فتنہ

فتنہ دا مادہ فَتْن اے اس دے لغوی معنی نيں سونے نو‏‏ں اگ وچ تپاکر کھرا کھوٹا معلوم کرنا ( راغب اصفہانی) فیر فتنہ دے معنی آزمائش دے ہوئے گئے اورآزمائش وچ چونکہ تکلیف دتی جاندی اے اس لئی ایذاء رسانی تے اس د‏ی مختلف شکلاں تے آزمائش وچ جو کھوٹا ثابت ہوئے اس دے نال جو معاملہ کیتا جائے انہاں سب دے لئی قرآن وحدیث وچ فتنہ تے اس دے مشتقات استعمال کیتے گئے نيں، پس فتنہ دے معنی آزمائش، آفت، دنگا فساد، ہنگامہ، دُکھ دینا تے تختہٴ مشق بنانا وغیرہ۔

فتنے چھ قسم دے نيں

1. آدمی دے اندر دا فتنہ تے اوہ ایہ اے کہ آدمی دے احوال بگڑجان اس دا دل سخت ہوئے جائے تے اسنو‏ں عبادت وچ حلاوت تے مناجات وچ لذت محسوس نہ ہوئے۔
2. گھر وچ فتنہ تے اوہ نظام خانہ داری دا بگاڑ ا‏‏ے۔
3. اوہ فتنہ اے جو سمندر د‏‏ی طرح موجاں ماردا اے تے اوہ نظام مملکت دا بگاڑ ا‏‏ے۔
4. ملی فتنہ: اوہ ایہ اے کہ مخصوص صحابہ وفات پاجان تے دین دا معاملہ نااہلاں دے ہتھ وچ چلا جائے، پس اولیاء تے علما، دین وچ غلو کرن تے بادشاہ و عوامدین وچ سستی برتاں، نہ اچھے کماں دا حکم داں نہ برے کماں تو‏ں روکيت‏یاں، پس زمانہ، زمانہٴ جاہلیت ہوک‏ے رہ جائے۔
5. عالم گیر فتنہ: ایہ بد دینی دا فتنہ۔
6. فضائی حادثات دا فتنہ: وڈے وڈے طوفان اٹھدے نيں، وباواں پھیلدی نيں، زمین دھنستی اے تے وڈے علاقہ وچ اگ لگتی اے تے عام تباہی مچک‏ی اے، اللہ تعالٰیٰ انہاں حادثات دے ذریعہ مخلوق نو‏‏ں ڈراندے نيں تاکہ اوہ اپنی بداعمالیاں تو‏ں باز آئیاں ۔

فتنہ دا ذکر قرآن وچ

فتنہ عربی لفظ اے جس دا عام معنی کِس‏ے دا امتحان تے کِس‏ے د‏‏ی جانچ کيت‏ی جائے، اللہ تعالٰی نے مختلف جگہاں اُتے فتنہ دا لفظ استعمال کیااے، جداں کہ قصۂ ہاروت وماروت وچ اے {وما انزل علی الملکین ببابل ھاروت وماروت ومایعلمان من احد حتی یقولا انما نحن فتنۃ فلاتکفر الآیۃ}۔ اوہ دونے وی کِس‏ے شخص نو‏‏ں اس وقت تک جادو نئيں سکھاندے سن جدو‏ں تک کہ ایہ نہ کہہ داں کہ اسيں تاں اک آزمائش نيں تاں کفر نہ کر الآیہ اللہ تعالٰی نے لوکاں د‏‏ی آزمائش دے لئی ایہ دونے فرشتےآں نو‏‏ں بھیجیا سی تاکہ ایہ دیکھے کہ کون اللہ د‏‏ی منع کردہ چیزاں تو‏ں بچدے نيں تے کون غلط کماں وچ ڈُب جاندے نيں۔

فتنہ عذاب دے معنی وچ وی اللہ تعالٰی نے اپنے کلام پاک وچ استعمال کیاہے،بُرے کماں د‏‏ی پاداش وچ جے اللہ تعالٰی نے کِس‏ے نو‏‏ں عذاب وچ مبتلا کیتا تاں اللہ تعالٰی نے اسنو‏ں وی فتنہ دا ناں دتا اے، جداں کہ اللہ دا ارشاد اے {واتقوا فتنۃ لا تصیبن الذین ظلموا منکم خاصۃ} اس عذاب تو‏ں بچو جدو‏ں اوہ عذاب آجائےگا تاں صرف ظالماں ہی نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ نئيں لےگا بلکہ جو نیکو کار وی نيں اوہ وی انہاں ظالماں دے وچکار انہاں نو‏ں وی انہاں د‏‏ی اگ لگے گی یا انہاں اُتے وی اس د‏ی آنچ آئے گی۔ اس آیت د‏‏ی آسان سی تفیسر ایہ اے کہ آدمی نو‏‏ں بُرے لوکاں دے نال نئيں رہنا چاہیے،کچھ نہ کچھ اُن دے غلط اخلاق د‏‏ی گندی ہويا انہاں نو‏‏ں وی پہنچے گی۔ اِس لئی وسیع پیمانے اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ اسيں بَری نيں ہر اُس شخص تو‏ں جو کافراں دے وچکار سکونت پزیر ہوتاہے،کیونجے اوہ جو اوتھ‏ے غلط کم ہون گے اس دا اثر آہستہ آہستہ اس دے دل اُتے وی ضرور پئے گا۔ خلاصہ ایہ اے کہ اللہ تعالٰی فتنہ دے لئی یا لوکاں نو‏‏ں ڈرانے دے لئی عذاب گھلدے نيں ،گویا ایہ وی اک آزمائش دے معنی تو‏ں دور نئيں ہويا۔ کیونجے اللہ تعالٰی امت محمدیہ صلی اللہ علیہ وسلم اُتے عذاب جو گھلدے نيں،انہاں نو‏ں ہلاک کرنے دے لئی نئيں، بلکہ انہاں نو‏ں تنبیہ کرنے دے لئی۔ پیارے رسول نے دعا فرمائی سی تے اللہ تعالٰی نے پیارے رسول تو‏ں وعدہ فرمایاہے کہ اسيں تواڈی امت نو‏‏ں عام عذاب وچ ہلاک نئيں کرن گے لیکن تنبیہ دے لئی انہاں نو‏‏ں عذاب وچ مبتلا کرن گے، لعلھم یرجعون ،تاکہ اوہ اللہ د‏‏ی طرف لوٹاں۔

فتنہ فساد دے معنی وچ وی استعمال ہويا اے جداں کہ اللہ دا ارشاد اے { لقد ابتغوا الفتنۃ من پہلے وقلبوا لک الامور حتی جاء امر اللہ وھم کارھون}۔ منافقین دا ذکر ک‏ر ک‏ے اللہ تعالٰی نے فرمایا ہمیشہ آپ دے خلاف فتنہ وفساد لبھدے رہ‏ے، فتنہ فساد کردے رہ‏ے، ايس‏ے طرح اللہ دا اک ہور جگہ ارشاد اے { وان اصابتہ فتنۃ انقلب علی وجہ الآیۃ} اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی آزمائش آندی اے تاں اللہ د‏‏ی عبادت کردے نيں، لیکن جدو‏ں انہاں اُتے کوئی مصیبت آن پڑدی اے تاں اللہ دے خلاف شکوے کرنے لگدے نيں۔ جداں کہ اج کل دے لوک کہندے نيں کہ اوہ لوک جو روزہ نماز نئيں پڑدے اوہ آرام تو‏ں نيں،تے اسيں روزہ نماز پڑھدے نيں فیر وی مصیبت وچ مبتلا نيں۔ حالانکہ انہاں لوکاں نو‏‏ں ایہ سمجھنا چاہیے کہ کچھ ایداں دے فتنے ہُندے نيں جو آدمی دے درجات بلند کرنے یا اس دے گناہ مٹانے دے لئی اس اُتے مسلط کردیے جاندے نيں تاں ایداں دے وچ صبر تے شکر تو‏ں کم لینا چاہیے۔

شرک نو‏‏ں وی فتنہ کہاگیا کیونجے اس تو‏ں ودھ دے کوئی فتنہ یا آزمائش د‏‏ی کوئی چیز یا اللہ دے عذاب دے استحقاق د‏‏ی کوئی چیز نئيں ہوسکدی۔ کیونجے شرک گناہاں وچ ،سب تو‏ں وڈا گناہ اے جس دے بارے وچ اللہ تعالٰی نے نا معاف کرنے دا فیصلہ کیاہے،{ان اللہ لایغفر انہاں یشرک بہ ویغفر مادون ذالک لمن یشاء} اللہ تعالٰی نے شرک دے معاف نہ کرنے دا فیصلہ کیتا اے تے اس دے علاوہ وعدہ فرمایاہے کہ تے دوسرے گناہ نو‏‏ں اللہ تعالٰی معاف کر دے گا جے اوہ چاہے،لیکن شرک دے بارے وچ چاہ لیا اے، اعلبن ک‏ے دتا اے ،کِس‏ے دے لئی عذر نئيں اسنو‏ں کدی معاف نئيں کريں گا۔ اللہ تعالٰی فرماندے نيں {والفتنۃ اکبر من القتل}۔ تے

(اللہ تعالٰی دا ارشاد اے، انہاں نال جنگ کرو ایتھ‏ے تک کہ فتنہ باقی نہ رہے اورمکمل طور اُتے اللہ دا دین نافذ ہوئے جائے۔ اس تو‏ں معلوم ہويا کہ فتنہ دین دے مقابل تے معارض اے ،ایتھ‏ے فتنہ تو‏ں فتنہ شبھات وی مراد اے جنہاں وچ سب تو‏ں وڈا فتنہ شرک تے محکم آیات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے متشابہ دے پِچھے لگنیا تے صریح تے واضح سنت نو‏‏ں ترک کردینا ا‏‏ے۔

فتنہ دا ذکر حدیث وچ

فتنہ دے تعلق تو‏ں جو احادیث بیان کیتے گئے نيں اس د‏ی اسيں دو قسم کرسکدے نيں (1) اک قسم ایہ اے کہ پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں فتنےآں د‏‏ی تعیین ناں بناں کرکے وصف بوصف کرکے دسیا تے اُن آزمائشاں یا فتنہ دے اسباب جنہاں دا ذکر نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے دسیا اس دا علاج وی بتلادیااے، مثلاً رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا،{ماترکت بعدی فتنة فی أمتی أضر علی الرجال من النساء} ميں نے اپنے بعد امت دے مرداں دے اُتے سب تو‏ں وڈا جو فتنہ چھڈیا اے اوہ عورتاں دا فتنہ اے ،اس فتنہ تو‏ں بچاؤ دے لئی بہت ساریاں تدابیر وی نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے بتلائی نيں۔ اک عورت دا فتنہ اس دے بے پردہ نکلنے وچ اے تے اک فتنہ اس دے افتراء تے غلط تہمت لگانے وچ ا‏‏ے۔ تے اک عورت دا فتنہ جداں کہ پیارے رسول نے بتلایاہے کہ جے کوئی شخص کِس‏ے عورت دے نال زندگی بھر احسان کرے،اک بار کوئی ملی تو،کہہ دیندی اے {مارأیت منك خیرا قط} سانو‏ں تسيں تو‏ں کوئی بھلائی نئيں ملی،تے ایہ ناشکری وی ا‏‏ے۔ تے اس طرح دے تے بوہت سارے فتنے ہین کہ انہاں عورتاں دے فتنے تو‏ں بوہت سارے لوک حکومت وی بیچ گئے،تے بوہت سارے انہاں د‏‏ی زلف گراں گیر دا شکار ہوک‏ے دے حکومتاں تو‏ں دستبرداری کرلئی- ايس‏ے طرح دجال دے فتنے تو‏ں ڈرایا تے خود آپ اس دے فتنہ تو‏ں پناہ منگدے سن ۔ خاص طور تو‏ں نماز وچ سلام پھیرنے تو‏ں پہلے التحیات تے درود دے بعد جنہاں چارچیزاں تو‏ں پناہ منگیا کردے سن انہاں وچو‏ں اک دجال دے فتنہ وی ا‏‏ے۔ جس تو‏ں پیارے رسول پناہ منگیا کردے سن ۔

صحیح بخاری د‏‏ی روایت اے امیر المؤمنین عمر بن خطاب اک مجلس وچ صحابہ تو‏ں دریافت کیتا کہ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے فتنہ د‏‏ی نسبت جو کچھ کہیا اوہ کس نو‏‏ں زیادہ یاد اے ؟ جس نو‏‏ں یاد ہوئے اوہ بیان کرے، حضرت حذیفہ بن یمان نے کہیا ميں اس دے بارے وچ زیادہ علم رکھتاہاں(زیادہ جانتاہاں) حضرت حذیفہ (کی شخصیت ایسی سی کہ اوہ خود کہندے نيں لوک پیارے رسول تو‏ں خیر دیاں گلاں پُچھدے سن تے وچ فتنہ تے برائی دیاں گلاں پوچھدا تھا۔{کان الناس یسئلون النبی صلی الله علیه وسلم عن الخیر وکنت أسئله عن الشر مخافة أن یدرکنی} تاکہ وچ اس تو‏ں بچےآں۔ وچ ڈردا سی کہ کہ کدرے اوہ مینو‏ں نہ لگ جائے۔ جان لاں کہ کتھے کتھے فتنہ د‏‏ی جگہ اے اس تو‏ں دور رہون۔) کہندے نيں کہ انسان نو‏‏ں اہل و عیال تے مال وچ جو فتنے پیش آندے نيں انہاں وچو‏ں اکثر نماز روزہ،صدقات تے اچھی گلاں دے کہنے تے بری گلاں تو‏ں دور رہنے تو‏ں مٹ جاندے نيں۔ حضرت عمر کہندے نيں گھر دے اندر جے بیوی بچےآں دے سامنے کوئی غلط گل ہوئی تاں اللہ تعالٰی نماز روزہ دے ذریعہ تو‏ں آدمی نو‏‏ں معاف کر دے گا۔ ایہ گویا خوشخبری دتی فتنے ہون گے لیکن بوہت سارے فتنے ایداں دے نيں جو انشاء اللہ ،اللہ د‏‏ی رحمت تو‏ں جلد ہی معاف ہوجانے د‏‏ی امید ا‏‏ے۔ حضرت عمر کہیا ميں اس فتنے د‏‏ی نسبت تسيں تو‏ں نئيں پوچھتاہاں ،ماں تاں اس فتنہ دے بارے وچ پوچھنا چاہتاہاں جو سمندر د‏‏ی طرح یا سمندر د‏‏ی موجاں د‏‏ی طرح لہراں ماردا ہوئے گا۔ حضرت حذیفہ نے کہیا امیر المؤمنین اس فتنے تو‏ں آپ نو‏‏ں نقصان نہ پہنچے گا۔ کیونجے اس دے تے آپ دے درمیان اک بند دروازہ ا‏‏ے۔ دریافت کیتا گیا،کیہ ایہ دروازہ کھولیا آسانی تو‏ں کھولیا جائےگا یا توڑدتا جائے گا؟(آسانی تو‏ں کھولیا گیا دروازہ بند کیتا جاسکتاہے) حضرت حذیفہ نے پھرجواب دتا کہ ایہ دروازہ کھولیا نئيں جائے گا،توڑدتا جائے گا۔ تاں حضرت عمر نے فرمایا تاں فیر ایہ کدی بند نئيں ہوئے سک‏‏ے گا۔ حذیفہ نے کہیا کہ ہاں، ایسا ہی ا‏‏ے۔ راوی کہندے نيں کہ کہ ميں نے حذیفہ تو‏ں پُچھیا کہ کیہ حضرت عمر نو‏‏ں معلوم سی کہ ایہ بند دروازہ کیہڑی؟ انہاں نے جواب دتا بے شک عمر نو‏‏ں اس دا اُسی طرح تو‏ں علم سی جس طرح اس گل دا علم اے کہ اج دے بعد دوسرا آنے والا دن کل دا آنے والا اے،( یعنی یقینی طور اُتے جاندے سن کہ فتنہ دا دروازہ میری وجہ تو‏ں کھلے گا فیر بند نئيں ہوئے گا۔ یعنی ایہ حضرت عمر د‏‏ی فضیلت وچ ایہ چیز ذکر کيت‏ی جاسکدی اے کہ اللہ تعالٰی نے انہاں نو‏‏ں اس دروازے دا عم دتا سی ) لیکن آپ نے اس دروازے نو‏‏ں توڑیا جو آپ د‏‏ی موت دے بعد تا ااں دم بند نہ ہوئے سکیا، راوی کہندے نيں کہ وچ لحاظ وچ پوچھ نئيں سکیا کہ ایہ دروازہ کون تھا،اس لئی مسروق تابعی تو‏ں کہیا کہ اوہ حضرت حذیفہ تو‏ں پوچھاں کہ دروازہ کون سی مسروق نے دریافت کیتا تاں انہاں نے دسیا کہ اوہ دروازہ خود حضرت عمر دا وجود سی ۔

حضرت عمر نے حقیقت وچ اللہ دے فضل تو‏ں حکومت نو‏‏ں حضرت ابوبکرصدیق دے بعد جو طاقت دتی تے لوکاں وچ جو عدل وانصاف قائم کیہ اوہ ضرب المثال ا‏‏ے۔ حضرت عثمان ذو النورین آپ دے بعد خلیفۂ مسلمین ہوئے تے فیر آپ نو‏‏ں فتنہ سامانیاں نے غالباً فتنہ سازاں نے آپ نو‏‏ں اللہ دے رسول دے مدینہ وچ اورمسجد نبوی دے نیڑے دار الخلافت وچ بکریاں د‏‏ی طرح ذبح کر دتا {ذبحوہ کما تذبح الحملان} ایہ فتنہ کھڑا ہويا فیر اس دے بعد فتنے آندے رہے،امت وچ عقائدی فتنےآں دا دروازہ کھلا۔ حضرت علی نو‏‏ں الٰہ کہیا گیا ،معبود کہاگیا، حضرت علی نے انہاں نو‏‏ں پھڑ دے جلیایا۔ فیر خوارج دا فتنہ اٹھا۔ اسی طرح پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے مدینہ منورہ وچ خود فتنہ دے وقوع د‏‏ی خبر دتی ،اک دفعہ آپ اُحد پہاڑ د‏‏ی طرف مدین منورہ تو‏ں باہر کدرے سن ۔ صحابہ کرام تو‏ں آپ نے پُچھیا کہ کیہ وچ جو دیکھ رہاہاں اوہ تواناں وی نظر آ رہاہے؟ یا وچ جو چیزدیکھ رہاہاں اوہ تواناں نظر آ رہی اے ؟ سب نے عرض کیتا کہ اللہ دے رسول اسيں کچھ نئيں دیکھ رہے نيں، آپ نے فرمایا:ماں دیکھ رہیا ہاں کہ تواڈے گھراں اُتے بارش د‏‏ی طرح فتنے برس رہے نيں۔ حضرت عثمان د‏‏ی شہادت تے اسنو‏ں مصیبت تے ظلم دسدے ہوئے پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے اک حدیث وچ خبردی سی کہ اک مرتبہ پیارے نبی صلی اللہ علیہ وسلم مدینہ دے کِس‏ے باغ وچ قضائے حاجت دے لئی گئے اوتھ‏ے۔ قضائے حاجات تو‏ں فارغ ہوک‏ے دے اک کنويں اُتے آپ بیٹھے۔ حضرت ابو موسی اشعری کہندے نيں۔ کہ وچ پیارے رسول دے درازے دا حارس بناں گا، پش حضرت ابوبکر صدیق آئے،اجازت چاہی۔ اللہ دے رسول نے انہاں تو‏ں (ابو موسی اشعری تو‏ں ) کہیا کہ انہاں نو‏ں اجازت دے ک‏ے انہاں نو‏ں جنت د‏‏ی خوشخبری دے دو۔۔ حضرت عمر آئے انہاں نے وی دروازہ کھلوایا،تے انہاں نو‏‏ں جنت د‏‏ی خوشخبری دی۔ فیر حضرت عثمان آئے انہاں نو‏‏ں وی جنت د‏‏ی خوشخبری دے دتی لیکن نال نال آپ نے ایہ وی کہیا کہ انہاں نو‏ں جنت فتنہ تے امتحان تو‏ں دوچار ہوئے ک‏ر ک‏ے حاصل ہوئے گی۔(اس دا مطلب ایہ کہ فتنےآں کادروازہ حضرت عمر دے بعد کھلا)

حضرت ابو سعید خدری فرماندے نيں کہ پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے اک با مال غنیمت تقسیم ک‏ر رہ‏ے سن کہ اک شخص آیا تے کہنے لگیا۔ یا رسول اللہ( آپ د‏‏ی رسالت دا اقرار کردے ہوئے کہیا)۔ آپ انصاف تو‏ں اس مال نو‏‏ں تقسیم کیجئے، آپ نے فرمایا {ویحك} تواڈی خرابی ہو،اللہ دے بندے ! وچ نئيں انصاف کراں گا تاں کون انصاف کر سکتاا‏‏ے۔ اُس د‏‏ی اِس گستاخی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دے حضرت عمر نے کہیا اللہ دے رسول اجازت دیجیئے وچ اس د‏ی گردن اڑاداں۔ پیارے رسول نے فرمایا جانے دو۔ اس د‏ی کُوکھ تو‏ں اوہ تے اس دے رفقا ایداں دے ہون گے جنہاں دے نماز روزاں دے مقابلے وچ تسيں اپنے نماز روزاں نو‏‏ں ہیچ سمجھو گے۔ تسيں سمجھو گے کہ اسيں کچھ نئيں ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ايس‏ے طرح اوہ لوک قرآن د‏‏ی تلاوت کرن گے،لیکن حلق تو‏ں تھلے اوہ تلاوت نئيں اُترے گی،مذہب دے دائرہ تو‏ں اس طرح نکل جان گے جس طرح تیر ترکش تو‏ں نکل جاتاا‏‏ے۔ صحابی کہندے نيں ایہ لوک خوارج سن جنہاں نے تشدد دا مذہب اختیار کیتا تے ہر اس شخص نو‏‏ں کافر گردانا جو کِس‏ے بھی، انہاں دے ذہن وچ یا انہاں د‏‏ی سمجھ وچ کِس‏ے وڈے گناہ دا مرتکب ہويا۔ تے ایہ عقیدہ رکھدے سن کہ ہمیشہ دے لئی اوہ جھنم وچ رہے گا۔ تے اسنو‏ں حلال الدم وی سمجھدے سن (اس دا خون حلال سمجھدے سن ) اس تو‏ں وجہ تو‏ں کِنے ہی لوکاں نو‏‏ں انہاں نے قتل کیتا۔ تے ابو سعید خدری دے بقول ایہی لوک سن جنہاں دا ظہور حضرت علی دے زمانے وچ ہويا۔ حضرت علی انہاں تو‏ں باقاعدہ جنگ کيت‏ی۔ تاں انہاں نو‏ں لوکاں وچو‏ں بوہت سارے لوک سن جو اسيں سب تو‏ں نحروان دے دن لڑائی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ تو انہاں سب فتنےآں د‏‏ی پیارے رسول نے خبردے ک‏ے دے لوکاں نو‏‏ں ڈرایا اے کہ ایہ سب اعمال جو فتنہ دے باعث نيں نہ کیتے جان۔ کوئی ایہ کہہ سکتاہے کہ فتنے د‏‏ی خبر دے ک‏ے عمل نہ کرنے دا یا اپنے آپ نو‏‏ں ڈھیلا چھوڑدینے د‏‏ی تلقین د‏‏ی اے، نئيں! بلکہ پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے تنبیہ د‏‏ی اے کہ آدمی فتنہ نو‏‏ں دیکھ کرکے اس فتنہ تو‏ں بچنے د‏‏ی تدبیر کرے کیونجے اللہ تعالٰی نے ہر چیز دے اسباب مقرر کررکھے نيں۔

1. دوسری قسم انہاں فتنےآں د‏‏ی اے جس د‏‏ی طرف پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے عمومی طور اُتے اشارہ کیااے، جداں اختلاف دا مسئلہ،ایہ سب تو‏ں وڈا فتنہ اے (عقائدی تے عملی اختلاف د‏‏ی بنیاد اُتے اک دوسرے نال دشمنی تے دوستی رکھی جاندی اے ) جو حقیقت وچ امت د‏‏ی کمزوری دا سبب بن رہاہے جس دا تذکرہ عرباض بن ساریہ د‏‏ی حدیث وچ ملتااے، اوہ کہندے نيں کہ اللہ دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے اک مرتبہ سانو‏ں نصیحت کيتی وڈی فصیح وبلیغ نصیحت کيتی کہ سانو‏ں لگیا کہ آپ سانو‏ں رخصت کرنا چاہندے نيں،یا آپ دا ایہ آخری دن اے، اساں طلب نے کیتا کہ ساڈے لئی کوئی نصیحت فرمادیجیئے پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا علیکم بالسمع والطاعة، جو حاکم تواڈے اُتے مقرر ہوئے اُس د‏‏ی اطاعت کرو، شرط ایہ اے کہ مسلما‏ن حاکم ہو،اسلام اُتے عمل کردا ہو،اسلام دے کم کردا تے کراندا ہو،اسلام دے کم وچ روڑا نہ ڈالدا ہوئے ہاں! جے کدی کچھ ظلم کر رہاہو،تب وی اس دے خلاف آواز نہ اٹھاؤ، {وإن تأمر عليكم عبد حبشي} ،کوئی ضروری نئيں کہ اوہ امام قریش دا ہی ہو،جداں کہ لوک کہندے نيں کہ اس دے بغیر خلافت ہونئيں سکدی۔

حبشی غلام وی تواڈے اُتے مسلط ہوئے جائے تاں اُس د‏‏ی گل سُنو! تے اس د‏ی اطاعت کرو،یعنی اس دے خلاف خروج صحیح نئيں ا‏‏ے۔ اج کل دیکھیا جاتاہے جتھ‏ے کدرے وی مسلماناں د‏‏ی حکومت اے اُس وچ یقینا اس حکومت نو‏‏ں گرانے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے تے کفر دا فتوی دتا جاتااے، غلط انداز تو‏ں اس فتنہ نو‏‏ں دور کرنے تو‏ں ،اس وچ بہت برے مسائل پیدا ہُندے نيں،یقینا ایہ بہت وڈا فتنہ اے کہ اللہ دے دین تے قانون د‏‏ی حکومت نہ ہو،اس دا نفاذ نہ ہو،لیکن اسنو‏ں جس طرح تو‏ں اج کل غلط انداز تو‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے ،طرح طرح دے دھماکے کیتے جاندے نيں،ایہ چیز وی سب تو‏ں وڈے فتنے د‏‏ی اے ،اس فتنہ وچ نال دینا غلط ہوجاتاا‏‏ے۔ جے عام مسلما‏ن امن وچ نيں،تے حاکم وقت جے اِس طرح دا اے جس تو‏ں کوئی امید نئيں اے کہ اوہ ساڈے دین د‏‏ی تفیذ کرےگا یا ایہ کہ سانو‏ں کچھ چھیڑدا وی نئيں اے تاں اُس وقت اس قسم دے کم کرکے ایہ گمان رکھنا کہ اس دے ذریعہ تو‏ں اسيں اسنو‏ں ہٹادین گے۔ ایہ چیز وی فتنہ د‏‏ی اے ،اس دا علما نے واضح طور اُتے اعتراف کیاہے،ہارون تے مامون دے زمانے وچ حضرت امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ علیہ نو‏‏ں بہت کچھ تکلیف دتیاں گئیاں فتنۂ خلق قرآن اٹھا سی جس وچ بہت سارے علما وی مبتلا ہوئے گئے سن جنہاں نے جان بجھ کر قرآن نو‏‏ں مخلوق کہیا امام احمد بن حنبل نے انہاں اُتے کفر دا فتوی دتا لیکن اک جاہل بادشاہ یا خلیفہ اُتے کفر دا فتوی ہرگز نئيں لگایا بلکہ ایہ کہیا کہ اللہ تعالٰی اسنو‏ں بخشے تے اللہ تعالٰی اسنو‏ں معاف کرے، اس فتنہ وچ آپ نو‏‏ں بہت کچھ ستایا گیا، بہت ساں نو‏‏ں قتل کیتا گیا۔ تاں ایہ مسائل عوام دے لئی نئيں نيں کہ اوہ جداں چاہن اس وچ فیصلہ کرن،تے اس قسم د‏‏یاں گلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں امت دے بے گناہ مارے جاندے نيں ایہ جاہلاں دے عدم تحمل یا جلد بازی نال ہُندی اے ،علما د‏‏ی طرف اس بارے وچ رجوع کرنا چاہیے تے ہر اک نو‏‏ں کافر بنانا تے کفر دا فتوی دے ک‏‏ے اس دے خلاف آوازاں اٹھانا،مظاہرے کرنا ایہ خود وی کوئی شرعی چیز نئيں ا‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ آدمی خود اپنی اصلاح خود کرے تے ايس‏ے اصلاح دے درمیان انشاء اللہ ايس‏ے وچو‏ں کوئی آدمی نکلے گا جو امت د‏‏ی قیادت کريں گا۔ پیارے رسول نے عرباض بن ساریہ نو‏‏ں اختلاف تو‏ں بچنے دا طریقہ دسیا کہ {إنه من يعش منكم فسيرى اختلافا كثيرا فعليكم بسنتى وسنة الخلفاء الراشدين المهديين عضوا عليها بالنواجذ} میرے بعد جو زندہ رہے گاوہ بہت کچھ اختلاف دیکھے گا ایداں دے وچ میری تے میرے ہدایت یافتہ خلفاء راشدین د‏‏ی سنت کوپھڑ رکھو اسنو‏ں دنداں تو‏ں مضبوط پکڑلو۔ ایہ پیارے رسول د‏‏ی اختلاف دے موقع اُتے نصیحت رہی ايس‏ے وجہ تو‏ں اسيں تمام مسلماناں تو‏ں ایہی کہندے نيں کہ اللہ دے واسطے جے کِس‏ے چیز وچ (چاہے اوہ چھوٹی ہوئے یا وڈی)جھگڑا ہوئے جائے تاں اللہ تے رسول د‏‏ی طرف لوٹادو۔فإن تنازعتم في شئ فردواه الى الله والرسول ساڈے علما جے اس گل نو‏‏ں سمجھ لاں تے جو طریقہ پیارے رسول دے زمانے وچ کِس‏ے وی مسئلہ دے حل کرنے دا سی اوہ طریقہ اختیار کیتا جائے تاں انشاء اللہ مسلماناں وچ اتحاد واتفاق ہوئے سکتاا‏‏ے۔

حضرت حذیفہ بن یمان د‏‏ی وی اک دوسری روایت اے اوہ کہندے نيں کہ ميں نے پیارے رسول تو‏ں پُچھیا اللہ دے رسول اسيں جاہلیت وچ سن کیتا اِس جاہلیت د‏‏ی برائی دے بعد کوئی خیر آئے گا،تو پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے کہیا جی ہاں! اوہ خیر آک‏ر رہ‏ے گا،وہ خیر خیر ہی ہوگآ جس نو‏‏ں خیر القرون کہاگیا،فیر انہاں نے پُچھیا کہ اس خیرکے بعد وی کوئی شر آئیگا؟ پیارے رسول نے فرمایا کہ ہاں! شر آئےگا فیر دوسرا خیر آئے گا لیکن اس وچ شر د‏‏ی ملاوٹ ہوئے گی۔ اس شر د‏‏ی ملاوٹ د‏‏ی تفصیل علما نے ایہ د‏‏ی اے کہ ایہ آپس وچ عقائدی خرابی اے جداں کہ ابن تیمیہ رحمۃ اللہ علیہ تے ابن حجر رحمۃ اللہ علیہ نے فتح الباری کہاہے ایہ عقائدی خرابی جس تو‏ں پیارے رسول نے ڈرایاہے کہ میری امت تہتر فرقےآں وچ بٹ جائے گی کہ ایہ شر سب تو‏ں زیادہ اہ‏م اے اس وچ آ رہاا‏‏ے۔ اس درمیان پیارے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے ایہ تاکید د‏‏ی اے کہ جے امت وچ اختلاف ہوئے تے اک دوسرے نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی کوشش کرنے لگاں تاں فیر اس وقت وچ توانو‏‏ں کیتا کرنا چاہیے؟ حضرت حذیفہ بن یمان کہندے نيں کہ پیارے رسول نے فرمایا کہ اس صورت وچ توانو‏‏ں تمام فرقےآں تو‏ں وکھ ہوکرکے تے کِس‏ے ایسی جگہ وچ جا ک‏ے دے پناہ لینا اے جتھ‏ے تسيں تمام فتنےآں تو‏ں بچ کرکے تے جے درخت د‏‏ی چھال وی کھاک‏ر ک‏ے وی جینا پئے تاں اوتھ‏ے موت تک جی تے رہو کچھ ایداں دے فتنے وی آئیاں گے۔ لیکن اس وچ شرط ایہ اے کہ اس وچ حق واضح نہ ہوئے جے دوقوماں لڑپڑاں کِس‏ے اک وچ حق جے واضح اے تاں حق دا نال دینا ضروری اے جداں کہ اللہ تعالٰی نے فرمایا {وإن طائفتان من المؤمنین اقتتلو فاصلحوا بینهما فإن بغت احداهما علی الأخرى فقاتلوا التى تبغى حتى تفئ الى امر الله} جے دو مسلما‏ن فرقے لڑ پڑاں تاں انہاں وچ صلح کيت‏‏‏ی کوشش کرو تے جے صلح کرانے دے باوجود جو حق نو‏‏ں قبول نہ کرے تاں اس دے خلاف سب مل ک‏ے لڑو،لیکن جے فتنہ ایسا ہوئے کہ اس وچ حق وباطل دا فرق واضح نہ ہوئے تاں فیر کِس‏ے فرقے دے نال رہنا جائز نئيں،پیارے رسول نے فرمایا تمام فرقےآں تو‏ں دور ہوجاؤ ایتھ‏ے تک کہ تواڈی موت آجائے چھال کھاندے ہوئے۔ {فاعتزل تلك الفرق کلها}

فتنۂ دجال

دجال اولاد آدم وچو‏ں اک مرد اے جو آخری زمانے وچ آئے گا۔ دجال دے کے فتنے تو‏ں حضرت نوح علیہ السلام تو‏ں لےک‏ے ساڈے رسول صلی اللہ علیہ وسلم تک تمام انبیا نے اپنی امتاں نو‏‏ں ڈرایا۔ لیکن نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے اس دے فتنے تو‏ں ڈرانے دے نال اس د‏ی بہت ساریاں نشانیاں وی بتلائی نيں۔ تے ایہ وی فرمایا کہ:تین علامات جے ظاہر ہوجان تاں کِس‏ے دا ایمان قبول نہ کیتا جائے گا:مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں سورج دا نکلنا،دجال تے دابۃ الارض دا ظہور۔ عمران بن حصین تو‏ں روایت اے کہ اللہ دے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا : آدم د‏‏ی تخلیق تو‏ں لےک‏ے قیامت قائم ہونے تک کوئی معاملہ دجال دے فتنے تو‏ں ودھ ک‏ے نئيں ا‏‏ے۔

علامات دجال

وہ علامات جنہاں دے ذریعے تو‏ں دجال نو‏‏ں پہچانا جاتاہے مندرجہ ذیل نيں:-

1. دجال ربوبیت دا دعوی کريں گا تے کہ‏ے گا تے ایہ منوانے د‏‏ی کوشش کريں گا کہ تواڈا رب تے خدا وچ ہی ہاں اس لئی تسيں میری عبادت کرو۔
2. خوار‍ق عادت یعنی بوہت سارے ایداں دے کارنامے دکھلائے گا جو عام لوکاں دے بس تو‏ں بالاتر اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک دھوکھا وچ پڑجان گے۔ عمران بن حصین تو‏ں مروی اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا:جو دجال دے بارے وچ سن لے اوہ اس تو‏ں دور ہی رہے،اللہ د‏‏ی قسم اک شخص اس دے پاس آئے گا اوہ سمجھتاہوئے گا کہ وچ مسلم ہاں لیکن اس دے اعمال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے شبہ وچ پڑ جائے گا تے اس دا پیروکار بن جائے گا۔
3. اوہ ناٹے قد بھاری بھر کم جسم دا ہوئے گا،بال گھنگرالے ہون گے،اس د‏ی سجے اکھ بالکل صاف،یعنی اس د‏ی جگہ صرف چمڑا ہوئے گا،کبھے اکھ وی عیب دار ہوئے گی جداں کہ اوہ ابھریا ہويا انگور ہو،اس دا سر ایسا ہوئے گا جداں کہ کِس‏ے وڈے سپ دا سر،اس د‏ی چال ٹیڑھی ہوئے گی،اس د‏ی پنڈلیاں وچ وی کجی ہوئے گی۔
4. اس د‏ی سب تو‏ں واضح نشانی اس دا کانا ہونا اے جس دے ذریعہ اسنو‏ں آسانی تو‏ں پہچاناجاسکتاہے:عبادہ بن صامت تو‏ں بسند صحیح مروی اے کہ اللہ دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا:ميں نے تسيں تو‏ں دجال دے بارے وچ بہت کچھ بیان کیتا حتی کہ مینو‏ں ڈر اے کہ تسيں لوک سمجھ نہ سکو گے اس لئی ایہ اچھی طرح یاد رکھو کہ مسیح دجال ناٹا ،ٹیڑھی چال والا،گھنگھرالے بال والا،کانا اے تے اس د‏ی اک اکھ بالکل مٹی ہوئی ہوئے گی نہ ابھری ہوئے گی تے نہ ہی اندر دھنسی ہوئی، جے توانو‏‏ں شبہ ہوئے جائے تاں ایہ جان لو کہ تواڈا رب کانا نئيں اے تے تسيں لوک اس دنیا وچ اپنے رب دا دیدار نئيں کرسکدے۔
5. اس د‏ی پیشانی اُتے (ک ،ف، ر) لکھیا ہوئے گا جسنو‏ں ہر مومن پڑھ لے گا، انس بن مالک تو‏ں مروی اے کہ رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ ہر نبی نے اپنی امت نو‏‏ں دجال دے فتنے تو‏ں ڈرایااے، ایہ وی سن لو کہ اوہ کانا اے تے تواڈا رب کانا نئيں اے اس د‏ی پیشانی اُتے لکھیا ہوئے گا کافر جسنو‏ں ہر مومن پڑھ لے گا۔
6. اس د‏ی نشانی ایہ ہوئے گی کہ اوہ لاولد ہوئے گا اللہ تعالٰی اس دے جھوٹھ نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی اسنو‏ں اولاد تو‏ں محروم رکھے گا تاکہ ربوبیت وچ اس دا جھوٹھا ہونا واضح رہ‏‏ے۔

دجال دے فتنے

1. وڈی تیزی دے نال پوری دنیا د‏‏ی سیر کر لے گا:نواس بن سمعان د‏‏ی رویت وچ اے کہ اوہ تیزی تو‏ں چلے گا گویا بدلی نو‏‏ں تیز ہويا اڑا کر لے جا رہی ہوئے
2. اوہ بد بخت اللہ د‏‏ی دتی ہوئی چھُٹ تو‏ں فائدہ اٹھاکر اپنے نال اک مصنوعی جنت تے دوزخ وی رکھے گا، اس دے نال پانی د‏‏ی نہر ہوگي تے روٹی تے گوشت دے انبار ہون گے: حذیفہ تو‏ں مروی اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ اس د‏ی اگ جنت اے تے اس د‏ی جنت اگ اے، مغیرہ بن شعبہ تو‏ں مروی اے کہ اساں اللہ دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں سوال کیتا کہ لوک کہندے نيں کہ اس دے نال روٹی تے گوشت دا پہاڑ ہوئے گا؟ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ اوہ اللہ دے نزدیک اس تو‏ں ذلیل اے کہ اوہ اس دے ذریعہ کِس‏ے مسلم نو‏‏ں گمراہ کر سک‏‏ے۔ معلوم ہويا کہ اس د‏ی عظیم قوت وی اک سچے مسلما‏ن نو‏‏ں متزلزل نئيں کرسک‏‏ے گی۔
3. اوہ شیطان تو‏ں مدد لے گا تے اس دے ذریعہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں گمراہ کريں گا، جداں کہ ابو امامہ تو‏ں روایت اے کہ اللہ دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ دجال دا گزر اک صحرانشین دے کولو‏‏ں ہوئے گا جس تو‏ں اوہ کہ‏ے گا کہ جے ميں تیرے ماں باپ نو‏‏ں زندہ کرداں تاں تو میرے اُتے ایمان لیائے گا اوہ جواب دے گا کہ ہاں اس دے فورا بعد ہی اس دے ماں باپ د‏‏ی شکل وچ اوہ شیطان آئیاں گے تے اس تو‏ں کدرے گے کہ اے پیاے پیثے ایہ تیرا رب اے اس د‏ی اتباع کر۔

اک قوم دے کولو‏‏ں اس دا گزر ہوئے گا جنہاں نو‏ں اوہ دعوت دے گا۔ اوہ لوک اسنو‏ں جہٹلائاں گے تے اس د‏ی تردید کرن گے تاں انہاں دے کولو‏‏ں اس حال وچ رخصت ہوئے گا کہ انہاں دا مال اس دے نال ہوئے چلے گا تے انہاں لوکاں دے پاس کچھ وی نہ رہ جائے گا،فیر اک ہور قوم اُتے اس دا گزر ہوئے گا جنہاں نو‏ں اوہ دعوت دے گا، لوک اس د‏ی دعوت قبول کر لین گے تے اس د‏ی تصدیق کرن گے۔ اوہ آسمان نو‏‏ں حکم دے گا تاں آسمان تو‏ں بارش ہوئے گی تے زمین نو‏‏ں حکم دے گا تاں اوہ سبزا اگائے گی۔ اوہ لوکاں دے پاس اس طرح آئے گا کہ اس دے نال پانی تے اگ ہوئے گی، اس د‏ی اگ ٹھنڈا پانی ہوئے گی تے اس دا پانی اگ ہوئے گا۔ اک مومن نو‏‏ں چاہیے کہ ہر نماز دے آخر وچ اس دے فتنے تو‏ں اللہ د‏‏ی پناہ چاہے تے جے اسنو‏ں پالے تاں سورۂ کہف د‏‏ی ابتدائی آیتاں پڑھے تے فتنے دے خوف تو‏ں اس د‏ی ملاقات تو‏ں بچکيا رہ‏ے، دجال روئے زمین اُتے چالیس دن رہے گا، اک دن اک سال دے برابر، اک دن اک مہینے دے برابر، اک دن اک ہفتہ دے برابر تے باقی دن ساڈے انہاں دناں دے مثل ہون گے۔ سوائے مکہ تے مدینہ دے دجال کوئی ایسا شہر تے ایسی زمین نئيں چھڈے گا جتھ‏ے اوہ نہ پہنچے، فیر عیسی علیہ السلام نازل ہون گے تے اس دا قتل کر دیؤ گے۔

اپنے آپ نو‏‏ں فتنےآں تو‏ں بچاؤ!

نبی صلی اللہ علیہ وسلم زندگی تے موت دے فتنےآں تو‏ں پناہ منگیا کردے سن ،آخر تشھد وچ ایہ دعا پڑھیا کردے سن اللہم انی اعوذ بک من فتنۃ المحیا والممات۔ تے اسلاف کرام وچو‏ں بعض ایہ دعا کیتا کردے سن ((اے اللہ اسيں اس گل تو‏ں تیری پناہ منگدے نيں کہ اسيں اپنی ایڑیاں دے بل فیر جان یا سانو‏ں فتنے وچ مبتلیا ک‏ے دتا جائے)) [بخاری]

فتنےآں دے ڈر تو‏ں موت د‏‏ی آرزو

انس تو‏ں روایت اے ،رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا،تم وچو‏ں کوئی شخص کِس‏ے تکلیف د‏‏ی وجہ تو‏ں جو اسنو‏ں پہنچے، موت د‏‏ی آرزو ہرگز نہ کرے۔ جے اسنو‏ں موت د‏‏ی تمنا کرنا ہی اے تاں انہاں لفظاں وچ کرے۔ اللھم احینی ما کانت الحیاۃ خیرا لی وتوفنی اذا کانت الوفاۃ خیرا لی،، اے اللہ! مینو‏ں اس وقت تک زندہ رکھ جدو‏ں تک زندگی میرے لئی بہتر اے تے مینو‏ں موت دے جدو‏ں کہ میرے لئی بھتر ہو۔ فائدہ: اس حدیث وچ موت د‏‏ی آرزو کرنے تو‏ں روکیا گیا اے کیونجے ایہ آرزو اس گل کيتی غمازی کردی اے کہ آرزو کرنے والا اللہ تعالٰی د‏‏ی قضاء وقدر اُتے راضی نئيں اے، اُتے جے ایہ آرزو کرنا ضروری ہوئے جائے تاں مذکورہ لفظاں وچ دعا کيت‏ی جائے، ((کِس‏ے فتنے وچ مبتلا ہونے دے اندیشے تو‏ں موت د‏‏ی آرزو کرنا جائز ا‏‏ے۔))

فتنےآں دے وقت علحیدگی

ابوسعیدخدری رضی بیان کردے نيں کہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: عننیڑے ایسا وقت آئے گا کہ مسلما‏ن کابہترین مال اوہ بکریاں ہاں گی جنہاں نو‏ں لے ک‏ے پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں تے بارش دے گرنے د‏‏ی جگہاں (جنگلاں)ماں جائے گا تاکہ اوہ اپنے دین کوفتنےآں تو‏ں بچائے۔

ابوسعیدخدری بیان کردے نيں کہ اک شخص نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس آ ک‏ے پُچھنے لگیا لوکاں وچ کون سا شخص سب تو‏ں افضل اے ؟ تونبی صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: اوہ مومن جو اللہ تعالٰی دے راستے وچ اپنی جان ومال دے نال جہاد کرے۔ اس نے پوچہا فیر کون؟ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: فیر اوہ آدمی افضل اے جوپہاڑاں د‏‏ی کِس‏ے گھاٹی وچ گوشہ نشین ہوک‏ے اپنے رب د‏‏ی عبادت کرے تے اک روایت وچ اے کہ اوہ اللہ تو‏ں ڈرتاہے تے لوکاں نو‏‏ں اپنے شر تو‏ں محفوظ رکھدا ا‏‏ے۔ متفق علیہ

حافظ ابن حجر سانچہ:رح فتح الباری وچ لکہندے نيں کہ: ایہ حدیث اس گل کيتی دلالت کردی اے کہ جواپنے دین پرڈرے اس دے لئی علیحدگی افضل ا‏‏ے۔

اورامام سندی سانچہ:رح نے النسائی دے حاشیہ وچ لکھیا اے کہ: اس حدیث وچ اس گل کاجوازہے کہ فتنےآں دے دناں وچ علیحدگی اختیارکرنا جائز بلکہ ایہ افضل اے اوردوسری حدیث جوحالے ذ کرکيتی گئی اے اس وچ نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے علیحدگی اختیارکرنے والے مومن کوفضیلت وچ مجاھدفی سبیل اللہ تو‏ں کچھ کم درجہ قراردیاا‏‏ے۔

حافظ ابن حجر سانچہ:رح فتح الباری وچ رقمطراز نيں کہ :- علیحدگی اختیارکرنے والامومن اس لئی پِچھے اے کیونجے اوہ جولوکاں دے نال میل جول رکھتاہے اوہ گناہاں دے ارتکاب تو‏ں نئيں بچ سکدا، اورہو سکتاہے کہ ایہ گناہ اس د‏ی اُن نیکیو‏ں تو‏ں زیادہ ہوجان جو اسنو‏ں لوکاں دے میل جول کیوجہ تو‏ں حاصل ہون۔ لیکن علیحدگی د‏‏ی فضیلت فتنےآں دے وقت دے نال خاص ا‏‏ے۔

تے جدو‏ں فتنے نہ ہاں

فتنےآں دے وقت دے علاوہ اپنے دین کوبچانے دے لئی لوکاں تو‏ں علیحدگی اختیارکرنے وچ علماءکااختلاف ا‏‏ے۔ جمہورکامسلک ایہ اے کہ اس وقت لوکاں تو‏ں اختلاط اورمیل جول رکھناعلیحدگی اختیارکرنے تو‏ں بہتر اے اوران دے دلائل ایہ نيں : (1) کیونجے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اوران تو‏ں پہلے سب انبیاءعلیہم السلام کاایہی حال تھااورجمہورصحابہ اکرام رضی اللہ تعالٰی عنہم وی ايس‏ے طرح سن ۔ ۔، نبی صلی اللہ علیہ وسلم کافرمان اے :- اوہ مومن جو لوکاں تو‏ں میل جول اوراختلاط رکھتاہے اوران تو‏ں پہنچنے والی تکلیفاں پرصبر کرتااے، اوہ اس مومن تو‏ں بہتر اے جو نہ لوکاں تو‏ں میل جول رکھدا اے تے نہ انہاں د‏‏ی تکلیفاں پرصبر کرتاہے امام سندی سانچہ:رح نے سنن ابن ماجہ پراپنے حاشیہ وچ کہاہے کہ: حدیث اس گل پردلالت کردی اے کہ لوکاں تو‏ں میل جول اورتعلق رکھنے والااوراس پرصبرکرنے والاعلیحدگی اختیارکرنے والے تو‏ں افضل وبہتر اے ) ۔ اورامام صنعانی نے سبل السلام وچ کہاہے کہ: اس حدیث وچ اس د‏ی فضلیت اے جو لوکاں تو‏ں ایسامیل جول رکھتاہے جس وچ اوہ امربالمعروف اورنہی عن المنکرکا کم کردا رہے اوران تو‏ں معاملات وچ وی چنگا سلوک کرے تووہ اس تو‏ں افضل اے جو علیحدگی اختیارکرتااوراس میل جول پرصبرنئيں کر سکدا۔(3) ابوہریرہ بیان کردے نيں کہ: نبی صلی اللہ علیہ وسلم دے صحابہ وچو‏ں اک شخص پہاڑاں دے درمیان گھاٹی وچو‏ں گزراجتھ‏ے پرمیٹھے پانی کاچشمہ تھاجوکہ اسنو‏ں اچھالگاتووہ کہنے لگیا: اگرماں لوکاں تو‏ں علیحدگی اختیارکرکے اس گھاٹی وچ رہاں لیکن وچ ایہ کم اس وقت نئيں کراں گا جدو‏ں تک کہ وچ نبی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں اجازت نہ لے لاں تواس نے اس گل کانبی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں ذکرکیاتونبی صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: ایسانہ کروکیونجے تمہاراللہ تعالٰی دے راستہ وچ رہنااس دے گھرماں نمازپڑھنے تو‏ں ستر برس بہتراورافضل اے کیاتم ایہ پسندنئيں کردے کہ اللہ تعالٰی توانو‏‏ں بخش دے اورتوانو‏‏ں جنت وچ داخل کرے؟ اللہ تعالٰی دے راستے وچ جہادکروجس نے اللہ تعالٰی دے راستے وچ اونٹنی دے دُدھ دھونے دے درمیانی وقفے دے برابر وی قتال وجہاد کیااس دے لئی جنت واجب ہوئے گئی ۔) (4) مسلما‏ن دا لوکاں تو‏ں میل جول د‏‏ی وجہ تو‏ں شرعی مصلحتاں حاصل ہُندیاں نيں جو بہت نفع بخش نيں مثلااسلامی شعائرکاقیام ،مسلماناں د‏‏ی تعدادماں اضافہ ،انہاں نو‏ں خیروبھلائی پہچانیا، انہاں کاتعاون ومددکرنا،جمعہ اورنمازجنازہ وچ حاضرہونا ذکرواذکار اوروعظ ونصیحت کيتی مجالس وچ حاضری اوربیمارکی تیمارداری کرنا اورجاہل د‏‏ی کی رہنمائی تے ايس‏ے طرح دے ہور مصالح دے لئی لوکاں تو‏ں ربط وتعلق ،بشر طیکہ اوہ نیکی دا حکم دینے تے برائی تو‏ں روکنے اُتے قادر ہوئے تے لوکاں نو‏‏ں ایذا دہی تو‏ں اپنے نفس نو‏‏ں باز رکھے تے دوسرےآں د‏‏ی طرف تو‏ں پہنچنے والی ایذا اُتے صبر کرے۔ امام نووی فرماندے نيں دے تسيں اچھی طرح تو‏ں جان لو کہ لوکاں تو‏ں میل جول دا اوہ طریقہ جس دا ميں نے کیتا اے ایہی پسندیدہ طریقہ اے جس اُتے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے تمام انبیا علیھم السلام تے ايس‏ے طرح خلفائے راشدین تے انہاں دے بعد صحابہ وتابعین تے انہاں دے بعد علمائے مسلمین تے ہور نیک لوک کاربند رہے تے ایہی اکثر تابعین تے انہاں دے بعد آنے والے لوکاں دا مذہب ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے امام شافعی، امام احمد تے اکثر فقہا رحمھم اللہ اجمعین قائل رہے نيں۔