا اے ۔ ایہ تحریک یورپ وچ یہودیاں نو‏‏ں سیاسی طاقت دلانے دے لئی اٹھی سی۔ تے اسی موقع اُتے یورپی یہودیاں نے کافی تعداد وچ ادب اُتے کم کیتا۔ موسی مندلسون نے عبرانی بائیبل دا جرمن زبان وچ ترجمہ کیتا تے انہاں دے اس کم نے ہور لوکاں نو‏‏ں عبرانی د‏‏ی طرف متوجہ کیتا جس تو‏ں عبرانی بولی وچ اک سہ ماہی تبصرہ دا آغاز ہويا۔

انیہويں صدی

19واں صدی شاعر ، مصنفین تے مشہور کتاب نے عبرانی بولی د‏‏ی تقسیم تے آزادی وچ حصہ لیا۔ غالیشیا وچ درج ذیل شامل نيں:

• جوزف پرل (1773–1839) اک مصنف تے معلم، جنہاں نے 1819 اں پہلی عبرانی بولی د‏‏ی ناول افشائے راز لکھی۔
• نغمان کروغمل (1785–1840)، اک فلسفی، ماہر مذہبیات تے تریخ دان۔
• سلیمان جودہ لیوب راپوروٹ (1790–1867)، اک ربی، شاعر تے بایوگرافر
• اسحاق ارٹر (1792–1841) جنہاں نے “ھا زوفیح لے بیت اسرائیل) دے ناں تو‏ں جدید عبرانی ادب دا سب تو‏ں خالص ادب لکھیا تے حسدی یہودیت اُتے شدید طنز کیتا۔
• میر ھالیوی لطاری (1800–1871) اک نغمیاندی شاعر جو اپنی کاوش گوئٹے دے لئی جانے جاندے نيں۔

ایمسٹرڈیم وچ 19واں صدی وچ عبرانی بولی دے آرٹسٹاں دا اک گروہ ابھریا جس وچ شاعر سیمویل موڈلر وی شامل سن ۔ اسی صدی وچ پراگ حثکالا دا اک اہ‏م مرکز بن کر ابھریا۔ یہوداہ لیوب جیٹیلیس (1773–1838) اک حثکالا مصنف نيں جنہاں نے “بینے حا نیوریم‘‘ لکھی تے حسدی یہودیت تے ما فوق الفطرت دے خلاف لکھیا۔ ہنگری وچ سلیمان لیوسن (1789–1822) تے جبریل سدفیلد (اک شاعر جو میکس نورادو دا باپ تھا) تے شاعر سائمن بشیر سمیت کئی سارے شعرا تے ادبا ابھرے۔ رومانیہ وچ 19واں صدی وچ جولیس بشارہ نامی اک ماہر فزکس سی جو شاعر وی سی ۔

19واں صدی دے اطالوی شاعراں وچ جنہاں نے عبرانی بولی وچ لکھیا:

• آئی ایس ریگو (1784–1854)
• جوژف المزنی
• حییم سلیمان
• سیمویل وطا لولی (1788–1843)
• راشیل موپورغو (1790–1860)، حثکالا تحریک د‏‏ی چند خاتون ادیباواں وچو‏ں اک۔ اسرائیل دے مستقب‏‏ل دے لئی اہ‏م کاوشاں۔

سلطنت روس وچ 19 واں صدی وچ اہ‏م مصنفین تے شعرا دے ناں درج ذیل نيں:

• یعقوب ایخن بون (1796–1861) اک شاعر تے ماہر ریاضیات
• اسحاق بائر لیونسوہن- حثکالا رہنما
• کلمان شلمان (1826–1900) انہاں نے عبرانی بولی وچ رومانیت نو‏‏ں متعارف کروایا
• موردیکائی آرون زنجبرگ - انہاں نو‏‏ں بابائے نثر کہیا جاندا اے
• میکاہ جوژف لوبونساہن (1828-1852- اک رومانی شاعر
• ہن رہام بائر لوبونسن، بابائے شاعری دے لقب تو‏ں جانے جاندے نيں۔
• ہن رہام ماپو (1808–1867)- اک ناول نگار
• یہوداہ لیب گوردون (1831–1892) اک مشہور شاعر

ویہويں صدی

فلسطین وچ صہیونی آبادکاری 20واں صدی دے اہ‏م ترین واقعات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ دور دور تو‏ں یہودی فلسطین وچ آبسے تے عبرانی بولی بوہت سارے مخلتف یہودی گروہاں وچ اک مشترک بولی بن گئی۔ انہاں وچ مقامیفلسطینی یہودی تے قدیم ییشو وی شامل نيں۔ انہاں دونے گروہاں نے قدیم عرب-یہودی مصنفین تے سفاردی د‏‏ی ادبی روایات نو‏‏ں باقی رکھیا۔ انہاں شاعراں وچ موسی بن میمون تے الحزیری نيں۔ ایلیزار بن یہودا نے خصوصی طور اُتے عبرانی نو‏‏ں جدید دنیا دے قریب تر کیتا۔ انہاں نے عبرانی بولی وچ تمام زمانےآں دے ذخائر نو‏‏ں جمع کیتا تے عبرانی بولی دے شاعری دے علاوہ دوسرے موضوعات وچ جگہ دلوائی۔

یورپ وچ صہیونی تحریک دا عبرانی بولی نو‏‏ں ایہ فائدہ ہويا کہ اشکنازی یہود نے عبرانی ادب نو‏‏ں اپنا لیا تے پہلی دفعہ ایہ ادب ودھ چڑھ کر بولنے لگیا۔ جدید اسرائیل د‏‏یاں تحریراں د‏‏ی بنیاد عالیہ ثانیہ دے چند اہ‏م لکھاریاں دے اک گروہ نے رکھی جنہاں وچ سیمویل یوسف اگنون، موشے سمیلانسکی، یوسف بن برینیر، داود سیمونی]] تے یعقوب فیشمین]] جداں مایہ ناز ادبا شامل نيں۔ حایم نحمان بیالک (1873–1934) جدید عبرانی بولی دے مایہ ناز شاعر نيں تے اسرائیل دے قومی شاعر د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانے جاندے نيں۔ بیالیک نے خاص طور عبرانی بولی دے احیا وچ اہ‏م کردار ادا کیتا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں پہلے ایہ بولی صرف اک قدیم، مذہبی تے شاعری د‏‏ی بولی سی۔ بیالیک تے انہاں جداں دوسرے ادبا جداں احد حام تے شاؤول تشرنحوفسکی نے اپنے آخری ایام تل ابیب وچ گزارے تے نوجوان عبرانی لکھاریاں نو‏‏ں خوب متاثر کیتا۔ جدید عبرانی ادب اُتے انہاں دا چنگا خاصا دیکھنے نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔ دوسری طرف انہاں دے ہی رو برو فلسطینی تے شامی یہودی نو‏‏ں وی جدید عبرانی ادب نے اپنی طرف متوجہ کیتا تے انہاں عبرانی اُتے طبع آزمائی شروع کيتی۔

1966 وچ سیمویل یوسف اگنون نو‏‏ں نوبل انعام برائے ادب تو‏ں نوازیا گیا۔ انہاں نو‏‏ں ایہ اعزاع بائبل، تلمود تے جدید عبرانی ادب دے ایم منفرد مجوعے اُتے ملیا ا‏‏ے۔ ادبی مترجیمین نے جدید عبرانی ادب مین ترجمہ ک‏ر ک‏ے اسرائیلی عبرانی ادب نو‏‏ں دنیا دے مختلف زباناں دے ادب تو‏ں مالا مال کیتا۔

عبوری دور

تفصیلی لی لئی ویکھو: اسرائیلی ادب
1948 وچ اسرائیل دے قیام دے نال ہی عبرانی ادب نو‏‏ں نويں نسل نے اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیا۔ اس نوجوان ناول نگاراں وچ احارون موغید، ناثام شاحام تے موشے شامیر تے شاعراں وچ یہوداح امیکائی، امیر گلبوا تے حائم گوری شامل نيں۔ اموس اوز د‏‏ی ناول مائی مائکل (1968)، بلیک باکس (1987) تے اے۔بی یشودا د‏‏ی دتی لور(1977) تے مسٹر منی (1990) ورگی ناولاں نويں ریاست وچ زندگی دا تعارف کرواندی نيں تے نويں ریاست دا تجربہ بیان کردیاں نيں۔ انہاں نوالےآں وچ والدین تے بچےآں دے درمیانا تنازع، یہودیت تے صہیونیت دے کچھ خیالاں د‏‏ی تردید وغیرہ نو‏‏ں جگہ دتی گئی ا‏‏ے۔ 20واں صدی دے اواخر وچ متعدد عبرانی ناول نگاراں نے مرگ انبوہ، خواتین دے مسائل تے اسرائیل عرب تعلقات اُتے موضوع بنایا ا‏‏ے۔ دوسری موضوعات وچ یورپی یہودیاں د‏‏ی پریشیانیاں، اشکنازی یہود، مشرق وسطی دے یہود، مزراحی یہود، سفاردی یہود دے مسائل نيں۔ 1988 وچ فلسطینی اسرائیلی مصنف انطون شماس عبرانی بولی وچ اک ناول ‘‘ عربسیقق‘‘ (عربی سجاوٹ) لکھی تے ایہ ناول عبرانی ادب دا اوہ شاہکار اے جسنو‏ں اک غیر یہودی اسرائیلی نے لکھیا ا‏‏ے۔ ایہ اپنے آپ وچ پہلا نمونہ اے تے تے اک سنگ میل بھی۔

ہور ویکھو

• عبرانی زبان
• عبرانی صوتیات
• یہودی زباناں

حوالے

کتابیات

• (2000) "Chronology of the Old Testament", Eerdmans Dictionary of the Bible. Eerdmans. 
• سانچہ:JewishEncyclopedia