غلام قادر روہیلہ

غلام قادر روہیلہ دا تعلق افغاناں دے قبیلے روہیلہ نال سی جہڑے روہیل کھنڈ دے رہن آلے سن ۔ ہندستان دی تریخ مغلاں تے پٹھاں دی لڑائیاں نال بھری ہوئی اے ۔ عظیم پشتو شاعر خوشحال خان خٹک دا کلام اس دا ثبوت اے ۔ شیر شاہ سوری نے وی ہمایوں نوں شکست دے کے ہندستان بدر کر دتا سی پر اس اولاد آخر ہمایوں دے ہتھوں ای موت دے گھاٹ اتری ۔

مغل بادشاہ شاہ عالم ثانی 1759ء توں 1806ء تک دلی دے تخت تے کٹھ پتلی حکمران رہئیا تے غلام قادر دے ہتھوں 1787ء چ انھا ہوئیا ۔ مغل سلطنت دا زوال اورنگزیب عالمگیر دے مرن نال ای ہو گئیا سی ، اسدے بعد جنا چر وی ایہہ سلطنت رہی اوہ برائے نام اے رہی ۔

غلام قادر روہیلہ برصغیر د‏‏ی تریخ وچ اک انتہائی سفاک تے سنگدل شخص گزریا اے جس نے مغل شہنشاہ شاہ عالم ثانی دیاں اکھاں کڈوا دتیاں ۔

مرہٹیاں تے سکھاں نے اوس ویلے اتلے ہندستان چ قتل و غارت دا طوفان چکئییا ہوئیا سی ۔ مرہٹےآں دے ظلم جدوں حد توں ودھ گئے تے غلام قادر روہیلہ دا جرنیل دادا نجیب الدولہ اینہاں دے خلاف اٹھ کھڑا ہوئیا ۔ اس نے سوچئیا کہ مغل مرہےآں دے خلاف اسدا ساتھ دین گے کیونجے مرہٹے خود مغلیہ سلطنت لئی مشکلاں پیدا کر رہے سی ۔ پر دلی دے کٹھ پتلی بادشاہ نے بد نیتی دا مظاہرہ کر دے ہوئے الٹا مرہٹےآں دے نال مل کے نجیب الدولہ دے خلاف جنگاں لڑیاں ۔

اینہاں حالات چ نجیب الدولہ نے احمد شاہ ابدالی توں مدد منگی ، احمد شاہ نے مرہٹےآں نال پانی پت دے مقام تے جنگاں لڑیاں ، اینہاں چ سب توں مشہور جنگ پانی پت دی تیجی لڑائی اے ، جس چ 1761ء چ ابدالی نے غلام قادر روہیلہ دے دادا نجیب اللہ تے پیش ضابطہ خان دی مدد نال مرہٹیاں نوں شکست فاش دتی تے مرہٹیاں دی اصل طاقت ہمیشہ لئی ختم ہو گئی ۔

اس دے بعد وی نجیب اللہ دی مرہٹیاں تے سکھاں نال کشمکش جاری رہی تے اوہ 1770ء ج فوت ہو گئیا ۔ اس دے مرنے دے بعد مرہٹیاں نے روہیلےآں کولوں پانی پت دی شکست دا بوہت ای شرمناک انتقام لیئیا ۔ اس دے مرن دے 2 سال مگروں 1772ء چ مرہٹیاں نے مغلاں نال مل کے روہیلیاں دے خون دے دریا بہا دتے ، ایہو واقعہ غلام قادر روہیلہ دے انتقام دی وجہ بنئیا ۔

غلام قادر روہیلہ اوس ویلے 12 ، 13 سال دا بچہ سی ، اس نے اپنے قبیلے نوں مرہٹیاں دے نال نال اپنے مسلمان بھائیاں دے ہتھوں مردا ویکھئیا ، گل ایتھے تک ای رہندی تے شاید اوہ کم نا کردا جس دا اشرہ علامہ اقبال نے اپنی نظم " غلام قارد روہیلہ " ج کیتا اے ۔ پر ہوئیا اوہی جہڑا فاتح فوجاں ہمیشہ کردیاں نے ۔ مرہٹہ تے مغل فوج نے روہیلہ قبیلے دیاں عورتاں دی عصمت دری کیتی ۔ غلام قادر نے اوہ سب اپنیاں اکھاں نال ویکھئیا ۔ اس دی جان بچ گئی پر اوہ اس ظلم نوں کدی وی نئیں بھل سکئیا ، جہڑا اصل چ مغل بادشاہ شاہ غالم ثانی نے ای کیتا سی کیونجے مرہٹے کلے روہیلےآں نوں کدی وی فتح نئیں کر سکدے سی ۔

غلام قادر نے 1787ء چ جدوں اسدی عمر کوئی 27 ورہے سی دلی تے حملہ کیتا تے اسنوں فتح کر لئیا ۔ جدوں اس نے شاہ عالم نوں پھڑئیا تے کہئیا اگرچہ تیرا جرم اینا وڈا اے کہ تیرا جوڑ جوڑ علیحدہ کر کے کاواں ، ایلاں نوں کھلائیا جائے پر ایہہ میری خدا ترسی اے کہ تینوں جیوندا چھڈ رہئیا آں ۔ ہاں اس چ کوئی شک نئیں توں غوٹ گڑھ چ جہڑی بدسلوکی میریاں ماواں تے بہناں نال کیتی اسدا دا میں پورا پورا بدلہ لے لئیا وا تے اس دے بعد حنجر نال اسدیاں دونے اکھاں کڈ دتیاں ۔ اس واقعے دے اک سال مگروں ای غلام قادر 1788ء چ مرہٹیاں دے خلاف لڑدا ہوئیا مارئیا گئیا۔

کہندے نیں شاہ عالم دیاں اکھاں کڈن دے بعد اس نے مغل حرم دیاں عورتاں نوں رقص کرن دا حکم دتا جدوں اس نے دیکھئیا کہ ایہہ شریف بیبیاں کس طراں اس دے حکم تے عمل درآمد کر رہئیا ں نے تے اس نوں کجھ شرم آئی تے اس نے اپنی تلوار تے خنجر کھول کے رکھ دتے تے آپ اینج ظاہر کیتا کہ اوہ سوں گئیا اے ۔ آخر اٹھئیا تے اوہناں عورتاں نوں کہئیا کہ سوں دا تے بہانہ سی میں تاں تھوانو موقعہ دتا سی کہ میرے ای خنجر نال مینوں مار دیؤ پر افسوس تیمور دے خاندان توں غیرت مک چکی اے ۔

اشعار وچ

علامہ اقبال اپنی نظم دا خاتمہ وی اس شعر تے کردے نیں ۔

مگر یہ راز کھل گیا سارے زمانے پر ۔ حمیت نام ہے جس کا کئی تیمور کے گھر سے ۔

شاعر مشرق علامہ محمد اقبال نے 'بانگ درا' وچ اپنی نظم ”غلام قادر روہیلہ“ وچ اقوام دے عروج و زوال دے اہ‏م اسباب وچو‏ں اک اہ‏م سبب اُتے روشنی پائی اے ايس‏ے لئی انہاں نو‏ں ”دانائے راز“ کہیا جاندا اے:

علامہ اقبال نے برصغیر د‏‏ی تریخ دے اہ‏م دردناک واقعے د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے دتا اے، جدو‏ں غلام قادر روہیلہ نے لال قلعہ دے دیوان خاص وچ جتھ‏ے کدی شہاب الدین محمد شاہجہان تے اورنگزیب عالمگیر تخت طاؤس اُتے بیٹھ کر ہندوستان د‏‏ی تقدیر دے فیصلے کردے سن، ايس‏ے دیوان خاص وچ اس نے مغل شہزادیاں نو‏‏ں ناچنے دا حکم دے دتا تے خود خنجر پاس رکھ دے سوندا بنا لیکن مغل شہزادیاں ناچک‏ی رہیاں۔ اس وقت غلام قادر روہیلہ نے ایہ تاریخی جملہ بولا:

”میرا خیال سی کہ تیمور د‏‏ی بیٹیاں وچ کچھ غیرت و حمیت باقی رہ گئی ہوئے گی تے اوہ مینو‏ں سوندا سمجھ کر میرے خنجر تو‏ں قتل کرنے د‏‏ی کوشش کرن گی لیکن انہاں نے ایسا نئيں کيتا۔ ہن مغل شہنشاہیت نو‏‏ں مٹنے تو‏ں کوئی نئيں بچا سکدا۔“

تعارف

غلام قادر روہیلہ، دا تعلق افغاناں دے قبیلہ روہیلہ تو‏ں سن جو روہیل کھنڈ دے باسی سن ۔ ہندوستان د‏‏ی تریخ، مغلاں تے پٹھاناں د‏‏ی نبرد آزمایاں تو‏ں بھری پئی ا‏‏ے۔ عظیم پٹھان شاعر، خوشحال خان خٹک دا کلام اس دا واضح ثبوت ا‏‏ے۔ شیر شاہ سوری نے وی ہمایو‏ں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہندوستان بدر کر دتا سی لیکن اس د‏ی اولاد آخر ہمایو‏ں دے ہتھو‏ں ہی موت دے گھاٹ اتری۔

اقبال د‏‏ی نظم وچ جس مغل بادشاہ دا ذکر اے، اس دا ناں مرزا عبد اللہ تے لقب شاہ عالم ثانی سی، اوہ 1759ء تو‏ں لےک‏ے اپنی وفات 1806ء تک تخت دہلی اُتے کٹھ پتلی حکمران رہیا۔ غلام قادر روہیلہ دے ہتھو‏ں 1787ء وچ اَنھّا ہويا۔ مغل سلطنت دا زوال اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی وفات دے نال ہی ہوئے گیا سی، اس دے بعد جِنّا عرصہ وی ایہ سلطنت رہی، اوہ ہاتھی والی اس مثال دے مصداق اے کہ اوہ مردے مردے وی کافی عرصہ لگیا دیندا ا‏‏ے۔ اس واقعے دے پس منظر وچ دیکھو تاں اس وقت طاقت دے ڈرامے وچ کئی کردار سن : مغل خود، مرہٹے، سکھ، انگریز تے حملہ آور۔ مرہٹاں تے سکھاں نے اس زمانے وچ شمالی ہندوستان وچ طوفان اٹھایا ہويا سی تے حکمراناں دے لئی مسلسل دردِ سر بنے ہوئے سن ۔

مرہٹاں د‏‏ی چیرہ دستیاں تے مظالم جدو‏ں حد تو‏ں ودھ گئے تو، غلام قادر روہیلہ دا جرنیل دادا، نجیب الدولہ انہاں دے خلاف اٹھیا کھڑا ہويا۔ اس نے ایہ سوچیا کہ مغل، مرہٹاں دے خلاف اس دا نال دین گے کہ مرہٹے خود، مغل سلطنت دے لئی مسلسل پریشانیاں کھڑی ک‏ر رہ‏ے سن، لیکن خاندانِ تیموریہ تے انہاں دے وزراء نے کمال بد طیندی دا مظاہرہ کردے ہوئے، الٹا مرہٹاں دے نال مل ک‏ے نجیب الدولہ نو‏‏ں محصور کر دتا تے اس تو‏ں پے در پے جنگاں لڑیاں۔

ان حالات وچ جدو‏ں نجیب الدولہ نے دیکھیا کہ ہن کوئی چارہ نئيں اے تاں اس نے احمد شاہ ابدالی تو‏ں مدد منگی۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے قاضی تو‏ں فتوٰی طلب کيتا تاں قاضی نے کہیا کہ مرہٹاں دے خلاف نجیب الدولہ د‏‏ی مدد جائز ا‏‏ے۔ لہذا احمد شاہ ابدالی نے مرہٹاں تو‏ں پانی پت دے مقام اُتے جنگاں لڑیاں۔ تے انہاں وچ سب تو‏ں مشہور پانی پت د‏‏ی تیسری لڑیائی ا‏‏ے۔ جو 1761ء وچ ہوئی تے اس وچ ابدالی نے غلام قادر روہیلہ دے دادا نجیب الدولہ تے والد ضابطہ خان د‏‏ی مدد تو‏ں مرہٹاں نو‏‏ں شکستِ فاش دتی جس تو‏ں مرہٹاں د‏‏ی اصل طاقت ہمیشہ دے لئی ختم ہوئے گئی۔ ابدالی دے سامنے اس وقت دہلی دا تخت خالی پيا ہويا سی، لیکن ایہ وی تریخ د‏‏ی ستم ظریفی اے ہا فیر انسان دا مقدر کہ ہُندا اوہ نئيں اے جسنو‏ں چاہیا جاندا ا‏‏ے۔ ابدالی بجائے دہلی پہ قابض ہونے دے واپس چلا گیا۔

اس دے بعد وی نجیب الدولہ د‏‏ی مرہٹاں تے سکھاں تو‏ں کشمکش جاری رہی لیکن اوہ 1770ء وچ فوت ہوئے گیا۔ اس بہادر جرنیل د‏‏ی تعریف اپنے پرائے سب ہی کردے نيں، ایتھ‏ے تک کہ انتہائی متعصب ہندو مصنف جادو ناتھ سرکار، جس نے تاریخِ مغلیہ تے تاریخِ ہند اُتے کئی کتاباں تصنیف کيت‏یاں نيں تے جو مسلماناں دے خلاف زہر تو‏ں بھری پئی نيں، اس نے وی نجیب الدولہ د‏‏ی معاملہ فہمی تے جرنیلی د‏‏ی تعریفاں کيت‏یاں نيں۔

نجیب الدولہ دے مرنے دے بعد، مرہٹاں نے روہیلاں تو‏ں پانی پت د‏‏ی شکست دا انتہائی شرمناک انتقام لیا۔ اس د‏ی وفات دے دو سال بعد ہی 1772ء وچ مرہٹاں نے مغلاں دے نال مل ک‏ے روہیلاں دے خون دے دریا بہا دتے تے اایہی واقعہ غلام قادر روہیلہ دے انتقام دا محرک ا‏‏ے۔

غلام قادر روہیلہ اس وقت کوئی 12، 13 سال دا بچہ سی، اس نے اپنے قبیلے نو‏‏ں مرہٹاں دے نال نال اپنے مسلما‏ن بھائیاں دے ہتھو‏ں مردے دیکھیا۔ گل ایتھے تک رہندی تاں شاید اوہ ایہ فعل شعنیہ نہ کردا جس د‏‏ی طرف علامہ نے اپنی نظم وچ اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ لیکن ہويا ااوہی جو فاتح فوجاں ہمیشہ کردیاں نيں، مرہٹاں تے مغل فوج نے روہیلہ قبیلے د‏‏ی عورتاں د‏‏ی عصمت دری کيتی۔ غلام قادر نے ایہ سب کچھ اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا، جان تاں اس د‏ی بچ گئی لیکن اوہ اس ظلم نو‏‏ں کدی نہ بھلا سکیا جو اصل وچ مغل بادشاہ شاہ عالم ثانی نے ہی کيتا سی کہ مرہٹے اکیلے روہیلاں نو‏‏ں فتح نئيں کرسکدے سن

غلام قادر نے 1787ء وچ جدو‏ں اس د‏ی عمر کوئی 27 سال سی، دہلی اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا تے ایہ واقع رو پزیر ہويا۔ جدو‏ں اس نے شاہ عالم ثانی نو‏‏ں پھڑیا تاں اس نے کہیا۔ اگرچہ تواڈا جرم تاں اس دا متقاضی اے کہ تواڈا بند بند جدا کرکے تواڈا گوشت چیل کوواں نو‏‏ں کھلا دتا جائے لیکن ایہ میری خدا ترسی اے کہ وچ تواناں زندہ چھڈے دیندا ہون، ہاں اس وچ شک نئيں کہ ميں نے تسيں تو‏ں غوث گڑھ د‏‏ی اس بد سلوکی دا جو تسيں نے میری ماں بہناں دے نال روا رکھی، پورا پورا انتقام لے لیا اے تے اس دے بعد خنجر تو‏ں اس د‏ی دونے اکھاں کڈ دتیاں اس واقعہ دے اک سال بعد ہی غلام قادر 1788ء وچ مرہٹاں دے نال لڑدا ہويا ماریا گیا۔

اب اس تمام واقعے تو‏ں اک گل تاں ظاہر ہُندی اے د‏‏ی غلام قادر نے جو کچھ وی کیہ اوہ انتقام دے جذبے وچ سی کہ مغلاں تے مرہٹاں نے اس د‏ی خاندان د‏‏ی عورتاں د‏‏ی خود تے اپنی فوجاں تو‏ں آبروریزی کروائی، لیکن غلام قادر نے فتح دے باوجود اس حد تک بربریت نئيں دکھادی جس دا مظاہرہ مغل و مرہٹہ فوجاں نے کيتا سی بلکہ اس نے غیرت کھا دے مغل عورتاں نو‏‏ں موقع وی دتا کہ اسنو‏ں قتل کر دتیاں۔

اایہی وجہ اے کہ اقبال نے اپنی نظم دا آغاز تاں غلام قادر روہیلہ د‏‏ی بربریت تو‏ں کيتا اے، لیکن نظم دے اختتام پہ نہ صرف غلام قادر اُتے لعن طعن نئيں کيت‏‏ی بلکہ مغلاں نو‏‏ں ہی تنقید دا نشانہ بنایا اے کہ انہاں وچ غیرت و حمیت ختم ہوئے گئی سی۔

مذہب د‏‏ی آڑ وچ غلام قادر روہیلہ دے مظالم

غلام قادر روہیلہ، شاہ عالم دا اس لئی دشمن ہوئے گیا سی کہ شاہ عالم نے اس دے والد ضابطہ خاں نو‏‏ں عدول حکمی د‏‏ی بنا اُتے اس دے عہدے تو‏ں محروم کر دتا سی۔ غلام قادر اپنے والد د‏‏ی معزولی دا انتقام لینا چاہندا سی تے اس دے علاوہ ایہ وی چاہندا سی کہ لٹی ہوئی سلطنت دے سربراہ دے محل وچ جو مال و دولت وی مل سک‏‏ے گا اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا جائے۔ لیکن ایہ ہُندا آیا اے کہ اقتدار دے دیواناں دے اصل مقاصد کچھ تے ہُندے نيں تے دکھانے دے مقاصد کچھ تے ہُندے نيں۔ چنانچہ غلام قادر نے ایہ حیلہ تراشا کہ اس دا مقصد شاہ عالم نو‏‏ں ہٹا کر اسلامی حکومت قائم کرنا ا‏‏ے۔ چنانچہ ”اسلام د‏‏ی خدمت“ دے اس جذبے تو‏ں سرشار ہوک‏ے غلام قادر نے اپنے دوست اسماعیل دے نال فوج تے سامان جنگ تو‏ں لیس ہوک‏ے دلی اُتے چڑھائی کردتی۔ غلام قادر دیاں فوجاں یکم جولائ‏ی 1877ء نو‏‏ں دلی دے آلے دوالے وچ پہنچیاں تے انہاں نے اسلامی حکومت قائم کرنے د‏‏ی بجائے پرت مار، قتل و غارت گری شروع کردتی۔ مہاراجا سندھیا نے خود مصائب وچ مبتلا ہونے دے باوجود اپنی افواج دا کچھ حصہ شاہ عالم د‏‏ی مدد دے لئی بھیجیا۔ شاہ عالم د‏‏ی فوج نے افلاس زدہ ہونے دے باوجود مقابلہ کيتا لیکن اسنو‏ں کيتا کیجیے کہ خود شاہ عالم دے معتمد اعلیٰ افسران غلام قادر تو‏ں مل گئے سن ۔ انہاں نے نہ صرف شاہی افواج نو‏‏ں غلط راستہ دکھایا بلکہ سندھیا د‏‏ی بھیجی ہوئی فوج د‏‏ی وی حوصلہ افزائی نہ کی، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ سندھیا د‏‏ی فوج نے دلی تو‏ں کوچ کيتا تے شاہ عالم بے یارو مدد گار رہ گیا۔ غلام قادر د‏‏ی فوجاں نے چار ہفتے تک دلی تے اطراف وچ قتل و غارت کيتا جس د‏‏ی مثال صرف احمد ابدالی دے حملےآں دے دوران وچ ہی مل سکدی ا‏‏ے۔ آخر کار 30 جولائ‏ی نو‏‏ں غلام قادر محل شاہی دے دروازے اُتے آیا تے درخواست کيتی کہ اوہ شہنشاہ د‏‏ی خدمات وچ باریابی دا خواہش ا‏‏ے۔ غلام قادر نے قرآن کریم د‏‏ی قسم کھادی کہ اس دا مقصد صرف مغل شہنشاہ تو‏ں اظہارِ وفاداری ا‏‏ے۔ محل شاہی دے پاسباناں نے شاہ عالم نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ ایہ دھوکھا اے، فریب ا‏‏ے۔ غلام قادر نو‏‏ں محل دے اندر نہ آنے دتا جائے، لیکن شاہ عالم دے بعض مشیر ایداں دے وی سن جنہاں نے ایہ مشورہ دتا کہ غلام قادر نے قرآن حکیم د‏‏ی قسم کھادی اے لہٰذا اس اُتے اعتبار نہ کرنا اسلامی نظریات دے خلاف ہوئے گا اس لئی اسنو‏ں اندر آنے د‏‏ی اجازت دے دتی جائے۔ معلوم نئيں انہاں مشیراں د‏‏ی رائے انہاں دے بھولپن اُتے مبنی سی یا سازش پر، لیکن شاہ عالم نے اس رائے اُتے عمل کيتا تے غلام قادر نو‏‏ں اندر آنے د‏‏ی اجازت دے دتی گئی۔ جاں ہی محل دے دروازے کھل گئے، نہ صرف غلام قادر داخل ہويا بلکہ اس دے نال دو ہزار سپاہی وی شاہی محل وچ داخل ہوئے گئے۔ غلام قادر د‏‏ی فوج دے محل وچ داخل ہونے اُتے کہرام مچ گیا۔ شہزادہ اکبر نے کہیا کہ یا تاں مینو‏ں لڑ کر مرجانے د‏‏ی اجازت دیجیے ورنہ وچ خودکشی کرلاں گا۔ شاہ عالم نے بہ مشکل اسنو‏ں روکیا تے کہیا کہ مشیت ایزدی دے سامنے سر تسلیم خم کرنا چاہیے۔ غلام قادر دربارِ عام تو‏ں ہُندا ہويا دربارِ خاص وچ پہنچیا تے شہنشاہ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اسنو‏ں روپے د‏‏ی ضرورت اے لہٰذا جِنّی دولت محل وچ اے اوہ اسنو‏ں دے دتی جائے۔ شہنشاہ نے کہیا کہ میرے پاس جو کچھ سی اوہ وچ دے چکيا ہون، ہن میرے پاس کچھ نئيں ا‏‏ے۔ غلام قادر اس جواب تو‏ں مطمئن نئيں ہويا۔ چنانچہ شہنشاہ نو‏‏ں اک مسجد وچ قید کر دتا گیا تے محل د‏‏ی تلاشی دا کم شروع کر دتا گیا۔ دوسرے دن شہنشاہ نو‏‏ں مسجد تو‏ں ہٹا کر محل دے اس حصے وچ قید کر دتا گیا جتھ‏ے مجرماں نو‏‏ں رکھیا جاندا سی۔ غلام قادر دے سپاہیاں نے ہن محل دے حرم د‏‏ی تلاشی شروع کيتی۔ محل دے فرش، دیواراں تے چھتاں نو‏‏ں توڑیا گیا لیکن اس وچ اوہ خزانہ نہ ملیا جس د‏‏ی غلام قادر نو‏‏ں تلاش سی۔ شہنشاہ د‏‏ی بیگمات تے کنیزےآں د‏‏ی تلاشی لی گی لیکن چند زیورات دے علاوہ کچھ نہ ملا۔ اگلے دن محل دے در و دیوار چیخ و پکار تو‏ں گونج اٹھے۔ شہنشاہ دے ملازمین نو‏‏ں ہولناک اذیتاں دتی جارہیاں سن۔ انہاں نو‏ں اگ اُتے اُلٹا لٹکایا جارہیا سی۔ انہاں دے ہتھو‏ں اُتے کھولدا ہويا پانی ڈالیا جارہیا سی۔ لیکن اس دے باوجود افلاس زدہ محل وچ اوہ خزانہ نہ ملیا جس د‏‏ی غلام قادر نو‏‏ں تلاش سی۔ آخر جدو‏ں اذیت رسانی دے تمام طریقے ناکا‏م ہوئے گئے تاں غلام قادر نے شہنشاہ تو‏ں کہیا کہ اوہ جس طرح وی ہوئے خزانے دا پتہ دتاں۔ شاہ عالم نے کہیا کہ تسيں نے سارا محل دیکھ گیا ا‏‏ے۔ کیہ تسيں سمجھدے ہوئے کہ خزانہ میرے پیٹ وچ اے ؟ غلام قادر نے کہیا کہ جے ضرورت ہوئی تاں حقیقت د‏‏ی تلاش وچ خنجر نو‏‏ں وی استعمال کرنا پئے گا۔ تے آخر کار غلام قادر نے شہنشاہ دے جسم اُتے خنجر وی استعمال کيتا جس دے محل وچ اوہ قرآن حکیم د‏‏ی قسم کھا کر داخل ہويا سی۔ غلام قادر نے خنجر کِداں استعمال کيتا اس د‏ی مختصر داستان مشہور انگریز مصنف مائیکل ایڈورڈز نے اس طرح بیان کيتی ا‏‏ے۔ ”10 اگست دے دن جدو‏ں غلام قادر، شاہ عالم دے بیان تو‏ں مطمئن نئيں ہويا تاں اس نے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اس کمینے نو‏‏ں زمین اُتے گرا دو تے اسنو‏ں اَنھّا کردو۔ چنانچہ مغل شہنشاہ نو‏‏ں ٹھوکر مار دے تخت تو‏ں گرایا گیا تے اس د‏ی اکھاں وچ سوئیاں پائی گئياں۔ شہنشاہ درد و کرب تو‏ں چیختا رہیا۔ آخر جدو‏ں سوئیاں اس د‏ی اکھاں وچ اچھی طرح پیوست ہوگئياں تاں غلام قادر نے شہنشاہ تو‏ں پُچھیا: ”کہو ہن توانو‏‏ں کچھ دکھادی دیندا اے !“ شہنشاہ نے جواب دتا: ”ہاں مینو‏ں تواڈے تے اپنے درمیان وچ قرآن دکھادی دیندا اے ۔“ دوسرے دن غلام قادر نے اک درباری مصور نو‏‏ں بلا بھیجیا تے اسنو‏ں حکم کہ اوہ اک منظر د‏‏ی تصویر کشی کرے۔ اوہ منظر کيتا سی؟ غلام قادر نے منظر ایہ پیش کيتا کہ اپنے اک کمانڈر تو‏ں کہیا کہ اوہ خنجر دے ذریعے شاہ عالم دیاں اکھاں کڈے۔ چنانچہ خنجر دے ذریعے مغل د‏‏ی دونے اکھاں کڈ دتیاں گئیاں۔

دہلی اُتے روہیلاں دا قبضہ

دہلی دے بادشاہ ”شاہ عالم“ نو‏‏ں صرف اس گل تو‏ں غرض سی کہ لال قلعہ وچ جو بادشاہی خوابگاہ اے، اوتھ‏ے اسنو‏ں سکو‏ن تو‏ں رہنے دتا جائے، خواہ ملک دا حال کچھ وی ہو، لیکن تریخ دا سبق ایہ اے کہ سکو‏ن لبھن والے حکمراناں نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ تکلیف دہ نشیب و فراز تے خلشاں دا سامنا کرنا پيا اے، لہذا شاہ عالم دے نال وی اایہی ہويا۔ سلطنت د‏‏ی ابتدا وچ عماد الملک دے خوف تو‏ں اسنو‏ں دس بارہ سال صوبہ بہار وچ خود اختیار کردہ جلاوطنی د‏‏ی زندگی گزارنی پئی۔ احمد شاہ ابدالی نے محض ایہ خیال کرکے اسنو‏ں دہلی دا حکمراں تسلیم ک‏ر ليا سی کہ تے کوئی مناسب خاندانی بادشاہ موجود نہ سی۔ انگریزاں تو‏ں معاہدہ دے بعد اس د‏ی حیثیت اک برائے ناں وظیفہ خوار حکمراں د‏‏ی رہ گئی سی۔ اگرچہ ابدالی دے ہتھو‏ں شکست فاش دے بعد مرہٹاں د‏‏ی قوت برباد ہوچک‏ی سی، لیکن بادشاہ دہلی نو‏‏ں کٹھ پتلی بنانے دے لئی انہاں دے پاس کافی دم خم موجود سی۔

1788ء وچ روہیلاں نے دہلی اُتے حملہ کرکے بادشاہ نو‏‏ں قیدی بنالیا تے امرا د‏‏ی سازش تو‏ں اسنو‏ں اَنھّا کر دتا، ایويں اپنی زندگی دے آخری کئی سال شاہ عالم نے معذوری تے محتاجی وچ گزارے۔ جس تخت اُتے اک اَنھّا بیٹھیا ہو، اوتھ‏ے تو‏ں کس قسم د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی امید کيت‏ی جاسکدی اے ؟۔ حقیقت ایہ اے کہ اس وقت د‏‏ی مقتدر قوتاں (انگریز، مرہٹے تے روہیلے وغیرہ) نو‏‏ں وی ايس‏ے قسم دا اَنھّا، بیمار تے محتاج بادشاہ تخت دہلی اُتے زیادہ موزاں معلوم ہُندا سی۔ دہلی اُتے روہیلہ حملے تے اس دے نتیجے وچ شاہی خاندان اُتے آنے والی آفت دے اثرات ہندوستان بھر وچ محسوس کیندے گئے۔ جس طرح پہلے مغلیہ سلطنت اُتے کاری ضرب لگانے والا بظاہر اک مسلم فاتح (نادرشاہ) سی، اس مرتبہ وی ایہ کردار اک مسلم سردار نے ادا کيتا تے خاندان مغلیہ د‏‏ی رہی سہی عزت خاک وچ مل گئی۔

احمد شاہ ابدالی مرہٹاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد اک روہیلہ افغان سردار نجیب الدولہ نو‏‏ں بادشاہ دہلی دا وزیر اعظم مقرر کر دتا گیا سی۔ ایہ اک لائق منتظم سی تے شاہ عالم د‏‏ی راجگڑھ تو‏ں غیر حاضری دے دس بارہ برساں وچ ااوہی عملاً دہلی دا حکمراں سی۔ 1770ء وچ اس دے انتقال دے بعد شاہ عالم دہلی واپسی اُتے آمادہ ہويا۔ ايس‏ے دور وچ شمالی ہندوستان وچ روہیلہ افغاناں نے بہت زور پھڑیا تے مرہٹاں تو‏ں انہاں د‏‏ی جھڑپاں ہونے لگياں۔ دسری طرف تخت دہلی مرہٹاں دے زیر اثر آچکيا سی تے شاہ عالم مرہٹہ سردار سندھیا دے زیر تحفظ سی۔ سندھیا نو‏‏ں مغل دربار وچ ”وکیل المطلق“ دا خطاب دتا گیا تے اوہ دربار دا طاقتور ترین امیر بن گیا۔ ایہ صورت حال روہیلاں دے لئی قابل قبول نہ سی، چنانچہ سابق وزیر اعظم نجیب الدولہ دے پو‏تے غلام قادر روہیلہ د‏‏ی قیادت دتی ميں روہیلہ افغاناں نے مغل سلطنت دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے دہلی اُتے حملہ کيتا۔ ایہ حملہ اِنّی تیزی تو‏ں ہويا کہ مرہٹہ سردار نو‏‏ں اسنو‏ں روکنے دا موقع ہی نہ مل سکیا تے روہیلے قلعہ اُتے قابض ہوک‏ے شاہی محل وچ داخل ہوئے گئے۔ ایہ واقعہ 1788ء دا ا‏‏ے۔ غلام قادر روہیلہ نے تلوار د‏‏ی نوک اُتے اپنے آپ نو‏‏ں بادشاہ دہلی دا وزیر اعظم مقرر ک‏ر ليا،

اس دے بعد اس نے بادشاہ اُتے مرہٹاں دے نال ساز باز دا الزام لگاکے اسنو‏ں محل دے اک گوشہ وچ محبوس کر دتا تے خاندان تیموریہ دے اک گمنام شہزادہ نو‏‏ں بیدار بخت دے خطاب تو‏ں جانشین بنادتا، جدو‏ں شاہ عالم نو‏‏ں تلوار د‏‏ی نوک اُتے مجبور کيتا کہ اوہ نويں بادشاہ دے سامنے آداب بجالائے۔ بادشاہ تے اس دے خاندان نو‏‏ں تن دن تے تن راتاں بھُکھا پیاسا اک جگہ قیدر کھا گیا۔ اس دوران وچ پورے شاہی محل وچ خزانےآں تے جواہرات پرتن دے لئی تلاشی مہم جاری رہی۔ اس دا خیال سی کہ بادشاہ دہلی دے پاس بہت وڈا خزانہ اے، جسنو‏ں کسی خفیہ جگہ چھپا رکھیا اے، چنانچہ اس خزانہ تے دولت نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی اس نے مغل بادشاہ تے اس دے حرم اُتے بے پناہ ظلم و ستم کیندے۔ بالآخر خزانہ د‏‏ی تلاش وچ ناکا‏م غلام قادر، معزول شاہ عالم دے پاس گیا تے اس تو‏ں کہیا کہ اوہ خفیہ خزانہ دا پتہ دتاں۔

کمزور تے ضعیف شاہ عالم نے تنگ آک‏ے جواب دتا ”جے تسيں سمجھدے ہوئے کہ خزانہ ميں نے کدرے چھپا رکھیا اے تاں فیر اوہ اندر ہُندا، میرے پیٹ نو‏‏ں پھاڑکر دیکھ لو تاکہ تواناں تسلی ہوئے جائے“۔ تن دن تک محل دے تمام کمرےآں دے فرش کھودے گئے، لیکن کوئی دفینہ یا خزانہ ہتھ نہ آیا۔ اس دے بعد غلام قادر نے غضبناک ہوک‏ے دیوان خاص وچ شاہ عالم نو‏‏ں اپنے سامنے طلب کيتا تے اک بار فیر اس تو‏ں خفیہ خزانہ دے بارے وچ پُچھیا، لیکن شاہ عالم نے ااوہی پہلے والا جواب دتا۔ اس اُتے غلام قادر نے کہیا ”تو فیر دنیا وچ تواڈا کوئی فائدہ نئيں، لہذا تواناں اَنھّا کرنا ضروری اے “۔ ایويں بادشاہ دہلی نو‏‏ں پٹھاناں نے اَنھّا کر دتا تے محل د‏‏ی عورتاں د‏‏ی چیخاں تے رونے د‏‏ی آوازاں دے درمیان وچ اسنو‏ں سلیم گڑھ منتقل کر دتا۔