غدر
10مئی 1857ء دی شام ۔ [[دلی ]] توں 43 میل دور میرٹھ چھاؤنی وچ بظاہر سب کچھ معمول دے مطابق نظر آ رہیا سی۔ اتوار دا دن ہونے دی وجہ توں کمپنی دے فوجی تے سول انگریز افسران دے بنگلےآں وچ خاصی چہل پہل سی۔ زیادہ تر بنگلےآں وچ چھیويں دے روز شام نوں سجنے والی محفلاں دی تیاری ہور ہی سی۔ باغاں وچ چہل قدمی کرنے والے انگریز افسران دی چال توں اک مخصوص خود اعتمادی تے بے فکری جھلک رہی سی۔ ایسا لگدا سی کہ ایہ اتوار کسی وی چھیويں والے دن دی طرح گزر جائے گا۔ لیکن حقیقت اس توں بہت مختلف سی۔ سطح اُتے چھائے سکوت دے تھلے اک طوفان پنپ رہیا سی تے عنقریب پورا ہندوستان اس دی لپیٹ وچ آنے والا سی۔ انگریز آقاواں دے اشاراں اُتے برسنے والی بندوقاں دا رخ ہن بدلنے نوں سی۔ ہندوستان دی تریخ دی سب توں وڈی بغاوت پک کر تیا ہوئے چکی سی تے اس دا آغاز میرٹھ چھاؤنی توں ہونے والا سی۔
سورج ڈھلدے ہی مختلف رجمنٹاں نال تعلق رکھنے والے ہندوستانی سپاہیاں نے چھاؤنی دی مرکزی جیل اُتے حملہ کر دتا۔ انہاں دا مقصد جیل وچ قید اپنے انہاں 85 ساتھیاں نوں آزاد کرانا سی جنہاں نوں کمپنی دی طرف توں جاری کردہ نويں کارتوس استعمال نہ کرنے دی پاداش وچ کورٹ مارشل کر کے اک روز پہلے ہی قید کيتا گیا سی۔ جیل حملے دی خبر جنگل دی اگ دی طرح مقامی سپاہیاں دی بیرکاں وچ پھیل گئی۔ ایہ انہاں دے لئی اشارہ سی کہ حاکم تے محکوم دے بیچ زندگی تے موت دی لڑائی شروع ہوئے چکی اے۔ چند ہی گھنٹےآں وچ چھاؤنی دی تمام مقامی(ہندوستانی) رجمنٹاں بغاوت دا حصہ بن چکیاں سن۔ باغی سپاہیاں نے اسلحے تے گولہ بارود دے ذخیرے نوں اپنی تحویل وچ لے لیا تے مزاحمت کرنے والے انگریز افسراں نوں فوراً موت دے گھاٹ اتار دتا۔ رات گئے تک چھاؤنی مکمل طور اُتے باغی سپاہیاں دے قبضے وچ آ چکی سی لیکن انہاں دا مقصد صرف میرٹھ اُتے قبضہ کرنا نئيں سی۔ اوہ بخوبی سمجھدے سن کہ ہندوستان دی قسمت دا فیصلہ میرٹھ وچ نئيں بلکہ دلی وچ ہوئے گا تے انہاں نے وقت ضائع کيتے بغیر رات دی تاریدی ميں ہی دلی دی جانب پیش قدمی شروع کر دتی۔
11مئی دی صبح تک باغی سپاہیاں دی اک وڈی تعداد دلی دے لال قلعے دے سامنے اکٹھی ہوئے چکی سی تے مغل بادشاہ نال ملاقات کيتی خواہش مند سی۔ قلعے وچ بیکاری دی زندگی گزارنے والا 82سالہ بہادر شاہ ظفر اس ساری صورتحال نوں سمجھنے توں قاصر سی۔ اس نے حواس باختہ ہوئے کے اپنے محافظ دستے دے انچارج کیپٹن ڈگلس نوں سپاہیاں توں گل گل کرنے دے لئی بھیجیا۔ ڈگلس وی گزشتہ رات میرٹھ وچ ہونے والی بغاوت توں بالکل بے خبر سی تے اس نے روايتی رعونت دے نال سپاہیاں نوں منتشر ہوئے جانے نوں کہیا۔ اس دھمکی دے نتیجے وچ اسنوں اپنی جان توں ہتھ دھونے پئے۔ سپاہی قلعے وچ داخل ہوئے گئے تے قلعے دے اندر موجود مقامی رجمنٹ فوری طور اُتے باغی سپاہیاں دے نال مل گئی۔ سپاہیاں نے قلعے وچ موجود تمام انگریز سول تے فوجی افسران نوں قتل کر دتا تے دیوان عام اُتے قبضہ کردے ہوئے بہادر شاہ ظفر نوں اپنے مطالبات سننے اُتے مجبور کر دتا۔ تمام تر تاریخی شواہد اس امر دی طرف اشارہ کردے نيں کہ بہادر شاہ ظفر دا اس بغاوت توں کوئی تعلق نئيں سی تے نہ ہی اوہ اس دا حصہ بننا چاہندا سی لیکن باغی سپاہیاں دے خوف توں اسنوں مجبوراً بغاوت دی حمایت کرنی پئی۔
لال قلعے اُتے قبضے دے بعد بغاوت دی اگ پورے دلی شہر وچ پھیلدی چلی گئی تے تھوڑے تذبذب دے بعد دلی چھاؤنی دی تِناں مقامی رجمنٹاں نے بغاوت وچ شمولیت اختیار کر لئی۔ دلی دی عام آبادی دے اک وسیع حصے نے وی بغاوت دی حمایت کردے ہوئے سپاہیاں دا نال دتا۔ چند روز تک انگریز افسران تے سپاہیاں دے نال جھڑپاں دا سلسلہ چلدا رہیا۔ 16مئی تک دلی مکمل طور اُتے باغی سپاہیاں دے قبضے وچ آ چکيا سی۔
دلی اُتے قبضے دے بعد آنے والے ہفتےآں تے مہینےآں وچ بغاوت شمالی تے وسطی ہندوستان وچ پھیلدی چلی گئی۔ کانپور، لکھنؤ، جھانسی، جبل پور، ناگ پور، اندور، شاہجہان پور، فتح گڑھ، سیتا پور، گوالیار، آگرہ، علی گڑھ، روہتک، مراد آباد، انبالہ، عظیم گڑھ، سلطان پور، الہ آباد، بھاگل پور، بہرام پور، کولہاپور، نیموچ، جالندھر، پھیلور، فیروزپور، میاں میر(لاہور)، سیالکوٹ، جہلم، راول پنڈی، نوشہرہ، پشاور تے مردان سمیت کئی شہر اس بغاوت دا حصہ بنے۔ لیکن بغاوت دی حرکیات، اس دے طبقاتی تے تاریخی کردار تے حتمی طور اُتے اس دی شکست اُتے ہور گل کرنے توں پہلے لازمی اے کہ اسيں ہندوستان وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے سامراجی کردار، ہندوستانی سماج وچ آنے والی تبدیلیاں تے بغاوت دی بنیاد بننے والی اہم وجوہات دا تفصیلی جائزہ۔
1600ء توں 1757ء۔۔ ہندوستان وچ کمپنی دا ابتدائی سفر[سودھو]
انگلش ایسٹ انڈیا کمپنی 1600ء وچ قائم ہوئی سی۔ کمپنی نے معمولی تجارت دے نال ہندوستان وچ کاروبار دا آغاز کيتا سی۔ 1611ء وچ ہندوستان دے مشرقی ساحل اُتے واقع شہر مچھلی پٹنم وچ کمپنی نے اپنی پہلی فیکٹری(گودام) قائم کيتی۔ 1612ء وچ مغل شہنشاہ جہانگیر توں ہونے والے اک تجارتی معاہدے دے نتیجے وچ کمپنی نوں ہندوستان دے کئی ساحلی شہراں وچ فیکٹریاں تے تجارتی کوٹھیاں قائم کرنے دی اجازت مل گئی۔ 1647ء تک کمپنی سورت، مدراس تے بمبئی سمیت کئی شہراں وچ فیکٹریاں تے تجارتی کوٹھیاں بنا چکی سی۔ کمپنی دا زیادہ تر کاروبار کپاس، ریشم، نیل، نمک شورہ، مصالحہ جات، تیار شدہ سوندی تے ریشمی کپڑااور چائے دی تجارت اُتے مبنی سی۔ ہندوستان وچ کمپنی دے کاروبار دا پھیلاؤ اک سیدھی لکیر دا عمل نہ سی۔ اسنوں اپنے پرتگیزی، ولندیزی تے فرانسیسی حریفاں دی جانب توں سخت مقابلہ بازی دا سامنا سی۔ تجارتی مقابلہ بازی دے نتیجے وچ انہاں یورپی حریفاں دے وچکار ستارہويں تے اٹھارويں صدیاں وچ کئی جنگاں ہوئیاں جنہاں وچوں کئی اک وچ انگلش ایسٹ انڈیا کمپنی نوں وقتی شکست دا سامنا وی کرنا پيا۔ کمپنی تے مقامی حکمراناں دے باہم تعلقات وی وقتاً فوقتاً تناؤ دا شکار ہوئے جاندے سن ۔ اس تناؤ دے نتیجے وچ چند اک دفعہ مسلح تصادم وی ہويا جس وچ 1664ء وچ مرہٹہ سردار شیوا جی دا سورت اُتے حملہ تے مغل حکومت تے کمپنی دے وچکار 1686ء توں 1690ء تک جاری رہنے والی ’’چائلڈز وار‘‘ قابل ذکر نيں۔ انہاں دونے لڑائیاں وچ کمپنی نوں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ خصوصاً موخرالذکر وچ مغل فوج دے ہتھوں ہزیمت اٹھانے دے بعد کمپنی دے اعلیٰ افسران نوں گڑگڑاندے ہوئے مغل شہنشاہ اورنگزیب توں معافی مانگنی پئی تے بھاری تاوان دی ادائیگی تے مستقبل وچ اچھے رویے دی یقین دہانی اُتے ہی اورنگزیب نے کمپنی نوں ہندوستان وچ اپنا کاروبار جاری رکھنے بلکہ اسنوں بنگال دی طرف وسعت دینے دی وی اجازت دے دی۔ انہاں تمام تر مشکلات دے باوجود ہندوستان دے نال کمپنی دی تجارت نہایت منافع بخش سی تے ایہی اس دی ثابت قدمی دے نال ہندوستان توں چمٹے رہنے دی وجہ وی سی۔
1690ء دی دہائی دے اوائل وچ کلکتہ دے نزدیک دریائے ہوگلی دے کنارے کمپنی نے (مغل حکومت کیتی اجازت سے) ہندوستان وچ اپنی پہلی ’’کالونی‘‘ قائم کيتی۔ ستارہويں صدی دے اختتام تک کمپنی دی ہندوستان وچ موجودگی تن وڈے یونٹاں مدراس، بنگال تے بمبئی پریذیڈینسی دی شکل اختیار کرچکی سی۔ 1707ء وچ انگلستان اورا سکاٹ لینڈ وچ الحاق دے بعد کمپنی دا ناں تبدیل کر کے برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی رکھیا گیا۔ اٹھارويں صدی دی پہلی پنج دہائیاں وچ کمپنی دی تجارت تے منافعاں وچ بے پناہ وادھا ہويا تے ايسے عرصے وچ اس نے ہندوستان وچ اپنا حلقہ اثر قائم کرنے دی لڑائی وچ اَگڑ پِچھڑ اپنے تمام یورپی حریفاں نوں شکست دیندے ہوئے ہندوستان وچ تجارتی اجارہ داری قائم کر لئی۔ کاروبار وچ وسعت، بلند منافعاں، بڑھدے ہوئے اثر تے رسوخ تے یورپی حریفاں توں چھٹکارے دے نتیجے وچ کمپنی دی طاقت تے خود اعتمادی وچ بے پناہ وادھا ہويا تے اوہ کمزور ہوئے کے بکھرتی ہوئی مغل سلطنت دے چھڈے ہوئے خلا نوں بھرنے لگی۔ اس دا نتیجہ ناگزیر طور اُتے مقامی حکمراناں تے اشرافیہ دے مختلف دھڑاں دے نال تصادم دی صورت وچ نکلنا سی تے ایسا ہی ہويا۔
1757ء توں 1857ء۔۔ سامراجی جارحیت دے سو سال[سودھو]
اٹھارويں صدی دے وسط تک ہندوستان وچ کمپنی دے بڑھدے ہوئے مالی مفادات تے کاروباری پھیلاؤ نے کھلی سامراجی جارحیت دا روپ دھار لیا سی۔ کمپنی نوں اپنے سامراجی عزائم دی تکمیل دے لئی برطانوی حکومت کیتی پوری پشت پناہی حاصل سی تے آخر کیوں نہ ہُندی؟ ریکارڈ دے مطابق1740ء دی دہائی وچ کمپنی برطانوی حکومت نوں سالانہ چار لکھ پاؤنڈ ٹیکس ادا کردی سی تے حکومتی آمدن دا اک اہم ذریعہ بن چکی سی۔ اٹھارويں صدی دے وسط توں لے کے انیہويں صدی دے وسط تک کمپنی نے اپنے منافعاں دے تحفظ تے بڑھوتری دی خاطر ہندوستان اُتے براہ راست اپنا فوجی تے سیاسی تسلط قائم کر ليا لیکن عمومی غلط فہمی دے برعکس ہندوستان دی فتح چند چالاک انگریز افسراں دی ’’سازشوں‘‘ دا نتیجہ نہ سی تے نہ ہی ہندوستان نوں کسی نے پلیٹ وچ سجا کے کمپنی دے حوالے کيتا سی۔ انہاں تمام تر مفروضاں دے برعکس ہندوستان دی فتح اک مشکل، پرپیچ تے خون ریز عمل سی۔
اگرچہ کمپنی پہلے وی اپنا سیاسی اثرو رسوخ ودھانے تے یورپی حریفاں دا مقابلہ کرنے دے لئی مقامی حکمران اشرافیہ دی باہم لڑائیاں وچ دخل اندازی کردی رہی سی لیکن ایہ کہیا جا سکدا اے کہ 1757ء دی جنگ پلاسی وچ بنگال دے نواب سراج الدولہ دی کمپنی دے ہتھوں شکست نے ہندوستان اُتے کمپنی دے سامراجی تسلط دی لڑائی وچ اک نويں عہد دا آغاز کيتا۔ اس دے بعد آنے والے اک سو سالاں وچ کمپنی نے مقامی حکمراناں دے نال درجناں جنگاں لڑاں جنہاں وچ جنگ بکسر (1764ء)، چار اینگلو میسور جنگاں (1799-1776ء)، تن اینگلو مرہٹہ جنگاں (1818-1775ء)، دو روہیلہ جنگاں (1794ء، 1774ء)، کوٹیوٹ جنگاں(1806-1794ء)، اینگلو سندھ جنگ (1843ء) تے دو اینگلو سکھ جنگاں (1849-1845ء)شامل نيں۔ اس دے علاوہ ہندوستان وچ سامراجی توسیع دی کوششاں دے نتیجے وچ کمپنی تے ہندوستان دے ارد گرد دے خطےآں دے علاقائی حکمراناں دے وچکار وی کئی جنگاں ہوئیاں جنہاں وچ پہلی (1826-1824ء) تے دوسری (1853-1852ء) اینگلو برما جنگاں، اینگلو نیپال جنگ (1814ء) تے پہلی اینگلو افغان جنگ (1842-1839ء) اہم نيں۔ انہاں سب جنگاں دے نتیجے وچ 1857ء تک بنگال، آسام، بہار، ناگ پور، دلی ، اوڑیسہ، اودھ، روہیل کھنڈ، پنجاب، سندھ، گجرات تے دکن توں تھلے جنوبی ہند دے کئی علاقےآں سمیت ہندوستان دے بے شمار علاقےآں اُتے کمپنی دا براہ راست تسلط قائم ہوئے چکيا سی۔ بقیہ ہندوستان دے زیادہ تر مقامی حکمران کمپنی دے زیر اثر سن تے اس دے احکامات دے پابند سن ۔ سامراجی توسیع دے انہاں اک سو سالاں وچ کمپنی دی فوجی قوت وچ وی بے پناہ وادھا ہويا۔ 1757ء وچ جنگ پلاسی دے وقت رابرٹ کلائیو دی کمان وچ کمپنی دی فوج 900 انگریزاں (افسر تے سپاہی) تے 1200 ہندوستانی سپاہیاں اُتے مشتمل سی۔ 1857ء تک ہندوستان وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی پیشہ ور فوج 2 لکھ 80ہزار نفوس اُتے مشتمل سی جس وچ 45ہزار انگریز تے 2لکھ 35ہزار ہندوستانی شامل سن ۔
اسی عرصے دے دوران کمپنی نے ہندوستان وچ صدیاں توں چلے آ رہے ’’ایشیائی طرز پیداوار‘‘ دے معاشی تے سماجی ڈھانچے نوں بزور طاقت توڑدے ہوئے سرمایہ دارانہ ملکيتی تے پیداواری رشتاں نوں سماج اُتے اُتے توں مسلط کيتا، جس دے نتیجے وچ پیدا ہونے والے معاشی، سماجی تے سیاسی تضادات نے 1857ء دی بغاوت نوں بنیاداں فراہم کيتياں۔
سامراجی پالیسیاں تے ہندوستانی سماج[سودھو]
کمپنی دے تسلط توں پہلے ہندوستان وچ لگ بھگ دو ہزار سال توں پیداوار تے معاشی تنظیم دا اک مخصوص ڈھانچہ قائم سی جسنوں مارکس ’’ایشیائی طرز پیداوار‘‘ دا ناں دیندا اے۔ ایہ یورپ دی کلاسیکی جاگیرداری توں بالکل مختلف سی کیونجے اس وچ زرعی زمین دی ذاتی ملکیت دا ٹھوس تصور موجود نہ سی تے نہ ہی اس دے پیداواری رشتے جاگیرداری دی طرح زمین دے مالک (جاگیردار) تے زمین اُتے کم کرنے والے دہقاناں (serfs) دے باہم تعلق اُتے مبنی سن ۔ ایشیائی طرز پیداوار وچ سلطنت دے حکمران (بادشاہ، راجہ، نواب وغیرہ)کو تمام زرعی زمین دا مالک تصور کيتا جاندا سی لیکن عملی طور اُتے زمین سماج دے بنیادی یونٹ یعنی دیہات دے مشترکہ استعمال وچ ہُندی سی تے دیہات دا مکھیا یا پنچایت ہر خاندان دی افرادی قوت دے لحاظ توں اسنوں مشترکہ زمین توں کاشت دے لئی قطعے الاٹ کردی سی، لیکن ایہ الاٹمنٹ وقتی تے ذاتی ملکیت دے تصور توں بیگانہ ہُندی سی۔ ہر دیہات وچ ہنر مند تے دست کار وی موجود ہُندا سی جو زرعی اجناس دے بدلے دیہات دے لوکاں دی ضروریات نوں پورا کردے سن ۔ ہر دیہات کم تے بیش اک آزاد معاشی یونٹ سی تے اپنی ضروریات پوری کرنے وچ خود کفیل سی۔ دیہات مرکزی حکومت نوں لگان (ٹیکس) ادا کرنے دا پابند ہُندا سی جس دے بدلے مرکزی حکومت بیرونی حملہ آوراں توں دفاع، گزرگاہاں دی تعمیر تے سب توں ودھ کے آبپاشی دے منصوبےآں دی تعمیر تے دیکھ بھال دی ذمہ دار سی، جنہاں دے بغیر وڈے پیمانے اُتے زراعت دا ہونا ممکن نئيں سی۔ مرکزی حکومت دے لئی دیہاتاں توں لگان اکٹھا کرنے دا کم اک مخصوص سماجی پرت دے ذمے سی جنہاں نوں تعلقدار، زمیندار یا منصب دار کہیا جاندا سی۔ یورپ دی جاگیر دار اشرافیہ دے برعکس، ایہ ’’زمیندار‘‘ دیہاتاں یا زرعی زمین دے مالک نئيں ہُندے سن تے انہاں دا کردار مرکزی حکومت کیتی طرف توں متعین کردہ نمائندےآں دا ہُندا سی جنہاں دے ذمے شاہی فرمان دے ذریعے عطا کردہ اختیارات دے تحت اپنی عملداری وچ دتے گئے دیہاتاں توں لگان اکٹھا کرنے دے نال نال انتظامی تے قانونی معاملات نوں دیکھنا وی سی۔ اس دے علاوہ ضرورت پڑنے اُتے اپنی عملداری وچ موجود دیہاتاں توں سپاہی بھرتی کر کے مرکزی حکومت کیتی جنگی کاروائیاں دے لئی لشکر تیار کرنا وی انہاں دے فرائض وچ شامل سی۔ اس سب دے بدلے ایہ زمیندار جمع شدہ لگان دا اک طے شدہ حصہ بطور آمدن اپنے پاس رکھنے دا حق رکھدے سن ۔ اگرچہ، عمومی طور پر، ایہ زمیندارانہ اختیارات نسل در نسل چلدے سن لیکن مرکزی حکورمت کسی وی وقت انہاں تمام اختیارات نوں واپس لینے تے زمیندار دی ’’تعیناتی‘‘ دی جگہ تبدیل رکھنے دا اختیار رکھدی سی۔ مختلف ہونے دے نال نال ایشیائی طرز پیداوار تے ہور ماپہلے سرمایہ داری طرز پیداوار(جاگیرداری، غلام داری)ماں جو اہم قدر مشترک سی اوہ انہاں تمام نظاماں وچ پیداوار دا منڈی توں منسلک نہ ہونا سی۔
ہندوستان رقبے دے لحاظ توں اک بہت وڈا تے متنوع خطہ سی۔ لیکن دو ہزار سال تک اس خطے دے زیادہ تر حصےآں وچ ایشیائی طرز پیداوار دا عمومی خاکہ تے بنیادی خصائص اوہی رہے جو اساں مذکورہ بالا بحث وچ بیان کيتے نيں۔ اس دوران وچ ہندوستان اُتے بہت سارے بیرونی حملے ہوئے، کئی سلطنتاں تے حکمران خانداناں دا عروج تے زوال ہويا لیکن ایشیائی طرز پیداوار دا بنیادی ڈھانچہ قائم رہیا۔
برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی تے ماضی دے تمام بیرونی حملہ آوراں وچ سب توں بنیادی فرق ایہ سی کہ برطانوی سامراجیت دی بنیاد سرمایہ دارانہ طرز پیداوار اُتے سی جو کہ انسانی تریخ دا سب توں جدید طرز پیداوار تھااور حالے تاریخی طور اُتے اپنے ترقی پسندانہ عہد وچ سی۔ ایہی وجہ اے کہ کمپنی نہ صرف ہندوستان اُتے اپنا تسلط قائم کرنے اُتے کامیاب ہوئی بلکہ ماضی دے تمام حملہ آوراں دے برعکس اس نے ہندوستانی سماج دا حصہ بننے دے بجائے ایشیائی طرز پیداوار دے ڈھانچے نوں بزور طاقت توڑدے ہوئے سرمایہ داری نوں سماج اُتے اُتے توں مسلط کيتا۔ اس عمل دے نتیجے وچ نہ صرف ہندوستانی سماج ہمیشہ دے لئی بدل کے رہ گیا بلکہ انہاں تضادات دا وی جنم ہويا جنہاں نے مستقبل وچ ہونے والے سماجی دھماکےآں دے لئی بارود دا کم دتا۔
معاشی تے سماجی تضادات[سودھو]
ابتدا وچ کمپنی دا ہندوستان دے نال کاروبار بنیادی طور اُتے تجارت اُتے مبنی سی۔ کمپنی سونے، چاندی یا صنعتی اشیا دے بدلے ہندوستان توں کپاس، ریشم، نیل، مصالحہ، نمک شورہ، چائے تے تیار شدہ سوندی تے ریشمی کپڑا خریدتی سی تے فیر اس مال نوں یورپی منڈیاں وچ بیچ کر بھاری منافع کماندی سی۔ لیکن زیادہ توں زیادہ منافعاں دی ہوس تے ہندوستان اُتے بڑھدے ہوئے سامراجی غلبے دے نتیجے وچ کمپنی دے کاروباری مفادات وی تبدیل ہوئے گئے۔ 1764ء وچ جنگ بکسر وچ کمپنی دی فیصلہ کن فتح دے بعد مشرقی ہندوستان وچ کمپنی دی بالا دستی اک ٹھوس حقیقت بن گئی سی تے تیزی توں زوال پذیر مغل سلطنت دے پاس اس بالادستی نوں تسلیم کرنے دے سوا تے کوئی چارہ نئيں سی۔ 1765ء وچ مغل شہنشاہ شاہ عالم دوئم نے بنگال، بہار تے اوڑیسہ دے دیوانی اختیارات باقاعدہ طور اُتے کمپنی دے سپرد کر دئیے جس دا مطلب ایہ سی کہ ہن انہاں تمام علاقےآں توں ٹیکس (خصوصاً زرعی ٹیکس) اکٹھا کرنا ہن کمپنی دا اختیار سی۔ ایہ اقدام ہندوستان وچ کمپنی دے بدلدے ہوئے کردار دی غمازی کردا اے۔ تجارت ہن کھلی سامراجی لُٹ مار وچ تبدیل ہوئے رہی سی۔ 1765ء توں 1770ء تک کمپنی نے زرعی ٹیکس وچ پنج گنیاوادھا کردے ہوئے اسنوں کل پیداوار دے 10فیصد توں ودھیا کر 50فیصد تک کر دتا۔ صرف پہلے دو سالاں وچ ہی کمپنی نوں زرعی ٹیکس دی مد وچ حاصل ہونے والی آمدن دگنی ہوئے گئی۔ آنے والی دہائیاں وچ زرعی ٹیکس توں حاصل ہونے والی ایہ آمدن کمپنی دی ہندوستان توں ہونے والی کل آمدن دا انتہائی اہم حصہ بن گئی تے اس آمدن وچ مسلسل اضافے دی خاطر جتھے کمپنی نے اک طرف لگان اکٹھا کرنے دے پرانے مغلیہ نظام نوں تبدیل کردے ہوئے سرمایہ دارانہ بنیاداں اُتے استوار کردہ نويں ٹیکس نظام لاگو کيتے اوتھے اس عمل دے دوران ہندوستان وچ زرعی زمین دی ذاتی ملکیت دے تصور نوں وی سماج وچ متعارف کروایا۔ اس سلسلے وچ پہلا وڈا قدم 1793ء دا ’’پرماننٹ سیٹلمنٹ ایکٹ‘‘ سی جس دے ذریعے بنگال، بہار تے اوڑیسہ وچ اک نويں ٹیکس نظام نوں متعارف کرایا جسنوں زمینداری نظام کہیا جاندا سی۔ پرانے مغلیہ نظام دے برعکس اس نظام وچ سب توں زیادہ ٹیکس اکٹھا کرنے دا دعویٰ کرنے والے زمینداراں نوں زمین دے مالکانہ حقوق دے دتے گئے۔ انہاں زمینداراں نوں کمپنی دی طرف توں ٹیکس اکٹھا کرنے دے نہایت بلند اہداف دئیے جاندے سن جنہاں نوں پورا کرنے دے لئی انہاں نوں عام کساناں اُتے ہر قسم دا ظلم کرنے دی اجازت سی۔ جمع شدہ ٹیکس دا 1/11واں حصہ زمیندار خود رکھدا سی جدوں کہ 10/11واں حصہ کمپنی دا ہُندا سی۔ ٹیکس اہداف پورے کرنے وچ مسلسل ناکامی دی صورت وچ زمیندار توں اس دے مالکانہ حقوق واپس لے لئے جاندے سن ۔ زمینداری نظام دے علاوہ دوسرے دو اہم زرعی ٹیکس نظام، روئیت واری تے محل واری نظام کہلاندے سن ۔ روئیت واری نظام نوں 1820ء وچ مدراس، بمبئی تے جنوبی ہندوستان دے بعض علاقےآں وچ نافذ کيتا گیا۔ اس نظام وچ زمیندار نئيں سن بلکہ کمپنی نے کساناں نوں زمین دے ملکيتی حقوق دیندے ہوئے انہاں توں براہ راست ٹیکس اکٹھا کرنا شروع کر دتا۔ ٹیکس دی شرح عمومی طور اُتے کل پیداوار دے 60-50فیصد تک ہُندی سی۔ مطلوبہ ٹیکس ادا نہ کر پانے دی صورت وچ کساناں نوں انہاں دی زمین توں بے دخل کر دتا جاندا سی۔ محل واری نظام نوں 1822ء وچ اتر پردیش تے وسطی ہندوستان دے کچھ حصےآں وچ لاگو کيتا گیا۔ ایہ زمینداری تے روئیت واری دونے دی خصوصیات رکھدا سی۔ اس وچ بعض علاقےآں وچ زمینداراں نوں مالکانہ حقوق دیندے ہوئے ٹیکس اکٹھا کرنے دی ذمہ داری دتی گئی تاں کئی علاقےآں وچ کساناں نوں زمین دی ملکیت دے کے انہاں توں براہ راست ٹیکس لیا جاندا سی۔ لیکن کسی وی صورت وچ ٹیکس دی شرح نہایت بلند سی یعنی کل پیداوار دا تقریباً دو تہائی حصہ۔ کمپنی دی انہاں پالیسیاں دے نتیجے وچ جتھے ہندوستان دی تریخ وچ پہلی مرتبہ زرعی زمین دی ذاتی ملکیت (خصوصاً وڈے زمیندار)کا تصور وڈے پیمانے اُتے رائج ہويا اوتھے زرعی ٹیکساں دی بلند شرح نے عام کساناں دی زندگی نوں جہنم بنا دتا۔ کروڑاں غربت دی چکی ميں پستے رہے حتی کہ نوبت کئی مرتبہ قحط تک جا پہنچی جداں کہ 1773-1769ء قحط بنگال، جس دی بنیادی وجوہات بلند شرح ٹیکس تے کمپنی دی پالیسیاں دے تحت گندم یا چاول دے بجائے برآمد کرنے دے دی غرض توں افیون تے انڈیگو (نیل دا پودا) دی کاشت نوں ترجیح دینا سن۔ اس قحط دے نتیجے وچ اک کروڑ افراد ہلاک ہوئے تے بنگال دی آبادی وچ تقریباً اک چوتھائی کمی واقع ہوئی۔ ایہ کوئی حادثہ نئيں سی کہ 1857ء وچ باغی سپاہیاں دی بھاری اکثریت ایداں دے ہی تباہ حال کسان خانداناں نال تعلق رکھدی سی جنہاں دی کئی نسلاں کمپنی دے جبر دی وجہ توں برباد ہوئے چکیاں سن۔ اگرچہ کمپنی دی بدولت زمین دے مالک بننے والے زمینداراں دی اکثریت کمپنی دی وفادار سی لیکن تمام زمیندار وی کمپنی توں خوش نہ سن ۔ ٹیکس آمدن دے معاملے وچ کمپنی دا غیر لچک دار رویہ، ہدف حاصل نہ کرنے دی صورت وچ ملکیت چھن جانے دا خوف، ماضی دے انتظامی تے قانونی اختیارات دا خاتمہ تے ٹیکس آمدن دے بھاری حصے دے کمپنی نوں چلے جانے دی وجہ توں زمیندار اشرافیہ دی کچھ پرتاں، خصوصاً اوہ جو ماضی وچ وڈے منصب دار سن، کمپنی توں ناخوش سن۔ ایہی وجہ اے کہ 1857ء وچ زمیندار اشرافیہ دے کچھ حصےآں نے وی بغاوت وچ شمولیت اختیار کيتی۔ بہار نال تعلق رکھنے والا کنور سنگھ تے اس جداں ہور کردار ايسے ناراض زمیندار اشرافیہ دے ہی نمائندے سن ۔
کمپنی دی انہاں پالیسیاں دے نتیجے وچ جتھے ہندوستان دی تریخ وچ پہلی مرتبہ زرعی زمین دی ذاتی ملکیت (خصوصاً وڈے زمیندار)کا تصور وڈے پیمانے اُتے رائج ہويا اوتھے زرعی ٹیکساں دی بلند شرح نے عام کساناں دی زندگی نوں جہنم بنا دتا۔ کروڑاں غربت دی چکی ميں پستے رہے حتی کہ نوبت کئی مرتبہ قحط تک جا پہنچی جداں کہ 1769-1773ء قحط بنگال، جس دی بنیادی وجوہات بلند شرح ٹیکس تے کمپنی دی پالیسیاں دے تحت گندم یا چاول دے بجائے برآمد کرنے دے دی غرض توں افیون تے انڈیگو (نیل دا پودا) دی کاشت نوں ترجیح دینا سن۔ اس قحط دے نتیجے وچ اک کروڑ افراد ہلاک ہوئے تے بنگال دی آبادی وچ تقریباً اک چوتھائی کمی واقع ہوئی
1780ء دی دہائی تک کمپنی دی ہندوستان دے نال تجارت دی نوعیت وی بدلنے لگی سی۔ اس توں پہلے کمپنی ہندوستان توں خام مال دے نال نال وڈے پیمانے اُتے تیار شدہ اشیاء(مثلاً عمدہ سوندی تے ریشمی کپڑا)بھی برآمد کردی سی۔ لیکن برطانیہ وچ ہونے والی تیز ترین صنعتی ترقی دے نتیجے وچ تجارت دا توازن بدل رہیا سی۔ 1780ء توں لے کے انیہويں صدی دے اوائل تک ہندوستان برطانیہ دی صنعتاں دے لئی صرف خام مال برآمد کرنے والا ملک بن چکيا سی۔ ہندوستان دے ہنرمند تے دستکار برطانیہ دی سستی صنعتی پیداوار دا مقابلہ نئيں کر سکدے سن تے 1815ء تک ہندوستان دی منڈیاں وچ سستی برطانوی صنعتی مصنوعات دی بھرمار نے مقامی مصنوعات نوں مقابلے توں باہر کر دتا۔ اس دے نتیجے وچ لکھاں مقامی ہنر مند تے دستکار تباہ تے برباد ہوئے کے رہ گئے۔ اس حقیقت دا اعتراف خود ہندوستان دے گورنر جنرل لارڈ ولیم بینٹنک نے 1833ء وچ انہاں لفظاں وچ کیہ:
’’تجارتی تریخ وچ ایسی بربادی دی کوئی مثال نئيں ملدی۔ مقامی جولاہاں دے پنجر ہندوستان دے میداناں وچ بکھرے پئے نيں۔ ‘‘
اسی طرح 8 اگست1853ء نوں نیو یارک ڈیلی ٹریبیون وچ شامل ہونے والے اک مضمون وچ مارکس لکھدا اے:
’’بورژوا رہتل دی گہری منافقت تے جبلی بربریت ساڈی اکھاں دے سامنے بے پردہ ہوئے جاندی اے، جدوں اوہ اپنے گھر توں دور، جتھے اوہ مہذب شکل اختیار کيتے ہوئے اے، نو آبادیات تک پہنچکی اے، جتھے اوہ برہنہ ہوئے جاندی اے۔ ‘‘
1850ء تک مقامی دستکاری تے اس توں وابستہ ہنر منداں دی بربادی مکمل ہوئے چکی سی، جس دا اندازہ اس امر توں لگایا جا سکدا اے کہ اس وقت تک برطانیہ ہر سال ہندوستان نوں اٹھ ملین پاؤنڈ دی صنعتی مصنوعات برآمد کر رہیا تھاجنہاں وچ سب توں وڈا حصہ ٹیکسٹائل مصنوعات (5.2ملین پاؤنڈ) دا سی۔
ایتھے اُتے ایہ دسنیا دلچسپی توں خالی نئيں ہوئے گا کہ انہاں تباہ حال ہنر منداں دی اک وڈی تعداد نے روزگار دی تلاش وچ کمپنی دی فوج وچ بطور سپاہی شمولیت اختیار کر لئی۔
سیاسی تضادات[سودھو]
بحیثیت مجموعی ہندوستان دی اشرافیہ تے مقامی حکمران طبقے دا کردار نہایت رجعتی تے گلا سڑا سی۔ اوہ اک ایداں دے نظام دے نمائندے سن جو کدوں دا تریخ دے ہتھوں متروک ہوئے چکيا سی۔ ایہی وجہ اے کہ کہن زدہ مغل سلطنت توں لے کے علاقائی ریاستاں تے راجواڑاں دی اکثریت کمپنی دے سامنے ریت دی دیوار ثابت ہوئی۔ لیکن اس دا ایہ مطلب ہر گز نئيں کہ کمپنی نے ہندوستان اُتے بلا مزاحمت قبضہ کر ليا سی۔ کئی مقامی حکمراناں تے قدیم اشرافیہ دے حصےآں نے کمپنی دی توسیع پسندی دے خلاف مزاحمت کرنے دی کوشش کيتی۔ لیکن اپنے رجعتی کردار، عوامی حمایت دی کمی تے سماج نوں اگے لے جانے دی اہلیت نہ رکھنے دی بدولت کمپنی دے ہتھوں شکست کھادی 1757ء توں لے کے 1857ء تک لڑی جانے والی بے شمار جنگاں ايسے حقیقت دی غمازی کردیاں نيں۔
کمپنی دی سامراجی توسیع پسندی دے نتیجے وچ عوام تاں بدحال تے نا خوش سی ہی لیکن سابق حکمران اشرافیہ دے کئی حصے وی اپنا اقتدار تے ریاستاں چھن جانے دے سبب کمپنی دے خلاف پوشیدہ مخاصمت رکھدے سن ۔ انہاں نوں عوام دی بدحالی توں کوئی سروکار نہ سی تے نہ ہی اوہ ’’قومی غیرت‘‘ دا کوئی جذبہ رکھدے سن لیکن بادشاہون، نواباں تے راجاواں توں کمپنی دے وظیفہ خوار بن جانے دا عمل یقیناًان دے لئی بہت تکلیف دہ سی۔ ایہ تکلیف اس وقت ہور شدت اختیار کر گئی جدوں کمپنی نے پرانے معاہدے توڑدے ہوئے انہاں سابق حکمران خانداناں وچوں کئی اک دے وظیفے بتدریج گھٹانے شروع کر دئیے، حتی کہ انہاں نوں آبائی محلات توں وی بے دخل کرنا شروع کر دتا۔ انہاں سب عوامل دے نتیجے وچ پیدا ہونے والی مخاصمت نے اپنا اظہار 1857ء وچ انہاں سابق حکمران خانداناں وچوں چند اک دے افراد دی بغاوت وچ شمولیت دی صورت وچ کیہ۔ نانا صاحب، جھانسی دی رانی، لکھنؤ دی بیگم حضرت محل، تانتیا ٹوپی تے بہادر شاہ ظفر دا بیٹا مرزا مغل کچھ ایداں دے ہی کردار سن ۔
ہندوستان وچ کمپنی دا دوہرا کردار[سودھو]
بورژوا تے قوم پرست مورخاں دے برعکس مارکس وادی کسی وی تاریخی مظہر دے تمام پہلوآں تے انہاں توں جنم لینے والے تمام تضادات دا جائزہ لیندے ہوئے اس مظہر نوں اک کل دے طور اُتے دیکھنے دی کوشش کردے نيں۔ اس حوالے توں ہندوستان وچ کمپنی دے سامراجی کردار دے دوسرے رخ نوں وی دیکھنا تے سمجھنا لازمی اے۔
ہندوستان وچ کمپنی دی تمام پالیسیاں اس دے سرمایہ دارانہ سامراجی مفادات دے تابع سن تے انہاں مفادات دی خاطر جتھے اک طرف کمپنی نے لُٹ مار تے ظلم تے استحصال دی انتہا کر دتی اوتھے دوسری طرف ہندوستان دے قدیم تے تاریخی متروکیت دا شکار پیداواری ڈھانچے نوں بزور طاقت توڑدے ہوئے جدید بورژوا معیشت دی بنیاد وی پائی۔
25جون 1853ء نوں نیو یارک ڈیلی ٹریبیون وچ شائع ہونے والے اپنے اک مضمون وچ مارکس لکھدا اے:
’’یہ درست اے کہ انگلستان نے غیر دانشمندانہ انداز توں جبر کردے ہوئے صرف اپنے حریصانہ مفادات دی خاطر ہندوستان وچ سماجی انقلاب برپا کيتا۔ لیکن سوال ایہ نئيں اے۔ سوال ایہ اے کہ کیہ ایشیا دے سماجی حالات وچ اک بنیادی تبدیلی دے بغیر نسل انسان اپنی منزل تک پہنچ سکدی اے ؟ تے جے نئيں، تاں فیر انگلستان دے جرائم جو وی ہاں اوہ ایہ تبدیلی برپا کرنے وچ تریخ دا لا شعوری آلہ کار بنا اے۔ ‘‘
ہندوستان وچ اپنے سرمایہ دارانہ سامراجی استحصال نوں زیادہ منافع بخش بنانے دی خاطر کمپنی نے فزیکل تے سماجی انفراسٹرکچر دے بہت سارے منصوبےآں دا آغاز کيتا۔ 1837ء وچ پہلی جدید ملک گیر ڈاک سروس دا اجرا کيتا گیا تے 1851ء وچ تار برقی دے نظام دی تعمیر دا آغاز ہويا۔ 1857ء تک ہندوستان دے زیادہ تر وڈے شہر تار برقی دے ذریعے اک دوسرے توں جڑ چکے سن ۔ ايسے طرح 1849ء وچ ہندوستان دی پہلی ریلوے لائن دی تعمیر شروع ہوئی تے 1871ء تک ہندوستان دے زیادہ تر علاقے ریلوے نیٹ ورک توں جڑ چکے سن ۔ انیہويں صدی دی ابتدائی تن دہائیاں وچ کمپنی نے سلاطین دلی تے مغلیہ عہد وچ تعمیر ہونے والے آبپاشی دے بے شمار منصوبےآں دی مرمت تے توسیع دا کم کيتا۔ 1842ء وچ کمپنی نے 350میل لمبی گنگا کنال دی تعمیر دا آغاز کيتا جو اپنے وقت دی سب توں لمبی مصنوعی کنال سی۔ ايسے طرح کمپنی نے ریاضی، شماریات، جغرافیہ، انجینئرنگ، میڈیسن تے ہور جدید سائنسی علوم دی خاطر بے شمار جدید تعلیمی ادارے قائم کيتے جنہاں وچ فورٹ ولیم کالج، کلکتہ یونیورسٹی، بمبئی یونیورسٹی، مدراس یونیورسٹی تے گرانٹ میڈیکل کالج اہم نيں۔ تار برقی، ڈاک، ریلوے تے انہاں جداں ہور منصوبےآں نے ہی 1857ء دی بغاوت وچ اظہار پانے والے ہندوستانی قومیت دے نوزائیدہ شعور دی تخلیق دے لئی مادی بنیاداں فراہم دی سن۔
اگرچہ کمپنی دی سامراجی پالیسیاں دا ایہ پہلو تاریخی طور اُتے ترقی پسندانہ کردار رکھدا سی لیکن چونکہ انہاں تمام منصوبےآں دا شعوری مقصد ہندوستان دی پرت کھسوٹ نوں زیادہ موثر تے سہل بنانا سی لہذا ایہ منصوبے کمپنی دی مقبولیت نوں ودھانے دے بجائے عوام وچ کمپنی دے خلاف ہور نفرت پیدا کرنے دا سبب بنے۔ عوام دی ایہ نفرت بلا جواز ہر گز نہ سی۔ اوہ بخوبی سمجھ رہے سن کہ تار برقی تے ڈاک نظام دا مقصد ہندوستان اُتے کمپنی دی فوجی تے انتظامی گرفت نوں مضبوط کرنا سی۔ ايسے طرح ریلوے دا مقصد عوام نوں سہولت دینا نئيں بلکہ خام مال، صنعتی اشیا تے فوج دی آمد تے رفت نوں سہل بنانا سی۔ آبپاشی دے منصوبےآں دا مقصد کساناں دی خوشحالی نئيں بلکہ زرعی پیداوار بڑھاندے ہوئے زرعی ٹیکساں دی آمدن وچ وادھا تے برطانوی صنعتاں دے لئی سستے خام مال دا حصول سی۔ جدید تعلیمی ادارےآں دے فروغ دا مقصد پڑھے لکھے وفادار ہندوستانیاں دی اک پرت تیار کرنا سی جو کمپنی دی انتظامی تے کاروباری مشینری دا حصہ بن سکن۔ لیکن اس سب دے باوجود ایہ اک حقیقت اے کہ کمپنی دا ہندوستان اُتے تسلط تمام تر ظلم تے استحصال دے باوجود تاریخی اعتبار توں اک اگے دا قدم سی۔ لیکن برطانوی سامراج ہندوستان وچ جس جدید سماج دیاں بنیاداں ڈال رہیا سی، اس دا فائدہ عام لوکاں نوں کس صورت وچ ہوئے سکدا سی؟ اس دا جواب دیندے ہوئے مارکس 1853ء وچ لکھدا اے:
’’انگلستان دی بورژوازی جو کچھ وی کرنے اُتے مجبور ہوئے گی، اس توں عوام دی اکثریت دے سماجی حالات وچ کوئی مادی بہتری نئيں آئے گی کیونجے اس امر دا انحصار صرف پیداواری قوتاں دی ترقی اُتے ہی نئيں بلکہ عوام دے انہاں اُتے تصرف اُتے وی ہُندا اے۔ لیکن وہ(بورژوازی) انہاں دونے دے لئی درکار مادی بنیاداں رکھنے وچ ناکام نئيں ہون گے۔ کيتا بورژوازی نے کدی وی اس توں زیادہ کچھ کيتا اے ؟ کيتا اس نے کدی وی عام لوکاں نوں دکھ تے تذلیل، خاک تے خون وچ گھسیٹے بغیر ترقی دتی اے ؟۔ ۔ ۔ ہندوستان دے لوک برطانوی بورژوازی دی جانب توں اپنے بیچ پھیلائے جانے والے سماج دے نويں عناصر دے فائدے اس وقت تک حاصل نہ کر سکن گے جدوں تک بذات خود برطانیہ وچ صنعتی پرولتاریہ موجودہ حکمران طبقات دی جگہ نئيں لے لیندا، یا فیر جدوں تک ہندوستانی خود اِنّے مضبوط نئيں ہوئے جاندے کہ انگریزی غلامی دے طوق نوں اتار سُٹیاں۔ ‘‘
مارکس دے انہاں لفظاں دے نال ہی اسيں واپس 1857ء دے طلاطم خیز سال وچ واپس چلدے نيں تے دیکھدے نيں کہ حاکم تے محکوم دی لڑائی کيتا رخ اختیار کر رہی اے۔
1857ء۔ ۔ بغاوت دا عروج تے زوال[سودھو]
اس مضمون دا بنیادی مقصد 1857ء دی بغاوت دی واقعہ نگاری کرنا نئيں بلکہ اس دے پس منظر تے اسباب نوں سمجھدے ہوئے اس دے تاریخی کردار تے شکست دی وجوہات دا تعین کرنا اے۔ لیکن اس ضمن وچ بحث نوں اگے ودھانے توں پہلے بغاوت دے عروج تے زوال دا مختصر ذکر کرنا ضروری اے۔
جداں کہ اساں پہلے ذکر کيتا سی کہ 16مئی 1857ء تک دلی شہر مکمل طور اُتے باغی سپاہیاں دے کنٹرول وچ آ چکيا تھااور آنے والے ہفتےآں تے مہینےآں وچ بغاوت شمالی تے وسطی ہندوستان دے زیادہ تر وڈے شہراں وچ پھیل چکی سی۔ مئی توں لے کے ستمبر 1857ء تک دے عرصے وچ بغاوت اپنے عروج اُتے سی تے باغی سپاہیاں دے نال ہونے والی زیادہ تر لڑائیاں وچ کمپنی نوں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ ستمبر دے وسط وچ کمپنی نے اپنی فوج دے وفادار حصےآں، برطانیہ توں آنے والی کمک تے وفادار مقامی حکمراناں دی جانب توں مہیا کيتے گئے سپاہیاں سمیت اپنی تمام تر طاقت نوں مجتمع کردے ہوئے دلی دا محاصرہ کے لیااور 20ستمبر تک دلی نوں باغی سپاہیاں دے قبضے توں چھڑا لیا۔ دلی وچ شکست دے بعد بغاوت دا زور ٹوٹنا شرو ع ہوئے گیا تے کمپنی بتدریج اپنی کھوئی ہوئی بالادستی قائم کرنے لگی۔ اکتوبر وچ باغی سپاہیاں نوں آگرہ وچ شکست ہوئی جدوں کہ دسمبر وچ کمپنی نے کانپور تے اندور اُتے واپس قبضہ کر ليا۔ مارچ 1858ء وچ باغی سپاہیاں نوں لکھنؤ وچ فیصلہ کن شکست ہوئی تے اودھ اُتے کمپنی دا قبضہ ہوئے گیا جدوں کہ اپریل دے اوائل وچ کمپنی نے جھانسی اُتے وی اپنی بالادستی قائم کر لئی۔ لکھنؤ تے جھانسی وچ شکست نے بغاوت دی کمر توڑ کر رکھ دتی۔ جون 1858ء وچ گوالیار اُتے کمپنی دے قبضے دے نال ہی بغاوت دی بچی کچھی چنگاریاں وی بجھ گئياں تے ہندوستان اُتے فیر توں کمپنی دا تسلط قائم ہوئے گیا۔
برطانوی حکومت کافی عرصے توں کمپنی دی ہندوستانی نو آبادی نوں للچائی ہوئی نظراں توں دیکھ رہی سی۔ ہندوستان ورگی سونے دی چڑیا نوں صرف اک تجارتی کمپنی دے زیر تسلط رہنے نئيں دتا جا سکدا سی۔ تمام برطانوی بورژوازی اس دی پرت کھسوٹ وچ حصہ دار بننا چاہندی سی۔ 1857ء دی بغاوت نے حکومت نوں اپنی ایہ دیرینہ خواہش پوری کرنے دا موقع فراہم کیہ تے کمپنی دی ’’نااہلی‘‘ نوں اس بغاوت دی وجہ گرداندے ہوئے حکومت نے 2 اگست 1858ء نوں گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1858ء دے ذریعے ہندوستان نوں براہ راست تاج برطانیہ دے تابع کر دتا۔
بغاوت دا تاریخی کردار[سودھو]
بغاوت ہند 1857ء دتی کیہ تعریف کيتی جائے؟ کیہ اوہ محض کمپنی دے ناراض ہندوستانی سپاہیاں دی بغاوت سی یا فیر اک عوامی بغاوت؟ کیہ اوہ کسی گزرے ہوئے عہد دی معدوم سلطنت نوں واپس بحال کرنے دی کوشش سی یا فیر کچھ نواں تے جدید تعمیر کرنے دی جدوجہد؟ کیہ اوہ دلی ، آگرہ، لکھنؤ، کانپور تے اندور دی لڑائی سی یا فیر ہندوستان دی پہلی جنگ آزادی؟ باغیاں دے دل تے دماغ وچ کیہ چل رہیا سی؟ مذہب، نسل، بولی تے علاقہ یا فیر ہندوستانی ہونے دا نوزائیدہ احساس؟ بغاوت دی حقیقی قیادت کس دے پاس سی؟ بغاوت وچ شمولیت اختیار کرنے والی ناراض اشرافیہ یا فیر باغی سپاہیاں دے پاس؟ جے ایہ اک قومی بغاوت سی تاں فیر کيتا اس وچ کوئی طبقاتی تضادات نئيں سن ؟ تے آخر وچ سب توں اہم سوال۔ ۔ ۔ 1857ء دی بغاوت دا کردار تاریخی اعتبار توں ترقی پسندانہ سی یا فیر قدامت پسندانہ؟ یا فیر ایہ دونے عناصر ہی اس دے اجزائے ترکیبی وچ شامل سن ؟ انہاں سب سوالےآں دا جواب دینے دے لئی ضروری اے کہ اسيں حس توازن نوں برقرار رکھدے ہوئے جدلیاندی طریقہ کار توں تاریخی حقائق دا ٹھوس تجزیہ کرن۔
1857ء کمپنی راج دے خلاف ہونے والی پہلی بغاوت نئيں سی۔ اس توں پہلے وی 1806ء(ولور)، 1824ء (بارک پور)، 1849ء تے 1852ء وچ محدود نوعیت دی سپاہی بغاوتاں ہوئے چکیاں سن۔ اس دے علاوہ بے شمار چھوٹی چھوٹی عوامی بغاوتاں وی ہوئیاں جنہاں وچ 1770ء دی دہائی وچ بنگال وچ ہونے والی سنیاسی بغاوتاں، 1799ء وچ بنگال ہی وچ ہونے والی چور بغاوت، انیہويں صدی دی ابتدائی تن دہائیاں وچ اوڑیسہ، وجے نگر، مالابار، تراون کور، میسور، گجرات، مہاراشڑاکے مختلف علاقےآں، مغربی اتر پردیش، ہریانہ، علی گڑھ، جبل پور وچ ہونے والی بغاوتاں، 1840ء دی دہائی وچ ہونے والی موپلا بغاوت تے 56-1855ء وچ ہونے والی سنتھال بغاوت اہم نيں۔ لیکن انہاں تمام بغاوتاں دا کردار انتہائی محدود، اک دوسرے توں وکھ تھلگ تے علاقائی نوعیت دا سی جدوں کہ 1857ء دی بغاوت دا نہ صرف جغرافیائی پھیلاؤ بہت زیادہ سی بلکہ مختلف شہراں تے چھاؤنیاں وچ باغی سپاہیاں دی قیادت خاصی حد تک اک دوسرے دے نال رابطے وچ وی سی۔ ماضی دی تمام بغاوتاں دے برعکس 1857ء دی بغاوت اس خطے دی تریخ دی پہلی بغاوت سی جس دے نعراں، تقریراں تے اعلانات وچ سانوں ہندوستانی ہونے دا شعور جھلکتا نظر آندا اے۔ اگرچہ ایہ شعور حالے ناپختہ سی لیکن اس امر وچ کوئی شک نئيں کہ اس بغاوت دا غالب جذبہ ہندوستانی قومیت دا ایہی نوزائیدہ احساس سی۔
زیادہ تر مؤرخین اس بغاوت نوں صرف ناراض مقامی سپاہیاں دی بغاوت دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ ایہ نقطہ نظر بالکل غلط اے۔ سب توں پہلے تاں اس حقیقت دا ادراک کرنا لازمی اے کہ کمپنی دے سپاہی کوئی آسمان توں نئيں ٹپکے سن بلکہ اوہ ہندوستانی سماج دا ہی حصہ سن ۔ انہاں دی بھاری اکثریت کمپنی دی پالیسیاں دے نتیجے وچ تباہ تے برباد ہوئے جانے والے کسان تے دستکار خانداناں نال تعلق رکھدی سی بلکہ ایہ کہنا زیادہ درست ہوئے گا کہ انہاں نے کمپنی دے ہتھوں اپنے ذریعہ معاش دی بربادی دے بعد روزگار دی تلاش وچ ہی فوج وچ شمولیت اختیار کيتی سی۔ ايسے امر دی طرف اشارہ کردے ہوئے مارکس نے لکھیا سی کہ:
’’سپاہیاں دا برتاؤ چاہے کتنا ہی بدنام کیوں نہ ہو، اوہ ہندوستان وچ انگلستان دے اپنے برتاؤ دی مجتمع شدہ شکل دا ہی عکس اے۔ ‘‘
لیکن تاریخی ریکارڈ دا بغور مطالعہ واضح طور اُتے اس امر دی نشاندہی کردا اے کہ اگرچہ بغاوت وچ ہراول پرت دا کردار سپاہیاں نے ہی ادا کيتا سی لیکن بغاوت نوں زیادہ تر وڈے شہراں، بنگال تے وسطی ہندوستان دے پینڈو علاقےآں دے عوام دی حمایت وی حاصل سی۔ زیادہ تر علاقےآں وچ ایہ حمایت تے ہمدردی خاموش تے بالواسطہ نوعیتکيتی سی لیکن کئی جگہاں (خصوصاً وڈے شہراں وچ ) اُتے عام لوکاں نے وڈی تعداد وچ سپاہیاں دے شانہ بشانہ فوجی کاروائیاں وچ وی حصہ لیا۔
گو کہ 1857ء دی بغاوت دا مجموعی کردار اک قومی جنگ آزادی دا سی لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں کہ سماج دے تمام طبقات دی اس وچ شمولیت اک ورگی سی۔ زمیندار اشرافیہ دی بھاری ترین اکثریت نے کمپنی دے نال اپنی وفاداری نبھائی۔ ايسے طرح چند اک نوں چھڈ کے مقامی حکمراناں دی اکثریت نے وی بغاوت دی مخالفت کيتی تے ’’دوستی دے معاہدوں‘‘ دے تحت کمپنی دا نال دتا۔ اس وچ 23علاقائی ریاستاں دے نواب تے راجے شامل سن ۔ ایداں دے ہی مقامی تاجر طبقے نے وی ہر طرح توں کمپنی دی حمایت کيتی۔ لیکن ایہ تاں سماج دے اوہ حصے نيں جنہاں دی بغاوت دی مخالفت تے کمپنی دی حمایت کسی توں ڈھکی چھپی نئيں سی۔ سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ کیہ بغاوت وچ شمولیت اختیار کرنے والے اشرافیہ دے حصےآں، مقامی حکمران خانداناں، سپاہیاں تے عوام دے لئی ’’قومی آزادی‘‘ دا مفہوم اک ہی سی؟ ایسا سمجھنا نہایت غلط ہوئے گا۔ بغاوت وچ شامل مختلف طبقے تے سماجی پرتاں ’’قومی آزادی‘‘ نوں اپنے مخصوص طبقاتی مفادات دے نقطہ نظر توں دیکھدیاں سن تے ایہ طبقاتی مفادات یکساں نئيں سن ۔ جتھے اک طرف سپاہیاں تے عوام دے لئی آزادی تے ہندوستان توں کمپنی دی بے دخلی دا مطلب سامراجی لُٹ مار توں نجات، بھاری ٹیکساں دا خاتمہ تے اک خوشحال زندگی سی، اوتھے دوسری طرف اشرافیہ دے بعض نا خوش عناصر تے چند مقامی حکمران خانداناں دے لئی اس بغاوت وچ شمولیت دا بنیادی مقصداپنے کھوئے ہوئے اقتدار، مراعات تے اختیارات نوں واپس حاصل کرنا سی۔ جھانسی دی رانی لکشمی بائی، لکھنؤ دی بیگم حضرت محل، مرہٹہ پیشوا نانا صاحب، مغل شہزادے مرزا مغل، بہار دے کنور سنگھ تے مہاراشٹرا دے تانتیا ٹوپی سمیت انہاں جداں تمام کرداراں دی اصل کہانی ایہی سی۔
1857ء دی بغاوت وچ بیک وقت موجود ترقی پسندانہ تے قدامت پسندانہ رجحانات نوں اسيں اس قومی جنگ آزادی وچ پنہاں طبقاتی تضادات دے تناظر وچ ہی سمجھ سکدے نيں۔ جتھے اک طرف سپاہیاں تے عوام وچ موجود اک خوشحال زندگی گزارنے دی تمنا تے ہندوستانی قومیت دا نوزائیدہ ادراک بغاوت دی ترقی پسندانہ جہت دی عکاسی کردا اے اوتھے عہد رفتہ دی طرف واپس پلٹنے دی تمنا لئے مقامی حکمران اشرافیہ دے بعض دھڑاں دی بغاوت وچ شمولیت، قدامت پسندانہ تے رجعتی رجحانات دی موجودگی دی طرف اشارہ کردیاں نيں۔ انہاں دونے رجحانات وچوں کونسا غالب سی؟ اس سوال دا کوئی سیدھا سادا جواب نئيں اے۔ جے بالفرض بغاوت کامیاب ہوئے جاندی تاں جلد یا بدیر مخالف طبقات دی نمائندگی کرنے والے انہاں متضاد رجحانات دے وچکار براہ راست ٹکراؤ نا گزیر سی۔ لیکن بذات خود 1857ء دے حوالے توں اس سوال دا جواب تلاش کرنے دے لئی سانوں ایہ دیکھنا پئے گا کہ درحقیقت بغاوت دی عملی قیادت کس رجحان دے ہتھ وچ سی۔
زیادہ تر بورژوا مورخ اپنے طبقاتی نقطہ نظر دے تحت بغاوت وچ مقامی حکمران اشرافیہ دے کردار نوں بہت ودھیا چڑھا کر پیش کردے نيں حالانکہ تاریخی شواہد دا ٹھوس مطالعہ کسی تے سمت وچ اشارہ کردا اے۔ ایہ گل درست اے کہ بعض جگہاں (مثلاً بہار وچ کنور سنگھ)پر بغاوت دی عملی قیادت واقعی اشرافیہ دے ہتھ وچ سی لیکن زیادہ تر علاقےآں وچ حقیقی قیادت باغی سپاہی کمانڈراں تے سپاہیاں دی کمیٹیاں دے پاس سی جدوں کہ مقامی حکمران اشرافیہ دا قائدانہ کردار عملی دی بجائے محض علامتی نوعیت دا سی۔ اس علامتی قیادت دے لئی وی حکمران اشرافیہ دے ایہ افراد فوری طور اُتے رضامند نئيں ہوئے سن بلکہ تھلے توں پڑنے والے دباؤ نے انہاں نوں ایسا کرنے اُتے مجبور کيتا سی۔ اس سلسلے وچ دو نہایت شاندار مثالاں جھانسی دی رانی لکشمی بائی تے مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر کيتیاں نيں۔ لکشمی بائی نے جون 1857ء تک بغاوت وچ شمولیت اختیار نئيں کيتی سی۔ 5جون نوں جھانسی وچ تعینات مقامی رجمنٹ نے بغاوت کردے ہوئے قلعے اُتے قبضہ کر ليا۔ لکشمی بائی نے مقامی سپاہیاں توں خوفزدہ ہوئے کے سو گھر ڈویژن دے انگریز کمشنر میجر ارسکن نوں باغیاں دے خلاف لڑائی وچ مدد کرنے دی درخواست کيتی لیکن اوہ ایسا کرنے دی پوزیشن وچ نئيں سی۔ دوسری طرف باغی سپاہاں نے رانی نوں دھمکی دتی کہ جے اس نے انہاں دا نال نہ دتا تاں اوہ شاہی محل نوں بارود توں اڑا دین گے۔ اس صورتحال وچ لکشمی بائی دے پاس باغیاں دا نال دینے تے جھانسی وچ انہاں دا علامتی سربراہ بننے دے سوا تے کوئی چارہ نہ سی۔ کچھ ایسا ہی ماجرا مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر دا وی تھاجسنوں باغی سپاہیاں نے سنگین دی نوک اُتے بغاوت دی ’’قیادت‘‘ سنبھالنے اُتے مجبور کيتا۔
بغاوت دی شکست دے بعد بہادر شاہ ظفر نے اپنے اُتے چلنے والے مقدمے وچ اپنا دفاع کردے ہوئے کہیا:
’’میں بے یار تے مدد گار سی تے ہر طرف توں خوف وچ گھرا ہويا سی۔ ميں نے اوہ سب کيتا جو اوہ (سپاہی) چاہندے سن ۔ جے ایسا نہ کردا تاں اوہ فوراً مینوں مار ڈالدے۔ ایہ گل سب نوں معلوم اے۔ ميں نے اپنے آپ نوں ایداں دے حالات وچ پایا کہ وچ اپنی زندگی توں اکتا گیا۔ ‘‘
اس گواہی دے علاوہ ہور تمام تاریخی شواہد وی واضح طور اُتے ایہ ثابت کردے نيں کہ بہادر شاہ ظفر تے مرزا مغل دی قیادت محض علامتی حیثیت رکھدی سی جدوں کہ تمام تر عملی فیصلے باغی سپاہیاں تے دلی وچ انہاں دے کمانڈر صوبیدار بخت خان دے ہتھوں وچ سی۔ بغاوت دے دوران دلی شہر وچ لگنے والا مشہور نعرہ ’’خلق خدا کی، ملک بادشاہ کا، حکم صوبیدار سپاہی بہادر کا‘‘ وی ايسے حقیقت دی عکاسی کردا اے۔
لیکن ایتھے اُتے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جدوں بغاوت دی عملی کمان سپاہیاں دے پاس سی تاں فیر انہاں نوں ناکارہ رجعتی اشرافیہ دے انہاں بیکار نمائندےآں دی علامتی سربراہی دی ضرورت کیوں پیش آ رہی سی؟ اس سوال دا جواب حتمی تجزئیے وچ بغاوت دی شکست دی بنیادی وجہ دے نال جڑا ہويا اے۔
بغاوت کیوں ناکام ہوئی؟[سودھو]
مؤرخین عمومی طور اُتے مختلف فوجی، تکنیکی تے حادّاتی وجوہات نوں بغاوت دی ناکامی دا سبب گرداندے نيں۔ انہاں سب وجوہات دا بغاوت دی ناکامی وچ اک جزوی کردار تاں ہوئے سکدا اے لیکن بحیثیت مجموعی انہاں دی حیثیت نہایت فروعی تے ثانوی نوعیت دی اے۔ حقیقت تاں ایہ اے کہ باغی سپاہیاں تے عوام دے پاس سماج نوں اگے لے جانے تے ہندوستان دے طول تے عرض وچ بکھری ہوئی اس بغاوت نوں اک لڑی وچ پرونے دے لئی درکار ٹھوس سیاسی تے معاشی پروگرام نہ سی۔ سپاہی، دستکار تے کسان بندوقاں تے تلواراں تاں چلا سکدے سن لیکن تریخ دے اُس عہد وچ ہندوستان جداں سماج نوں اگے ودھانے دے لئی درکار اک قومی بنیاداں اُتے مرتب کيتا گیا ریڈیکل بورژوا پروگرام دینا انہاں دے بس توں باہر سی۔ تاریخی اعتبار توں ایہ پروگرام دینا قومی بوژوازی دا فریضہ تھالیکن ہندوستان دی قومی بورژوازی اک تاں اس وقت اپنی تخلیق دے ابتدائی مراحل وچ سی، دوسرا اس دا جنم ہی سامراجی سرمایہ دارانہ پالیسیاں دے نتیجے وچ ہويا سی تے اپنی پیدائش توں ہی اس دے مفادات سامراجی آقاواں دے مفادات دے نال منسلک سن ۔ دوسرے لفظاں وچ ایہ ’’قومی‘‘ بورژوازی اپنے جنم توں ہی اک دلال (comprador) کردار رکھدی سی تے اپنے تاریخی فرائض ادا کرنے توں قاصر سی۔ بغاوت دے دوران مقامی تاجر طبقے دی کمپنی دے لئی مکمل حمایت ايسے حقیقت دی طرف اشارہ کردی اے۔ ایسی صورتحال وچ صرف پرولتاریہ ہی اوہ واحد طبقہ سی جو نااہل بورژوازی دے تاریخی فرائض ادا کردے ہوئے اک جدید صنعتی سماج تخلیق کرنے دی اہلیت رکھدا سی۔ اگرچہ 1857ء توں پہلے بمبئی وچ لگنے والی چند ٹیکسٹائل ملاں، کلکتہ وچ لگنے والی پٹ سن دی فیکٹریاں، ابتدائی ریلوے لائیناں، تار برقی تے ڈاک نظام دے نتیجے وچ ہندوستانی پرولتاریہ وجود وچ آ چکيا تھالیکن ایہ حالے نوزائیدہ، تعداد وچ انتہائی قلیل، بکھرا ہويا تے سیاسی تے تاریخی اعتبار توں اِنّا ناپختہ سی کہ قومی قیادت دا فریضہ انجام دینے توں قاصر سی۔ ایہی اوہ مخصوص معروضی حالات تے وجوہات سن جنہاں نے بغاوت دی ناکامی وچ کلیدی کردار ادا کيتا تے باغیاں دی تمام تر جرات تے قربانیاں دے باوجود انہاں نوں شکست دا سامنا کرنا پيا۔
بورژوا تے پرولتاریہ[سودھو]
1857ء دی بغاوت ہندوستان وچ کمپنی دی سرمایہ دارانہ سامراجی پالیسیاں دی پیداوار تے انہاں دا رد عمل سی۔ ایہ بغاوت بورژوازی دے اس تاریخی کردار دی جانب اشارہ کردی اے جس دی نشاندہی کردے ہوئے مارکس نے کمیونسٹ مینی فسٹو دے پہلے باب وچ لکھیا سی کہ:
’’بورژوا طبقہ تمام آلات پیداوار نوں تیزی توں ترقی دیندا اے تے آمد تے رفت دے وسیلےآں نوں بے حد آسان بناندا رہندا اے تے انہاں دے بل اُتے اوہ تمام قوماں نوں حتی کہ انتہائی وحشی قوماں نوں وی رہتل دے دائرے وچ کھچ لاندا اے۔ اس دے تجارتی مال دی ارزانی گولے بارود دا کم کردی اے جنہاں توں اوہ ہر دیوار چین نوں گرا دیندا اے تے ضدی توں ضدی وحشیاں نوں جنہاں دے دل توں غیراں دی نفرت دا جذبہ مارے نئيں مردا، ہار مننے اُتے مجبور کر دیندا اے۔ اوہ تمام قوماں نوں مجبور کردا اے کہ بورژوا طریقہ پیداوار اختیار کریںیا فنا ہوئے جاواں۔ اوہ انہاں نوں مجبور کردا اے کہ اوہ وی اپنے ایتھے اُس دی رہتل نوں رائج کرن، یعنی اوہ خود وی بورژوا بنیاں۔ مختصر ایہ کہ اوہ اپنے سانچے وچ اک دنیا نوں ڈھال لیندا اے۔ ‘‘
لیکن اس عمل دے دوران سرمایہ داری نے نہ صرف اپنی جنم بھومی بلکہ پوری دنیا وچ اس طبقے نوں وی تخلیق کيتا جو مستقبل وچ اس دا گورکن بنے گا، یعنی پرولتاریہ۔
1857ء دے متعلق اپنی رائے دیندے وقت زیادہ تر ہندوستانی مورخین قومی شاؤنزم دی اندھی کھادی وچ گر جاندے نيں تے ایہ بھُل جاندے نيں کہ برطانوی بورژوازی دی پالیسیاں جتھے اک طرف ہندوستان دی عوام نوں برباد کر رہی سن اوتھے برطانیہ دا محنت کش طبقہ اس بورژوازی دے استحصال دا سب توں پہلا شکار بنا سی۔ اینگلز دی کتاب ’’انگلستان وچ محنت کش طبقے دے حالات‘‘ تے مشہور ادیب چارلس ڈکنز دے ناول ايسے حقیقت دی غمازی کردے نيں۔ ايسے لئے قوم پرست دانشوراں دے برعکس مارکس وادیاں دے لئی 1857ء دی بغاوت دا تجزیہ رجعتی قومی تعصبات نوں ہويا دینے دی بجائے ہندوستانی سماج دے تاریخی ارتقا تے اس وچ برطانوی سامراج دی طرف توں ادا کيتے گئے دوہرے کردار نوں سائنسی بنیاداں اُتے سمجھنے دا موجب بندا اے تاکہ اوہ اس تاریخی جانکاری توں مسلح ہُندے ہوئے اس خطے وچ سوشلسٹ انقلاب دی جدوجہد نوں اگے ودھا سکن۔