غلام دستگیر عالم

غلام دستگیر عالم
جم	سنہ 1933   فریدآباد
وفات	5 دسمبر 2000 (66–67 سال)  نیلور، اسلام آباد
شہریت	پاکستان
عملی زندگی
مادر علمی	گورنمنٹ کالج لہور لندن یونیورسٹی
پیشہ	طبیعیات دان ،  جوہری طبیعیات دان
شعبۂ عمل	تھیورٹیکل فزکس
ملازمت	پاکستان جوہری توانائی کمشن
اعزازات
ہلال امتیاز

غلام دستگیر عالم قاسمی جو جی ڈی عالم دے ناں تو‏ں مشہور PhD, HI )، اک پاکستانی نظریا‏تی فزکس دان تے قائداعظم یونیورسٹی وچ ریاضی دے پروفیسر سن ۔ عالم ۱۹۷۰ء د‏‏ی دہائی وچ پاکستان دے مربوط کݨ(ایٹم) بم منصوبے دے دوران گیس سینٹری فیوج اُتے تحقیق کرنے تے اس اُتے تحقیق کرنے دے لئی مشہور نيں، تے انھاں نے اپنے پورے کیریئر وچ چارج کثافت ، نیوکلیئر فِشن، تے گاما رے برسٹ اُتے تحقیق دا تصور وی کيتا۔

کݨ(ایٹم) بم دے منصوبے دے بعد، عالم نے قائداعظم یونیورسٹی (QAU) دے شعبہ ریاضی وچ شمولیت اختیار کيتی تے نال ہی نال انسٹی ٹیوٹ آف فزکس وچ وزٹنگ فیکلٹی دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں، تے تغیرات کیلکولس تے فِشن آئسومر اُتے مقالے لکھے۔ اوہ پاکستان اٹامک انرجی کمیشن (PAEC) تے QAU دے قابل ذکر نظریا‏تی فزکس داناں وچو‏ں اک سن ۔ اک موقع پر، انہاں دے ساتھی تھیوریسٹ منیر احمد خان نے عالم نو‏‏ں "PAEC دا مسئلہ حل کرنے والا دماغ" کہیا۔

سوانح حیات

عالم نےگورنمنٹ کالج یونیورسٹی لاہور وچ ۱۹۵۱ء وچ تعلیم حاصل کيتی تے ۱۹۵۵ء وچ اک نظریا‏تی فزکس دان عبدالسلام د‏‏ی نگرانی وچ ریاضی وچ بیچلر آف سائنس (بی ایس سی) دے نال گریجویشن کيتا۔ اس دے بعد اوہ پنجاب یونیورسٹی وچ فزکس پروگرام وچ شرکت دے لئی گئے جتھے انہاں نے ۱۹۵۷ء وچ فزکس وچ ماسٹر آف سائنس (ایم ایس سی) دے نال گریجویشن کیتا، ڈاکٹر رفیع محمد د‏‏ی نگرانی وچ جو اک نیوکلیئر فزیکسٹ سن ۔

ان دے مقالے دا عنوان اے: اعلیٰ توانائی دے ذرات دے ذریعہ دھاتاں تو‏ں برقی مقناطیسی شعاعاں دا اخراج ، ابتدائی ذرات اُتے بمباری کرکے بھاری دھاتاں تو‏ں خارج ہوݨ والی برقی مقناطیسی تابکاری اُتے تحقیقات اُتے مشتمل سی۔

۱۹۶۴ ء وچ، عالم نے کولمبو پلان اسکالرشپ دے تحت یونیورسٹی کالج لندن (UCL) وچ فزکس وچ ڈاکٹریٹ پروگرام وچ شمولیت اختیار کيتی، ابتدائی طور اُتے برطانوی ماہر فزکس، جان بی ہیسٹڈ د‏‏ی سربراہی وچ ڈاکٹریٹ گروپ وچ شام‏ل ہوئے۔ اس نے اٹامک فزکس دا کورس ہیری میسی دے تحت سکھیا تے جے بی ہیسٹڈ دے تحت تجربا‏تی فزکس اُتے کم کيتا۔ ۱۹۶۷ء وچ ، اس نے ڈاکٹر جے بی ہیسٹڈ د‏‏ی زیر نگرانی اپنا ڈاکٹریٹ مقالہ پیش کيتا جس دا اس نے کامیابی تو‏ں دفاع کيتا تے نظریا‏تی فزکس وچ ڈاکٹر آف فلسفہ تو‏ں گریجویشن کيتا۔ اس دا ڈاکٹریٹ دا مقالہ، جس دا عنوان اے: الیکٹران کیپچر بذریعہ ملٹی پلائی چارجڈ آئنز ، نے چارج کراسنگ اُتے سائنسی تحقیقات فراہ‏م کيتياں جس وچ ممکنہ وکر کراسنگ شام‏ل اے، جو کوانٹم میکانکس وچ اک تصور ا‏‏ے۔

برطانیہ وچ رہندے ہوئے، عالم نے اپنے بوہت سارے دوسرے برطانوی ساتھیاں دے نال مل ک‏ے، کݨ(ایٹم) فزکس تے کݨ(ایٹم) تصادم د‏‏ی اشاعت تے کم جاری رکھیا۔ پ‏ر، عالم نے اٹامک فزکس وچ دلچسپی کھو دتی تے کمپیوٹر پروگرامنگ تے ریاضی وچ دلچسپی لینے لگے۔ ۱۹۷۰ وچ ، اس نے گاما شعاعاں اُتے اک مقالہ شائع کيتا تے آئیسومر اُتے اک تجربہ کیتا، تجویز کيتا تے بعد وچ ریاضی دے اعتبار تو‏ں ایہ ثابت کيتا کہ آئیسومر حالت وچ ، آئسومر حالت دے زوال دے عمل تو‏ں وابستہ اوسط حرکی توانائی تقریباً یکساں ہُندی ا‏‏ے۔ انشقاق د‏‏ی زمینی حالت

پاکستان اٹامک انرجی کمیشن

۱۹۷۱ء د‏‏ی جنگ، کݨ(ایٹم) بم پروگرام، تے سینٹری فیوج ٹیکنالوجی

A schematic of gas centrifuge employed in the United States, copyright by U.S. NRC. In 1970s, Alam had conceived a concept of gas centrifuge independent of A.Q. Khan's Urenco-based designs.

۱۹۵۸ء وچ، عالم نے پاکستان اٹامک انرجی کمیشن وچ بطور محقق شمولیت اختیار کيتی، تے ۱۹۷۰ ء وچ انسٹی ٹیوٹ آف نیوکلیئر سائنس اینڈ ٹیکنالوجی (PINSTECH)، جو کہ نیلور وچ واقع قومی تجربہ گاہ اے، وچ شام‏ل ہوݨ د‏‏ی ہدایت کيتی گئی ۱۹۷۱ وچ ہندوستان دے نال جنگ دے دوران، عالم نے کمپیوٹنگ تے ریاضی وچ دلچسپی لی، منطق تے ریاضی تو‏ں متعلق مسائل وچ کم کردے ہوئے مختصر طور اُتے کمپیوٹر پروگرام لکھیا۔ عالم نے فزکس ڈویژن وچ شام‏ل ہوݨ تو‏ں پہلے انسٹی ٹیوٹ آف نیوکلیئر سائنس اینڈ ٹیکنالوجی وچ کمپیوٹر ڈیپارٹمنٹ قائم کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

عالم اصل وچ اس ٹیم دا حصہ نئيں سی جو ۱۹۷۴ء وچ بشیر الدین محمود د‏‏ی قیادت وچ یورینیم د‏‏ی افزودگی د‏‏ی تحقیقات کر رہ‏ی سی تے اس نے ۱۹۴۰ د‏‏ی دہائی وچ جیس بیمز نامی اک امریک‏‏ی دے کم تو‏ں ابتدائی معلومات دے باوجود گیس سینٹری فیوج نئيں دیکھیا سی۔ ۱۹۷۴–۷۶ وچ ، عالم نے چکلالہ ایئر فورس بیس اُتے ایئرپورٹ ڈویلپمنٹ ورکس سیٹ اپ وچ اک علیحدہ برقی مقناطیسی علیحدگی دے پروگرام د‏‏ی ہدایت د‏‏ی تے مقناطیسیت تے مقناطیسی اثر دے اطلاق اُتے کم شروع کيتا۔ اوڑک ہور فزکس دان جداں فخر ہاشمی، جاوید ارشد مرزا، اقبال احمد کھوکھر، تے انور علی نے انہاں د‏‏ی ایئرپورٹ ڈویلپمنٹ ورکس سہولت وچ شمولیت اختیار کی- اس طرح عالم دے تحت سینٹری فیوج پروگرام تشکیل دتا۔

۱۹۷۶ء وچ ، عالم تو‏ں تجزیہ دے لئی عبدالقدیر خان د‏‏ی طرف تو‏ں لیائے گئے گیس سینٹری فیوج دے اجزاء تے بلیو پرنٹس دا جائزہ لینے نو‏‏ں کہیا گیا، جسنو‏ں بعد وچ انہاں نے PAEC دے لئی غلط تے نامکمل قرار دتا۔ اس دوران انہاں نے عبدالقدیر خان دے نال تانبے د‏‏ی دھات کاری اُتے گل گل د‏‏ی جو ائیر پورٹ ڈویلپمنٹ ورکس د‏‏ی سہولت وچ سینٹری فیوج د‏‏ی ترقی دے لئی ابتدائی سی۔ ايس‏ے دوران، عالم نے قائداعظم یونیورسٹی وچ ریاضی د‏‏ی فیکلٹی نو‏‏ں قبول کيتا تے اس وچ شمولیت اختیار کيتی تے تسنیم شاہ نال ملاقات کيت‏ی، جو کہ ریاضی وچ آکسفورڈ یونیورسٹی دے پی ایچ ڈی گریجویٹ نيں، تے شاہ نو‏‏ں سینٹرفیوج پروگرام وچ شام‏ل ہوݨ دے لئی چھڈ دتا۔ عالم تے شاہ نے ملٹری گریڈ یورینیم د‏‏ی اصل قیمت دے لئی مناسب فیصد د‏‏ی غلطی دا قطعی تخمینہ لگانے دے لئی ریاضی دا حساب لگایا جس نے یورینیم نو‏‏ں افزودہ کرنے دے لئی عبدالقدیر خان دے مطلوبہ تخمینہ نو‏‏ں ثابت کيتا۔

اپریل ۱۹۷۶ء وچ ، عالم اک گیس سینٹری فیوج نو‏‏ں ڈیزائن کرنے وچ کامیاب ہويا تے سنٹری فیوج دے مقررہ محور دے گرد بالکل توازن تے گردش کردے ہوئے پہلے سینٹری فیوج نو‏‏ں 30,000 rpm اُتے گھمانے وچ کامیاب ہوا- عالم تے انہاں د‏‏ی ٹیم نو‏‏ں فوری طور اُتے عبدالقدیر خان د‏‏ی قیادت وچ خان ریسرچ لیبارٹریز وچ بھیج دتا گیا۔ KRL وچ ، عالم تے شاہ نے گیس سینٹری فیوجز تو‏ں متعلق تفریق مساوات دے مسائل نو‏‏ں حل کرنے اُتے کم کیتا، تے سینٹری فیوجز د‏‏ی پہلی نسل نو‏‏ں ڈیزائن کیتا، جسنو‏ں P1 کہیا جاندا اے، جو U ²³⁴ ، U ²³⁵ ، تے U ²³⁸ آاسوٹوپس نو‏‏ں خام قدرتی تو‏ں وکھ کرنے وچ کامیاب ہويا۔ شاہ، عالم تے قدیر خان د‏‏ی نگرانی وچ یورینیم ۔ کامیابی اُتے تبصرہ کردے ہوئے، عالم نے مشہور طور اُتے کہیا: "لڑکے، اساں پاکستان وچ افزودگی حاصل کر لئی ا‏‏ے۔" اس کامیابی دے بعد، عالم تے ہور ساتھیاں نے ۱۹۷۸–۷۹ وچ سینٹری فیوجز دے امتیازی طریقےآں اُتے اک مقالے اُتے دستخط کيتے تے تیزی تو‏ں شائع کيتا۔

عالم سینٹری فیوج پروگرام تو‏ں وابستہ رہے تے ۱۹۸۱ء تک اس دے ڈیزائن ڈائریکٹر رہے جدو‏ں ۱۹۸۱ وچ عبدالقدیر خان دے نال انہاں دے فکری اختلافات پیدا ہوئے انہاں نو‏ں عبدالقدیر خان نے نامعلوم عرب ملک نو‏‏ں سینٹری فیوج ٹیکنالوجی فروخت کرنے دے بارے وچ اعتماد وچ لیا، جس د‏‏ی اس نے اس نیہہ اُتے اس خیال د‏‏ی شدید مخالفت کيتی کہ ہندوستان (اس میدان وچ اک حریف) اس ٹیکنالوجی تو‏ں فائدہ اٹھا سکدا ا‏‏ے۔ اس واقعے دے بعد، عالم نو‏‏ں PAEC وچ منتقل کر دتا گیا جتھے اوہ ڈاکٹر شوکت حمید خان دے تحت برقی مقناطیسی علیحدگی دے پروگرام تو‏ں منسلک رہ‏ے، تے جزوی تفریق مساوات اُتے کم کرنے دا فیصلہ کيتا۔

عالم نے قائداعظم یونیورسٹی وچ داخلہ لیا تے مختصر طور اُتے کیلکولس دے کورسز پڑھائے، تے امریک‏‏ی سائنسداناں دے نال مل ک‏ے ایچ آئی وی انفیکشن د‏‏ی شرح اُتے اک کمپیوٹر ماڈل شائع کيتا۔ ریاضی دے شعبہ وچ ، عالم نے گاما شعاعاں تو‏ں خارج ہوݨ والی توانائی دا تجزیہ کرنے دے لئی ریاضی د‏‏ی وضاحتاں دا استعمال کردے ہوئے گاما رے برسٹ وچ اک مقالے دا آغاز کيتا۔ عالم دا انتقال ۵ دسمبر ۲۰۰۰ء نو‏‏ں اسلام آباد وچ اپنی رہائش گاہ اُتے ہويا۔^{حوالےدی لوڑ؟}

کتاباں

سائنسی مضامین

• فِشن فریگمنٹ ماس ڈسٹری بیوشنز تے خود بخود فیشن آئیسومر دے لئی حرکی توانائیاں، بذریعہ آر ایل فرگوسن، ایف پلاسل، جی ڈی عالم†، ایچ ڈبلیو شمٹ۔
• جی ڈی عالم، ریاضی دے شعبہ د‏‏ی طرف تو‏ں، کیلیفورنیم ۲۵۳ بے ساختہ فِشن پراگمنٹس وچ گاما رے د‏‏ی تبدیلی۔

کتابیات

حوالے