ہولو کاسٹ
ہولوکاسٹ دوجی وڈی لڑائی ویلے جرمنی دے چانسلر ہٹلر دی نازی فوج دے ہتھوں قتل ہون والے 60 لکھ دے نیڑے یہودیاں دے قتلام نوں ہولوکاسٹ کہیا جاندا اے۔ کئی کھوجی ایہنوں سچا نہیں من دے۔ اسنوں یہودیاں دی نسل کشی وی قرار دتا جاندا اے ۔ ہولوکاسٹ اک یونانی لفظ " اولوکاستن" توں ماخوذ اے جس دا مطلب اے "مکمل جلا دینا"اس ہولوکاسٹ چ لکھاں یہودی عورتاں تے مرداں دے علاوہ اشتراکیت پسنداں ، پولینڈ دے قوم پرستاں ، غلاماں ، معذوراں ، ہم جنس پرستاں ، مذہبی تے سیاسی اقلیتاں نوں وی بے دردی نال موت دے گھاٹ اتاریا گئیا تاہم زیادہ تر ماہرین یہودیاں دے علاوہ دوجے قتلاں نوں ہولوکاسٹ دا حصہ نئيں مندے ۔ جے نازی جرمنی دی بربریت دا اندازہ لائیا جاوے تے ایہہ تعداد 90 لکھ توں 1 کروڑ 10 لکھ دے درمیان اے ۔
مرگ انبوہ جسنوں انگریزی وچ ہالوکاسٹ کہیا جاندا اے دراصل دوسری جنگ عظیم دے دوران وچ جرمنی دے چانسلر ہٹلر دی نازی افواج دے ہتھوں مبینہ قتلِ عام دا شکار ہونے والے یہودیاں توں منسوب اے۔[۱] اسنوں یہودیاں دی نسل کشی وی قرار دتا جاندا اے۔ ہالوکاسٹ دراصل یونانی لفظ (ὁλόκαυστον) توں بنا اے، جس دے معنی نيں “مکمل جلا دینا“۔ اس طرح لکھاں یہودی مرد، عورتاں، بچےآں تے بوڑھاں دے علاوہ اشتراکیت پسنداں، پولینڈ دے مشترکہ قومیت دے حامل باشندے، غلاماں، معذوراں، ہم جنس پرستاں، سیاسی تے مذہبی اقلیتاں نوں انتہائی بے دردی توں موت دے گھاٹ اُتار دتا گیا۔[۲][۳] پر بیشتر ماہرین ہور قومیندی و مذہبی افراد دے قتلِ عام نوں مرگِ انبوہ دا حصہ مننے توں صریحاً انکار کردے ہوئے، اسنوں یہودیاں دا قتلِ عام قرار دیندے نيں۔ [۴] یا جسنوں نازیاں نے “یہودیاں دے سوال دا حتمی حل“ قراردتا۔ جے نازی افواج دی بربریت دا شکار ہونے والےآں دی تعداد دا اندازہ لگایا جائے تاں ایہ تعداد تقریباً نو توں گیارہ ملین (90 لکھ توں اک کڑور دس لکھ) تک جا پہنچکی اے۔[۵] یہ انسانیت سوز مظالم و نسل کشی دی مہم مرحلہ وار انجام دتی گئی۔ یہودیاں نوں مہذب معاشرے توں وکھ کردینے دی قانون سازی دوسری جنگِ عظیم توں کئی سال پہلے دی جا چکی سی۔ خصوصی توجایہی کیمپس وچ قیدیاں توں اُس وقت تک غلاماں دی طرح کم لیا جاندا سی جدوں تک اوہ تھکن یا بیماری دا شکار ہوکے موت دی آغوش وچ نہ چلے جاواں۔ جدوں نازی فتوحات دا سلسلہ مشرقی یورپ وچ پہنچیا تاں اینساٹزگروپین (جرمنی دی خصوصی ٹاسک فورس) نوں ایہ ہدف دتا گیا کہ یہودیاں تے سیاسی حریفاں نوں بے دریغ قتل کر دتا جائے۔ یہودیاں تے رومانیاں نوں سینکڑراں میل دور بنائے گئے، مقتل گاہاں اُتے جانوراں دی طرح دی ریل گڈیاں وچ ٹھونس کر گھیتو منتقل کر دتا گیا، جتھے زندہ پہنچ جانے دی صورت وچ اُنئيں گیس چیمبر دے ذریعے موت دے گھاٹ اُتار دتا جاندا۔ جرمنی دے تمام افسرِ شاہی اس عظیم نسل کشی وچ پیش پیش سن، جس نے اس ملک نوں “نسل کشی دے اڈے“ وچ تبدیل کر دتا۔ .[۶]
یہ گل وی قابلِ ذکر اے کہ مرگ انبوہ اُتے ترمیم پسندانِ مرگ انبوہ (یہ خود نوں revisionists کہلاندے نيں مگر مرگ انبوہ كى وقوع پذيرى ميں یقین رکھنے والے انہاں نوں Holocaust deniers کہندے نيں) دے گروہ وی موجود نيں۔ دنیا وچ 13 ملکاں، جنہاں وچ فرانس تے جرمنی شامل نيں، وچ قوانین نيں جو مرگ انبوہ اُتے نظر ثانی اوراس دے بارے وچ تحقیق نوں غیر قانونی قرار دیندے نيں۔ اس اُتے تحقیقی بحث توں وی بعض ملکاں وچ تن توں دس سال تک قید دی سزا تے جرمانے وی ہوسکدے نيں۔[۷] انكارِ مرگ انبوه كو نفرت انگيز اظہار منیا جاندا اے جس دے باعث اُنہاں ملکاں ميں ايسے اظہار نوں قوانينِ آزادىِ اظہار دے تحت تحفظ حاصل نہيں۔
اشتقاقی و اصطلاحی مفہوم
[سودھو]مرگِ انبوہ دی اصطلاح دراصل یونانی لفظ (holókauston) توں ماخوذ اے جس دا مطلب “مکمل جلادینا“ یا راہِ خدا وچ جان قربان کردینا اے۔ ايسے لفظ دی لاطینی شکل (holocaustum) نوں پہلی دفعہ یہودیاں دے قتلِ عام توں بارہويں صدی دے وقائع نگاراں روجرآف ہاؤڈن[۸] تے رچرڈ آف ڈیوس نے 1190ء وچ منسوب کيتا۔اُنیسواں صدی دے اوائل تک ایہ لفظ ناگہانی آفتاں تے مصیبتاں دے لئی مستعمل رہیا۔ بائبل وچ استعمال ہونے والا لفظ سوہ (שואה) (انگریزی وچ Sho'ah تے Shoa)، جس دے معنی آفت دے نيں 1940ء دے اوائل وچ عبرانی وچ ہولوکاسٹ دا متبادل مستند لفظ بن گیا۔[۹] سوہ نوں یہودی وی کئی وجوہات دی بنا پرزیادہ موزاں سمجھدے نيں، جنہاں وچوں اک لفظ ہولوکاسٹ دی دل آزارہیئت وی اے۔ [۱۰]
تعریف
[سودھو]اٹھارہويں صدی تک لفظ ہولوکاسٹ ایداں دے واقعات دے لئی استعمال کيتا جاندا سی، جس وچ پرُ تشدد طریقےآں توں وڈے پیمانے اُتے انسانی جاناں دا زیاں ہويا ہوئے۔[۱۱] مثال دے طور اُتے ونسٹن چرچل تے اُنہاں دے ہمعصر ادیب و کالم نگار دوسرے جنگِ عظیم توں پہلے ایہ لفظ آرمینیاں دے قتل عام تے پہلی جنگ عظیم دے لئی استعمال کردے سن ۔ [۱۲] 1950ء توں اس لفظ دے استعمال توں اجتناب دا رجحان ودھیا اے تے ہن ایہ لفظ مرگِ انبوہ یا ہولوکاسٹ دے ناں توں نازی مظالم دی یاد بن دے رہ گیا اے، جس نوں انگریزی وچ وڈے H توں لکھیا جاندا اے۔ مرگِ انبوہ دراصل ہولوکاسٹ دا اردو ترجمہ اے لیکن ہولوکاسٹ وی عبرانی لفظ سوہ دا ترجمہ اے، جس وچ معنی ناگہانی آفت، مصیبت، وبا یا تباہی دے نيں[۱۳] جو 1940ء وچ یروشلم وچ چھپنے والے اک کتابچے وچ استعمال ہويا، جس دا عنوان سی “پولینڈ دے یہودیاں دا قتلِ عام“، اس توں پہلے سوہ یا سوہا دا استعمال نازیاں نوں مصیبت یا آفت توں مشابہت دینے دے لئی کيتا جاندا سی مثلاً 1934ء وچ چیم عزرائل ویزمین نے صیہونی عملی کمیٹی نوں کہیا سی کہ ہٹلر دا اقتدار وچ آنا "unvorhergesehene Katastrophe, etwa ein neuer Weltkrieg" ترجمہ: “اک ناگہانی مصیبت اے یا اک نويں جنگ عظیم“، عبرانی صحافتی ادارےآں نے لفظ "Katastrophe" دا متبادل ترجمہ سوہا دے طور اُتے کيتا سی۔ [۱۴] 1942ء دے وسط وچ یروشلم دے مؤرخ بینزون دینئیر (دینابرگ) نے متحدہ امدادی کمیٹی برائے یہودانِ پولینڈ دے ذریعے اک کتاب چھپوائی تے اس وچ لفظ سوہا دا استعمال یورپ وچ یہودیاں نوں مٹانے دے کوششاں وضاحت وچ کیہ تے اسنوں یہودیاں دے لئی اک ناگہانی مصیبت و اک نويں صورت حال قرار دتا، جس توں یہودی کدی نبردآزما نئيں ہوئے سن ۔ [۱۳][۱۵]
لفظ “سوہ“ دا انتخاب اسرائیل نے مرگِ انبوہ دی وضاحت دے لئی کيتا، اس اصطلاح دی منظوری 12 اپریل، 1951ء نوں اسرائیلی قانون سازی دے ادارے نے دتی جس نوں “الكنيست“ وی کہیا جاندا اے تے اسنوں قومی یادگار دن دے طور اُتے منانے دی وی منظوری دی۔ 1950ء تک مرگِ انبوہ “یاد ویشم“ دے ناں توں مشہور ہوئے گیا، جس نوں عام طور اُتے یورپی یہودیاں دے قتلِ عام توں منسوب کرنے دے لئی استعمال کيتاجاندا سی۔ [۹][۱۴] عام طور اُتے جرمن نازی دورماں یہودیاں دی نسل کشی دے لئی “Endlösung der Judenfrage “ یعنی “یہودیاں دے سوال دا حتمی حل“ استعمال کردے سن ۔ انگریزی تے جرمنی دونے وچ لفظ “حتمی حل“ نوں مرگِ انبوہ دے متبادل دے طور اُتے وی استعمال کيتا جاندا اے۔ [۱۶] دوسرے جنگ عظیم دے بعد اک عرصے تک جرمن مورخین اس دے لئی “Völkermord “ یعنی قتلِ عام یا اس دا مکمل جملہ “der Völkermord an den Juden“ یعنی “یہودی لوکاں دا قتلِ عام“ دی اصطلاح استعمال کيتا کردے سن جدوں کہ اج کل جرمنی وچ اس دی عام اصطلاح “مرگِ انبوہ“ یا “سوہ“ اے۔ لفظ مرگِ انبوہ دا استعمال محض یہودیاں دی نسل کشی دے لئی استعمال نئيں کيتا جاندا بلکہ اس لفظ دی مدد توں نازیاں دے غیر انسانی مظالم دے وسیع تر معنےآں وچ وضاحت وی پیش کيتی جاندی اے۔ جس وچ مختلف قوماں تے مذاہب دے لوکاں دیاں مثالاں دتی جاندیاں نيں مثلاً رومانیہ توں ہجرت کرنے والے تقریباً پنج لکھ رومانیاں، جپسیاں اورسندیاں دا قتلِ عام، سوویت یونین دے لکھاں جنگی قیدیاں دی ہلاکت، جسنی بے راہ روی دے شکاراں، معذراں تے اس دے علاوہ بے شمار سیاسی و مذہبی حریفاں نوں موت، مرگِ انبوہ وچ شامل اے۔ پر کئی یہودی تنظیماں اس لفظ نوں ہور معنےآں استعمال کرنے اُتے اعتراض کردیاں نيں خصوصاً اوہ تنظیماں جو مرگِ انبوہ دی یاد یا اس دی نسبت توں بنائی گئی نيں۔ یہودی تنظیماں دا اصرار اے کہ لفظ مرگِ انبوہ صرف یہودیاں دی نسل کشی دے اظہار دے لئی استعمال کيتا جانا چاہیے کیونجے اس دا اصل مقصد محض یہودیاں دا خاتمہ سی تے ایہ جرم اِنّا سنگین تے اِنّا گھناؤنا سی جو یورپ وچ یہودی مخالف عناصر دی جانب توں کيتا گیا سی کہ اسنوں نازیاں دے عام جرائم دا حصہ نئيں بنانا چاہیے۔ اس موضوع اُتے شدت دا اندازہ اس گل توں لگایا جاسکدا اے کہ اسنوں جنگِ عظیم دوم دا حصہ نئيں کہیا جاندا۔ روانڈین مرگِ انبوہ، کمبوڈین مرگِ انبوہ دی اصطلاح 1994ء وچ روانڈاماں ہونے والے قتلِ عام تے نسل کشی دے واقعات دے لئی استعمال کیتی جاندی اے، جس وچ کمبوڈیا دی الخمير الحمر دی حکومت ملوث سی تے افریقی مرگ انبوہ دی اصطلاح افریقہ وچ ہونے والی غلاماں دی تجارت تے افریقی نوآبادبستیاں وچ ہونے والے قتلِ عام دے اظہار دے لئی اے، جس نوں مافا وی کہیا جاندا اے۔
نمایاں خدوخال
[سودھو]مشہور امریکی قلمکار مائیکل بیرینبون لکھدے نيں کہ جرمنی اک “قتل گاہ“ بن چکيا سی۔[۶] ملک دے تمام افسر شاہی اس قتلِ عام وچ کِسے نہ کسی طرح ملوث سن ۔ بستی دے کلیساواں تے وزارتِ داخلہ دے ریکارڈ توں ایہ پتہ چلایا جاندا سی کہ کون یہودی اے۔ محکمہء ڈاک ملک بدری دے احکامات ارسال کيتا کردا سی، وزارتِ خزانہ نے یہودیاں دی املاک ضبط کيتیاں، جرمنی دے کاروباری ادارےآں نے یہودیاں نوں ملازمت توں کڈ دتا، یہودی سرمایہ داراں نوں سرمائے توں محروم کر دتا گیا، یونیورسٹیاں و تعلیمی ادارےآں نے یہودیاں نوں داخلہ دینے توں منع کر دتا تے جو پہلے توں زیرِ تعلیم یا فارغ التحصیل سن، اُنہاں دی ڈگری نوں منسوخ کر دتا گیا تے یہودی استاداں کر وی ملازمت توں فارغ کر دتا گیا، حکومتی مال برداری دے ادارےآں نے یہودیاں نوں بذریعہء ریل گڈی کیمپ وچ پہنچانے دے انتظامات کیتے، جرمنی دی ادویات بنانے والی فیکٹریاں نے کیمپ وچ مقید یہودی قیدیاں تجرباتی دواواں نوں آزمنیا شروع کر دتا، مختلف کمپنیاں نے چولھے تیار کرنے دے لئی بولیاں لگاواں، مرگ انبوہ دا شکار ہونے والی دی فہرستاں تیار کرنے دے لئی جرمنی دی دیھومیگ کمپنی دی پنچنگ مشیناں استعمال کیتی گئياں، جنہاں نے تمام تر جزئیات دے نال قتل ہونے والا دا ریکارڈ مرتب کيتا۔ جداں ہی قیدی قتل دے لئی بنائے گئے خصوصی کیمپس وچ لیائے جاندے سن، اُنئيں اُنہاں دی تمام املاک جرمنی دے حوالے کرنی پڑدتیاں سن، جنہاں نوں جانچ پڑتال تے باقاعدہ فائل بندی دے بعد وکھ توں پرچی لگیا کر حکومتِ جرمنی نوں بھیج دتا جاندا سی کہ اوہ انہاں نوں قابلِ استعمال یا دوبارہ توں کارآمد بنا سکے۔ مائیکل بیرینبون لکھدا اے کہ “یہودیاں دے سوال دا حتمی حل“ جرمنی دی نظر وچ یہودیاں دی نسل کشی “جرمنی دا عظیم ترین کارنامہ“ سی۔[۱۷]
امریکن نزاد یہودی مورخ ساؤل فرائیڈلینڈر لکھدا اے کہ: “کسی اک سماجی گروہ، مذہبی جماعت، تعلیمی ادارے یا پیشہ ورانہ اتحادیاں نے اس موقع اُتے یہودیاں توں باہمی تعاون دا اظہار نئيں کيتا۔“[۱۸]
وہ ہور لکھدا اے کہ علاقائی مسیحی کلیساواں نے ایہ اعلان کيتا کہ اوہ یہودی جو اپنے دین نوں چھڈ چکے نيں، اُنہاں نوں مسیحیاں وچ شمار کيتا جائے لیکن اوہ وی اک حد تک۔
اس موضوع اُتے تبادلہ خیال کردے ہوئے فرائیڈلینڈر کہندا اے کہ مرگِ انبوہ دی ہولناکی ودھنے دی وجہ یہودی نال نفرت اُتے مبنی حکمتِ عملی سی جس دی بدولت امدادی ٹیماں تے تنظیماں دی مداخلت (جو تقریباً ہر مہذب معاشرے وچ موجود ہُندیاں نيں) دے بغیر تمام صنعتاں، چھوٹے تجارتی ادارےآں، کلیساواں دے اشتراک توں یہودیاں دے خلاف اِنّی وڈی کارروائی ممکن ہوئے سکيتی۔[۱۸]
اغلب نظریات تے نسل کشی دا میزان
[سودھو]نسل کشی دے دوسرے واقعات دی بہ نسبت اس نسل کشی وچ علاقائی حکومت تے وسائل نسل کشی دا مرکزی کردار سن ۔ جامعہء عبرانی، یروشلم دے مشہور مورخ پروفیسر یہودا باویر کہندے نيں کہ:
مرگِ انبوہ دا محرک خالصتاً نظریاتی سی، جس دی بنیاد نازیاں دی تصوراتی دنیا سی، جتھے اک عالمی یہودی سازش دنیا اُتے حکومت کرنے دے درپے سی تے نازی اس دے مقابلے وچ اک مقدس جنگ لڑ رہے سن ۔ نسل کشی دی تریخ وچ اج تک کوئی وی نسل کشی فرضی حکایات تے فریبِ خیالات دی بنیاد اُتے نئيں کيتی گئی، انتہائی بے بنیاد، کبیدہ خاطر نظریہ-- جس اُتے وڈے منظم انداز وچ نتائج توں بے نیاز ہوکے عمل کيتا گیا۔ [۱۹]
نازیاں دے زیرنگاں تمام علاقےآں وچ مذبح خانے سن، جتھے انسانی ذبیحہ کيتا جاندا سی، ہن اُنہاں علاقےآں وچ 35 مختلف یورپی ملکاں موجود نيں۔ [۲۰] وہ وسطی تے مشرقی یورپ دے لئی بدترین وقت سی، 1939ء یورپ وچ تقریباً سترلکھ (7ملین) یہودی آباد سن، جنہاں وچ تقریباً پنجاہ لکھ (5 ملین) یہودی مارے گئے۔ جس وچوں تیس لکھ (3 ملین) پولینڈ وچ قتل کیتے گئے تے دس لکھ (اک ملین) سوویت یونین وچ قتل کیتے گئے ۔ اس دے علاوہ لکھاں یہودی نیدرلینڈز، فرانس، بلجئیم، یوگوسلاویہ تے یونان وچ قتل کیتے گئے۔ وانسی پروٹوکول نے ایہ وی واضح کيتا سی کہ اوہ “یہودیاں دے سوال دا حتمی جواب“ دا ایہ مشن انگلینڈ تے آئرلینڈ وچ وی کرنا چاہندے سن ۔ .[۲۱] ہر اس انسان نوں نسل کشی دی بھینٹ چڑھا دتا گیا، جس دی تن یا چار نسل پہلے وی دادا، دادی، نانا یا نانی کوئی وی یہودی سی۔ نسل کشی دے دوسرے واقعات وچ لوکاں نوں جان بچانے دے لئی مذہب تبدیل کردینے یا کسی دوسرے مذہب نوں قبول کرلینے اُتے جان بخشی کردتی جاندی سی لیکن مرگِ انبوہ دے دوران مقبوضہ یورپ دے یہودیاں دے لئی ایہ گنجائش وی نئيں سی۔[۲۲] جرمنی دے زیرِ نسلط علاقےآں وچ یہودیاں توں نسب دے حامل تمام لوک نوں نسل کشی دے ناں اُتے قتل کر دتا گیا۔ [۲۳]
طبی تجربات
[سودھو]نازیاں دے انساناں اُتے طبی تجربات
مرگِ انبوہ دا اک ہور پہلو انسانی جاناں دا طبی تجربات دے لئی بے دریغ استعمال وی سی۔ جرمنی دے علم طب دے ماہرین نے ایداں دے تجربات آشویتس، ڈچاؤ، بوچن والڈ، ریوینسبرک، سشین ہواسین تے ناٹزویلر وچ قائم توجایہی کیمپاں وچ کیتے۔[۲۴]
ان وچ پیش پیش جرمنی دے ممتاز ماہرِ جراحت ڈاکٹر جوزف مینگیلی سن جنہاں نے آشویتس وچ قائم کیمپ وچ کم کيتا۔ انساناں نوں تجربات دے استعمال دے دوران زندہ انساناں نوں پریشرچیمبرز، نويں ادویات دے تجربات، انساناں نوں منجمد کرنا، بچےآں دی اکھ وچ کیمیائی محلول ڈال کر اُنہاں دی اکھ دی پتلی دا رنگ بدلنے دی کوشش کرنا، انسانی جسماں دی چیرپھاڑ تے ايسے طرح دی غیر انسانی تجربات شامل سن ۔ [۲۵] ان دے تجربات دا مکمل احاطہ نئيں کيتا جاسکدا کیونجے انہاں نے انہاں تجربات توں متعلق تمام تر مواد کاسیر ویلہیلم انسٹیٹُٹ نامی ادارے دے ڈاکٹر اتمروون ورشر دے سپرد کر دتا سی، جسنوں بعد وچ خود ڈاکٹر اتمروون ورشر نے تلف کر دتا سی۔ [۲۶] جو انسان انہاں تجربات دے بعد بچ جاندے اُنئيں وی ختم کر دتا جاندا یا فیر تجربے دے بعد انہاں نوں چیرپھاڑ دتا جاندا۔ ڈاکٹر مینگیلی دے تجرباتی رجحان نوں دیکھ کے ایويں لگدا اے کہ جداں اوہ رومانیہ دے بچےآں اُتے ایداں دے تجربات کرکے بہت خوش ہوہندے سن، ايسے لئی کثرت توں رومانیہ دے بچےآں نوں انہاں تجرگل کيتی بھینٹ چڑھایا گیا۔ اوہ انہاں بچےآں نوں خود مٹھائی تے کھلونے وغیرہ دیندا سی تے فیر خود اُنہاں نوں گیس چیمبرز وچ لے جاندا سی۔ بچے اُس نوں انکل مینگیلی کہہ کے بلاندے سن ۔ [۲۷] اوتھے دی مقامی یہودی ویرا الگزینڈر، جس نے آشویتس وچ تقریباً پنجاہ جوڑے بچےآں نوں (یعنی 100 بچےآں کو) انہاں تجرگل کيتی بھینٹ چرھدے ہوئے دیکھیا اے، کہندی نيں کہ
” | مینوں خاص طور اُتے بچےآں دا اک جوڑا یاد اے: گیدو تے اینا، جنہاں دی عمر تقریباً چار سال دے نیڑے ہوئے گی۔ اک دن مینگیلی انہاں نوں اپنے نال لے گیا۔جداں اوہ دونے واپس آئے تاں انہاں دی حالت نہایت خراب سی، انہاں نوں اک دوسرے دے نال پشت دے نال پشت ملیا کے سی دتا گیا سی، جس طرح جڑواں بچے اک دوسرے توں جڑے ہوئے ہُندے نيں۔ اُنہاں دے زخم سڑ گئے سن تے انہاں وچوں خون تے پیپ بہہ رہیا سی۔ اوہ رات دن روندے رہندے سن ان دے ماں باپ، مینوں حالے وی یاد اے کہ اُنہاں دی ماں دا ناں اسٹیلا سی، انہاں نے اپنے بچےآں نوں اس تکلیف توں نجات دلانے دے لئی خود زہر دے کے قتل کر دتا۔ | “ |
مرگِ انبوہ کےدوران ہونے والی اموات
[سودھو]مرگِ انبوہ وچ ہونے والی ہلاکتاں دا جدول | ||||||||
متاثرین
|
ہلاکتاں
|
حوالے
|
مرگِ انبوہ دے دوران ہونے والی ہلاکتاں دے صحیح اعداد و شمار تاں دستیاب نئيں ہوئے سکے، اُتے اُس وقت دے اعدا و شمار دے مطابق اندازےآں دی بنیاد اُتے متاثرین و ہلاکتاں نوں شمار کيتا گیا۔ متاثرین و مرحومین دی تعداد لگائے گئے اندازےآں دے مطابق انتہائی زیادہ اے۔ جے یہودیاں نوں مرگِ انبوہ دا نشانہ تسلیم کر ليا جائے تاں تقریباً سٹھ لکھ (چھ ملین) یہودی اس دا شکار ہوئے۔ جے اس وچ تقریباً تیس لکھ (تین ملین) سوویت یونین دے جنگی قیدیاں، دیڑھ لکھ (150،000) ذہنی و جسمانی معذوراں، اک لکھ تیس ہزار توں دو لکھ پچیاسی ہزار روما تے سندی دے باشندےآں، پنج توں پندرہ ہزار ہم جنس پرستاں تے اس دے علاوہ سیاسی قیدیاں، مذہبی حریفاں وغیرہ نوں وی شامل کے لیا جائے تاں مرگِ انبوہ وچ ہلاکتاں دا میزان تقریباً نوے لکھ (نو ملین) تک جاپہنچکيا اے تے جے اس دے علاوہ ویہہ لکھ (دو ملین) پولینڈ نژاد افراد دی اموات نوں وی شامل کے لیا جائے تاں ہلاکتاں دا تخمینہ تقریباً اک کڑوردس لکھ (گیارہ ملین) بندا اے جدوں کہ مرگِ انبوہ دی وسیع تر تعریف کرکے جے اس وچ سوویت یونین دے عام شہریاں دی ہلاکت نوں وی شامل کے لیا جائے تاں ایہ تعداد اک کڑورستر لکھ (ستاراں ملین) تک چلی جاندی اے۔ [۳۷]
یہودی
[سودھو]1945ء توں عام طور اُتے جمع کیتے گئے اعداد و شمار دے مطابق تقریباً سٹھ لکھ (چھ ملین) یہودی مرگِ انبوہ دا شکار ہوئے۔ یروشلم وچ “یاد ویشم“ مرگِ انبوہ دے شہداء تے ہرو (یہودیاں دے لئی) دی یاد وچ بنائی گئی تنظیم لکھدی اے کہ “ہلاک ہونے والے یہودیاں دے صحیح اعداد و شمار حاصل نئيں ہوئے سکے۔“ عام طور اُتے سٹھ لکھ یہودیاں دی ہلاکت دا اندازہ وی ایڈولف اچمین (نازیاں دے اہم فوجی افسر، جنہاں نوں مرگِ انبوہ دا منصوبہ ساز وی کہیا جاندا اے ) دے بیان نوں بنیاد بنا کے لگایا جاندا اے۔ امریکی مورخ تے سائنس دان راؤل ہلبرگ دے پیش ابتدائی اعداد و شمار دے مطابق ایہ تعداد اکیاون لکھ سی، جو بعد وچ جیکب لیسکہینسکی دے پیش کردہ اعداد و شمار دے بعد انسٹھ لکھ پنجاہ ہزار ہوئے گئے۔ اس دے بعد یسرائیل گٹمین تے روبرٹ روزٹ نے مرگِ انبوہ دا اک انسائیکلوپیڈیا مرتب کيتا تے اس وچ یہودیاں دی ہلاکتاں پچپن لکھ انسٹھ ہزار توں اٹھاون لکھ سٹھ ہزار دسی گئياں۔[۳۸]
پر ٹیکنیکل جامعہء برلن دے وولف گینگ بینز دی تحقیق دے مطابق ایہ تعداد باون لکھ نوے ہزار توں باسٹھ لکھ دے درمیان سی۔[۳۹][۴۰]
یاد ویشم دے مطابق مندرجہ تخمینہ جنگ توں پہلے تے جنگ دے بعد دی جانے والی مردم شماری، آبادی دے اعداد و شمار تے ملک بدری تے ہلاکتاں توں متعلق نازی دستاویزات دی بنا اُتے مرتب کیتے گئے نيں۔ یاد ویشم دے مطابق اس وچ مرگِ انبوہ دا شکار ہونے والے تقریباً چالیس لکھ افراد دے ناں وی شامل نيں۔ [۳۹]
ہلبرگ دے مطابق یورپی یہودیاں دی تباہی دے تیسرے حصے وچ ایہ تعداد اکیاون لکھ تک پہنچ گئی سی، جس وچ اٹھ لکھ توں ودھ اوہ لوک وی شامل نيں جو ضروریاتِ زندگی توں محرومی تے بدترین غلامانہ زندگی دی تاب نہ لاندے ہوئے موت دا شکار ہوئے، چودہ لکھ اوہ افراد جنہاں نوں کھلی فضا وچ گولیاں دا نشانہ بنادتا گیا، انتیس لکھ اوہ وی شامل نيں، جنہاں نوں کیمپاں وچ زندہ جلا دتا گیا۔ ہلبرگ دے پیش کردہ اعداد و شمار دے مطابق پولینڈ وچ تیس لکھ یہودی ہلاک ہوئے۔ [۴۱]
پر ہلبرگ دے مرتب کردہ انہاں اعداد و شمار نوں قدامت پسندانہ سمجھیا جا تا اے کیونجے اس وچ صرف اُنہاں اموات نوں شمار کيتا گیا اے، جنہاں دے متعلق ریکارڈز موجود نيں۔، اس طرح ہلبرگ نے تمام تر خیالی و تصوراتی ودھیا چڑھا کر دسے جانے والے اعداد و شمار نوں مسترد کر دتا۔ [۴۲]
برطانوی تریخ دان مارٹن گلبرٹ نے وی مرگِ انبوہ دے نقشہ جات مرتب کردے وقت تقریباً ايسے طرح دی تاویلات توں اتفاق کيتا، جداں کہ اُتے ہلبرگ نے تذکرہ کيتا، اُتے مارٹن دے مطابق ہلاک ہونے والے یہودیاں دی تعداد ستاون لکھ پنجاہ ہزار سی، کیونجے اس دے مطابق روس تے دوسری جگہاں اُتے وی یہودیاں دی وڈی تعداد قتل کيتی گئی۔ [۴۳]
جدوں کہ لوسی ڈیوڈاوش نے جنگ توں پہلے دی مردم شماری دے اعداد و شمار دی مدد توں تقریباً انسٹھ لکھ چونتیس ہزار یہودیاں دی ہلاکت دا اندازہ لگایا اے۔(دیکھو سجے جانب دتا گیا جدول)[۴۴]
اُس وقت ايسے لکھ توں اک کروڑ دے نیڑے یہودی نازیاں دے زیرنگاں علاقےآں وچ آباد سن (غیریقینی دی وجہ سوویت یونین وچ یہودیاں دی صحیح تعداد دا علم نہ ہونا اے۔)۔ سٹھ لکھ یہودی مرگِ انبوہ وچ مارے گئے، جس دا مطلب اے کہ کُل یہودی آبادی دا سٹھ توں ستر فی صد، اس دی نذر ہوئے گیا۔ اس دے علاوہ پولینڈ دے تینتس لکھ یہودیاں وچوں نوے فیصد قتل کردیے گئے، تقریباً ايسے تناسب توں لٹویا تے لٹوانیا وچ وی یہودیاں نوں قتل کيتا گیا لیکن استونیا دے زیادہ تر یہودی اوتھے توں وقت اُتے ہجرت کر گئے۔
جرمنی تے آسٹریا دے ساڈھے ست لکھ یہودیاں وچوں صرف اک تہائی یہودی بچ سکے۔ گو بیشتر جرمن نژاد یہودی 1939ء توں پہلے ہی ترکِ وطن کرکے چیکو سلواکیہ، فرانس یا نیدرلینڈز دی طرف جا چکے سن، جتھے توں اُنئيں ملک بدر کرکے مقتل گاہ دی طرف موڑ دتا گیا۔ چیکو سلواکیہ، یونان، نیدر لینڈز تے یوگو سلاویہ وچ ستر فیصد (%70) توں ودھ یہودیاں نوں قتل کر دتا گیا جدوں کہ بلجئیم، ہنگری تے رومانیہ وچ ایہ تناسب پنجاہ فیصد رہیا۔بیلاروس تے یوکرائن وچ وی تقریباً ايسے تناسب توں یہودیاں نوں قتل کيتا گیا، اُتے ایہ اعداد و شمار یقینی نئيں نيں۔ نسبتاً سب توں کم ہلاکتاں بلغاریہ، ڈنمارک، فرانس، اٹلی تے ناروے وچ ہوئیاں۔
سال | ہلاکتاں[۴۵] |
---|---|
1933–1940 | تقریباً 100,000 |
1941 | 1,100,000 |
1942 | 2,700,000 |
1943 | 500,000 |
1944 | 600,000 |
1945 | 100,000 |
تعداد دے لحاظ توں نسل کشی دے لئی قائم کیتے گئے کیمپاں وچ ہلاکتاں دا تناسب: آشویتس برکینیو وچ چودہ لکھ (4۔1 ملین)،[۴۶] تریبلنکہ:اٹھ لکھ سترہزار،[۴۷] بیلزیک:چھ لکھ، [۴۸] مجدانک:تین لکھ سٹھ ہزار،[۴۹] چیلمنو: تن لکھ ویہہ ہزار[۵۰] صوبیبر: دولکھ پنجاہ ہزار، [۵۱] تے مالے ٹروستینٹس وچ پینسٹھ ہزار یہودیاں نوں قتل کيتا گیا۔[۵۲] اس طرح کُل ہلاکتاں تن لکھ ايسے ہزار(8۔3 ملین) بندیاں نيں، جنہاں وچوں ايسے توں نوے فیصد (%90-80) یہودی سن مندرجہ بالا ست نسل کشی دے کیمپاں وچ ہونے والی ہلاکتاں مرگِ انبوہ دی کُل ہلاکتاں دا نصف بندی نيں۔ یعنی پولینڈ دی کُل یہودی آبادی انہاں کیمپاں وچ قتل کيتی گئی۔ مندرجہ بالا ہلاکتاں دے علاوہ تقریباً پنج لکھ یہودی دوسرے نسل کشی دے کیمپاں وچ موت دا شکار ہوئے، جنہاں وچوں زیادہ تر جرمنی وچ واقع سن ۔ جرمنی وچ واقع ایہ کیمپ دراصل نسل کشی دے لئی نئيں بنائے گئے سن بلکہ اوتھے مختلف وقتاں وچ یہودیاں قیدیاں دی اک بہت وڈی تعداد سی، خصوصاً پولینڈ توں نازی افواج دے اخراج دے آخری سال دے دوران۔ انہاں کیمپاں وچ تقریباً دس لکھ افراد ہلاک ہوئے، گوکہ انہاں ہلاکتاں وچ یہودیاں دا صحیح تناسب معلوم نئيں اُتے قیاس اے کہ انہاں وچوں پنجاہ فیصد یہودی سن ۔ اس دے علاوہ سوویت دے مختلف مقبوضہ علاقےآں وچ اینساٹزگروپین دے ہتھوں اٹھ لکھ توں دس لکھ یہودی قتل کیتے گئے( اینساٹزگروپین دی کارروائیاں دے نتیجے وچ ہلاک ہونے والےآں دی صحیح اعداد و شمار دی عدم فراہمی دی وجہ، ایہ سی کہ زیادہ تر قتل بلا کسی دستاویز یا دفتری رپورٹ دے کیتے گئے)۔ [۵۳] اس دے علاوہ بوہت سارے لوکاں دی ہلاکت ملک بدری توں پہلے سزائے موت یا پولینڈ وچ بنائے گئے گھیتو وچ بیماری دے سبب ہوئیاں۔
سلاوک
[سودھو]جنگ دے شروع وچ ہٹلر دی خواہش سی کہ سلاوک باشندےآں دی نسل کشی، ملک بدری یا غلام بنا لیا جائے تاکہ نويں بستی دے لئی، جرمنی نوں جگہ میسر آجائے۔ نسل کشی دے اس منصوبے[۵۴] کونازیاں نے پچیس توں تیس سال (30-25) وچ رفتہ رفتہ عملی جامہ پہنایا۔[۵۵]
پولینڈ نژاد باشندے
[سودھو]جرمنی دے منصوبہ سازاں نے نومبر 1939ء وچ نعرہ لگایا کہ “پولینڈ دے باشندےآں دی مکمل تباہی توں کم کچھ وی منظور ننيں“۔[۵۶]
ہنرچ ہملر نے اس موقع اُتے قسم کھادی کہ “پولینڈ دے تمام باشندے اس دنیا توں غائب ہوجاواں گئے۔“ پولینڈ دی ریاست نوں جرمنی قبضہ کرکے پولینڈ دے باشندےآں توں پاک کر دے گی تے جرمنی دی بستیاں بسانے والےآں نوں جرمنی دی بستی بنانے دی اک ہور بستی مل جائیگی۔
منصوبے دے بطابق 1952ء تک صرف تیس توں چالیس لکھ (3سے 4 ملین) پولینڈ دے باشندےآں نوں پولینڈ وچ رہنے دتا جائیگا تے اوہ وی محض اس لئی کہ اوہ جرمنی توں آنے والے باسیاں دے غلام بن دے رنيں۔ پولینڈ دے باشندےآں دے شادی کرنے، کسی وی قسم دی طبی امداد لینے اُتے پابندی ہوئے گی تے ايسے طرح دی پابندی پولینڈ دے باشندےآں اُتے جرمنی وچ وی عائد کيتی جائیگی تے اس طرح رفتہ رفتہ پولینڈ دے باشندےآں نوں بالکل ختم کر دتا جائیگا۔
22 اگست، 1939ء جنگ توں تقریباً اک ہفتہ پہلے، ہٹلر نے مشرقی حصے وچ انہاں تیاریاں نوں حتمی شکل دیندے ہوئے، میرا سربکف نامی خصوصی دستہ بناتے ہوئے احکامات جاری کیتے کہ تمام عورتاں، بوڑھاں، پولینڈ نسل دے بچےآں تے پولینڈ دی بولی بولنے والےآں نوں بلا تاسف یا رحم قتل کر دتا جائے۔ ایہی اک راستہ اے جرمنی دی نويں بستی دے لئی جگہ حاصل کرنے کا۔[۵۷]
پر پولینڈ نژاد باشندےآں دا قتلِ عام اِنّے وڈے پیمانے اُتے نئيں کيتا گیا کہ جِنّے وڈے پیمانے اُتے یہودی یا یہودی نژاد افراد دا کیہ گیا۔ نازی منصوبہ سازاں نے فیصلہ کيتا سی کہ پولینڈ دے باشندےآں تے یہودیاں دی نسل کشی بیک وقت نئيں کرنا چاہیے کیونجے “پولینڈ دے باشندےآں دے سوال دے جواب سے“ جرمنی دے لوکاں اُتے مستقبل وچ اضافی بوچھ پئے گا تے کدرے ساڈی ہر جگہ حکومت کرنے دی حکمت عملی تصادم دا شکار نہ ہوئے جائے، پولینڈ دے لوکاں دا وی حساب کيتا جائیگا لیکن مناسب وقت پر۔[۵۶]
جنگ دے دوران اٹھارہ لکھ توں اکیس لکھ غیر یہودی پولینڈ دے شہری قتل کیتے گئے، جنہاں وچوں ايسے فیصد (%80) پولینڈ نژاد باشندے سن تے بقیہ ویہہ فیصد (%20) یوکرائن تے بیلاروس توں آئے ہوئے اقليتی افراد سن تے انہاں وچوں بیشر عام شہری سن ۔[۳۰][۳۱]
انہاں وچوں گھٹ توں گھٹ دولکھ ہلاکتاں نسل کشی دے لئی قائم کیتے گئے مختلف کیمپاں وچ ہوئیاں، جنہاں وچوں وی اک لکھ چھیالیس ہزار ہلاکتاں آشویتس کیمپ وچ ہوئیاں۔زیادہ تر ہلاکتاں عمومی قتلِ عام وچ ہوئیاں جیساکہ وارسا دی بغاوت دے دوران اک لکھ ویہہ ہزار توں دو لکھ عام شہری ہلاک کردیے گئے۔[۵۸]
پولینڈ وچ غذائی اشیاء دی قلت یا خود ساختہ قحط، حفظان صحت دے اُصولاں دی خلاف ورزی اورعوام نوں طبی سہولیات توں محروم کرنا وی جرمنی دے منصوبہ سازاں دی ترجیحات وچ شامل سی۔ جس دی بدولت پولینڈ وچ شرحِ اموات تیرہ فیصد توں ودھ کے اٹھارہ فیصد اُتے ہزار ہوئے گئی۔[۵۹]
کل ملیا کے اکیاون لکھ پولینڈ دے شہری نازیاں دے ہتھوں ہلاک ہوئے۔ [۳۱]
جنہاں وچ یہودی تے غیر یہودی دونے شامل سن، یعنی جنگ دے دوران پولینڈ وچ ہونے والے نقصان وچ جنگ توں پہلے دی مردم شماری دے مطابق پولینڈ اپنی سولہ فیصد آبادی توں محروم کر دتا گیا۔، چونتیس لکھ وچوں اکتیس لکھ پولینڈ نژاد یہودی (%90) تے ویہہ لکھ (%6) غیر یہودی پولینڈ نژاد باشندے جرمنی دے ہتھوں ہلاک ہوئے۔ [۶۰]
ہلاک ہونے والےآں وچ نوے فیصد (%90) توں ودھ عام شہری سن کیونجے جرمنی تے سوویت دی افواج نے جان بوچھ کر عام شہریاں نوں اپنی کارروائیاں دا نشانہ بنایا سی۔ [۵۸]
مقبوضہ پولینڈ وچ شہر دی سڑکاں اُتے پولینڈ دے شہویاں نوں قطاراں لگیا کر کھڑا کرنا، شہر دا چکر لگوانا تے فیر انہاں نوں ریل گڈی دے ذریعے جرمنی بھیج دینا، نازی افواج دی معمول دی کارروائی سی۔ جس دے لئی اُس وقت لپانہاں دا (Łapanka) دی اصطلاح استعمال کیتی جاندی اے جو 1944-1942 دے درمیان انگریزی بچےآں دے اک کھیل توں ماخوذ سی، جس دے معنی “پرچی لگانا“ یا “امتیازی بنانا“ سی۔صرف وارسا وچ اس مشق دے ذریعے تقریباً روزانہ چارسوافراد اس مشق دی نظر ہوجاندے سن جدوں کہ کدی کدی تاں ایہ تعداد ہزاراں تک چلی جاندی سی۔ جداں کہ 19 ستمبر، 1942 نوں تن ہزار مرد و خواتین نوں اس مشق دے ذریعے پھڑیا، پورے وارسا وچ چکر لگوائے تے فیر ریل گڈی دے ذڑیعے جرمنی بھیج دتا۔[۶۱][۶۲]
اس دے علاوہ تقریباً ویہہ ہزار توں دولکھ نفوس دے نال ایہی سلوک کيتا گیا۔[۶۲]
پولینڈ دے بچےآں نوں زبردستی اُنہاں دے والدین توں جدا کر دتا گیا تے اچھی طرح جانچ پڑتال دے بعد، اُنہاں وچوں جنہاں بچےآں دے جرمن نژاد پایا گیا، اُنئيں پرورش دے لئی جرمنی بھیج دتا گیا، جتھے جرمنی خانداناں نوں اُنہاں دی پرورش دا ذمہ دتا گیا۔ [۶۳]
جنوبی تے مشرقی سلاویہ
[سودھو]بلقان (یوگوسلاویہ) وچ پنج لکھ سربیائی باشندےآں نوں قتل کيتا گیا۔[۶۴][۶۵]
جنوب مشرقی یورپ وچ ہٹلر دے انتہائی نیڑےی عساکر وچوں اک ہرمان نیوباچر لکھدا اے کہ “ایتھے دی دہشت گرد جماعت اسٹاس نے کہیا اے کہ تقریباً دس لکھ راسخ العقیدہ سربیائی باشندے (بشمول مرد، بچے، عورتاں تے بُڈھے) تہ تیغ کردیے گئے تومینوں ایہ گمان گزریا کہ ایہ انتہائی مبالغہ آرائی توں کم لے رہے نيں، جو اعداد و شمار بعد وچ مینوں موصول ہوئے، انہاں دے مطابق دس لکھ دا تن چوتھائی حصہ نہندے لوک ذبح کردیے گئے۔“[۶۶]
جرمنی دی افواج، ہٹلر دی ہدایات دے مطابق اُنہاں سرباں توں انتہائی منتقم انداز تے جذبے توں لڑے،جو ایتھے دے نسلی باشندے سن ۔[۶۷]
اسٹاس دے معاونین نے اک نہایت منظم و مربوط نظام دے تحت وڈی تعداد وچ مذہبی سیاسی تے نسلی تفاوت نوں وجہ بناتے ہوئے نسل کشی کيتی۔ جس دا بدترین نشانہ سربیائی باشندے بنے۔ عجائب خانہ برائے مرگِ انبوہ امریکا تے یہودی معنوی لائبریری دے مرتب کردہ اعداد و شمار دے مطابق چھپن ہزار توں ستانوے ہزار دے درمیان سرب باشندےآں نوں کروشیائی توجایہی کیمپ وچ ہلاک کيتا گیا۔[۶۸][۶۹][۷۰]
پر یاد ویشم دے اعداد و شمار دے مطابق کروشیائی توجایہی کیمپ وچ چھ لکھ ہلاکتاں ہوئیاں سن۔[۷۱]
بیلاروس وچ نازی جرمنیاں نے ظالم نسل پرست حکومت بنائی، جس نے نو ہزار پنڈ جلا دیے، تن لکھ ايسے ہزار (380،000) لوکاں نوں غلام بنانے دی غرض توں ملک بدر کر دتا گیا تے لکھاں شہریاں نوں قتل کر دتا گیا۔ ختین جداں چھ سو پنڈ مع آبادی دے جلادیے گئے، جنہاں دی کم توں کم آبادی وی پنج ہزار دوسو پچیانوے سی، بیلاروسی رہائشی نازیاں دے ہتھوں تباہ و برباد ہوئے گئے تے اوتھے دے کچھ یا تمام باشندے قتل کر دتے گئے۔ جرمنی دے تن سالہ قبضے دے دوران بائیس لکھ تیس لکھ نفوس (کل آبادی دا %24 فیصد) قتل کردیے گئے۔ [۷۲]
جس وچ تیس لکھ ستر ہزار فوجی[۷۳] تے اینساٹزگروپین دے ہتھوں دولکھ پینتالیس ہزار یہودی وی شامل نيں۔[۴۴]
یوکرائن وچ دورانِ جنگ تے جرمنی دے قبضے دے دوران کل انسانی نقصان دا اندازہ تقریباً پچپن لکھ توں ستر لکھ (کل آبادی دا %17-13) لگایا جاندا اے، جس وچ تیرہ لکھ چھیاسٹھ ہزار فوجی ہلاکتاں وی شامل نيں[۷۴] تے تقریباً چھ لکھ توں نو لکھ یہودی جو اینساٹزگروپین دے ہتھوں ہلاک ہوئے۔
سوویت دے جنگی قیدی
[سودھو]مائیکل بیرن باؤم دے مطابق جون 1941ء توں مئی 1945ء دے درمیان ویہہ لکھ توں تیس لکھ دے نیڑے جنگی قیدی جو اُس وقت دے جنگی قیدیاں دا ستاون فیصد سی، فاقہ کشی، غیر انسانی سلوک تے موت دی سزاواں دی بدولت موت دا شکار ہوئے تے انہاں وچوں وی زیادہ تر اموات قید وچ لینے دے بعد پہلے سال دے دوران ہوئیاں۔ ڈینیل گولڈ ہیگن دے مرتب کردہ اندازے دے مطابق 1941ء-42 دے دوران اٹھائیس لکھ سوویت جنگی قیدی ہلاک ہوئے جدوں کہ 1944ء دے وسط تک کل ہلاک ہونے والے جنگی قیدیاں دی تعداد پینتیس لکھ تک پہنچ گئی۔ [۷۵] امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ دے پیش کردہ اندازےآں دے مطابق سوویت دے ستاون لکھ وچوں تینتیس لکھ قیدی، جرمنی دی قید وچ مارے گئے جدوں کہ امریکا تے برطانیہ دے دو لکھ اکتیس ہزار قیدیاں وچوں اٹھ ہزار تن سو قیدی مارے گئے۔ [۷۶] > بعد وچ اموات دا تناسب کم ہونے دی وجہ ایہ سی کہ جرمنی نوں جنگی قیدیاں دی ضرورت سی کہ اوہ جنگ دے دوران غلاماں دے طور اُتے کم کرن، انہاں وچ پنج لکھ نوں بطور غلام یا مزدور رکھیا گیا سی۔ [۲۹] اس دے برعکس ایہ وی یقین کيتا جاندا اے کہ اِنّے ہی جرمن جنگی قیدی جوزف اسٹالن دے دورِ حکومت وچ قید و بند دی صعوبت برداشت نہ کردے ہوئے، ہلاک ہوئے گئے۔
روما
[سودھو]چونکہ روما تے سندی بنیادی طور اُتے ایداں دے سن، جنہاں دی سبھیاچار و تریخ زبانی سی، اس لئی انہاں دے بارے وچ اعداد و شمار اِنّے زیادہ یقینی نئيں، جِنّا کہ کسی دوسری قوم یا گروہ دے لوکاں دے سن ۔[۷۷][۷۸] یہودا باؤر لکھدا اے کہ معلومات دی کمی دی وجہ روما دی بد اعتمادی تے شک و شبہ دی خصلت سی، جس دی وجہ اُنہاں دی سماجی حیثیت وچ کمی تے رومانیہ دی سبھیاچار وچ اُنہاں دی مناہی سی، آشویتش وچ اُنہاں دی شخصی و جنسی تاراجی ہوئی۔ باؤر لکھدا اے کہ زیادہ تر رومانی ظلم و تشدد و انسانیت سوز واقعات نوں منظرِ عام اُتے نہ لاسکے تے خاموشی توں ہر ظلم و ستم نوں سہندے گئے، جس توں انہاں واقعات دا کرب تے ودھ گیا کیونجے جس اذیت دا سامنا اُنہاں نے کیہ اوہ صیغہء راز وچ ہی رہیا۔ [۷۹] نیوک ڈونلڈ تے فرانسیس نیکوسیا لکھدے نيں کہ نازیاں دے زیرِ تسلط یورپ وچ دس لکھ وچوں اک لکھ تیس ہزار روما تے سندی موت دا شکار ہوئے۔[۷۷] مائیکل بیرن باؤم دے مطابق، سنجیدہ محققاں دے اندازےآں دے مطابق ایہ تعداد نوے ہزار توں دو لکھ ویہہ ہزار دے درمیان اے۔[۸۰] جدوں کہ امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ دے معروف سابقہ تاریخداں سائیبل ملٹن دی تفصیلی تحقیق و مرتب کردہ اعداد و شمار دے مطابق گھٹ توں گھٹ دو لکھ ویہہ ہزار اموات ہوئیاں تے ممکنہ طور اُتے ایہ تعداد پنج لکھ توں نیڑے ترین تک اے۔ [۸۱][۸۲] جامعہء ٹیکساس، آستن وچ مطالعہء رومانیہ تے مرکز برائے رومانی دستاویزات دے مہتمم آئین ہنکوک استدلالی اندازماں اس تعداد نوں انتہائی زیادہ دسدے ہوئے پنج لکھ توں پندرہ لکھ اموات دا تخمینہ پیش کيتا اے۔ [۸۳] ہنکوک لکھدا اے کہ روما تے سندی اموات دا تناسب تقریباً یہودیاں دے برابر سی۔[۸۴] نسل کُشی دے کیمپاں وچ بھیجنے توں پہلے قیدیاں نوں گھیتوواں وچ بھیج دتا جاندا سی، ايسے طرح سینکڑاں وارسا گھیتو بھیجے گئے۔[۸۵] اینساٹزگروپین دی مشرقی ٹولیاں نے خیمہ زن رومانیاں نوں لبھ لبھ کر اُنئيں موقع اُتے ہی مار ڈالیا تے جاں بحق ہونے والےآں دے اعداد و شمار دا کوئی سُراغ نئيں چھڈیا۔ اس دے علاوہ، ایہ اُنہاں کٹھ پتلی حکومتاں دا وی نشانہ بنے جو نازیاں توں تعاون کررہیاں سن، مثال دے طور اُتے کرویئشا دی اُستاس حکومت، جتھے روما دے باشندےآں دی وڈی تعداد جیسینوویک توجایہی کیمپ وچ موت دا شکار ہوئی۔
اُنہاں دی خواہش سی کہ ہر اُس چیز نوں گھیتو دی نذر کر دیؤ جو اختصاصی طور اُتے گندی، خستہ یا منفرد ہوئے یا جس دے متعلق ذرا وی خطرہ ہوئے یا جس نوں بہر صورت تباہ کرنا مقصود سی۔[۸۶]
مئی 1942ء وچ روما دے باشندےآں دے لئی یہودیاں دی طرح امتیازی قوانین وضع کیتے گئے۔ 16 دسمبر، 1942ء نوں ایس ایس دے کمانڈر تے جس نوں نازیاں دے قتلِ دی مہم دا معمار وی کہیا جاندا اے،[۸۷] ہنرچ ہملر نے حکمنامہ جاری کيتا کہ “بدبخت جپسیاں (مخلوط یا نژاد) روما جپسیاں تے بلقان نژاد لوک، جنہاں دی رگاں وچ جرمن خون نئيں اے، نوں آشویتس بھیج دینا چاہیے، ماسوا اُنہاں لوکاں دے جو ویہرماچٹ وچ کم کر رہے نيں۔[۸۸] 29 جنوری، 1943ء، نوں اک ہور حکمنامےکے تحت جرمنی توں تمام روما دے باشندےآں نوں کڈ کے آشویتس بھیجنے دا حکم جاری کيتا گیا۔ 15 نومبر، 1943ء نوں اس حکم وچ ترمیم کيتی گئی، جدوں ہملر نے حکم جاری کيتا کہ جپسی مخلوط یا جپسی نژاد نوں ملک دا شہری سمجھیا جائے۔ مہاجر جپسیاں تے اقامت پزیر جپسیاں دے نال بالکل ایداں دے ہی برتاؤ کيتا جائے جداں کہ یہودیاں دے نال کيتا جاندا اے۔[۸۹] باؤر اس ترمیم اُتے کہندا اے کہ اس توں نازیاں دا نظریہ متاثر ہُندا اے کہ روما، جو دراصل آریان نسل نال تعلق رکھدے نيں، غیر رومانی خون دے ہتھوں تباہ و برباد ہوئے۔[۹۰]
جسمانی و ذہنی معذور
[سودھو]” | ہماریا نقطہء آغاز کوئی اک انسان نئيں اے: اسيں ایہ نئيں مندے کہ بھوکے نوں کھانا کھلایا جائے، پیاسنوں نوں پانی پلایا جائے یا کسی ننگے دا تن ڈھانپنے دے لئی کپڑے دئیے جاواں۔۔۔ساڈے اہداف مختلف نيں:اس دنیا اُتے غالب آنے دے لئی ضروری اے کہ ساڈے لوک صحت مند ہون۔[۹۳]جوزف گیوبیلز، 1938 |
“ |
1939ء وچ اٹکن ٹی 4 دے ناں توں اک پیش نامہ بنایا گیا، جو دراصل جرمن لوکاں دی آبادی تے وراثہ دا معیار برقرار رکھنے دے لئی جرمن تے آسٹریا دے لوکاں دی تعقیم یا قتل کرنے دا منصوبہ سی، جنہاں نوں جسمانی طور اُتے معذور قرار دے دتا گیا ہوئے یا جو ذہنی بیماری وچ مبتلا ہون۔[۹۴] 1939ء توں 1943ء دے درمیان ايسے ہزار (80،000) توں اک لکھ (100،000) بالغ ذہنی مریض بحالیء دماغی صحت دے مراکز وچ قتل کردیے گئے، اس دے علاوہ، پنج ہزار (5،000) بچے تے اک ہزار (1،000) یہودی وی انہاں مراکز وچ قتل کردیے گئے۔ [۹۵] ان دماغی بحالی دے مراکز دے علاوہ، اندازےآں دے مطابق ویہہ ہزار (20،000) (آسان موت دے لئی قائم کیتے گئے مرکز شوولس ہرتھیم دے ڈائریکٹر جارج رینو دے مطابق) یا چار لکھ (400،000) (موتھاؤسنگوسن توجایہی کیمپ دے کمانڈنٹ فرانک زیریز دے مطابق)۔[۹۵] اس دے علاوہ تن لکھ (300،000) زبردستی بانجھ کر دتے گئے۔[۹۶] کل ملیا کے مجموعی اندازےآں دے مطابق مختلف ذہنی بیماریاں وچ مبتلا دو لکھ (200،000) توں ودھ افراد موت دے گھات اُتار دتے گئے، گو کہ انہاں دے بہیمانہ قتل نوں مقابلتاً تاریخی توجہ ملی۔ حالانکہ نفسیاتی طبیباں تے ادارےآں نوں کوئی سرکاری حکم اس سلسلے وچ جاری نئيں کيتا گیا سی کہ اوہ ایسی سرگرمیاں وچ حصہ لاں لیکن نفسیاتی طبیباں تے ادارےآں نے ہر مرحلے اُتے اس طرح دی سرگرمیاں وچ بھرپور سرگرمی دا مظاہرہ کردے ہوئے، تعاون دا مظاہرہ کيتا تے بعد وچ یہودیاں و ہور ناپسندیدہ لوکاں نوں تباہ و برباد کرنے وچ تے مرگ انبوہ نوں کامیاب بنانے وچ اپنا بھرپور کردارادا کرکے نازی حکومت توں اپنی وفاداری دا اظہار کيتا۔[۹۷] اس پیش نامے دا ناں ٹائرگارٹن اسٹراسنوں 4 توں منسوب کيتا گیا جو دراصل برلن دے قصبے ٹائر گارٹن وچ موجود حویلی دا پتہ اے جو Gemeinnützige Stiftung für Heil und Anstaltspflege یعنی عمومی بنیاد برائے فلاح و بہبود و ادارتی توجہ دا مرکزی دفتر فلب باؤہلر دی سربراہی وچ سی[۹۸] جو ہٹلر دے ذاتی دفترِ سفارت دے مہتمم وی سی تے کارل برانڈٹ، ہٹلر دا ذاتی معالج۔ دسمبر 1946ء وچ برانڈٹ و ہور 22 افراد اُتے نوریمبرگ وچ مقدمہ چلایا گیا جو “ریاست ہائے متحدہ امریکا بمقابلہ ڈاکٹر کارل برانڈٹ“ تے “مقدمہء معالج“ دے ناں توں مشہور ہويا۔ 2 جون، 1948ء نوں اُسنوں لینڈزبرگ جیل وچ پھانسی دے دتی گئی۔
ہم جنس پرست
[سودھو]محتاط اندازےآں دے مطابق پنج ہزار توں پندرہ ہزار جرمن شہری ہم جنس پرست ہونے دی پاداش وچ توجایہی کیمپاں وچ بھیج دتے گئے سن ۔[۳۵] جیمس ڈی اسٹیکلی لکھدا اے کہ جرمنی دا اصل مسئلہ مجرمانہ کردار نئيں بلکہ مجرمانہ افکار سی تے "gesundes Volksempfinden" (لوکاں دی معقول صحت) اک نمایاں ڈھال بن گیا تے اس طرح توں ایہ اک عام قانون دی طرح لاگو ہوئے گیا۔ [۹۹] 1936ء وچ ہملر نے مرکزی دفتر برائے انسدادِ ہم جنس پرستی و اسقاطِ حمل قائم کيتا تے ہم جنس پرستی نوں صحت دے لئی نقصان دہ قرار دے دتا گیا[۳۵] تے آخر کار ہم جنس پرستاں نوں “وکھو وکھ جرمن خون“ قرار دے دتا گیا۔ گسٹاپو نے ہم جنس پرستاں دے مےخاناں اُتے چھاپے مارے تے اُنہاں توں کڑی در کڑی ہم جنس پرستاں نوں گرفتار کردے چلے گئے، ہم جنس پرستی دے جریدے دے صارفین دی فہرستاں وی اس امر دے لئی استعمال کیتی گئياں تے عوام وچ ہم جنس پرستی دی فوری شکایت درج کرانے دی حوصلہ افزائی کيتی گئی، ایتھے تک کہ ہم جنس پرستاں دے پڑوسیاں تک اُتے کڑی نظر رکھ دے اُنہاں دے عمل و کردار دی جانچ پڑتال دی کہ کدرے اُنہاں وچ ایہ خرق عادت تاں ننيں۔[۳۵][۹۹] 1933ء توں 1944ء دے دوران ہزاراں لوکاں نوں سزا دے طور اُتے کیمپاں وچ بھیج “بحالیء صحت“ دے لئی بھیج دتا گیا، جتھے اُنہاں دی شناخت دے لئی ہتھوں وچ پیلے رنگ دی ڈوری بنھ دتی جاندی،[۱۰۰] فیر بعد وچ اک گلابی رنگ دا تکون نشان اُنہاں دی صدری (جیکٹ) دی کھبے جانب سینے اُتے تے پاجامے اُتے سجے ٹانگ دی جانب لگیا دتا جاندا، جس دا مطلب ہُندا سی کہ ہن نشان دہندہ دی صحت بحال ہوچکی اے۔[۹۹] سینکڑاں عدالدی احکامات دے تحت آختہ کاری کرکے بانچھ یا جنسی اعضاء توں محروم کر دتے گئے۔[۱۰۱] اُنہاں دی تذلیل کيتی گئی، تشدد کيتا گیا تے انگیزیاندی تجربات وچ استعمال کيتا گیا جو ایس ایس دے معالجاں نے منعقد کیتے تے انہاں نوں قتل کر دتا۔[۳۵] اسٹیکلی لکھدا اے کہ ہم جنس پرستاں دے اُتے دھائے گئے ستم و انسانیت سوز مظالم جنگ دے بعد آہستہ آہستہ منظرِ عام اُتے آئے۔ بوہت سارے متاثرین نے اپنی داستاناں خود تک محدود کر لین کیونجے جنگ توں پہلے وی جرمنی وچ ہم جنس پرستی اک جرم سی۔پر اس دے باوجود بہت ہی کم تناسب وچ (قریباً دو فیصد) نازیاں نے ہم جنس پرستاں نوں نشانہ بنایا۔[۹۹]
سیاسی مخالفین
[سودھو]سب توں پہلے جرمنی اشتمالیت و اشتراکیت پسند تے تجارتی اتحادیاں نے نازی ازم دی مخالفت کيتی[۱۰۲]، نتیجتاً سب توں پہلے توجایہی کیمپاں وچ انہاں نوں لوکاں نوں بھیجیا گیا۔ اُنہاں نے سوویت اتحادیاں توں اپنے تعلقات دی بنا اُتے ہٹلر نوں وکھ فریق قرار دتا کیونجے نازی جماعت کھلے بندےآں اشتمالیت دی مخالفت کررہی سی تے ایہ پروپیگنڈہ کيتا جا رہیا سی کہ ایہ یہودیاں دا پیش کردہ نظریہ اے، جسنوں نازیاں نے “یہود نواز ازم“ قرار دتا تے ايسے پروپیگنڈے دے ذریعے نازیاں نے اشتمالیت پسنداں نوں کچلنے دے لئی 1933ء وچ خصوصی اختیارات دا قانون نافذ کيتا، اوہ قانون جس دی بدولت ہٹلر نوں تمام تر آمرانہ طاقتاں نوں استعمال کرنے دے اختیارات مل گئے۔
مقدمہء نوریم دے دوران ہرمن گورنگ نے بعد وچ اقرار کيتا کہ جرمن اشتمالیت پسنداں نوں کچلنے دی نازی خواہش نے پاؤل وون ہندنبرگ سمیت ہور اشراف و اکابرین نوں ایہ ترغیب دتی کہ اوہ نازیاں دے نال تعاون کرن۔ پہلا توجایہی عقوبت خانہ مارچ، 1933ء وچ ماچوؤ وچ اشتمالیت و اشتراکیت پسنداں، تجارتی اتحاد پرستاں تے ہور نازی مخالف قوتاں دے لئی بنایا گیا سی۔[۱۰۳]
اشتمالی، سماجی، جمہوری تے ہور سیاسی قیدیاں نوں تکون لال ٹوپی پہننے دی پابندی سی۔ توجایہی مراکز وچ اس طرح دی چیزاں سارے قیدیاں دے لئی سن تاکہ قیدیاں دی شناخت رہے، زیادہ تر نشانات ایداں دے سن، جنہاں توں تذلیل دا پہلو نکلدا سی یا نفسیاتی و ذہنی کرب و اذیت دا سبب بندے سن ۔
ہٹلر تے نازیاں نوں کھبے بازو دے جرمناں توں وی نفرت سی کیونجے انہاں نے نسلی عصبیت دے خلاف مزاحمت دی سی۔ کھبے بازو دی زیادہ تر جماعتاں دے جرمن رہنما یہودی سن جو جنوری 1919ء وچ انقلابی اشتراکی پارٹی دی وجہ توں شہرت رکھدے سن ۔
ہٹلر پہلے ہی مارکسیت تے کمیونسٹ نوں یورپ دے گوراں دے خلاف بین الاقوامی یہودی سازش تے نازیاں دی بقاء دے لئی خطرہ قرار دے چکيا سی۔
عقوبت خاناں وچ بالخصوص بوچن والڈ توجایہی کیمپ وچ یہودی دی بنسبت جرمن خون ہونے دی واجہ توں جرمن کمیونسٹاں نوں مراعات حاصل سن۔[۱۰۴]
جب وی نازیاں نے کسی نويں جگہ نوں فتح کيتا تاں اُس دی اولین ترجیح اشتراکیت پسنداں، اشتمالیت پسنداں تے ہور انارکی پھیلانے والےآں دی حراست یا خاتمہ ہُندا سی۔ جس دا ثبوت ہٹلر دے اک غیر معروف حکمنامہء کمیسر توں ملدا اے، جس دے خلاصے دے مطابق تمام سیاسی سرکردہ افراد، سوویت دے جنگی قیدیاں تے اس دے علاوہ جرمنی وچ اشتراکیت پسنداں دے کارکنان دی بیخ کُنی دا حکم دتا گیا۔ [۱۰۵][۱۰۶]
مشرقی علاقےآں وچ اینساٹزگروپین نے ایداں دے احکامات دی تکمیل وچ اہم کردار ادا کيتا۔[۱۰۷]
7 دسمبر، 1941ء وچ ہٹلر دے اک عمومی حکمنامے دے ذریعے ”رات تے دُھند“ نامی ادارے دا قیام عمل وچ لیایا گیا، جس نوں نازی افواج دے سپہ سالار ولہیم کیٹیل نے نافذ العمل کيتا، نتیجتاً سیاسی کارکنان دے اغوا تے غائب ہونے دے واقعات پورے نازی جرمنی تے جرمنی دے زیرِ تسلط علاقےآں وچ پھیلدے چلے گئے۔
عوامل تے عمل در آمد
[سودھو]نقطہء آغاز
[سودھو]نازی جماعت ہٹلر دی قیادت وچ 30 جنوری، 1933ء نوں جرمنی وچ برسرِ اقتدار آئی تے اس دے فوراً بعد پنج لکھ پچیس ہزار (525،000) یہودیاں دے خلاف سازشاں تے اُنہاں دے انخلا دا آغاز ہوئے گیا۔ اپنی خود نوشت ”میری جدوجہد“ وچ ہٹلر نے کھل دے یہودیاں دے خلاف اپنی نفرت دا اظہار کيتا تے اُنئيں تنبیہ دی کہ اوہ جرمنی دی سیاسی، سماجی تے ثقافتی زندگی توں نکل جاواں۔ گوکہ اس نے ایہ نئيں لکھیا سی کہ اوہ اُنئيں قتلِ عام کرکے نسل کشی کریگا لیکن ہٹلر دی نجی نشستاں وچ اس بارے وچ قطعیت دے شواہد پائے جاندے نيں۔ 1922ء دے اوائل وچ ہٹلر نے مبینہ طور اُتے اُس وقت دے اک صحافی نوں کہیا کہ
” | اک بار وچ برسرِ اقتدار آجاواں تاں میرا پہلا تے بنیادی مقصد یہودیاں دی تعدیم ہوئے گا۔ جداں ہی وچ اقتدار وچ آ گیا، وچ میرین پلاٹس میونخ وچ جِنّا زیادہ ممکن ہوسکے، پھانسی گھاٹ قطار توں تعمیر کراواں گا۔ فیر تمام یہودیاں نوں بلا تخصیص پھانسی دے دتی جائیگی تے ایہ اُس وقت تک پھانسی اُتے لٹکے رہن گے کہ جدوں تک انہاں دے مردہ جسماں توں بدبو نہ آنے لگ جائے تے اُنہاں نوں اُس وقت تک لٹکا رہنے دتا جائیگا کہ جدوں تک انہاں دے تعفن توں بیماریاں پھُٹنے دا خطرہ نہ ہوئے جائے۔ فیر جداں ہی اُنہاں دے مردہ جسماں نوں پھانسی اُتے توں اُتارا جائیگا، یہودیاں دا اگلا گروہ پھانسی اُتے لٹکا دتا جائیگا تے ایہ سلسلہ اُس وقت تک چلدا رہے گا کہ جدوں تک میونخ دا آخری یہودی وی ختم نہ ہوئے جائے۔ ہور شہراں وچ وی ايسے طرح دے منصوبےآں اُتے عمل در آمد کيتا جائیگا تاوقتیکہ تمام جرمنی یہودیاں توں پاک نہ ہوئے جائے۔[۱۰۸] | “ |
قانونی دباؤ تے ہجرت
[سودھو]1930ء تک یہودیاں دے قانونی، معاشی تے سماجی حقوق اُتے مکمل پابندی لگ چکی سی۔ ”یہودی کون“ دی قانونی تعریف نازیاں دے نزدیک ہر اوہ شخص جس دے آبا و اجداد وچوں کوئی اک وی شخص یہودی ہو، حتٰی کہ اوہ یہودی جو 18 جنوری 1871ء (جرمن ریاست دے قیام دی تریخ) توں پہلے یہودیت چھڈ کے کوئی دوسرا مذہب اختیار کرچکے ہون، یہودی تصور کیتے جاندے سن ۔ فرائیڈ لینڈر لکھدا اے کہ نازیاں دے نزدیک جرمن دی اصل طاقت ”خالص جرمن خون“ سی، جنہاں دی جڑاں ”جرمنی دی مقدس سرزمین“ توں جڑی ہوئی نيں۔[۱۰۹] 1933ء وچ متعدد قوانین منظور کیتے گئے۔ جنہاں وچ آرین پیرا، تحت یہودیاں نوں کئی بنیادی پیشےآں توں خارج کر دتا گیا۔ قانون برائے بحالیء شہری خدمات دے تحت یہودیاں نوں طب، قانون، زراعت تے زرعی زمین دی خریداری توں روک دتا گیا۔ ڈرسڈین وچ یہودی وکلا دی رکنیت منسوخ کردتی گئی، یہودی وکلا تے مصنفاں نوں عدالتاں تے دفاتر توں باہر کڈ کے انہاں نوں زدوکوب کيتا گیا۔[۱۱۰] اُس دے جرمنی دے صدر ہنڈن برگ دے دباؤ اُتے ہٹلر نے اک رعایندی ترمیم ایہ دی کہ جنہاں یہودیاں نے پہلی جنگ عظیم دے دوران خدمات سر انجام دتیاں سن تے اوہ عمررسیدہ ہوئے چکے نيں یا اوہ کہ جنہاں دے باپ تے بیٹےآں نے پہلی جنگ عظیم وچ حصہ لیا سی، صرف اوہ بدستور اپنی موجودہ نوکری نوں جاری رکھ سکدے سن ۔ پر 1937ء وچ ہٹلر نے ایہ ترمیم وی منسوخ کردتی۔ یہودیاں نوں مدارس و یونیورسٹیاں توں کڈ دتا گیا (مدارس وچ طلبہ دی زیادہ تعداد دے قانون دے تحت) تے صحافیاں دی انجمن یا کسی وی اخبار دی ملکیت یا مدیری دے لئی وی نا اہل قرار دے دتا گیا۔
مرگ انبوہ اُتے شک دے خلاف قوانین
[سودھو]مرگ انبوہ اُتے شک کرنے والے وی موجود نيں جنہاں نوں ترمیم پسندانِ مرگ انبوہ کہیا جاندا اے۔ انہاں وچ دانشور، مصنفین تے محققین شامل نيں۔ دنیا وچ 13 ملکاں، جنہاں وچ آسٹریا، بیلجیئم، جمہوریہ چیک ، اسرائیل، لکسمبرگ، پولینڈ، پرتگال، سویٹزرلینڈ، فرانس تے جرمنی وغیرہ شامل نيں، وچ ایداں دے قوانین نيں جو مرگ انبوہ اُتے نظر ثانی تے اس دے بارے وچ تحقیق نوں غیر قانونی قرار دیندے نيں۔ اس اُتے تحقیقی بحث توں وی بعض ملکاں وچ تن توں دس سال تک قید دی سزا تے جرمانے وی ہوسکدے نيں۔ .[۷] مرگ انبوہ جنہاں ملکاں وچ وقوع پزیر ہويا سی، انہاں ملکاں ميں اکثر اس دے بارے وچ تحقیق کرنا غیر قانونی اے۔ یورپی اتحاد وچ مرگ انبوہ اُتے شک دے اظہار يا اس کى وقوع پذيرى دے انكار نوں نفرت انگيز اظہار منیا جاندا اے چنانچہ ايسے اظہارات غیر قانونی ہيں تے قوانينِ آزادىِ اظہار دے تحت محفوظ نہيں۔ان ملکاں وچوں بعض ملکاں جداں آسٹریا، جرمنی تے رومانیہ، وچ نفرت آمیز گفتگو تے تقریراں اُتے پابندی اے جس دا اطلاق مرگ انبوہ دے خلاف گل کرنے اُتے بھى ہُندا اے۔ مرگِ انبوہ دے متحققین ایہ سمجھدے نيں کہ ایہ قوانین آزادیِ اظہار دے بارے وچ یورپی کمیشن برائے انسانی حقوق [۱۱۱] ( European Commission of Human Rights)، انسانی حقوق دی یورپی عدالت [۱۱۲] (European Court of Human Rights) تے اقوامِ متحدہ دی انسانی حقوق دی کمیٹی[۱۱۳] (United Nations Human Rights Committee) دے متضاد نيں۔
ایداں دے قوانین دے مخالف مشہور افراد وچ نوم چومسکی، ایران دے سابق صدر محمود احمدی نژاد، راول ہلبرگ (Raul Hilberg)، رچرڈ ایونز (Richard J. Evans)، پئیغ ویدال (Pierre Vidal-Naquet)، ڈیبورا لیپستاٹ (Deborah Lipstadt)، کرسٹوفر ہچنز (Christopher Hitchens)، ٹموتھی گارٹن (Timothy Garton Ash) تے پیٹر سنگر (Peter Singer) جداں لوک شامل نيں۔ نفرت آمیز گفتگو دے خلاف قوانین دی وجہ توں ماضی وچ کچھ مصنفاں نوں سزا ہوئے چکی اے جنہاں وچ برطانوی مصنف ڈیوڈ ارونگ (David Irving) شامل نيں جنہاں نوں آسٹریا وچ تن سال قید دی سزا سنائی گئی تھى۔
تجدید پسندان مرگ انبوہ
[سودھو]تجدید پسندانِ مرگ انبوہ (جنہاں نوں بعض گروہ منکرینِ مرگ انبوہ وی کہندے نيں) انہاں لوکاں اُتے مشتمل نيں جو مرگ انبوہ اُتے تحقیق دے خواہش مند نيں یا اس دی کسی گل اُتے متفق نئيں مثلاً اوہ سمجھدے نيں کہ مرنے والےآں دی تعداد سٹھ لکھ توں بوہت گھٹ سی۔ انہاں وچوں کچھ مشہور لوکاں دی لسٹ درج ذیل اے۔
ہور ویکھو
[سودھو]- تجدید پسندان مرگ انبوہ
- بین الاقوامی ہالوکاسٹ کارٹون مقابلہ
- آرمینیائی قتل عام
- آرمینیا دے آذریاں دا قتل عام
- قدیم آسٹریلوی باشندےآں دا قتل عام
- سریبرینیتسا دا قتل عام
- (انگریزی)Dean, Martin: Robbing the Jews – The Cofiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1935–1945, Cambridge University Press, 2008.
حوالے
[سودھو]- ↑ نیوک، ڈونلڈ ایل۔ کولمبیائی رہنما برائے مرگ انبوہ، ناشر کولمبیا یونیورسٹی، 2000، صفحہ نمبر۔45: "مرگ انبوہ دا اک عام فہم مطلب اے اُنہاں پنجاہ لکھ یہودیاں دا قتل جو جرمناں دے ہتھوں دوسری جنگ عظیم دے دوران ہوئے۔"ہور ویکھو"مرگ انبوہ،" انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا، 2007: "دوسری جنگ عظیم دے دوران وچ نازی جرمنیاں تے اتحادی افواج دا ریاستی پشت پناہی وچ سٹھ لکھ یہودی مرد، عورتاں، بوڑھاں، بچےآں تے ہور لکھاں افراد دا قتل۔ جرمنیاں نے اسنوں یہودیاں دے سوال دا حتمی حل قرار دتا۔"
- ↑ مائیکل بیرن باؤم۔ دنیا لازمی جانے، ریاست ہائے متحدہ امریکا دا یادگار عجائب گھر برائے مرگ انبوہ، pp.125ff.
- ↑ "نازیاں دے غیر یہودی شکار" انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا.
- ↑ * گیری ویزمین،. تصوراتی گواہی: جنگ توں پہلے دا تجرباتی مرگ انبوہ، ناشر جامعہء کورنیل، 2004, ISBN 0-8014-4253-2, صفحہ نمبر۔ 94: "کرین دا تشریحی حوالہ مرگ انبوہ دا سوال کہ کیہ سوویت یونین دے جنگی قیدیاں نوں بھُکھا رکھ دے مارنا مرگ انبوہ دا حصہ سی؟ جس دا جواب زیادہ تر اہل علم نئيں کيتی صورت وچ دین گے کیونجے زیادہ تر دا خیال اے کہ مرگ انبوہ صرف یہودیاں دے قتلِ عام دا ناں اے۔
- "مرگ انبوہ: تعریفی و تمہیدی گفتگو", یاد ویشم: "مرگ انبوہ جداں کہ ایتھے پیش کردہ شواہد دی روشنی وچ دیکھیا گیا کہ 1933 توں 1944 دے درمیان نازی حکومت دے ہتھوں یہودیاں دے خلاف کیتے گئے تمام اقدامات دا ناں اے :جرمن نژاد یہودی جنہاں نوں 1930 توں اُنہاں دے قانونی و معاشی حق توں محروم کرنا شروع کر دتا گیا،جرمن تسلط دے تمام ملکاں وچ یہودیاں نوں بالکل وکھ تھلگ تے بھُکھیاں مرنے اُتے مجبورکر دتا گیا،ایتھے تک کہ سٹھ لکھ یہودیاں نوں یورپ وچ قتل کر دتا گیا۔ مرگ انبوہ مجموعی طور اُتے اُنہاں ظالمانہ و جابرانہ اقدامات دا ناں اے جس وچ نازیاں دے ہتھوں لوکاں دا نسلی تے گراوہی تفاوت دی بنیاد اُتے قتل کيتا گیا۔"
- نیوک، ڈونلڈ ایل۔ کولمبیائی رہنما برائے مرگ انبوہ، ناشر جامعہء کولمبیا، 2000، صفحہ نمبر۔45: "مرگ انبوہ دا اک عام فہم مطلب اے اُنہاں پنجاہ لکھ یہودیاں دا قتل جو جرمناں دے ہتھوں دوسری جنگ عظیم دے دوران ہوئے۔ اُتے ایہ تعریف سب دے لئی اک اطمینان بخش تعریف نئيں اے۔ نازیاں نے دوسرے گروہاں نال تعلق رکھنے والے ہور لکھاں لوکاں نوں وی قتل کيتا: خانہ بدوش، جسمانی تے ذہنی معذور، جنگی قیدی، پولینڈ تے سوویت یونین دے عام شہری، سیاسی قیدی، مذہبی حریف تے ہم جنس پرست۔
- "مرگ انبوہ،" "انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا، 2007: "دوسرے جنگ عظیم دے دوران نازی جرمنیاں تے اتحادی افواج دا ریاستی پشت پناہی وچ سٹھ لکھ یہودی مرد، عورتاں، بوڑھاں، بچےآں تے ہور لکھاں افراد دا قتل۔ جرمنیاں نے اسنوں یہودیاں دے سوال دا حتمی حل قرار دتا" (زور دے کے).
- "مرگ انبوہ" Archived 2009-10-28 at the وے بیک مشین، انکارٹا: "مرگ انبوہ، دوسرے جنگ عظیم دے دوران نازی جرمنیاں تے اتحادی افواج دے ہتھوں یورپ وچ یہودیاں دی بربادی (1939–1945)۔ جرمنی دی حکمراں نازی پارٹی نے چھپن لکھ توں اُنسٹھ لکھ یہودیاں دی نسل کشی دے احکامات دتے سن ۔ (دیکھو قومی اشتراکیت). یہودی اکثر مرگ انبوہ نوں “سوہ“ وی قرار دیندے نيں (عبرانی بولی دے لفظ “عذاب” یا “مکمل تباہی” دا ماخذ)."
- اسٹیوپاؤلسن. "مرگ انبوہ اُتے اک نظر", بی بی سی: "مرگ انبوہ 1933 توں 1945 دے دوران نازیاں دا یہودیاں اُتے حملہ سی۔ جس دی انتہا “یہودیاں دے مسئلے دا حتمی حل“ کہلائی، جس وچ سٹھ لکھ یہودیاں نوں قتل کيتا گیا۔ اُتے صرف یہودی ہی نازیاں دا نشانہ نہ سن ۔ محتاط اندازے دے مطابق تقریباً اک کڑور پنجاہ لکھ افراد اس خوانخوار تے نسل پرست حکومت دے ہتھوں قتل ہوئے جس وچ لکھاں سلاوی، ایشیائی، دولکھ خانہ بدوش تے ہور طبقات نال تعلق رکھنے والے افراد شامل سن ۔ ہزاراں لوک بشمول افریقی نژاد جرمن زبردستی بانجھ کردیے گئے۔"
- "مرگ انبوہ", : "مرگ انبوہ دوسری جنگ عظیم دے دوران سٹھ لکھ یہودیاں دی تباہی دے لئی بنایا گیا نظام تعدیم سی۔1933 تک نوے لکھ یہودی یورپ دے اکیس (21) ملکاں وچ پھیلے ہوئے سن جو جنگ عظیم دے دوران جرمنی دے زیر تسلط آ گئے۔ دوتہائی یہودی قتل کردیے گئے سن، جنہاں وچ پندرہ لکھ بچے وی شامل نيں۔ جس وچوں بارہ لکھ بچے یہودی ہور ہزاراں خانہ بدوش تے معذور بچے وی شامل سن ۔"
- "مرگ انبوہ -- تعریف", انسائیکلوپیڈیا برائے مرگ انبوہ, مرکز برائے تحقیق مرگ انبوہ و نسل کشی: "مرگ انبوہ (عبرانی۔،سوہ)۔ 1950 وچ ایہ اصطلاح نازی افواج دے ہتھوں تباہ و برباد ہونے والے یورپی یہودیاں دے لئی استعمال کیتی گئی تے ایہی لفظ دوسری جنگ عظیم دے دوران نازی افواج دے مظالم دا شکار ہونے والے ہور نسلی و گراوہی مظلوماں دے لئی وی استعمال کيتا گیا۔ یہودیاں دی نسل کشی قتل عام دی بھیانک مثال بن گئی تے اس طرح سوہ یا مرگ انبوہ نازی حکومت دے اُنہاں اقدامات توں منسوب ہوئے گئے جو یورپی یہودیاں کوبرباد کرنے دے لئی دوسری جنگ عظیم دے دوران کیتے گئے سن ۔۔۔ سب توں پہلے اس اصطلاح دا تاریخی تناظر وچ استعمال کرنے والے یروشلم دے مورخ بینزیاں ڈائنر (دینابرگ) سن، جس نے 1942 وچ کہیا کہ مرگ انبوہ اک “عذاب“ سی، جس نے یہودیاں نوں دنیا بھر دی اقوام عالم وچ اک انوکھی صورت حال توں دوچار کيتا، جو بے نظیر اے۔
- مرکز برائے تحقیق مرگ انبوہ و نسل کشی -- لسٹ فرہنگ: "مرگ انبوہ: اک اصطلاح جو یورپی یہودیاں دے خلاف 1933 توں 1945 دے درمیاں دوسرے جنگ عظیم دے دوران نازی جرمنیاں تے اتحادی افواج دی ریاستی پشت پناہی وچ کیتے جانے والے منظم و مربوط قتال تے تباہی دی نشان دہی کردی اے۔"
- "مرگ انبوہ" Archived 2007-11-01 at the وے بیک مشین، آکسفورڈ انگریزی لغت: "(مرگ انبوہ) دوسری جنگ عظیم دے دوران نازی حکومت دے ہتھوں یہودیاں دا قتلِ عام"
- تینتیسواں سالانہ تحقیقی اجلاس برائے مرگ انبوہ تے کلیساواں دی مرگ انبوہ دی وضاحت “ یورپی یہودیاں نوں تارج کرنے دی نازی کوششاں، جداں کہ ہنکوک آین وچ کہیا گیا [۱] "رومانی تے مرگ انبوہ:اک نظر اسٹون دان (ed.) 'مرگ انبوہ دا واقعہ نویس. پال گریومیکمیلن، New York 2004, pp. 383–396.
- یہودا بایور۔ مرگ انبوہ دا تصور:نويں جنت، ناشر جامعہء یالے۔ 2001، صفحہ نمبر10۔
- لوسی ڈیوڈش۔ یہودیاں دے خلاف جنگ: 1933 توں 1945۔ بنٹام، 1986, صفحہ نمبر۔xxxvii: "مرگ انبوہ اک ایسی اصطلاح اے جسنوں دوسری جنگ عظیم دے دوران یہودیاں نے اپنی بدنصیبی دے اظہار دے لئی خود چُنا"
- ↑ نیوک، ڈونلڈ دی تجویز کر مرگ انبوہ دی وسیع تر وضاحت، جس وچ سوویت دے شہریاں دی اموات دی شمولیت دے بعد تعداد اک کڑور ستر لکھ بن جاندی اے [۲] جس دے بعد مرگ انبوہ دا نشانہ بننے والے غیر یہودی افراد دی تعداد لکھاں وچ بدل جاندی اے، جس دی وجہ غالباً ایہ اے کہ عقوبت دے ذریعے اموات، بھکھ و افلاس دے ذریعے اموات مکمل جنگ دے تناظر وچ مبہم اے، کل ملیا کے ستر لکھ تیس ہزار وچوں ستاون لکھ (اٹھتر فیصد) یہودی مقبوضہ یورپ وچ ختم کر دتے گئے۔(مارٹن گلبرٹ. “مرگ انبوہ دا نقشہ“ 1988, pp. 242-244)۔ 360 ملین غیر یہودیاں وچوں پنجاہ لکھ توں اک کڑور دس لکھ (1.4 توں 3 فی صد) افراد جرمنی دے زیر تسلط یورپی علاقےآں وچ مرگ انبوہ دا شکار بنے۔ اسمال میلون تے جے ڈیوڈ سنگر:فوج تک رسائی:بین الاقوامی تے شہری جنگ 1816–1980 تے مائیکل بیرن باؤم غیر یہودی افرادنازیاں دے ہتھوں ہلاکت و جبر دا شکار بنے، نیو یارک، ناشر جامعہء نیویارک، 1990
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ مائیکل بیرن باؤم: دنیا لازمی جانے، ریاست ہائے متحدہ امریکا دا عجائب خانہ برائے مرگ انبوہ، 2006، صفحہ نمبر 103۔
- ↑ ۷.۰ ۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ سائمن شاما: تاریخِ برطانیہ، قسط نمبر3، شاہی خاندان، بی بی سی DVD BBC 2000
- ↑ ۹.۰ ۹.۱ ""مرگ انبوہ: وضاحت و ابتدائی تمہید", Yad Vashem, accessed June 8, 2005.
- ↑ ہولو کاسٹ دے مبینہ طور اُتے دل آزارانہ معنےآں اُتے اک نظر، دیکھو پیٹری جان، لفظ ہولو کاسٹ دے مادی معنی: علمی، اساطیری، تاریخی تے ویہويں صدی دے معنی، تحقیقی جرنل برائے قتلِ عام نمبر 2، نمبر۔1، (2000): 31-63۔
- ↑ آکسفورڈ انگریزی لغت، ناشر کلیرینڈن، طباعت دوم، آکسفورڈ 1989، جلد نمبر VII، صفحہ نمبر 315، قطعہ : C، “مکمل تباہی خصوصاً لوکاں دے وڈے گروہ یا قبیلے کی، نسل کشی یا قتلِ عام، مثال دے طور اُتے واقعاتِ 1711ء،1833ء تے 1883ء توں تاحال۔
- ↑ ترکی دی سفاکيتی۔۔۔بے یارومددگار آرمینی مرد، عورت، بچےآں دا پورے ضلع وچ منظم مرگ انبوہ - جو ناقابلِ تلافی نقصانات سن ۔ (ونسٹن چرچل)، دنیا بحراناں دی زد وچ ، جلد نمبر 4، آخر کار، نیو یارک، 1923ء صفحہ نمبر 158
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ مرگ انبوہ, یاد ویشم
- ↑ ۱۴.۰ ۱۴.۱ جیسیکا سیٹبن، "میرے باپ نوں کس نے ماریا؟ مرگ انبوہ دی تدریس وچ اصطلاح و ترجمہ دا مسئلہ", مئی 2006ء دی مقالاندی کانفرنس، دیکھو یاد ویشم دا آن لائن [۳]
- ↑ "مرگ انبوہ - وضاحت", انسائیکلوپیڈیا برائے مرگ انبوہ, جلد دوم، میکمیلن ۔
- ↑ عمر بارٹوف وچ پائے جانے والے لفظاں دا اک مفید تجزیہ۔ مائیکل بیرن باؤم تے ابراہام پیک دی طباعت حریفانِ یہود، مرگ انبوہ، قومی اشتراکیت دی تعبیرِ نو۔ مرگ انبوہ تے تریخ: جاننے والے، نہ جاننے والے، متنازع تے نظرِ ثانی۔ بلومنگٹن صفحہ نمبر 75-98، 1998۔
- ↑ مائیکل بیرن باؤم: دنیا لازمی جانے، ریاست ہائے متحدہ امریکا دا عجائب خانہ برائے مرگ انبوہ، 2006، صفحہ نمبر 104
- ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ ساؤل فرائیڈلیندر (1997ء). نازی جرمنی تے یہودی: نسل کُشی دے سال. لندن: ہارپرکولنز, صفحہ نمبر21. ISBN 0-06-019043-4.
- ↑ یہودا باؤر (2002). مرگ انبوہ اُتے اک نظر. نیو ہیون، کون: ناشر جامعہء یالے, صفحہ نمبر 48. ISBN 0-300-09300-4.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ آئن ڈئیر (2001). دوسری جنگ عظیم وچ آکسفورڈ دا ساتھی. آکسفورڈ [w:Oxfordshire: ناشر جامعہء آکسفورڈ. ISBN 0-19-860446-7.
- ↑ یہودا باؤر. مرگ انبوہ اُتے اک نظر نیو ہیون، یالے یو پی، 2002 صفحہ نمبر 49، اس نقطہ دا چنگا خلاصہ دیکھو یہودا باؤر [۴].
- ↑ یہودا باؤر (2002). مرگ انبوہ اُتے اک نظر. نیو ہیون، کون: ناشر جامعہء یالے, صفحہ نمبر 49. ISBN 0-300-09300-4.
- ↑ ہیرن میری لائن جے (2000). سرگزشتِ مرگ انبوہ: لفظی و تصویری تریخ. لنکولن، آئی ایل: ناشر پبلیکیشن انٹرنیشنل, صفحہ نمبر 384. ISBN 0-7853-2963-3. Full text
- ↑ ہیرن میری لائن جے (2000). سرگزشتِ مرگ انبوہ: لفظی و تصویری تریخ. لنکولن، آئی ایل: ناشر پبلیکیشن انٹرنیشنل, صفحہ نمبر 384. ISBN 0-7853-2963-3.Full text
- ↑ بینوملرہل (1998). علمِ قتال: جرمنی وچ سائنسی طریقہ کار توں یہودیاں، جپسی و ہور دی نسل کشی، 1933–1945. پلین ویو، این وائے: کولڈ اسپرنگ ہاربرلیبارٹری پریس, صفحہ نمبر 22. ISBN 0-87969-531-5.
- ↑ مائیکل بیرن باؤم (1993). دنیا لازمی جانے: مرگ انبوہ دا لقب امریکی مرگ انبوہ یادگاری عجائب گھرماں دسیا گیا. بوسٹن: ناشر براؤن لٹل, صفحہ 194-5. ISBN 0-316-09134-0.
- ↑ ۲۸.۰ ۲۸.۱ لوسی ڈیوڈوش. یہودیاں دے خلاف جنگ، بیٹم،1986.
- ↑ ۲۹.۰ ۲۹.۱ مائیکل بیرن باؤم۔ “دنیا لازمی جانے“ امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ، 2006, صفحہ نمبر 125
- ↑ ۳۰.۰ ۳۰.۱ اک محتاط اندازے دے مطابق اک لکھ ايسے ہزار توں اک لکھ نوے ہزار غیر یہودی افراد مارے گئے۔ ایہ اندازہ پولینڈ دے معروف مورخ فرینشیک پائپر دا مرتب کردہ اے جو آشویتش دے تریخ داں نيں۔ پولینڈ نژاد: نازی دور دے شکار امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ
- ↑ ۳۱.۰ ۳۱.۱ ۳۱.۲ Piotrowski, Tadeusz. "Project InPosterum: Poland WWII Casualties", accessed March 15, 2007; and Łuczak, Czesław. "Szanse i trudności bilansu demograficznego Polski w latach 1939–1945", Dzieje Najnowsze, issue 1994/2.
- ↑ "Sinti and Roma", امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ(USHMM). امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ دے مرتب کردہ علمی و تحقیقی اندازےآں دے مطابق دولکھ ویہہ ہزار توں پنج افراد مارے گئے، مائیکل بیرن باؤم اپنے مقالے “دنیا لازمی جانے“ جو امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ نے وی شائع کيتا، لکھدا اے کہ جرمن حکومت وچ سنجیدہ محققاں دے مطابق نوے ہزار توں دو لکھ افراد مارے گئے۔ مائیکل بیرن باؤم۔ “دنیا لازمی جانے“ امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ، 2006, صفحہ نمبر 126
- ↑ ڈونا ایف ریان، جان ایس ششمان، 'ہٹلر دے دورِ حکومت وچ بہرے لوک, Gallaudet University Press 2002, 62
- ↑ کرٹوفرہوپرFreemasons for Dummies, For Dummies, 2005.
- ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ ۳۵.۲ ۳۵.۳ ۳۵.۴ تاریخِ مرگ انبوہ، ناشر انٹرنیشنل پبلیکیشز لمیٹڈ، صفحہ نمبر 108
- ↑ ولیم ایل شلمن، دہشت دی کیفیت: جرمنی 1933-1939، بیسائڈ، نیویارک، مرگ انبوہ: مرکز برائے وسائل و دستاویزاتِ مرگ انبوہ
- ↑ نیوک ڈونلڈ، کولمبیا راہنما برائے مرگ انبوہ صفحہ نمبر 45-52
- ↑ Israel Gutman. Encyclopedia of the Holocaust, Macmillan Reference Books; Reference edition (October 1, 1995.
- ↑ ۳۹.۰ ۳۹.۱ "How many Jews were murdered in the Holocaust?", FAQs about the Holocaust, Yad Vashem.
- ↑ Benz, Wolfgang (1996). Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus.. Dtv. ISBN 3-423-04690-2.
- ↑ Hilberg, Raul. The Destruction of the European Jews. Yale University Press, 2003, c. 1961).
- ↑ Gutman, Yisrael. (ed.) (1998). Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Bloomington: Indiana University Press, p.71. ISBN 0-253-20884-X.
- ↑ Gilbert, Martin, Atlas of the Holocaust, New York: William Morrow and Company, Inc, 1993.
- ↑ ۴۴.۰ ۴۴.۱ Dawidowicz, Lucy S. (1986). The war against the Jews, 1933–1945. New York: Bantam Books. ISBN 0-553-34532-X.
- ↑ The Destruction of the European Jews - Revised and Definite Edition 1985,Holmes and Meier Publishers, Inc. Table B-3, p. 1220
- ↑ "Learning and Remembering about Auschwitz-Birkenau", Yad Vashem.
- ↑ Treblinka, Yad Vashem.
- ↑ Belzec, Yad Vashem.
- ↑ Majdanek, Yad Vashem.
- ↑ Chelmno, Yad Vashem.
- ↑ Sobibór, Yad Vashem.
- ↑ Maly Trostinets, Yad Vashem.
- ↑ رہوڈزرچرڈ (2002). موت دے ماہر:ایس ایس آئن انسٹائن تے مرگ انبوہ دے موجد. نیو یارک: الفریڈ اے نوف. ISBN 0-375-40900-9.
- ↑ DIETRICH EICHHOLTZ "»Generalplan Ost« zur Versklavung osteuropäischer Völker"[۵] Archived 2008-06-24 at the وے بیک مشین
- ↑ Madajczyk, Czesław. "Die Besatzungssysteme der Achsenmächte. Versuch einer komparatistischen Analyse." Studia Historiae Oeconomicae vol. 14 (1980): pp. 105-122 [۶] in Hitler's War in the East, 1941–1945: A Critical Assessment by Gerd R. Uebersch̀ear and Rolf-Dieter Müller [۷]
- ↑ ۵۶.۰ ۵۶.۱ Gellately, Robert (2001). Backing Hitler: Consent and Coercion in Nazi Germany. Oxford University Press, 153-154. “German planners in November 1939 called for nothing less than ‘the complete destruction’ of the Polish people. […] For Nazi planners, the genocide of the Poles, though some of them may have desired it almost as much as the annihilation of the Jews, could not proceed in the short run, because ‘such a solution to the Polish question would represent a burden to the German people into the distant future, and everywhere rob us of all understanding, not least in that neighbouring peoples would have to reckon at some appropriate time, with a similar fate’. Later versions of the ‘General Plan East’ grew more expansive, and envisioned serial genocide and the death or deportation of the 30 to 40 million ‘racially undesirable’ peoples like the Poles and Jews from the area to be colonized in the east. A second group of about 14 million, mainly Slavs, would stay to be used as slaves. Germans and others from ‘Germanic nations’, like the Norwegians and the Dutch, would settle the new territory.”
- ↑ Davies, Norman (1982). God's playground, a history of Poland. New York: Columbia University Press, 2: 263. ISBN 0-231-05351-7.
- ↑ ۵۸.۰ ۵۸.۱ (انگریزی) Tadeusz Piotrowski (1997). Poland's Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide.... McFarland & Company, 295. ISBN 0-7864-0371-3. See also review
- ↑ Nurowski, Roman. 1939–1945 War Losses in Poland, Warsaw 1960,
- ↑ Poland-WWII-casualties ,Piotrowski, Tadeusz. "Project InPosterum: Poland WWII Casualties"
- ↑ Bartoszewski, Władysław. 1859 Dni Warszawy. Cracow 1974, pp. 303-304.
- ↑ ۶۲.۰ ۶۲.۱ Moses, A. Dirk. "Polish+children&ei=t24wR9WvDYPU7QLL5OjsCQ&sig=mBzLuS86EO-HWkxMzZA4oERSW5U Genocide and Settler Society: Frontier Violence and Stolen Indigenous Children in Australian History, p.260.
- ↑ "Polish+children&ei=t24wR9WvDYPU7QLL5OjsCQ&sig=mBzLuS86EO-HWkxMzZA4oERSW5U Genocide and Settler Society: Frontier Violence and Stolen Indigenous Children in Australian History, p.260.
- ↑ Žerjavić, VladimirYugoslavia manipulations with the number Second World War victims, - Zagreb: Croatian Information center,1993 ISBN 0-919817-32-7 [۸] Archived 2021-02-27 at the وے بیک مشین and [۹]
- ↑ Kočović,Bogoljub-Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji 1990 ISBN 86-01-01928-5
- ↑ Genocide in Satellite Croatia, Edmond Paris, American Institute for Balkan Affairs, Chicago 1961, p100.
- ↑ Tomasevich, Jozo. War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press, 2001. ISBN 0-8047-3615-4
- ↑ United States Holocaust Memorial Museum – Holocaust Era in Croatia:1941-1945, Jasenovac (go to section III Concentration Camps)[۱۰],
- ↑ United States Holocaust Memorial Museum. Holocaust Encyclopedia. Jasenovac.[۱۱],
- ↑ Jasenovac
- ↑ Yadvashem. Jasenovac
- ↑ (انگریزی) Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Vadim Erlikman. Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik. Moscow 2004. ISBN 5-93165-107-1
- ↑ Berenbaum, Michael. A Mosaic of Victims: Non-Jews Persecuted and Murdered by the Nazis. New York: New York University Press, 1990.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ ۷۷.۰ ۷۷.۱ نیوک ڈونلڈ تے فرانسیس نیکوسیا۔ جپسی، “کولمبائی راہنما برائے مرگ انبوہ، صفحہ نمبر 47
- ↑ "ہم وی اک ہی مصیت دا شکار سن "، گارڈین، 29 نومبر 2004ء۔
- ↑ یہودا باؤر جپسی، مائیکل بیرن باؤم تے یسرائیل گٹمین (مطبوعات)۔ “آشویتش دے نسل کشی دے کیمپاں دا تجزیہ“، ناشر جامعہء انڈیانہ تے امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ (1994ء) طباعت 1998ء صفحہ نمبر 453
- ↑ مائیکل بیرن باؤم۔ “دنیا لازمی جانے“ امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ، 2006, صفحہ نمبر 126
- ↑ مرگ انبوہ دا نشانہ بننے والےآں دے اثاثہ جات دا مقدمہ (سوئس بینک) خصوصی ماہرانہ پیشکش، 11ستمبر، 2000ء Archived 2012-05-16 at the وے بیک مشین).
- ↑ "Sinti and Roma", امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ
- ↑ آئین ہنکوک. "رومانی تے مرگ انبوہ: نوتجزیاتی و نظرِ ثانی شدہ"، اشاعت اسٹون ڈی، (ایڈ) (2004ء) “مرگ انبوہ دی تریخ نویسی“پال گریو بیسنگٹوک تے نیو یارک۔
- ↑ Hancock, Ian. پورجموس اُتے یہودیاں دا ردِ عمل (رومانی مرگ انبوہ), مرکز برائے مرگ انبوہ و مطالعہء قتلِ عام، جامعہء مینیسوٹا۔
- ↑ "وارسا گھیتو وچ آمد تے رخصتی"، امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ
- ↑ جوزف کیرمش (ایڈ) پی ڈی ایف آن لائن |"ایمانوئیل رنگبلائم دی غیر مطبوعہ یادداشت"|31.2 KiB مطالعہء یاد ویشم VII، یروشلم 1968ء صفحہ نمبر 177-178
- ↑ رچرڈ بریٹمین ہملر تے حتمی حل: معمارِ قتلِ عام رینڈم ہاؤس، 2004۔
- ↑ یہودا باؤر۔جپسی، مائیکل بیرن باؤم تے یسرائیل گٹمین دی طباعت وچ ۔ آشویتس دے نسل کشی دے کیمپاں دی تشریح۔ ناشر جامعہء انڈیانہ تے امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ (1994ء) طباعت 1998ء صفحہ نمبر 444۔
- ↑ یہودا باؤر. ۔جپسی، مائیکل بیرن باؤم تے یسرائیل گٹمین دی طباعت وچ ۔ آشویتس دے نسل کشی دے کیمپاں دی تشریح۔ ناشر جامعہء انڈیانہ تے امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ (1994ء) طباعت 1998ء صفحہ نمبر445
- ↑ یہودا باؤر. ۔جپسی، مائیکل بیرن باؤم تے یسرائیل گٹمین دی طباعت وچ ۔ آشویتس دے نسل کشی دے کیمپاں دی تشریح۔ ناشر جامعہء انڈیانہ تے امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ (1994ء) طباعت 1998ء صفحہ نمبر446
- ↑ یاں اس لفظ دا ترجمہ کيتا گیا اے جس دا اصل لفظ اے Volksgenosse،ایہ اک اصطلاح اے جو نازی خالص جرمنی خون دے لئی استعمال کيتا کردے سن ۔ Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei 1920ء دا مشہور اعلان، جس دے مطابق:"Staatsbürger kann nur sein, wer Volksgenosse ist. Volksgenosse kann nur sein, wer deutschen Blutes ist, ohne Rücksichtnahme auf die Konfession. Kein Jude kann daher Volksgenosse sein." ("شہری لازمی طور اُتے جرمن دوست ہونے چاہیئں، جرمن دوست لازمی طور اُتے خالص جرمن خون ہونا چاہیے، کوئی وی یہودی جرمن دوست نئيں ہوئے سکدا۔")
- ↑ دیوار گیر اشتہار: Neues Volk، بیورو برائے نسل پرستانہ سیاست دے مہینہ وار جریدہ دا عکس نازی جماعت.
- ↑ یادگاری جالکار برائے مرگ انبوہ
- ↑ آئن کیرشا، ہٹلر، جلد دوم، نارٹن 2000، صفحہ۔430۔
- ↑ ۹۵.۰ ۹۵.۱ روبرٹ لفٹن، Jنازی اطباء:طبی قتال و قتلِ عام دی نفسیات۔ لندن، پیپرمیک، 1986ء، (اشاعتِ دوم 1990ء)صفحہ۔142۔
- ↑ وولفگینگ نیوگیبیور "ویانا وچ نسلی بنیاد اُتے حفظانِ صحت دے اُصول، 1938ء" Archived 2012-12-21 at the وے بیک مشین, وینرکلینیچی ووچنشرفٹ، خصوصی اشاعت، مارچ، 1998ء۔
- ↑ رائیل ڈی اسٹراؤس (2007) Psychiatry during نازی دورِ حکومت: جدید پیشہ وراں دے لئی اخلاق دے اسباق عمومی نفسیاتی وقائع نگاری 2007 6:8doi:10.1186/1744-859X-6-8
- ↑ گیتا سیرینی. مہیب تاریدی ميں, پملیکو 1974ء صفحہ۔48۔
- ↑ ۹۹.۰ ۹۹.۱ ۹۹.۲ ۹۹.۳ جیمس اسٹیکلی "ہم جنس پرست و تیسری جنس", جسمانی سیاست, شمارہ 11، جنوری/فروری 1974ء
- ↑ "نازیاں دے غیر یہودی شکار، “برٹانیکا دائرۃ المعارف“۔
- ↑ جیفرے جے گائیلز، زخماں توں سب توں زیادہ بے رحم زخم:آختہ کاری، ہم جنس پرستی تے نازی انصاف: “تریخ دا روزنامچہ“، جلد 27، عدد1، (جنوری 1992ء)، صفحہ نمبر 41-61۔
- ↑ غیر یہودی مزاحمت, دائرۃ العارف برائے مرگ انبوہ, ریاستہائے متحدہ امریکا دا عجائب گھر برائے مرگ انبوہ، واشنگٹن ڈی سی
- ↑ "آشویتس دا خوف", نیوز کویسٹ میڈیا گروپ آف نیوز پیپرز۔ جنوری، 2005ء
- ↑ آگسٹن ڈولوریس کتاب دا دیباچہ Archived 2013-11-15 at the وے بیک مشین نیون بل، بوچن والڈ کابچہ:سچائی، افسانہ تے تشہر، یورپ دی وسطی تریخ 41:10، ناشر: آکسفورڈ یونیورسٹی پریس
- ↑ "جنگ جسنوں وقت نے فراموش کر دتا", دی گارڈین, اکتوبر، 1999ء
- ↑ حکمنامہء کمیسر
- ↑ پیٹرہچچینز، اُٹھدا طوفان، 9اپریل، 2008ء
- ↑ ہیل جوزف۔آفزیشنگ، ZS640، صفحہ 5، ادارہ برائے زیتشچشت،فلیمنگ، گیرالڈ، ہٹلر تے حتمی حل، برکیلی، ناشر:جامعہء کیلیفورنیا "جوزف ہیل تے ہٹلر"
- ↑ ساؤل فرائیڈ لینڈر. نازی جرمنی تے یہودی جلد نمبر 1 :ستم ظریفی دے ایام 1933 تا 1939ء . طبع اول سال 1997ء، تحریر:ہارپر پرینیل; موجودہ اشاعت سال 1998ء، صفحہ نمبر33
- ↑ ساؤل فرائیڈ لینڈر. نازی جرمنی تے یہودی جلد نمبر 1 :ستم ظریفی دے ایام 1933 تا 1939ء . طبع اول سال 1997ء، تحریر:ہارپر پرینیل; موجودہ اشاعت سال 1998ء، صفحہ نمبر29
- ↑ وفاقی جمہوریہ جرمنی اُتے انسانی حقوق دی یورپی کمیشن دی رپورٹ، 16 جولائی 1982ء
- ↑ انسانی حقوق دی یورپی عدالت دا کیس (case no. 55/1997/839/1045, application no. 24662/94, Publication 1998-VII, no. 92)
- ↑ اقوام متحدہ دی انسانی حقوق دی کمیٹی (حوالہ: Faurisson v France, 2 BHRC UN Doc. CCPR/C/58/D/550/1993)
باہرلے جوڑ
[سودھو]- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- مرگ انبوہ
- 1940ء دی دہائی
- امتیاز
- ایڈولف ہٹلر
- انسانی حقوق دا استحصال
- ضد-میسنری
- ضد اشتمالیت
- ضد سامیت
- قتل عام
- نازیت
- نسل پرستی
- نسل کشیاں
- یورپ وچ 1940ء دی دہائی
- یورپ وچ ویہويں صدی
- یہودی تریخ
- ہوموفوبیا
- یورپ وچ نسلی صفایا
- 1944ء وچ قتل عام
- 1942ء وچ قتل عام
- 1943ء وچ قتل عام
- 1945ء وچ قتل عام
- 1941ء وچ قتل عام
- جرمنی
- دوجی جنگ عظیم