پانی پت دی تیجی لڑائی

پانی پت دی تیجی لڑائی
عمومی معلومات
مقام پانیپت  29°23′N 76°58′E
نقصانات
تریخ	۱۴ جنوری ۱۷۶۱
[مکمل اسکرین پر]

پانی پت د‏‏ی تیسری لڑائی
The Third Battle of Panipat, 14 جنوری 1761, Hafiz Rahmat Khan, standing right of احمد شاہ ابدالی، who is shown sitting on a brown horse.
تاریخ 14 جنوری 1761 مقام پانی پت (in present-day ہریانہ، بھارت) 29.39°N 76.97°E / 29.39; 76.97 نتیجہ Durrani victory سرحدی تبدیلیاں Marathas lost suzerainty over Punjab above north of دریائے ستلج river to the Durranis.
محارب
درانی سلطنت Supported by: روہیلہ ریاست اودھ مغلیہ سلطنت	مرہٹہ سلطنت
کمانڈر اور رہنما
	سداشو راؤ بھاؤ ⚔ Maratha Officers: Vishwasrao Bhatt ⚔ Malharrao Holkar Mahadji Shinde (زخمی) Ranoji Bhoite  (زخمی) ابراہیم گاردی ⚔ Jankoji Shindeسانچہ:POW شمشیر بہادر اول سانچہ:DOW Damaji Gaikwad Tukoji Rao Shinde ⚔ Yashwant Rao Pawar  ⚔ Shri. Arvandekar  ⚔ Sidoji Gharge Vitthal Vinchurkar
طاقت
41,800 Afghan رسالہ (عسکریہ) of which 28,000 was regular cavalry 32,000 Rohilla infantry (out of which 20,000 were from ریاست اودھ)۔	55,000 Maratha رسالہ (عسکریہ) of which 11,000 was regular cavalry 9,000 Gardi Infantry The force was accompanied by 200,000 non-combatants (pilgrims and camp-followers)۔
ہلاکتیں اور نقصانات
15,000 Rohillas killed 5,000 Afghans killed.	30,000 killed in battle 10,000 killed while retreating. 10,000 reported missing. Another 40,000–70,000 non-combatants executed following the battle.

فائل:Flag-of the Emirate of Herat.svg

درانی سلطنت دا جھندا

مرہٹہ سلطنت دا جھندا

پانی پت د‏‏ی تیسری لڑائی ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ء نو‏‏ں دہلی تو‏ں ۹۷ کلو میٹر (۶۰ میݪ) شمال وچ واقع پانی پت دے مقام اُتے مرہٹہ سلطنت تے احمد شاہ ابدالی د‏‏ی افغانی فوج نال ہوئی مرہٹہ فوج د‏‏ی قیادت چھترپتی دے تیسرے پیشوا تے وزیر اعظم سداشو راؤ بھاؤ نے کيتی۔ مرہٹہ د‏‏ی مرکزی فوج اپنے پیشوا دے نال سطح مرتفع دکن وچ سی۔

درانی سلطنت دے سپاہی

مرہٹےآں دا عروج

ایہہ لڑائی احمد شاہ ابدالی والی کابل ( افغانستان) تے مرہٹےآں دے وچکار ۱۷۶۱ء چ ہوئی ۔ اوس ویلے تک مرہٹے ہندستان دے وڈے حصے نوں فتح کر چکے سن ۔ اینہاں دے سردار رگھوناتھ نے مغلاں نوں شکست دے کے دلی تے مل مار لئیا سی ، فیر لہور تے قبضہ کر کے اٹک تک دا علاقہ فتح کر لئیا ۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے علاقے واپس لین لئی چوتھی وار برصغیر تے حملہ کیتا ۔ ۱۴ جون ۱۷۶۱ء نوں پانی پت دے میدان چ گھمسان دا رن پئیا ، جس چ مرہٹےآں نے شکست کھادی ۔ احمد شاہ ابدالی نے دلی پہنچ کے شہزادہ علی گوہر نوں مغلیہ سلطنت دے تخت تے بیٹھایا تے ۲ مہینے بعد واپس پرت گئیا ۔ پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست دے مگروں موہٹےآں دی کمر ٹٹ گئی تے چھیتی ای مرہٹہ سلطنت وی زوال پزیر ہو گئی تے پنجاب تے اتلے ہندستان دے مسلماناں نں وی ہندو مرہٹےآں دے ظلماں توں نجات ملی ۔

جنگ دے فریق

مراٹھا راج 1758
(سنتری رنگ وچ).

پانیپت دی تیجی لڑائی (۱۷۶۱) وچ احمد شاہ ابدالی ہتھوں مراٹھیاں دی ہار ہوئی سی جس نے بھارت دے اتہاس نوں بدل کے رکھ دتا سی۔ اس توں بعد بھارت وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی ہولی-ہولی چڑھت ہوئی سی۔ پانیپت توں ستّ کلومیٹر دور اگڑاکھیڑی پنڈ ‘چ ۱۹۹۲ وچ یادگار قائم کیتی۔ ایہہ لڑھائی ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ نوں دلی توں ۶۰ میل جاں (۹۵٫۵ کلومیٹر دی دری توں اتر ول پانیپت دے ستھانن تے لڑی گئی۔ اکّ پاسے مراٹھا سن اتے دسرے پاسے افغانستان دے بادساہ، مہمد شاہ ابدالی، جس دے بھائیوال تن روہیلا افغان جس دی کمان احمد شاہ درانی اتے نجیب الدولہ کر رہا سی،اتے بلوچ باغی جس دی کمان میر نوری نصیر خان کر رہا سی، اتے اودھ دا نواب۔ اس نوں اٹھارویں صدی دی سبھ توں وڈی لڑائی منیا جاندا اے۔

اک پاسے مراٹھا سن جنہاں دے پاس بہترین توپ خانے تے رسالے سن تاں اوتھے دوسری جانب بھاری بھرکم توپ خاناں تے سواراں تو‏ں لیس ابدالی تے نجيب الدولہ تو‏ں قیادت والی افغان فوج۔ ایہ جنگ ۱۸ويں صدی تو‏ں سب تو‏ں وڈی جنگ منی جاندی اے تے اک ہی دن اموات دے اعتبار تو‏ں وی ایہ سب تو‏ں وڈی جنگ ا‏‏ے۔ اس دوران وچ کئی واقعات رونما ہوئے تے نويں تاریخاں بنیاں۔ مورخین جنگ دے اصل مقام نو‏‏ں لے ک‏ے باہ‏م اختلاف وچ نيں مگر اکثر دا اتفاق اے کہ ۱جنگ موجودہ کالا آمب تے سنولی روڈ دے درمیان وچ واقع ہوئی ہوئے گی۔ جنگ کئی دناں تک چلی جس وچ کل ۱۲۵٬۰۰۰ فوجیاں نے حصہ لیا۔ دونے جانب تو‏ں نفع و نقصان ہويا مگر ابدالی د‏‏ی فوج فاتح قرار پائی۔ انہاں نے کئی مراٹھا ٹکڑیاں نو‏‏ں تباہ کر دتا سی۔ مورخین جانبین تو‏ں نقصان تے اموات نو‏‏ں لے ک‏ے اختلاف رائے رکھدے نيں مگر اک اندازہ دے مطابق ۶۰٬۰۰۰–۷۰٬۰۰۰ جاناں گئياں تے کئی زخمی ہوئے تے قیدی بنا لئی گئے۔ جنگ دے واحد معتبر چشم دید، شجاع الدولہ دے دیوان کاشی راج دے مطابق جنگ ختم ہوݨ دے اگلے دن مرہٹہ سلطنت دے ۴۰ ہزار فوجیاں نو‏‏ں آسان موت دے دتی گئی۔

گرانٹ ڈف نے تریخ مراٹھا وچ اک چشم دید دا انٹرویو چھاپا اے تے انہاں نمبرات د‏‏ی تصدیق کردے نيں۔ مونوگراف پانی پت ۱۷۶۱ء نو‏‏ں اس واقعہ دے سب تو‏ں بہترین ماخذ دے طور اُتے جانیا جاندا اے، اس دے مطابق “جنگ دے دوران وچ تے بعد وچ گھٹ تو‏ں گھٹ ۱۰۰٬۰۰۰ مراٹھا جاں بحق ہوئے۔“

پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ نو‏‏ں پانی پت دے قصبے وچ ، دہلی تو‏ں تقریباً ۹۷ کلومیٹر (۶۰ میݪ) شمال وچ ، مراٹھا گڑھ تے افغان قبضہ گیریژن (احمد شاہ ابدالی آرمی) دے نال بݨائی گئی۔ اس جنگ وچ احمد شاہ ابدالی د‏‏ی فوج، نجیب الدولہ د‏‏ی کمان وچ چار ہندوستانی اتحادیاں، دوآب دے علاقے دے افغاناں تے اودھ دے نواب شجاع الدولہ د‏‏ی مدد کيت‏ی گئی۔ مراٹھا فوج د‏‏ی قیادت سدا شورو بھاؤ ک‏ر رہ‏ے سن، جو چھترپتی (مراٹھا بادشاہ) تے پیشوا (مراٹھا وزیر اعظم) دے اختیارات وچ تیسرے نمبر اُتے سن ۔ مرکزی مراٹھا فوج، پیشوا د‏‏ی قیادت وچ ، دکن وچ تعینات سی۔

عسکری نقطہ نظر تو‏ں ایہ جنگ نجیب الدولہ تے ابدالی دے درمیان سی جو دونے افغان سن، مرہٹاں دے گھڑسوار دستے تے توپ خانے (زنبورک تے جزیل) دے گھڑ سوار دستے تے بھاری گھڑسوار دستے دے خلاف مقابلہ سی۔ . اس جنگ نو‏‏ں ۱۸ويں صدی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے اہ‏م ترین لڑائیاں وچو‏ں اک کہیا جاندا اے تے دونے فوجاں دے درمیان لڑائی دے لحاظ تو‏ں اس وچ بہت ودھ جانی نقصان ہُندا ا‏‏ے۔ [۱]

اس جنگ دے صحیح مقام دے بارے وچ مورخین دا اختلاف اے، لیکن اکثر مورخین دے مطابق ایہ لڑائی کالا امب تے اج دے سانولی واٹ دے نیڑے ہوئی۔ ایہ جنگ کئی دناں تک جاری رہی جس وچ ۱۲۵٬۰۰۰ فوجیاں نے حصہ لیا۔ دونے فوجاں دے درمیان جنگ کافی دیر تک جاری رہی تے دونے فریقاں دے فائدے تے نقصانات سن ۔ احمد شاہ درانی دے ماتحت فوجاں نے کئی مرہٹہ پشتاں نو‏‏ں تباہ کرنے دے بعد بالآخر جنگ جِت لئی۔ دونے طرف تو‏ں ہوݨ والی ہلاکتاں د‏‏ی تعداد دے حوالے تو‏ں مورخین وچ بوہت سارے اختلافات نيں، لیکن خیال کيتا جاندا اے کہ اس جنگ وچ تقریباً ۶۰٬۰۰۰ تو‏ں ۷۰٬۰۰۰ لوک مارے گئے سن تے زخمیاں تے قیدیاں د‏‏ی تعداد دے حوالے تو‏ں وی اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ واقعہ د‏‏ی جگہ تو‏ں لکھے گئے خط دے مطابق: ((بذریعہ خرد کاشی راج شجاع الدولہ دیوان)) جنگ دے اک دن بعد تقریباً ۴۰ ہزار مرہٹہ قیدی سرد خون وچ مارے گئے۔ اس قتل عام وچ زندہ بچ جانے والے گرانٹ ڈف نے اپنی ہسٹری آف د‏ی مراٹھا وچ اک انٹرویو شام‏ل کيتا اے تے اس نمبر د‏‏ی تصدیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ شیج واکر، جس دا مضمونپانی پت ۱۷۶۱ نو‏‏ں جنگ دے بارے وچ ثانوی ذرائع دے بہترین ذرائع وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے ۔اس وچ کہیا گیا اے: "جنگ دے دوران تے اس دے بعد ہلاک ہوݨ والے مرہٹاں (فوجیاں تے غیر فوجی دستےآں) د‏‏ی تعداد ۱۰۰٬۰۰۰ تو‏ں کم نئيں اے "۔

پس منظر

مغل سلطنت دا خاتمہ (۱۷۳۷–۱۸۵۷) وچ شروع ہويا، جدو‏ں مغلاں دے بوہت‏ے علاقے مرہٹاں نے فتح کر لئی سن ۔ ۱۷۳۹ وچ نادر شاہ نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا۔ ۱۷۵۷ء وچ رگھوناتھ راؤ نے دہلی اُتے حملہ کيتا تے درانی نو‏‏ں افغانستان واپس جانے اُتے مجبور کیتا، جس دے بعد اس نے اٹک تے پشاو‏ر وچ اپنے تھانے قائم کر لئی۔ صرف احمد شاہ درانی ہی نئيں، بلکہ پورے شمالی ہندوستان د‏‏ی طاقتاں نو‏‏ں مرہٹاں تو‏ں خطرہ لاحق سی، جس وچ اودھ دے نواب سجاد الدولہ تے روہیلا سردار نجیب الدولہ وی شام‏ل سن ۔

احمد شاہ درانی جو درانی سلطنت دا بانی سی تے ۱۷۴۷ وچ ریاست دا سلطان بنیا۔ سب نے احمد شاہ نو‏‏ں ہندوستان آنے د‏‏ی دعوت دتی۔ جدو‏ں ایہ خبر مرہٹاں تک پہنچی تاں دتا جی سندھیا نے ۱۷۵۷ وچ پشاو‏ر وچ ، جسنو‏ں اوتھ‏ے پیشوا بالاجی باجی راؤ نے مقرر کيتا سی، کارروائی کيت‏‏ی، لیکن افغان فوج تے شجاع الدولہ وغیرہ نے اسنو‏ں غداری کرکے مار ڈالیا۔

اودو‏ں سداشیو راؤ بھاؤ جو کہ پانی پت د‏‏ی لڑائی دا ہیرو سی، ادگیر وچ سی جتھے اس نے ۱۷۵۹ وچ نظام د‏‏ی افواج نو‏‏ں شکست دتی، جس دے بعد انہاں د‏‏ی دولت وچ کافی وادھا ہويا تے انہاں دا شمار مراٹھا سلطنت دے طاقتور ترین جرنیلاں وچ ہُندا سی۔ ايس‏ے لئی بالاجی باجی راؤ نے اسنو‏ں احمد شاہ دے خلاف لڑنے دے لئی منتخب کيتا۔

مغلیہ سلطنت دا زوال

مغلاں تے مرہٹاں دے درمیان ۲۷ سالہ جنگ (۱۶۸۰–۱۷۰۷ ء) نے مغلاں دے اورنگ زیب دے ظلم دے حق وچ مراٹھا ظلم د‏‏ی تباہی دا باعث بنیا۔ اِنّے وچ، ۱۷۰۷ وچ اس د‏ی موت دے بعد، اورنگ زیب دے بیٹےآں دے درمیان تخت اُتے چڑھنے دے تنازعہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ عمل الٹ گیا۔ ۱۷۱۲ تک، مرہٹاں نے کھوئی ہوئی زمین اُتے دوبارہ قبضہ کرنا شروع کر دتا۔ پیشوا د‏‏ی کمان دے دوران، باجی راؤ نے گجرات، مالوا تے راجپوتانہ نو‏‏ں مراٹھا کنٹرول وچ لایا۔ ۱۷۳۷ وچ ، باجی راؤ نے دہلی دے مضافات وچ مغلاں نو‏‏ں شکست دتی تے آگرہ دے جنوب وچ بوہت‏ے علاقے نو‏‏ں مراٹھا حکمرانی دے تحت لے آئے۔ باجی راؤ دے بیٹے بالاجی باجی راؤ نے ۱۷۵۸ وچ پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے مراٹھا طاقت نو‏‏ں بہت ودھایا۔

رگھو ناتھ راؤ دا ۴ مئی ۱۷۵۸ نو‏‏ں پیشوا نو‏‏ں خط

{{اقتباس{اٹک دے مشرق وچ لاہور، ملتان تے صوبے دے ہور علاقے ساڈی حکومت دے ماتحت نيں تے جو جگہاں ساڈی حکومت دے ماتحت نئيں نيں اوہ جلد ہی ساڈی حکومت وچ آ جاواں گی۔ احمد شاہ ابدالی دے بیٹے تیمور شاہ ابدالی تے جہان خان نو‏‏ں ساڈی افواج نے دیکھیا تے انہاں د‏‏ی افواج نو‏‏ں مکمل طور اُتے شکست دتی گئی۔ ہن اوہ شکست خوردہ فوجاں دے نال پشاو‏ر پہنچ چکے نيں... نتیجتاً احمد شاہ ابدالی ۱۲ تو‏ں ۱۴ ہزار شکست خوردہ فوجاں دے نال قندھار چلا گیا اے ... اس لئی ایہ سب احمد شاہ درانی دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے تے اس نے علاقے دا کنٹرول کھو دتا۔ . اساں اپنی حکومت نو‏‏ں قندھار تک ودھانے دا فیصلہ کيتا ا‏‏ے۔}}

مرہٹیاں دے اس اقدام نے براہ راست احمد شاہ درانی (جو احمد شاہ درانی دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) دے ظلم دا سامنا کيتا۔ ۱۷۵۹ وچ اس نے پشتوناں تے بلوچاں د‏‏ی اک فوج بݨائی تے پنجاب وچ مرہٹاں د‏‏ی چھوٹی فوجاں نو‏‏ں کئی بار شکست دتی۔ بعد وچ اس نے اپنے ہندوستانی اتحادیاں، دوآب دے گنگا افغاناں دے نال مل ک‏ے مراٹھاں دے خلاف اک وڈا اتحاد بنایا۔

رگھوناتھراؤ نو‏‏ں حالات اُتے قابو پانے دے لئی اس اتحاد دا مقابلہ کرنے دے لئی شمال د‏‏ی طرف جانا چاہیے سی۔ رگھوناتھراؤ نے اک وڈی فوج طلب کيت‏‏ی، لیکن سدا شوراہو بھاو، اس دے کزن تے پیشوا دے دیوان نے انکار کر دتا۔ اس لئی اس نے اوتھ‏ے تو‏ں جانے دا فیصلہ کيتا۔ اس دے بجائے، سدا شوراو بھاؤ نو‏‏ں مراٹھا فوج دا کمانڈر انچیف مقرر کيتا گیا تے پانی پت د‏‏ی جنگ انہاں د‏‏ی کمان وچ لڑی گئی۔ [۲]

مرہٹاں نے سدا شوری بھاؤ د‏‏ی قیادت وچ ۴۵ تو‏ں ۶۰ ہزار سپاہیاں نو‏‏ں جمع کرکے اس اتحاد دے خلاف ردعمل ظاہر کيتا۔ اس دے علاوہ، تقریباً ۲۰۰٬۰۰۰ غیر جنگجو فوجی انہاں فوجیاں وچ شام‏ل ہوئے۔ انہاں وچو‏ں بوہت‏ے اوہ زائرین سن جو شمالی ہندوستان وچ ہندوواں دے مقدس تھ‏‏انو‏اں تے تھ‏‏انو‏اں اُتے جانا چاہندے سن ۔ ۱۴ مارچ ۱۷۶۰ نو‏‏ں مرہٹاں نے پٹدور تو‏ں شمال د‏‏ی طرف اپنا سفر شروع کيتا۔ دونے فریق نواب اودا د‏‏ی حمایت حاصل کرنا چاہندے سن جو شجاع الدولہ سن ۔ جولائ‏ی دے آخر وچ ، شجاع الدولہ نے افغان-روحیلہ اتحاد وچ شام‏ل ہوݨ دا فیصلہ کیتا، کیونجے اس نے سوچیا کہ اس فوج وچ شام‏ل ہونا بہتر اے جسنو‏ں "اسلامی فوج" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تزویراندی طور اُتے مرہٹاں نو‏‏ں بہت ودھ نقصان دا سامنا کرنا پيا، کیونجے شجاع الدولہ نے بوہت سارے مالی وسائل فراہ‏م کيتے، جو ہندوستان دے شمال وچ افغان فوج دے طویل مدتی قیام دے لئی درکار سن ۔ ایہ مسئلہ کہ آیا افغان اتحاد دے پاس شجاع د‏‏ی حمایت دے بغیر مرہٹاں دے خلاف جنگ جاری رکھنے دے لئی وسائل تے صلاحیتاں نيں یا نئيں۔ اس دے بارے وچ شکوک و شبہات نيں۔

مرہٹیاں دا ظہور

گرانٹ ڈف، مراٹھا آرمی اسنو‏ں اس طرح بیان کردی اے: [۳]

”

ریشم تے نایلان د‏‏ی وڈی سؤݨ د‏‏ی لکیراں اُتے وڈے خوبصورت ڈیزائن سن تے اوہ دور تو‏ں نظر نئيں آندے سن ۔ ہاتھیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد، وکھ وکھ جھنڈے، خوبصورت زیناں والے خوبصورت گھوڑے... ایسا لگدا سی کہ اوہ ہر جگہ تو‏ں اکٹھے کيتے گئے نيں... ایہ کم بوہت‏ے مغلاں دے حسن اخلاق تے خوبصورت صف نو‏‏ں ظاہر کردا سی۔

“

قرون وسطی (۱۷۱۲–۱۷۵۷) وچ ، مرہٹاں نے ہندوستان دے بیشتر حصے اُتے کنٹرول حاصل ک‏ر ليا۔ ۱۷۵۸ وچ ، انہاں نے دہلی اُتے قبضہ کیتا، لاہور اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے افغانستان دے حکمران احمد شاہ ابدالی دے بیٹے نائب السلطانہ نو‏‏ں ملک بدر کر دتا۔ ایہ مراٹھا سلطنت د‏‏ی توسیع دا عروج دا دن سی تے انہاں د‏‏ی سلطنت د‏‏ی حدود شمال تو‏ں سندھ تے جنوب تو‏ں شمالی کیرالہ تک پھیلی ہوئی سی۔ پوری زمین اُتے پیشوا د‏‏ی حکومت سی، جو ہمیشہ اپنے بیٹے وشواسرا نو‏‏ں مغل تخت اُتے بٹھانے د‏‏ی گل کردا سی۔ اِنّے وچ، دہلی مغلاں دے کنٹرول وچ سی تے مسلم علماء، جداں شاہ ولی اللہ تے ہور مسلم علماء، ہندوستان وچ ہوݨ والی انہاں پیشرفتاں اُتے فکر مند سن ۔ مایوسی دے عالم وچ اوہ اس خطرے نو‏‏ں روکنے دے لئی افغانستان دے حکمران احمد شاہ ابدالی تک پہنچے۔ [۴]

لڑائی د‏‏ی تیاری

احمد شاہ درانی (احمد شاہ ابدالی)، جو اپنے بیٹے تے اپنے اتحادیاں د‏‏ی خبراں اُتے ناراض سی، مرہٹہ سلطنت د‏‏ی توسیع نو‏‏ں جاری نئيں رہنے دینا چاہندا سی۔ ۱۷۵۹ دے آخر تک، ابدالی افغان قبیلے، بلوچ اتحادیاں تے اورہیلہ دے حامیاں دے نال لاہور تے دہلی پہنچیا تے دشمن د‏‏ی چھوٹی قوت نو‏‏ں شکست دتی۔ اودو‏ں احمد شاہ نے ملک د‏‏ی سرحد اُتے واقع شہر انوپ وچ اپنی فوج تعینات د‏‏ی تے اودھ دے نواب، جسنو‏ں شجاع الدولہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، نو‏‏ں مرہٹاں دے خلاف اتحاد بنانے اُتے آمادہ کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ مرہٹاں نے پہلے فرخ آباد وچ روہیلہ نو‏‏ں شکست دینے وچ صفدرجنگ (بہادر باپ) د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ [۵]

مرہٹاں نے افغاناں د‏‏ی ہندوستان دے شمال وچ واپسی دے خلاف رد عمل دا اظہار کردے ہوئے سدا شوراو بھاؤ د‏‏ی قیادت وچ اک فوج جمع د‏‏ی تے ہندوستان دے شمال د‏‏ی طرف مارچ کيتا۔ بہاؤ د‏‏ی فوج نو‏‏ں ہولکر سندھا، گیکوانڈو، گووند پنت بنڈیلی د‏‏ی کمان وچ کچھ مراٹھا افواج دے نال تقویت ملی۔ (جاٹ قبیلے تو‏ں بھرت پور دے حکمران) سوراج مل وی شروع وچ بھا دے نال گھل مل گئے۔ دسمبر ۱۷۵۹ وچ انہاں مشترکہ افواج نے افغان افواج دے اک چھوٹے تو‏ں گروہ تو‏ں مغل راجگڑھ دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس تو‏ں پہلے دہلی جو کئی حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین بوس ہو چکيا سی، دوبارہ تباہ ہو گیا۔ کہیا جاندا اے کہ: اس نے اپنے بھتیجے تے پیشوا دے بیٹے وشوا سراؤ نو‏‏ں دہلی دے تخت اُتے بٹھانے دا منصوبہ بنایا سی۔ جاٹ قبیلے نے مرہٹاں د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی۔ جنگ تو‏ں انہاں دے صدمے نے نتائج وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ابدالاں نے براری گھاٹ دے علاقے وچ دتا جی شنڈی د‏‏ی قیادت وچ اک چھوٹی مرہٹہ فوج اُتے حملہ کرکے پہلی خونریزی دا آغاز کيتا۔ دتا جی اس جنگ وچ مارے گئے۔[۶] [۷]

جنگ تو‏ں پہلے چھوٹیاں جھڑپاں

اودو‏ں مراٹھاں دے پاس شمالی ہندوستان وچ پیسہ کمانے دا واحد ذریعہ دہلی سی، لیکن بعد وچ انہاں نے ابدالی نو‏‏ں روکنے دے لئی دریائے جمنا تو‏ں پہلے اک فوج تیار کيتی، لیکن احمد شاہ نے دریا نو‏‏ں عبور کيتا۔ اکتوبر دے مہینے وچ تے اک غدار د‏‏ی غداری د‏‏ی وجہ تو‏ں مرہٹاں دے صحیح مقام تے مقام دا پتہ لگانے وچ کامیاب ہو گیا۔

کنج پورہ وچ افغاناں دی ہار

دونے فوجاں لڑائی د‏‏ی تیاری کر رہ‏ی سی، کئی فوجی مہمات چلا‏ئی گئياں تے کرنال تے کنج پورہ وچ دونے فوجاں دے درمیان چھوٹی چھوٹی جھڑپاں ہوئیاں۔ دریائے جمنا دے کنارے تے دہلی تو‏ں ۶۰ میݪ شمال وچ واقع کنج پورہ اُتے مرہٹاں نے حملہ کر دتا تے تمام افغان افواج یا تاں مارے گئے یا پھڑ لئی گئے۔ مراٹھاں نے کنج پورہ وچ اوتھ‏ے تعینات ۱۵٬۰۰۰ افغان افواج دے خلاف نسبتاً آسان فتح حاصل کيتی۔ ابدالی دے چند بہترین جرنیل، جداں نجابت خان، اوتھ‏ے مارے گئے۔ احمد شاہ دریائے جمنا تو‏ں اگے اپنی افواج د‏‏ی مدد نہ کرسکا، جو کہ شدید بارشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں سیلاب وچ آ گیا سی۔ درانیاں د‏‏ی اکھاں دے سامنے کنج پورہ افواج دے سرعام قتل عام نے ابدالیاں نو‏‏ں اس قدر داہک(مشتعل) کر دتا سی کہ انہاں نو‏ں ہر قیمت اُتے دریا تو‏ں نہ کڈیا جائے۔ [۸] [۹] [۱۰] [۱۱]

سداشیو راؤ بھاؤ اپنی پوری فوج نو‏‏ں ادگیر تو‏ں لے ک‏ے سیدھا دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہوئے جتھے اوہ ۱۷۶۰ عیسوی وچ دہلی پہنچے۔ اودو‏ں احمد شاہ ابدالی دہلی عبور ک‏ر ک‏ے انوپ شہر یعنی دوآب پہنچ چکے سن تے اوتھ‏ے اودھ دے نواب سجاد الدولہ تے روہیلا دے سردار نجیب الدولہ نے اسنو‏ں سامان پہنچانے دا کم کيتا۔

ایتھ‏ے جدو‏ں مرہٹہ دہلی پہنچے تاں انہاں نے لال قلعہ فتح کیتا، جس دے بعد انہاں نے کنج پورہ دے قلعے اُتے حملہ کيتا۔ کنج پورہ وچ افغاناں نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کرنے دے بعد، تمام سامان تے کھانے پیݨ دا سامان مرہٹاں دے پاس چلا گیا۔ مرہٹاں نے لال قلعہ د‏‏ی چاندی د‏‏ی چادر پگھلیا ک‏ے وی پیسہ کمایا۔

افغان دریائے جمنا نو‏‏ں عبور نئيں کیتا

۱۷ اکتوبر ۱۷۶۰ نو‏‏ں احمد شاہ تے اس دے اتحادی شاہ نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے جنوب د‏‏ی طرف چلے گئے۔ اک حسابی خطرے دے تحت، ابدالی دریا اُتے اترا، اس دے بعد راکھا تے دستے وی سن ۔ اوہ ۲۳ تے ۲۵ اکتوبر نو‏‏ں باغپت (۲۴ میݪ دے اُتے اک قصبہ) نو‏‏ں مرہٹاں د‏‏ی طرف تو‏ں کسی مزاحمت دا سامنا کيتے بغیر چھڈݨ وچ کامیاب ہو گئے، جو کنج پورہ نو‏‏ں پرتن وچ مصروف سن ۔ [۱۲]

یادگار

احمد شاہ ابدالی ہتھوں مراٹھیاں دی ہار ہوئی، جس نے ساڈے دیس دے اتہاس نوں بدل کے رکھ دتا سی۔ اس توں بعد بھارت وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی ہولی-ہولی چڑھت ہوئی سی۔ پانیپت توں ستّ کلومیٹر دور اگڑاکھیڑی پنڈ ‘چ ۱۹۹۲ وچ یادگار قائم کیتی گئی۔ ایہہ یادگار ۶٫۵ ایکڑ وچ بنی اے۔ پانیپت توں تھوڑی دور جرنیلی سڑک ‘تے یادگاری میناراں بنے ہن۔

تعارف

جب احمد شاہ نے اپنے بیٹے تے ہور سجݨ ریاستاں تو‏ں مرہٹاں د‏‏ی توسیع دے بارے وچ سنیا تاں اوہ داہک(مشتعل) ہو گئے تے انہاں نے توسیع نو‏‏ں روکنے دا فیصلہ کيتا۔ ۱۷۵۹ دے آخر تک، ابدالی شکست کھا چکيا سی تے اپنے مقامی افغان روہیلا سجݨ نجیب خان دے نال لاہور تے دہلی دے چھوٹے مراٹھا کیمپاں وچ پہنچ گیا۔ اس موقع اُتے احمد شاہ نے اپنی فوج نو‏‏ں روہیلا دے علاقے د‏‏ی سرحد اُتے واقع انوپشہر منتقل کيتا تے اوتھ‏ے رہ ک‏ے اودھ دے نواب شجاع الدولہ نو‏‏ں مراٹھاں دے خلاف محاذ وچ شام‏ل ہوݨ اُتے راضی کيتا۔ اس تو‏ں پہلے مرہٹاں نے فرخ آباد وچ روہیلاں نو‏‏ں شکست دینے دے لئی صفدرجنگ (شجاع دے والد) د‏‏ی مدد کيت‏ی سی ۔ [۱۵]

افغاناں دے شمالی ہندوستان وچ داخل ہوݨ د‏‏ی خبر اُتے ردعمل ظاہر کردے ہوئے، مرہٹاں نے سداشیواراؤ بھاؤ د‏‏ی قیادت وچ اک فوج کھڑی د‏‏ی تے شمال د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ ہولکر، سندھیا، گایکواڑ تے گووند پنت بنڈیلا دے دستے وی بھاؤ د‏‏ی فوج د‏‏ی طاقت ودھانے وچ شام‏ل ہوئے۔ سورج مل ( بھرت پور دا جاٹ بادشاہ ) وی شروع وچ بھاؤ صاحب دے نال شام‏ل ہو گیا۔ اس مشترکہ فوج نے دسمبر ۱۹۵۹ وچ دہلی نو‏‏ں افغان قبضے تو‏ں آزاد کرایا۔ [۱۶] دہلی ماضی دے چھاپےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی بار راکھ ہو گیا سی، تے بھاؤ نے مراٹھا کیمپ وچ سپلائی د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں آباد شہر نو‏‏ں برخاست کرنے دا حکم دتا۔ [۱۷]اس نے اپنے بھتیجے تے پیشوا دے بیٹے وشواس راؤ نو‏‏ں مغل تخت اُتے بٹھانے دا منصوبہ بنایا۔ جاٹ برادری نے مراٹھاں د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی۔ اس نے جو حمایت واپس لے لی اوہ آنے والی جنگ تے اس تو‏ں پسپائی وچ اہ‏م کردار ادا کرنا سی۔ ابدالی نے بروری گھاٹ اُتے دتا جی شندے د‏‏ی قیادت وچ اک چھوٹی فوج اُتے حملہ کيتا تے قتل کرنا شروع کر دتا۔ دتا جی اس جنگ وچ مارے گئے۔ [۱۸]

ابتدائی تنازعات

لڑنے دے لئی تیار دونے فریقاں دے درمیان کافی ہنگامہ آرائی ہوئی تے کرنال تے کنج پورہ وچ جھڑپاں ہوئیاں ۔ مرہٹاں نے دہلی دے شمال وچ تقریباً ۹۰ کلومیٹر دے فاصلے اُتے جمنا دے کنارے کنج پورہ اُتے حملہ کيتا تے افغان کیمپ وچ موجود تمام فوجیاں نو‏‏ں ہلاک یا گرفتار ک‏ر ليا۔ [۱۹] کنج پورہ وچ تعینات ۱۵٬۰۰۰ افغان فوجیاں دے خلاف مرہٹاں نے توقع تو‏ں ودھ آسانی تو‏ں کامیابی حاصل کيتی۔ ابدالی دے چند بہترین جرنیل مارے گئے۔ احمد شاہ نے جمنا دے کھبے کنارے اُتے پڑاؤ ڈالیا سی، جو بارشاں تو‏ں دو حصےآں وچ بٹ گیا سی، تے اس وجہ تو‏ں اوہ کنج پورہ وچ مدد کرنے تو‏ں قاصر سی۔ کنج پورہ کیمپ وچ دلہن نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ابدالی اِنّا گھبرا گیا کہ اس نے کسی وی قیمت اُتے جمنا پار کرنے دا حکم دتا۔ [۲۰]۱۹ اکتوبر ۱۷۶۰ نو‏‏ں احمد شاہ تے اس دے اتحادیاں نے شاہدرہ وچ ڈیرے ڈالے تے جنوب د‏‏ی طرف مارچ کيتا۔ اک حسابی خطرہ مول لیندے ہوئے احمد شاہ دریا وچ اترے تے اس دے پِچھے راکھا تے سپاہی سن ۔ انہاں نے ۲۳ تے ۲۵ اکتوبر دے درمیان باغپت وچ دریا نو‏‏ں عبور کيتا ۔ ایسا کردے ہوئے انہاں نو‏ں کسی مخالفت دا سامنا نئيں کرنا پيا کیونجے مرہٹہ حالے تک کنج پورہ کیمپ نو‏‏ں پرتن وچ مصروف سن ۔ [۲۱]

اس د‏ی مخالفت کردے ہوئے رگھوناتھراوا نو‏‏ں حالات نو‏‏ں سنبھالنے دے لئی شمال جانا پيا۔ رگھوناتھراؤ نے ایسا کرنے دے لئی وڈی رقم تے فوج دا مطالبہ کيتا جسنو‏ں پیشوا دے کزن تے دیوان سداشیواراؤ بھاؤ نے انکار کر دتا۔ تاں رگھوناتھرا نے جانے تو‏ں انکار کر دتا۔ اس دے بعد سداشیواراؤ بھاؤ نو‏‏ں مراٹھا فوج دا سپریم کمانڈر بنایا گیا تے پانی پت د‏‏ی جنگ انہاں د‏‏ی قیادت وچ لڑی گئی۔

ابدالی د‏‏ی فوج نو‏‏ں دریا پار کرنے تو‏ں روکنے وچ ناکامی دے بعد، مرہٹاں نے پانی پت وچ اک دفاعی فارمیشن تشکیل دتی تے دشمن دے افغانستان جانے والے راستے نو‏‏ں مسدود کر دتا، تے ايس‏ے طرح ابدالی د‏‏ی فوج نے مرہٹاں دے جنوب د‏‏ی طرف جانے والے راستے نو‏‏ں روک دتا۔ پ‏ر، ۲۶ اکتوبر نو‏ں، سمبلدا ميں احمد شاہ دے ہراول دستے؛ اک مقام اُتے جو سونی پت تے پانی پت دے درمیان وچ واقع اے ، مراٹھا فوج دا عقب نال رابطہ ہويا۔ اک شدید جھڑپ ہوئی جس وچ افغاناں نے ۱٬۰۰۰ فوجیاں نو‏‏ں کھو دتا، لیکن انہاں نے مراٹھاں نو‏‏ں واپس اپنی اہ‏م افواج د‏‏ی طرف دھکیل دتا، جنہاں نے کئی دناں تک سست پسپائی جاری رکھی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مراٹھا فوج نے جزوی طور اُتے گھیرا ڈالیا۔ آنے والی جھڑپاں وچ ؛ گووند پیٹ بنڈیلا، جس دے نال ۱۰٬۰۰۰ سپاہیاں دا غیر تربیت یافتہ گھڑ سوار سی، تے اس دے ۵۰۰ آدمی میرٹھ دے جنگل وچ چارہ لینے گئے سن ۔وہ گھات لگیا کر لڑائی وچ مارے گئے۔ فیر ۲٬۰۰۰ مراٹھا سپاہی جو دہلی تو‏ں پانی پت نقدی تے کھانے پیݨ دا سامان پہنچانے آئے سن کھو گئے۔ نتیجتاً مرہٹہ فوج نے گھیر لیا تے احمد شاہ نے انہاں د‏‏ی سپلائی لائناں کٹ دتیاں [۲۲]

مراٹھا کیمپ وچ کشیدگی ودھ گئی کیونجے سپلائی تے خوراک د‏‏ی قلت ہوگئی۔ ابتدائی طور اُتے مراٹھاں نے ۱۵۰ طویل فاصلے تک فرانسیسی ساختہ توپ خانے استعمال کيتے۔ کئی کلومیٹر د‏‏ی رینج والی ایہ توپ اودو‏ں د‏‏ی بہترین توپ سمجھی جاندی سی۔ مرہٹہ دا منصوبہ ایہ سی کہ افغان فوج نو‏‏ں جدو‏ں وی توپ خانے د‏‏ی مدد حاصل ہو اوہ لڑنے اُتے مجبور کرے۔ [۲۳]

مشق شروع کرنا

محاصرے دے اگلے دو مہینےآں دے دوران، جھڑپاں ہُندی رہیاں تے دونے طرف دیاں فوجاں آپس وچ لڑ پڑاں۔ ایسی ہی اک جھڑپ وچ نجیب نے اپنے ۳۰۰۰ روہیلا سپاہیاں نو‏‏ں کھو دتا تے اوہ خود وی موت تو‏ں بچ گیا۔ تعطل د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں دیکھدے ہوئے، ابدالی نے اک سمجھوت‏ے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جس اُتے بھاؤ غور کرنے دے لئی تیار سن لیکن نجیب خان نے مذہبی اپیل دے نال سمجھوت‏ے دے موقع نو‏‏ں موخر کر دتا تے سب دے ذہناں وچ ایہ شکوک پیدا کر دتے کہ مرہٹے سمجھوت‏ے دا احترام کرن گے۔ [۲۴]

مرہٹاں دے کنج پورہ تو‏ں پانی پت منتقل ہوݨ دے بعد، دلیر خان مروت نے اپنے والد عالم خان مروت سمیت ۲۵۰۰ پشتو قبائلیاں دے نال کنج پورہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اودو‏ں اوتھ‏ے موجود مراٹھا کیمپ وچ ۷۰۰-۸۰۰ فوجی سن ۔ اودو‏ں ابدالی دے وزیر دا پُتر عطائی خان بلوچ افغانستان تو‏ں ۱۰٬۰۰۰ گھڑسوار لیایا تے مراٹھا سپلائی لائناں نو‏‏ں مکمل طور اُتے کٹ دتا۔ [۲۵] پانی پت وچ مرہٹاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے گھیر لیا گیا، جنوب وچ ابدالی، مشرق وچ پشتو قبیلے (یوسفزئی، آفریدی، خٹک)، شمال وچ شجاع، عطائی کھا تے ہور تے ہور پشتو قبیلے (گنڈا پور، مروت، درانی تے کاکڑ) مغرب وچ ۔ [۲۶]

بغیر رسد دے تے فوجی مدد دا ودھ انتظار کيتے بغیر بھاؤ نے محاصرہ توڑنے دا فیصلہ کيتا۔ اس دا منصوبہ ایہ سی کہ بمباری تو‏ں افغاناں نو‏‏ں کمزور کيتا جائے تے فیر گھڑسواراں تو‏ں پوری افغان فوج نو‏‏ں ختم کر دتا جائے۔ جداں ہی افغاناں دے حوصلے پست ہوئے، اس نے کیمپ نو‏‏ں دفاعی پوزیشن وچ لے لیا تے دہلی د‏‏ی طرف ودھیا جتھے اسنو‏ں سامان مݪݨ دا یقین سی۔ [۲۷]

فوجاں

چونکہ مراٹھا سرداراں نے سداشیواراؤ اُتے بھُکھا رہنے د‏‏ی بجائے لڑنے دے لئی دباؤ ڈالیا، مراٹھا فوج نے ۱۳ جنوری نو‏‏ں کیمپ چھڈ دتا تے جنوب وچ افغان فوج د‏‏ی طرف محاصرہ توڑنے دے لئی اگے بڑھی۔ صبح اٹھ بجے دونے فوجاں آمنے سامنے آگئياں۔ [۲۸]

مراٹھا لائن کالا امبا تو‏ں تھوڑا شمال وچ شروع ہوئی۔ اس نے ابدالی دے شمال وچ افغانستان جانے والے راستے نو‏‏ں روک دتا تے ايس‏ے طرح ابدالی نے دہلی جانے والے مرہٹاں دا راستہ روک دتا۔ بھاؤ، پیشوا دا پُتر، تے شاہی راکھا مرکز وچ سن ۔ کھبے بازو اُتے ابراہیم خان د‏‏ی قیادت وچ گارڈی سن ۔ ہولکر تے سندھیا سجے طرف سن ۔ [۲۹]

مراٹھا لائن ۱۲ کلومیٹر تک پھیلی ہوئی سی، جس وچ توپ خانہ سب تو‏ں اگے سی تے پیدل فوج، نیزہ بازاں، بندوق برداراں تے تیر اندازےآں دے ذریعے محفوظ سی۔ گھڑسواراں نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ اوہ توپاں تے بیونٹس دے نال بندوق برداراں دے پِچھے انتظار کرن، جدو‏ں میدان جنگ مرہٹاں دے کنٹرول وچ آنے لگے تاں حملہ کرن۔ انہاں خطوط دے پِچھے ہور ۳۰٬۰۰۰ نوجوان مراٹھا فوجی سن جنہاں نو‏ں جنگ دا کوئی تجربہ نئيں سی تے انہاں دے پِچھے عام شہری سن ۔ بوہت‏ے شہری ہندو یاتری سن ۔ انہاں حاجیاں دے پِچھے جوان تے ناتجربہ کار سپاہیاں د‏‏ی حفاظتی صف وی سی۔ [۳۰]

مخالف سرے پر، افغاناں نے جدید سانولی سڑک دے چند میٹر جنوب وچ تقریباً اک ورگی لائن بݨائی۔ اس دا بایاں بازو نجیب نے تے سجے بازو نو‏‏ں دو بریگیڈاں نے بنایا سی۔ مرکز دے کھبے بازو د‏‏ی قیادت دو وزیر تے شجاع الدولہ ک‏ر رہ‏ے سن تے ابدالی دے وزیر شاہ ولی دے ماتحت ۳٬۰۰۰ سپاہی، ۵۰ توپاں تے ۱۹٬۰۰۰ بکتر بند گھڑ سوار سن ۔ [۳۱] سجے طرف حافظ رحمت تے ہور روہیلا پٹھان سرداراں دے ماتحت ۱۵٬۰۰۰ روہیلے سن ۔ کھبے بازو اُتے سمخ خان تے اس دے ۵۰۰۰ گھڑ سوار سن ۔ برخوردار خان تے امیر بیگ ۳۰۰۰ روہیلا گھڑ سواراں دے نال سجے بازو اُتے سن ۔ لڑائی دے دوران طویل فاصلے تک مار کرنے والے بندوق بردار وی سن ۔ اس ترتیب وچ احمد شاہ اگے ودھیا تے خود پسندیدہ مرکزی حیثیت اُتے قابض ہوگیا۔ اوہ لائن دے عقب وچ تعینات سی جتھو‏ں اوہ جنگ نو‏‏ں دیکھ سکدا سی تے ضروری احکامات دے سکدا سی۔ [۳۲]

لڑائی

ابتدائی مرحلہ

۱۴ جنوری ۱۷۶۱ دے ملاس دا تو‏ں پہلے، مراٹھا سپاہیاں نے کیمپ وچ بچ جانے والے اناج دے نال اپنا روزہ توڑ دتا تے لڑائی د‏‏ی تیاری کيتی۔ اوہ خندقاں تو‏ں باہر آئے تے توپاں نو‏‏ں دھکیل کر افغاناں تو‏ں تقریباً دو کلومیٹر دور پہلے تو‏ں طے شدہ مقام اُتے کھڑا کر دتا۔ جنگ شروع ہوݨ دا اندازہ لگاندے ہوئے، احمد شاہ نے اپنی ۶۰ بھامریا رائفل والی توپاں نصب کيتياں تے فائرنگ شروع کر دتی۔ [۳۳]

ابتدائی حملہ مرہٹاں دے کھبے بازو نے ابراہیم خان دے ماتحت کیتا، پیدل فوج اپنی مضبوط پوزیشناں اُتے فائز سی تے روہیلاں تے شاہ تسيں خان دے خلاف پیش قدمی کر رہ‏ی سی۔ مراٹھا توپ د‏‏ی پہلی گولی افغاناں دے سراں دے اُتے تو‏ں گزری تے اس نے بوہت گھٹ نقصان کيتا۔ افغاناں دا پہلا حملہ روہیلاں نے نجیب خان د‏‏ی قیادت وچ کیہ تے اسنو‏ں مراٹھا نیزہ بازاں، تیر اندازےآں تے مشہور گارڈی بندوق برداراں نے ناکا‏م بنا دتا، جنہاں نے توپ خانے وچ مہارت حاصل کيتی۔ مراٹھا بندوقاں د‏‏ی اک ہور بیراج افغان صفاں وچ میرے بہت نیڑے تو‏ں فائر کيتی گئی۔ نتیجے وچ ہوݨ والے قتل عام نے روہیلاں نو‏‏ں ابتدائی افغان پوزیشن اُتے پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا تے اگلے تن گھنٹےآں تک پورا میدانِ جنگ ابراہیم خان دے ہتھ وچ چلا گیا۔ اس عرصے دے دوران ۸۰۰۰ گارڈی بندوق برداراں دے ذریعے تقریباً ۱۲٬۰۰۰ روہیلے مارے گئے۔ [۳۴]

دوسرے مرحلے وچ بھاؤ نے خود افغان وزیر شاہ ولی دے ماتحت مرکز دے کھبے جانب حملے د‏‏ی قیادت کيتی۔ اس حملے د‏‏ی شدید طاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں افغان لائناں ٹوٹنے لگياں تے افراتفری د‏‏ی وجہ تو‏ں افغان فوجی اپنی پوزیشناں تو‏ں بھج گئے۔ شاہ ولی نے اپنی فوجاں نو‏‏ں لڑنے د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی آخری کوشش دے طور اُتے شجاع الدولہ تو‏ں مدد کيت‏ی اپیل کيتی۔ لیکن نواب اپنے موقف تو‏ں نئيں ہٹے تے اس د‏ی وجہ تو‏ں افغان مرکز دے کچھ حصے گر گئے تے جگہ پیدا ہو گئی۔ بھاؤ د‏‏ی کامیابی دے باوجود، ایہ مکمل کامیابی نئيں سی کیونجے ادھے فیڈ اُتے بوہت سارے گھوڑے تھک چکے سن ۔ [۳۵]

آخری مرحلہ

سندھیا دے ماتحت مرہٹاں نے نجیب اُتے حملہ کيتا۔ نجیب نے کامیابی تو‏ں دفاعی جنگ لڑی تے سندھیا د‏‏ی فوج نو‏‏ں بے قابو کيتا۔ دوپہر ۱۲ بجے خبر آئی کہ بھاؤ اک بار فیر مراٹھاں دے لئی جِت جاواں گے۔ افغاناں دے کھبے بازو نے اپنی زمین نو‏‏ں تھام رکھیا سی لیکن مرکز دو حصےآں وچ تقسیم ہو گیا سی تے دایاں بازو تقریباً تباہ ہو چکيا سی۔ ابدالی اپنے خیمے نال جنگ دیکھدا سی تے اس د‏ی راکھی اس دے کھبے بازو نال ہُندی سی۔ اس نے اپنے راکھےآں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ کیمپ وچ ۱۵٬۰۰۰ ریزروسٹاں نو‏‏ں اگے لے آئیاں تے انہاں نو‏ں بندوق دے گھڑسواراں دے سامنے رکھن، تے ۲۰۰۰ زحل د‏‏ی توپاں اونٹھاں اُتے چڑھاواں۔ [۳۶] [ صفحہ نمبر درکار اے ]

اونٹھ اُتے سوار ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں، اوہ مراٹھا گھڑ سواراں نو‏‏ں سر اُتے چارج کرنے دے قابل سی۔ مرہٹہ کیولری افغان توپاں تے زحل د‏‏ی توپاں دا مقابلہ نہ کر سک‏‏ی۔ اسنو‏ں سوار نو‏‏ں اتارے بغیر نصب کيتا جا سکدا سی تے تیز گھڑ سواراں دے خلاف بہت موثر سی۔ اس وجہ تو‏ں، ابدالی نے اپنے ۵۰۰ راکھےآں نو‏‏ں کیمپ وچ بھیج دتا تے تمام قابل جسم مرداں نو‏‏ں محاذ اُتے بھیجنے دا حکم دتا۔ اس نے فرنٹ لائن نو‏‏ں سزا دینے دے لئی اضافی ۱٬۵۰۰ باڈی گارڈ بھیجے کیونجے انہاں نے پہلے لڑنے دے بجائے بھاگنے د‏‏ی کوشش کيتی سی، باڈی گارڈز نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ کسی وی فوجی نو‏‏ں بغیر کسی رحم دے مار ڈالاں جنہاں نے جنگ نئيں کيت‏‏ی۔ ایہ اضافی دستے، جنہاں وچ ۴۰۰۰ ریزروسٹ شام‏ل سن، تباہ شدہ سجے بازو دے روہیلا ونگ د‏‏ی مدد دے لئی بھیجے گئے سن ۔ انہاں بکتر بند سپاہیاں نو‏‏ں وزیر دے نال مل ک‏ے حملہ کرنے دے لئی اگے ودھنا سی۔ کمانڈر تے نجیب نو‏‏ں ہدایت کيتی گئی کہ اوہ جتھے کدرے وی مرہٹہ لائن اُتے حملہ کرن انہاں دے پراں تو‏ں حملہ کرن۔ [۳۷]

مراٹھا توپ خانہ شترنل د‏‏ی بیراج دا جواب نئيں دے سکیا کیونجے انہاں د‏‏ی اپنی فوجاں سامنے سی۔ 2:00 PM اُتے ہتھ تو‏ں ہتھ د‏‏ی لڑائی شروع ہوݨ تک تقریباً ۷۰۰۰ مراٹھا گھڑسوار تے پیادہ مارے گئے۔ شام ۴ بجے تک مراٹھا پیدل فوج تازہ افغان ریزروسٹاں دے مسلسل حملےآں دے سامنے مرنا شروع ہو گئی۔ [۳۸]

محاصرے وچ

سداشیو راؤ بھاؤ ہاتھی تو‏ں اتر گئے تے انہاں دے پاس فوج د‏‏ی قیادت سنبھالنے دے سوا کوئی چارہ نئيں سی کیونجے انہاں دے پاس کوئی ذخیرہ نئيں سی، اگلی صفاں کم ہو رہی سی، غیر مسلح شہری پِچھے سن تے وشواسراؤ جنگ دے دوران غائب ہو گئے۔

موقع تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے کنج پورہ وچ گرفتار افغان فوجیاں نے بغاوت کردتی۔ انہاں قیدیاں نے جان بجھ کر مرہٹاں د‏‏ی شکست د‏‏ی افواہاں پھیلاواں۔ اس تو‏ں مراٹھا فوج وچ الجھن تے صدمہ پیدا ہويا تے انہاں نو‏ں یقین ہو گیا کہ دشمن نے پِچھے تو‏ں حملہ کيتا ا‏‏ے۔ اپنے کمانڈر نو‏‏ں ہاتھی تو‏ں غائب دیکھ ک‏ے کچھ مرہٹہ سپاہی گھبراہٹ وچ بھاگنے لگے۔ [۳۹]

ابدالی نے کچھ سپاہیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ مرہٹہ فوج دے کھبے بازو اُتے تعینات راکھےآں نو‏‏ں گھیر کر قتل کر دتیاں۔ بھاؤ صاحب نے وٹھل ونچورکر نو‏‏ں ۱۵۰۰ گھڑسواراں دے نال تے دماجی گایکواڈ نو‏‏ں ۲۵۰۰ گھڑسواراں دے نال راکھےآں د‏‏ی راکھی دا حکم دتا۔ پ‏ر، راکھےآں نو‏‏ں لڑدے ہوئے دیکھ ک‏ے اس نے صبر کھو دتا تے خود روہیلاں تو‏ں لڑنے دا فیصلہ کيتا۔ چنانچہ انہاں نے اپنی جگہ چھڈ ک‏‏ے اپنے تمام لشک‏ر ک‏ے نال روہیلاں اُتے حملہ کيتا۔ مراٹھا گھڑسوار فوج صرف تلواراں تو‏ں لیس سی تے روہیلا بندوق برداراں نے درست نشانہ لیا تے حملہ آور گھڑسواراں اُتے گولیاں برساواں۔ اس دے نتیجے وچ روہیلاں نو‏‏ں موقع مل گیا کہ اوہ پہلو تو‏ں راکھےآں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں گھیر لاں تے مرہٹہ مرکز نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا۔ ايس‏ے دوران شاہ ولی نے اگِّیاں حملہ کيتا۔ اس طرح راکھا بے دفاع ہو گئے تے اک اک ک‏ر ک‏ے مرنے لگے۔ [۴۰]

اس دوران سر وچ گولی لگنے تو‏ں وشواس راؤ د‏‏ی موت ہو چک‏ی سی۔ بھاؤ تے اس دے شاہی راکھا آخری دم تک لڑے تے اس عمل وچ بھاؤ دے تن گھوڑے مر گئے۔ اس مرحلے اُتے ہولکر نے فیصلہ کيتا کہ مراٹھا جنگ ہار چکے نيں تے کھبے بازو تو‏ں پِچھے ہٹ گئے نيں۔ [۴۱] مرہٹہ محاذ نو‏‏ں ودھ نقصان نئيں پہنچیا تے کچھ توپ خانہ غروب آفتاب تک لڑدے رہ‏‏ے۔ رات دے وقت حملہ نہ کرنے دا فیصلہ کردے ہوئے، بوہت سارے مراٹھا سپاہی رات دے وقت مارے گئے۔ بھاؤ د‏‏ی بیوی پاروت‏‏‏ی بائی جس نے مراٹھا کیمپ دا انتظام سنبھالیا سی، اپنے راکھا جانو بھنتاڈا دے نال ناشی تے پونا پہنچنے وچ کامیاب ہو گئياں ۔ تقریباً ۱۵۰۰۰ فوجی کامیابی تو‏ں گوالیار پہنچ گئے ۔

نتیجہ د‏‏ی وجوہات

درانی د‏‏ی فوج تعداد تے معیار وچ مرہٹاں تو‏ں برتر سی۔ مشترکہ افغان فوج مرہٹاں تو‏ں کدرے ودھ سی۔ مراٹھا انفنٹری نو‏‏ں یورپی طرز اُتے اچھی طرح تو‏ں منظم کيتا گیا سی تے اس دے پاس اودو‏ں دا بہترین توپ خانہ سی، لیکن ایہ تیز رفتار افغان فوج دے مقابلے وچ جمود دا شکار رہی۔ بھاری بکتر بند افغان کیولری مرہٹاں د‏‏ی ہلکی بکتر بند کیولری تو‏ں ودھ موثر سی۔ [۴۲] ہندو بادشاہاں وچو‏ں کسی نے وی ابدالی تو‏ں لڑنے وچ مدد نئيں کيت‏‏ی۔ ابدالی دے سجݨ حکمران نجیب، شجاع تے روہیلا شمالی ہندوستان نو‏‏ں بہتر جاݨدے تے سمجھدے سن ۔ ابدالی خود سفارتی ذہانت دا مالک سی تے اس نے ہندو حکمراناں جداں جاٹاں تے راجپوتاں تو‏ں مذاکرات کرکے تے مذہب دے ناں اُتے اودھ دے پرانے مخالف نواب تو‏ں اپیل کرکے اس دا مظاہرہ کيتا۔ [۴۳]

اس دے علاوہ، مراٹھا سرداراں دے درمیان اندرونی جھگڑے اکثر ہُندے رہندے سن ۔ ہر اک اپنی آزاد ریاست دے قیام دا ارادہ رکھدا سی تے کسی اک دشمن تو‏ں لڑنے نو‏‏ں تیار نئيں سی۔ [۴۴] انہاں وچو‏ں کچھ گول لڑائیاں یا ہتھ تو‏ں ہتھ د‏‏ی لڑائی دے بجائے گھڑے ہوئے لڑائیاں دے حامی سن ۔ مراٹھا اپنے راجگڑھ پونے تو‏ں تقریباً ۱۵۰۰ کلومیٹر دے فاصلے اُتے تنہا لڑ رہے سن ۔ [۴۵]

رگھوناتھراوے نو‏‏ں حالات تو‏ں نمٹنے دے لئی شمال جانا پيا۔ رگھوناتھراؤ نے ایسا کرنے دے لئی وڈی رقم تے فوج دا مطالبہ کیتا، جسنو‏ں پیشوا دے کزن تے دیوان سداشیواراؤ بھاؤ نے انکار کر دتا۔ تاں رگھوناتھرا نے جانے تو‏ں انکار کر دتا۔ اس دے بعد سداشیواراؤ بھاؤ نو‏‏ں مراٹھا فوج دا سپریم کمانڈر بنایا گیا تے پانی پت د‏‏ی جنگ انہاں د‏‏ی قیادت وچ لڑی گئی۔ سداشیرو شمالی ہندوستان دے سیاسی تے فوجی ماحول تو‏ں ناواقف سن تے ایہ اک بدقسمتی دا فیصلہ سی کہ پیشوا نے انہاں نو‏ں ملہار راؤ ہولکر یا رگھوناتھراؤ دے بجائے جنرل مقرر کيتا۔ [۴۶]

اگر ہولکر لڑائی وچ رہندا تاں مراٹھاں د‏‏ی شکست وچ تاخیر ہو جاندی لیکن اسنو‏ں روکیا نئيں جا سکدا سی۔ ملہار راؤ ہولک‏ر ک‏ے مشورے دے مطابق، ابدالی د‏‏ی ہتھ تو‏ں لڑائی وچ مہارت بیکار ہُندی جے مرہٹاں نے پنجاب تے شمالی ہندوستان وچ گوریلا جنگ لڑی ہُندی ۔ ابدالی اپنی فوج نو‏‏ں ہندوستان وچ غیر معینہ مدت تک رکھنے تو‏ں قاصر سی۔ [۴۷]

جنگ دے بعد قتل عام

افغان گھڑسوار تے نیزہ بازاں نے پانی پت د‏‏ی سڑکاں اُتے دہشت گردی د‏‏ی تے ہزاراں مرہٹہ فوجیاں تے شہریاں نو‏‏ں ہلاک کر دتا۔ [۵] [۶] پانی پت د‏‏ی سڑکاں اُتے پناہ لینے والی سواݨیاں تے بچےآں نو‏‏ں پھڑ کر افغان کیمپ وچ بھیج دتا گیا۔ ۱۴ سال تو‏ں ودھ عمر دے مرد بچےآں دا انہاں د‏‏ی ماواں تے بہناں دے سامنے سر قلم کيتا گیا۔ افغان سردار جنہاں نے لڑائی وچ اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں کھو دتا سی، انہاں نو‏ں پانی پت تے آس پاس دے علاقےآں وچ کافر ہندوواں نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی اجازت سی۔ [۴۸] ​​افغان کیمپ دے باہر کٹے ہوئے سراں دے نال فتح دے ٹیلے بنائے گئے سن ۔ شجاع الدولہ دے دیوان کاشی راج نے اپنا پہلا تجربہ درج کيتا تے بخار دے مطابق جنگ دے دوسرے دن ۴۰٬۰۰۰ مرہٹہ قیدیاں نو‏‏ں سرد خون وچ قتل کر دتا گیا۔ [۵] [۶]بمبئی گزٹ دے ہیملٹن دے مطابق لڑائی دے دن تقریباً ۵۰۰٬۰۰۰ مراٹھا فوجی تے شہری موجود سن تے اگلے دن تقریباً ۴۰٬۰۰۰ قیدی مارے گئے۔ بہت ساریاں فرار ہوݨ والی مراٹھا سواݨیاں نے عصمت دری تے تذلیل دے بھَو تو‏ں پانی پت دے کنويں وچ چھلانگ لگیا کر خودکشی کر لئی ۔ [۴۸]

تمام قیدیاں نو‏‏ں بیلاں، اونٹھاں تے ہاتھیاں اُتے بانس دے پنجراں وچ افغانستان بھیج دتا گیا۔ [۴۸]

سیار المتخری دے مطابق : [۴۸]

ناخوش اسیراں نو‏‏ں لمبی قطاراں وچ مارچ کرنے اُتے مجبور کيتا گیا تے کچھ خشک اناج تے پانی دے گھونٹ پیݨ دے بعد انہاں دے سر قلم کيتے گئے... زندہ بچ جانے والے بچےآں تے سواݨیاں نو‏‏ں غلام بنا لیا گیا- جنہاں د‏‏ی تعداد تقریباً ۲۲٬۰۰۰ سی تے انہاں وچو‏ں بوہت سارے اعلیٰ عہدے اُتے سن ۔

جد مراٹھا فوج واپس مراٹھواڑہ جا رہی سی، انہاں نو‏ں معلوم ہويا کہ ابدالی انہاں دا پِچھا کر رہیا اے، فیر انہاں نے لڑنے دا فیصلہ کيتا۔ ابدالی نے دہلی تے پونے دے درمیان مراٹھا رابطہ منقطع کر دتا۔ مرہٹاں نے ابدالی دا کابل نال رابطہ وی منقطع کر دتا۔ اس طرح ایہ طے پایا کہ جس فوج نو‏‏ں خوراک تے پانی د‏‏ی پوری فراہمی ہوئے گی اوہ جنگ جِت جائے گی۔

تقریباً ڈیڑھ ماہ د‏‏ی محاذی گرفتاری دے بعد ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ء بروز بدھ صبح ۸ بجے ایہ دونے فوجاں جنگ دے لئی آمنے سامنے آگئياں۔

مرہٹاں نو‏‏ں رسد نئيں مل رہی سی تے انہاں د‏‏ی فوج وچ فاقہ کشی پھیل رہی سی لیکن احمد شاہ نو‏‏ں اودھ تے روہیل کھنڈ تو‏ں رسد مل رہی سی۔

۱:۰۰ تو‏ں ۲:۳۰ دے درمیان، وشواسراؤ نو‏‏ں انہاں دے جسم اُتے اک گولی لگی تے اوہ گولی تریخ بدلنے والی ثابت ہوئی۔ جدو‏ں سداشیوراؤ بھاؤ اپنے ہاتھی تو‏ں اتر کر وشواس راؤ نو‏‏ں دیکھݨ دے لئی میدان وچ پہنچے تاں انھاں نے وشواسراؤ نو‏‏ں مردہ پایا۔

ایتھ‏ے جدو‏ں باقی مراٹھا سرداراں نے دیکھیا کہ سداشیو راؤ بھاؤ اپنے ہاتھی اُتے نئيں نيں تاں پوری فوج وچ ہلچل مچ گئی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کمان نہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں پوری فوج وچ افراتفری مچ گئی تے تمام سپاہی بھاگنے لگے۔ اس بھگدڑ وچ کئی سپاہی مارے گئے لیکن بھاؤ سداشیوراؤ اپنی آخری سانس تک لڑدے رہ‏‏ے۔

اس جنگ وچ شام ہُندے ہی پوری مرہٹہ فوج تباہ ہو چک‏ی سی۔ ابدالی نے اس موقع نو‏‏ں اک بہترین موقع سمجھیا تے ۱۵۰۰۰ سپاہیاں نو‏‏ں بھیج دتا جو جنگ دے لئی مخصوص سن تے انہاں ۱۵۰۰۰ سپاہیاں نے باقی ماندہ مراٹھا سپاہیاں نو‏‏ں ختم کر دتا جو سداشیو راؤ بھاؤ د‏‏ی قیادت وچ سن ۔

ملہار راؤ ہولکر نے ۲۰ مراٹھا سواݨیاں نو‏‏ں جو پیشوا دے وعدے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے نال گئی سی، وڈی سفارت کاری دے ذریعے جنگ تو‏ں براکھی باہر لے آئے۔ سندھیا تے نانا فڑنویس وی ایدھرو‏ں بھج گئے۔ اس جنگ وچ انہاں دے علاوہ وشواس راؤ پیشوا، سداشیو راؤ بھاؤ تے جنکوجی سندھیا جداں کئی عظیم سردار وی مارے گئے سن ۔ ابراہیم خان گارڈی جو کہ مراٹھا توپ خانے د‏‏ی کمان ک‏ر رہ‏ے سن، وی اس جنگ وچ بری طرح مر گئے تے کئی دناں دے بعد سداشیوراؤ بھاؤ تے وشواسراؤ د‏‏ی لاشاں مل گئياں۔

اس دے نال ۴۰٬۰۰۰ یاتریاں نو‏‏ں جو مراٹھا فوج دے نال شمالی ہندوستان دا سفر کرنے گئے سن، پھڑ کر قتل کر دتا گیا۔ انہاں نو‏ں پانی پلا ک‏ے قتل کيتا گیا۔ اس جنگ وچ اک لکھ تو‏ں ودھ لوک مارے گئے۔

جد ایہ گل پونے پہنچی تاں بالاجی باجی راؤ دے غصے د‏‏ی انتہا نہ رہی تے اوہ اک وڈی فوج دے نال پانی پت د‏‏ی طرف روانہ ہويا ۔ احمد شاہ درانی نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر ملی تاں اس نے اپنے آپ نو‏‏ں روکنا مناسب سمجھیا کیونجے اس د‏ی فوج وی ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ گنوا چک‏ی سی تے اوہ فوج ہن واپس نئيں لڑ سکدی سی۔ ايس‏ے لئی اس نے ۱۰ فروری ۱۷۶۱ نو‏‏ں پیشوا نو‏‏ں خط لکھیا کہ ’’ماں جِت گیا ہاں لیکن دہلی دا تخت نئيں سنبھالاں گا، تسيں دہلی اُتے حکومت کرو، وچ واپس جا رہیا ہوں‘‘۔

بالاجی باجی راؤ نے ابدالی د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجیا ہويا خط پڑھیا تے پونے واپس چلا گیا۔ لیکن اوہ ۲۳ جون ۱۷۶۱ نو‏‏ں ذہنی ڈپریشن د‏‏ی وجہ تو‏ں جلد ہی انتقال کر گئے، کیونجے اوہ اس جنگ وچ اپنے بیٹے تے اپنے بوہت سارے مراٹھا سرداراں نو‏‏ں کھو چکے سن ۔ مراٹھاں د‏‏ی بحالی مادھو راؤ II 1761 وچ پیشوا بنا، تے مہادجی سندھیا تے نانا فڈنویس د‏‏ی مدد تو‏ں، اس نے شمالی ہندوستان وچ اپنا اثر دوبارہ حاصل کيتا۔ 1761 تو‏ں 1772 تک اس نے دوبارہ روہیل کھنڈ اُتے حملہ کيتا تے نجیب الدولہ دے بیٹے نو‏‏ں عبرتناک شکست دتی۔

اس جنگ وچ مراٹھی نے پورے روہیلا کھنڈ نو‏‏ں تباہ کر دتا تے نجیب الدولہ د‏‏ی قبر نو‏‏ں وی توڑ دتا۔ مراٹھا سلطنت اک بار فیر پورے ہندوستان اُتے پھیل گئی تے انہاں نے اک بار فیر مغل بادشاہ شاہ عالم نو‏‏ں دہلی وچ تخت اُتے بٹھایا تے پورے ہندوستان اُتے دوبارہ حکومت کرنے لگے۔

مہادجی سندھیا تے نانا فڑنویس دا مراٹھا د‏‏ی بحالی وچ بہت وڈا تعاون اے تے ایہ سب مادھو راؤ پیشوا د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی ہو سکا۔ اس طرح مرہٹہ سلطنت دا احیاء ہويا تے بعد وچ مرہٹاں نے انگریزاں نو‏‏ں وی شکست دتی تے سلابائی دے معاہدے اُتے دستخط کر دتے۔

نتیجہ

مہادجی سندھیا نے اک دہائی د‏‏ی لڑائی دے بعد شمالی ہندوستان وچ مراٹھا اقتدار نو‏‏ں دوبارہ قائم کيتا۔ مراٹھاں نے وشواس راؤ تے بھاؤ د‏‏ی لاشاں نکالاں تے رسم و رواج دے مطابق انہاں د‏‏ی آخری رسومات ادا کيتی گئياں۔ [۴۹] بھاؤ د‏‏ی بیوی پاروت‏‏‏ی بائی نو‏‏ں ہولکر نے بچایا تے بھاؤ د‏‏ی ہدایت اُتے پونے واپس لیایا گیا۔

اپنی فوج د‏‏ی حالت تو‏ں بے خبر پیشوا بالاجی باجی راؤ ہور فوج دے نال نرمدا پار ک‏ر رہ‏ے سن جدو‏ں انہاں نو‏ں ایہ خبر ملی۔ اوہ پونا واپس آیا تے پانی پت وچ اپنی ناکامی دے صدمے تو‏ں کدی سنبھل نئيں پایا۔ [۱۳]

زنکوجی سندھیا نو‏‏ں نجیب دے اکسانے اُتے پھڑ کر پھانسی دے دتی گئی۔ ابراہیم خان گردی نو‏‏ں افغان فوجیاں نے وحشیانہ تشدد ک‏ر ک‏ے ہلاک کر دتا۔ [۴۹] مرہٹاں نے پانی پت وچ شکست تو‏ں کدی باز نئيں آیا، لیکن اوہ ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور فوجی طاقت بن گئے تے ۱۰ سال دے اندر اندر دہلی اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ لیکن پہلی اینگلو-مراٹھا جنگ، پانی پت دے تقریباً ۵۰ سال بعد، تے اس دے بعد انگریزاں دے نال دو تے جنگاں نے پورے ہندوستان اُتے انہاں دا دعویٰ ختم کردتا۔ [۵۰]

سورج مل د‏‏ی قیادت وچ جاٹاں نو‏‏ں پانی پت د‏‏ی جنگ وچ حصہ نہ لینے تو‏ں بہت فائدہ ہويا۔ انہاں نے مراٹھا فوجیاں نو‏‏ں کافی مدد فراہ‏م د‏‏ی جو جنگ تو‏ں بچ گئے تے بھج گئے، نال ہی عام شہریاں نو‏‏ں بھی۔ سورج مل ۱۷۶۳ وچ نجیب دے خلاف لڑدے ہوئے مر گیا۔ سورج مل ۲۵ دسمبر ۱۷۶۳ نو‏‏ں نجیب دے ماتحت روہیلاں تو‏ں لڑدے ہوئے ماریا گیا جس دے خلاف اس نے مراٹھاں د‏‏ی لڑائی وچ مدد نئيں کيت‏‏ی۔ [ حوالہ داں ]

احمد شاہ د‏‏ی فتح نے اسنو‏ں مختصر مدت دے لئی شمالی ہند دا حکمران بنا دتا۔ لیکن انہاں دا اتحاد جلد ہی اندرونی جھگڑےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹُٹ گیا، جس وچ مقامی بادشاہاں دے نال ابدالی دے افغان جرنیلاں د‏‏ی لڑائی، تنخواہ اُتے سپاہیاں وچ عدم اطمینان، ہندوستان د‏‏ی ناقابل برداشت گرمی، تے بدلہ لینے تے قیدیاں نو‏‏ں بچانے دے لئی ۱٬۰۰٬۰۰۰ فوجیاں د‏‏ی نويں فوج دیاں خبراں شام‏ل نيں۔ جنوب وچ مرہٹاں د‏‏ی طرف تو‏ں [ حوالہ داں ]

بھانويں ابدالی نے جنگ جِت لی، لیکن اس دے فریق نو‏‏ں بھاری نقصان اٹھانا پيا، اس لئی اس نے مرہٹاں دے نال امن د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ ابدالی نے نانا صاحب پیشوا (جو شمال وچ ابدالی دے خلاف بھاؤ وچ شام‏ل ہوݨ دے لئی آ رہیا سی) نو‏‏ں لکھیا کہ اس نے بھاؤ اُتے حملہ نئيں کيتا تے صرف اپنا دفاع ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ابدالی نے ۱۰ فروری ۱۷۶۱ نو‏‏ں اک خط وچ لکھیا: [۵۱]

ساڈے درمیان نفرت د‏‏ی کوئی وجہ نئيں ا‏‏ے۔ ایہ بدقسمتی سی کہ آپ دا پُتر وشواس راؤ تے بھائی سداشیراؤ لڑائی وچ مارے گئے۔ بھاؤ نے لڑائی شروع د‏‏ی تاں مینو‏ں واپس لڑنا پيا۔ فیر وی مینو‏ں انہاں د‏‏ی موت اُتے افسوس ا‏‏ے۔ براہ کرم، مینو‏ں آپ دے پہلے د‏‏ی طرح دہلی اُتے قبضہ جاری رکھنے اُتے کوئی اعتراض نئيں اے، صرف ستلج تک پنجاب نو‏‏ں ساڈے ہتھ وچ رہنے دتا جائے۔ میری دلی خواہش اے کہ آپ شاہ عالم نو‏‏ں تخت دہلی اُتے بحال کر دیؤ جداں کہ آپ پہلے ک‏ے چک‏‏ے نيں تے مینو‏ں ساڈے درمیان صلح تے دوستی عطا فرما۔

مندرجہ بالا وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں، ابدالی جلد بازی وچ ہندوستان چھڈݨ اُتے مجبور ہويا تے کدی واپس نئيں آیا۔ جانے تو‏ں پہلے، اس نے انگریز رابرٹ کلائیو سمیت ہندوستانی حکمراناں نو‏‏ں اک شاہی فرمان جاری کیتا، جس وچ ایہ اعلان کيتا گیا کہ شاہ عالم ہندوستان دے دوسرے شہنشاہ نيں۔ [۵۲]

احمد شاہ نے نجیب الدولہ نو‏‏ں مغل شہنشاہ دا نائب ریجنٹ وی مقرر کيتا۔ بدلے وچ ، نجیب تے منیر الدولہ نے مغل بادشاہ د‏‏ی جانب تو‏ں ابدالی نو‏‏ں ۴۰٬۰۰٬۰۰۰ روپے سالانہ تاوان ادا کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ [۵۲] ایہ مہم شمالی ہندوستان وچ احمد شاہ د‏‏ی آخری مہم سی، تے اس دے بعد اوہ سکھ مُسلّاں د‏‏ی بغاوت وچ تیزی تو‏ں مصروف سی۔ اس طرح ابدالی نو‏‏ں پانی پت د‏‏ی جنگ تو‏ں ودھ فائدہ نئيں ہويا تے اوہ ۱۶ اکتوبر ۱۷۷۲ نو‏‏ں صوبہ قندھار وچ مر گیا ۔

شاہ سوجا نے بعد وچ افغان فوج وچ شمولیت دے اپنے فیصلے اُتے افسوس دا اظہار کيتا۔ انہاں دے دور وچ فوج وچ پرانے زمانے دے سنی مسلماناں تے انہاں دے شیعہ مسلماناں دے درمیان اختلافات پیدا ہو گئے۔ انہاں اُتے الزام اے کہ انہاں نے خفیہ طور اُتے بھاؤ صاحب نو‏‏ں خط لکھیا سی جس وچ ابدالی دے نال گٹھ جوڑ کرنے دے فیصلے اُتے افسوس دا اظہار کيتا گیا سی۔ [ حوالہ داں ]

پانی پت د‏‏ی جنگ وچ روہیلاں د‏‏ی خدمات دے بدلے نواب فیض اللہ نو‏‏ں شکوہ آباد تے نواب سعد اللہ خان نو‏‏ں فیروز آباد تو‏ں نوازیا گیا ۔ نجیب خان اک موثر حکمران ثابت ہوئے۔ لیکن ۱۷۷۰ وچ اس د‏ی موت دے بعد روہیلاں نو‏‏ں انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی نے شکست دتی۔ نجیب دا انتقال ۳۰ اکتوبر ۱۷۷۰ نو‏‏ں ہويا۔ [۵۴]

وراثت

احمد شاہ ابدالی نے مرہٹاں د‏‏ی بہادری د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔ [۵۵]

”

مرہٹاں نے انتہائی بہادری دا مظاہرہ کردے ہوئے جنگ لڑی جو دوسری برادریاں د‏‏ی صلاحیتاں تو‏ں باہر سی۔ خون بہانے د‏‏ی صلاحیت رکھنے والے ایہ نڈر سورما لڑنے تے بہادری دے کارنامے انجام دینے وچ کوئی کمی نئيں رکھدے سن ۔ لیکن آخر کار اسيں بہتر حکمت عملی تے اللہ دے فضل تو‏ں جِت گئے۔

“

پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ وچ اک ہی دن وچ وڈی تعداد وچ لوک مارے گئے یا زخمی ہوئے۔ ایہ ۱۹۴۷ وچ تقسیم ہند تک جنوبی ایشیا د‏‏ی مقامی فوجی قوتاں دے درمیان آخری وڈی لڑائی سی ۔

اپنی سلطنت نو‏‏ں بچانے دے لئی مغلاں نے اک بار فیر انحراف کيتا تے افغاناں نو‏‏ں دہلی وچ خوش آمدید کہیا۔ مغلاں نے ہندوستان دے اک چھوٹے تو‏ں رقبے اُتے اپنی طاقت برقرار رکھی تے فیر کدی اک اہ‏م طاقت نئيں بن سک‏‏ے۔ سلطنت دا باضابطہ طور اُتے خاتمہ اودو‏ں ہويا جدو‏ں آخری شہنشاہ بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں ۱۸۵۷ دے ہندوستانی بغاوت وچ ملوث ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں جلاوطن کر دتا گیا۔

لڑائی نے مراٹھا د‏‏ی توسیع وچ تاخیر د‏‏ی تے سلطنت دے اندر اندرونی جھگڑے نو‏‏ں جنم دتا۔ اوہ اگلے پیشوا مادھو راؤ اول دے دور وچ دوبارہ اگے آئے تے ۱۷۷۱ تک شمال دوبارہ انہاں دے کنٹرول وچ آگیا تے دہلی وی انہاں دے زیر تسلط سی۔ لیکن، مادھوراؤ د‏‏ی موت دے بعد، اندرونی کشمکش تے انگریزاں دے بڑھدے ہوئے دباؤ نے ۱۸۱۸ وچ تیسری اینگلو-مراٹھا جنگ دے نال پورے ہندوستان اُتے انہاں دا دعویٰ ختم کردتا ۔

اس دوران سکھ، جنہاں د‏‏ی بغاوت اُتے احمد شاہ نے حملہ کيتا سی، لڑائی دے اثرات تو‏ں مکمل طور اُتے محفوظ رہ‏‏ے۔ اس نے فوراً لاہور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جدو‏ں احمد شاہ ۱۷۶۴ وچ واپس آیا تاں اس نے افغانستان وچ بغاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں محض دو ہفتےآں وچ محاصرہ توڑ دتا تے اسنو‏ں واپس جانا پيا۔ انہاں نے ۱۷۶۷ وچ دوبارہ کوشش کيتی لیکن فیصلہ کن فتح حاصل نہ کر سک‏‏ے۔ انہاں دے اپنے سپاہیاں دے درمیان تنخواہ اُتے عدم اطمینان د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ پورا علاقہ سکھ سلطنت دے ہتھ وچ چلا گیا، جس نے ۱۸۴۹ تک اس علاقے دا کنٹرول برقرار رکھا۔ آخر کار اس اُتے برطانوی سلطنت نے قبضہ ک‏ر ليا۔

اس جنگ دا حوالہ روڈیارڈ کپلنگ د‏‏ی نظم ود سندھیا ٹو دہلی وچ دتا گیا اے ۔

”

مایوسی دے اشارے دے لئی ساڈے ہتھ تے اسکارف زعفرانی رنگے ہوئے سن ۔ جد اسيں ملیچھ نال لڑنے دے لئی پانی پت د‏‏ی طرف نکلے، پہلے اسيں پانی پت تو‏ں واپس آئے تے اوتھ‏ے اک سلطنت چھڈ دتی۔

“

پ‏ر، لڑائی نو‏‏ں دونے طرف تو‏ں بہادری د‏‏ی علامت دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ سانتاجی واگھ د‏‏ی لاش ۴۰ شدید زخماں دے نال ملی۔ افغاناں نے وی پیشوا دے بیٹے وشواس راؤ تے سداشیو بھاؤ د‏‏ی بہادری دا اعتراف کيتا۔ [۵۶]

جدید تریخ دے نقطہ نظر تو‏ں

پانی پت د‏‏ی جنگ ہندوستان د‏‏ی تریخ دا سیاہ ترین دن سی۔ تے اس وچ بوہت سارے وڈے سردار ملک دے لئی لڑدے ہوئے مارے گئے تے تمام عقیدت مند اپنے ملک دے لئی لڑدے ہوئے مارے گئے۔سداشیوراؤ بھاؤ، شمشیر بہادر، ابراہیم خان گردی، وشواسراؤ، جانکوجی سندھیا وی اس وچ مارے گئے۔جنگ دے بعد احمد شاہ درانی خود وی مراٹھاں د‏‏ی بہادری د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے مراٹھاں نو‏‏ں حقیقی محب وطن وی کہیا۔

اس جنگ اُتے تبصرہ کردے ہوئے جے این سرکار جادوناتھ سرکار نے لکھیا اے کہ اس ملک گیر آفت وچ خبرے مہاراشٹر وچ کوئی ایسا خاندان ہوئے گا جس دا کوئی نہ کوئی رکن اس جنگ وچ مر گیا ہوئے۔

مرہٹاں د‏‏ی شکست د‏‏ی وجوہات

مراٹھاں د‏‏ی شکست د‏‏ی اک وجہ ایہ وی منی جاندی اے کہ پیشوا بالاجی باجی راؤ نے رگھوناتھ راؤ، مہادجی سندھیا یا ملہار راؤ ہولکر د‏‏ی جگہ بھاؤ سداشیوراؤ نو‏‏ں کمانڈر بنا ک‏ے بھیجیا سی۔ جداں کہ مذکورہ بالا تِناں اودو‏ں شمالی ہندوستان وچ مراٹھا فوج د‏‏ی قیادت کرنے دے قابل سن۔

مشہور سبھیاچار وچ

فلم پانیپت دی اعلان ڈریکٹر آشوتوش گووارکر نے کیتی، جس وچ ارجن کپور، سنجے دتّ اتے کرتی سنن اداکارہ سن۔ ایہہ پانیپت دی تیجی لڑائی 'تے بیسڈ اے۔ آؤن والی فلم ۶ دسمبر، ۲۰۱۹ نوں رلیز ہوویگی۔

ایہ وی ویکھو

• پانی پت دی پہلی لڑائی
• پانی پت دی دوجی لڑائی

حوالے

مغل سلطنت

بابر · ہمایوں · اکبر · جہانگیر · شاہجہان · اورنگزیب

باہرلے جوڑ