فسانہ عجائب
فسانہ عجائب رجب علی بیگ سرورؔ دی لکھی ہُوئی داستان اے۔
بقول شمس الدین احمد،
”فسانہ عجائب لکھنؤ وچ گھر گھر پڑھیا جاندا سی۔ تے عورتاں بچیاں نوں کہانی دے طور اُتے سنایا کردیاں سن تے بار بار پڑھنے نال اس دے جملے تے فقرے زباناں اُتے چڑھ جاندے سن۔“
سرور 1786ء نوں لکھنؤ وچ پیدا ہوئے اور1867ء نوں بنارس وچ وفات پائی۔ سرور نوں فارسی تے اردو اُتے پوری پوری دسترس حاصل سی۔ شعر و شاعری دے وڈے شوقین سن۔ فسانہ عجائب انہاں دی سب توں مشہور تصنیف اے۔ جو اک ادبی شاہکار تے قدیم طرز انشاء دا بہترین نمونہ اے۔ اس دی عبارت مقفٰفی تے مسجع، طرز بیان رنگین تے دلکش اے۔ ادبی مرصع کاری، فنی آرائش تے علمی گہرائی نوں خوب جگہ دتی گئی اے۔
اگرچہ فورٹ ولیم کالج دی سلیس نگاری نے مولانا فضلی تے مرزا رسوا دے پرتکلف انداز تحریر اُتے کاری ضرب لگائی سی۔ تے اس دا ثبوت باغ و بہار دی سادہ و سلیس نثر اے۔ پر فیر وی اکثر ادبا ہٹ دھرمی دا ثبوت دیندے ہوئے قدیم طرز دے دلدادہ تے تے پرستار رہے۔ رجب علی بیگ سرور وی اسی لکیر نوں پٹ رہے سن۔ چنانچہ باغ و بہار دے آسان تے عام فہم اسلوب اُتے اس زمانے وچ اعتراضات کیتے جانے لگے تو انہاں نے اس دے مقابلے وچ ”فسانہ عجائب“ دی صورت وچ مشکل تے گراں عبارت لکھ کے ”باغ و بہار“ دی ضد پیش کیتی۔ تے اس زمانے وچ خوب داد حاصل کیتی۔
اسلوب
[سودھو]زبان و بیان:۔
[سودھو] ڈاکٹر عابدہ بیگم فسانہ عجائب دے متعلق لکھتی نیں،
”فسانہ عجائب اپنے دور دی مقبو ل ترین کتا ب سی۔ ایہ متاثرین فارسی دی انشاپردازی دا اردو جواب سی۔ سرور نے کچھ ایسا جادو جگایا جو تیس سال تک اردو نثر دے سر اُتے چڑھا رہیا۔“
فسانہ عجائب دی سب توں وڈی خوبی اس دی زبان سمجھی جاندی اے۔ اس دی عبارت از اوّل تا آخر مقفٰی تے مسجع اے۔ سرور موقع و محل دے مطابق زبان اختیار کرنے اُتے پوری قدرت رکھدے نیں۔ منظر کشی، مختلف فنون دی اصطلاحاں، ہر قسم دے سازو سامان دی تفصیلاں، عوام الناس دے مختلف طبقاں دا طرز کلام، گویا ہر قسم دا بیان اس دے مناسب تے موزاں الفاظ وچ کیتا گیا اے۔ عبارت آرائی تے قافیہ بندی وچ سرور نوں قدرت تے استادانہ مہارت حاصل سی۔ تے ایہ کتاب اردو نثر اُتے کئی حوالاں توں اثر انداز ہوئی۔
” اس کتاب توں اک ادبی روایت دی مستحکم بنیاد پئی۔ اردو دی کم کتاباں نے اپنے عہد دی زبان تے ادب اُتے اتنا اثرڈالا جتنا فسانہ عجائب نے۔“
فسانہ عجائب دی زبان نوں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے۔ اک قسم سلیس تے بامحاورہ زبان تے دوسری قسم اوہ پیچیدہ تے گراں بار زبان اے جس نوں سمجھنے دے لئی قاری نوں فرنگی محل دی گلیاں دی خاک چھاننا پیندی اے۔
سادگی تے پرکاری:۔
[سودھو]اردو دی کم کتاباں نوں تعریف و تنقیص تے تعظیم و تحقیر دے اتنے متضاد تجربے ہوئے ہون گے جتنے ”فسانہ عجائب “ نوں سامنا کرنا پیتا۔ بعض نقاداں دا خیال اے کہ ایہ کتاب اپنے اسلوب دی وجہ توں مقبول ہوئی۔ جدونکہ کچھ نقاد اس دی طرز تحریر توں نالاں نیں۔ مثال دے طور اُتے کلیم الدین احمد لکھدے نیں۔
”فسانہ عجائب اک عجوبہ روزگار اے اس دی ممکن اے کچھ تاریخی اہمیت ہو لیکن زندہ ادب وچ اس دی کوئی جگہ نئیں۔“
اس رائے دی سب توں وڈی وجہ مسجع تے مقفٰی تے آورد توں بھر پور زبان اے۔ اُنہاں دی عبارت آرائی دی مثال مندرجہ ذیل اے۔
”اس نقش قدرت اُتے تصویر منی و بہزاد حیران او ر صناعی آذر دی ایسے بعت حقیقت دے روبرو پشمان۔“
لیکن اس دے برعکس جو لوک مرزا سرور دی مقفٰی تے مسجع تے دقیق نثر اُتے معتر ض نیں انہاں مرزا دا ایہ اقتباس وی دیکھنا چاہیے۔ اس جداں بے شمار اقتباسات فسانہ عجائب توں نقل کیتے جا سکدے نیں جن توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ فسانہ عجائب وچ سہل ممتنع تے سادگی توں وی کم لیا گیا اے۔
” شہزادہ گھوڑے توں اتر کر نلکہ دے کول گیا۔ وسم سلام بجا لیایا۔ اس نے دعائے خیر دے کر چھاندی توں لایا۔ کہیا: الحمداللہ تہانوں صحت و عافیت نے کامیاب کر دکھایا۔ “
اس لئی قمر الہدیٰ نے کلیم الدین احمد دی رائے نوں انتہا پسندانہ قرار دتا اے۔ انہاں دا خیال اے۔
” بلاشبہ اس انداز تحریر نوں اپنایا نئیں جا سکدا، مگر ایہ اک دور، اک تہذیب دا نمائندہ اسلوب اے۔ اسنوں اسی نظر نال دیکھنا چاہیے۔“
قافیہ پیمائی:۔
[سودھو]سرور دے بارے وچ یحییٰ تنہا دا خیال اے کہ،
” فسانہ عجائب اپنے خاص رنگ وچ بہترین تصنیف اے۔ جس دی عبارت، مقفٰی و مسجع اے۔ ایہ رنگینی تے قافیہ پیمائی فارسی تحریراں وچ پائی جاندی اے۔ لیکن اردو وچ اس انداز تحریر دے تسیں ای موجد نیں۔“
سرور دی عبارت وچ قافیہ بندی عام پائی جاندی اے۔ اوہ بعض اوقات کسے پیراگرا ف دے چند فقراں نوں مقفٰی کر دے نیں تے بعض دفعہ پورا پیراگراف مقفٰی ہُندا اے۔ کئی بار اوہ جملاں نوں اسیں قافیہ لاتے نیں تے کئی بار اس توں زیادہ فقراں نوں۔ جتھے مسلسل قافیہ بندی توں کم لیا گیاہے اوتھے قافیے بدلتے رہندے نیں۔ ایسا وی ہویا اے کہ دوتین تن جملاں جاں اُنہاں دے اجزاءکے بعد قافیہ آیا اے۔ آئیے سرور دی قافے ہ بندی دی اک مثال دیکھدے نیں۔
” اس رات دی بے قراری، گریہ وزاری، اختر شماری، شہزادے دی کیتا کہاں ہر گھڑی بہ حال پریشاں، سوئے آسماں مضطر نگراں سی کہ رات جلد بسر ہو جائے، نمایاں رخِ سحر ہو۔“
اختصار:۔
[سودھو]اس داستان وچ اختصار دی وجہ توں ابتداءاور انتہا وچ اک ربط پید ا ہویا۔ جدونکہ گردو پیش دے ماحول تے حال توں متاثر اے۔ یعنی ماضی نوں حال دا رنگ دتا گیا اے۔ جدونکہ مصنف نے اسلوب نوں کتاب دی دلچسپی دی جان بنایا اے۔ گویا اختصار تے قصےآں دے درمیان باہمی ربط نے ناول دے لئی آئندہ دے لئی راستہ بنایا۔ دوسرے دلکش اسلوب دے لئی جس دی پیروی آزاد نے دی دے لئی راستہ ہموار کیتا۔ ڈاکٹر منیر مسعود فسانہ عجائب دے اختصار دے بارے وچ لکھدے نیں کہ،
”فسانہ عجائب دا اختصار اس لحاظ توں اہمیت رکھدا اے کہ بعد وچ جو داستاناں اس توں متاثر ہو کے لکھی گئاں انہاں وچ طوالت توں پرہیز کیتا گیا تے اس طرح اردو ناول دے لئی راہ ہموار ہوئی۔
عزیز احمد اسی اختصار دی وجہ توں فسانہ عجائب نوں ناول توں قریب مانتے نیں، مگر ڈاکٹر سہیل بخاری نوں اس بات توں اتفاق اے کہ فسانہ عجائب داستان تے ناول دی درمیانی کڑی اے تے اس کتاب نے ناول دی پیدائش وچ بوہت کچھ مدد دی اے۔
مکالمہ نگاری:۔
[سودھو]سرور دی مکالمہ نگاری دی اکثر ناقدین نے تعریف دی اے۔ بعضاں دا کہنا اے کہ سرور دی مکالمہ نگاری وچ کافی حد تک پختگی پائی جاندی اے تے ایہ انداز سرور توں پہلے دے افسانوی ادب وچ تقریباً مفقود اے۔ سرور نے مکالمات وچ لکھنوی لہجہ تے مزاج اپنایا اے تے ہر کردار دے سماجی مرتبہ و حیثیت دے مطابق اس توں بات کہلوائی اے۔
سوداگر تے بھٹیاری دا مکالمہ سنیے،
سوداگر: ایتھے کون رہندا اے
بھٹیاری: چڑی مار!
سوداگر: اس دا لڑکا خوب باتاں کردا اے۔
بھٹیاری : لڑکا بالا تو کوئی نئیں فقط جورو خصم رہندے نیں۔
خامیاں:۔
[سودھو]کچھ نقاداں دے خیال وچ فسانہ عجائب وچ پلاٹ تے کہانی وچ نقائص پائے جاندے نیں۔ مثلا فسانہ عجائب دا موضوع فرسود ہ تے گھسا پٹا اے۔ ”گلشن نو بہار “ جس دا ایہ مکمل چربہ اے۔ مہجور نے فسانہ عجائب توں بیس سال پہلے لکھنؤ وچ ای لکھی تے یقینا سرور دی نظراں توں وی لنگھی ہوگی اس لئی اس کہانی وچ کوئی نیا پن تے اچھوندا پن نئیں بلکہ انہاں قصےآں نوں اگے پیچھے کرکے لکھ دتا اے۔
فسانہ عجائب دا قصہ ہیرو دی چند مصیتاں دا بیان اے چند بلائاں اٹھانے دے بعد اسنوں اس دی محبوبہ مل جاندی اے۔ عموما کلائمکس (ارتقا) دے بعد اختتام ہُندا اے مگر فسانہ عجائب وچ ارتقاءکے بعد چاہیے تو ایہ سی کہ واقعات سلجھائے جاندے مگر انہاں نوں بے جا طول دتا گیا اے۔ قصہ ختم ہُندے ہُندے درمیان توں فیر شروع ہو جاندا اے۔ پلاٹ دے لئی ایہ اک اہم نقص اے۔
لیکن انہاں تمام تر اعتراضات دے باوجود اسیں اس داستان دی اہمیت نوں نظراندا ز نئیں کر سکدے۔ جو سادگی تے پرکاری دا بہترین نمونہ اے۔ تے اسی خصوصیت نے اس نوں زندہ جاوید کر دتا اے۔ اس دی عظمت دا سب توں بڑ اثبوت ایہ اے کہ لکھنؤ وچ مائاں اپنے بچاں نوں ایہ داستان زبانی یاد کرکے سناندی سن۔
معاشرت دی عکاسی
[سودھو]مرزا سرور دی کتاب ”فسانہ عجائب “ معاشرت نگاری دا اک خوبصورت نمونہ اے۔ اس وچ ہندی معاشرے دے زیر اثر تشکیل پانے والے مسلم معاشرہ دی نہایت عمدہ ڈھنگ توں تصویر کشی کیتی گئی اے۔ اس دے دیباچے وچ لکھنؤ دی جو مرقع نگاری کیتی گئی اے۔ اس وچ لکھنوی تہذیب دے خدوخال واضح دکھائی دیندے نیں۔ اس سلسلہ وچ رام بابو سکسینہ دا ایہ بیان ملاحظہ فرمائیے۔
”فسانہ عجائب دا دیباچہ اس لئی تے وی دلچسپ اے کہ اس وچ اس زمانے دی شہر لکھنؤ دی سوسائٹی، اوتھے دی طرز معاشرت، امرا تے روسا دی وضعداریاں، انہاں دے اُتے تکلف جلساں، شہر دے رسوم و رواج، کھیڈ تماشاں، دلچسپ مناظر، مختلف پیشیاں تے اہل کمال دے حالات، بازاراں دی چہل پہل، سودا فروشاں دی آوازاں وغیرہ وغیرہ دی دلکش تے جِتی جاگتی تصویراں نیں۔“
لکھنؤ دی تصویر کشی:۔
[سودھو]”فسانہ عجائب“ دے کردار اگرچہ غیر ملکی تے مافوق الفطرت نیں۔ لیکن سرور نے جتھے کدرے انہاں دے ماحول تے معاشرت دا نقشہ کھچیا اے۔ اوتھے ہندوستانی معاشرت، بالخصوص لکھنؤ دی تہذیب و تمدن نوں پیش نظر رکھیا اے۔ انہاں اپنے وطن لکھنؤ توں بے انتہا محبت اے۔ انہاں نے لکھنؤ دے ہر طبقہ فکر اس دے رسم و رواج تے چال ڈھال دی بات دی اے۔ انہاں نوں ناز اے کہ انہاں کہ انہاں دا شہر لکھنؤ رشکِ جناں تے حورو غلماں دا مسکن اے۔ ایتھے دے باشندے ڈکی فہم تے انصاف دے گرویدہ نیں۔ انہاں دا دعویٰ اے کہ اس شہر نوں دیکھ کر دنیا دے کسے شہر نوں دیکھنے دی حسرت باقی نئیں رہتی۔ اوہ اس شہر دے گلی کوچاں،نانبائیاں، مٹھائیاں تے کھاناں دا ذکر اس ڈھب توں کر دے نیں کہ محسوس ہونے لگتا اے۔ کہ اسیں خود نوں انہاں گلی بازاراں وچ پہنچ گئے نیں تے جِتے جاگتے کرداراں نوں اپنے اپنے کم وچ منہمک دیکھ رہے نیں۔ سرور دی زبانی لکھنؤ دا حال سنیے؛
” عجب شہر گلزار اے۔ ہر گلی کوچہ دلچسپ باغ وبہار اے۔ ہر شخص اپنے طور اُتے باوضع، قطع دار اے۔ ہر چند ہر محلے وچ جتھے دا سازوسامان مہیا اے۔ لیکن اکبری دروازے توں جلو خانے تے پکے پل تک صراط مستقیم اے۔ کیتا جلسہ اے۔ نانبائی سلیقہ شعار، شیر مال، کباب، نان، نہاری جتھے دی نعمت اس آبداری دی، جس دی بوباس توں دل طاقت پائے دماغ معطر ہو جائے۔“
امرد پرستی:۔
[سودھو] جس طرح اردو، فارسی غزل وچ امرد پرستی دی جھلکیاں ملدی نیں۔ اس طرح سرور دے ہاں امرد پرستی دا تذکرہ موجود اے۔ لگتا اے کہ لکھنؤ دے لونڈاں دے وی عشاق سن۔ سرور نو خیز چھوکراں دا تذکرہ ایویں کر دے نیں۔
”جدوں ابوتراب دے کٹرے وچ جا، میاں خیراندی توں کسے خیرات وچ خط بنوایا، بارہ برس دے سن دا لوگاں دا مزہ آیا۔ چار پہر کھونٹی ٹٹولی، پتہ نہ پایا، کاتب قدرت دا لکھیا مٹایا، ایسا خط بنایا۔“
رسوم و رواج:۔
[سودھو]سرور نے داستان دے کرداراں دی معاشرت وچ وی لکھنوی معاشرت دکھائی اے۔ جتھے کدرے رسوم و رواج دا تذکرہ اے، اوتھے لکھنوی رسوم دی عکاسی کیتی گئی اے۔ مثال دے طور اُتے مشکل کشا دا دانا دینا۔ امام جعفر صادق دے کونڈے بھر نا،دودھ دے کوزے بھرنا، سہ ماہی دے روزے رکھنا، سقائے سکے نہ دا علم چڑھانا وغیرہ۔ داستان وچ جدوں شہپال دی بیٹی جادو دے عمل توں جان عالم دے لشکر دے نصف جسم نوں پتھر دا بنا دیتی اے تو شہزاداں دی خدمت اُتے مامور خادمائاں مصیبت توں چھٹکار ا پانے دے لئی منتاں ماننے لگتی نیں۔
”کوئی کہتی ساڈا لشکر اس بلا توں نکلے تو مشکل کشا دا کھڑا دونا دوں گی۔ کوئی بولی، سہ ماہی دے روزے رکھاں گی۔ کسے نے کہیا سقائے سکے نہ دا علم چڑھاواں گی۔ چہل منبری کرکے نذر حسین پلاواں گی۔“
توہم پرستی:۔
[سودھو]داستان دا مطالعہ توں ثابت ہُندا اے کہ مرزا سرور دے دور دا مسلم لکھنوی معاشرہ، ہندو معاشرہ ای وانگ توہمات دا شکار سی تے اس وچ پیدائش تے شادی بیاہ دے موقع اُتے پنڈتاں تے جوتشیاں وغیرہ توں زائچے کھنچوانے تے سعد و نجس ساعتاں دے دریافت کرنے دا رواج سی۔ سرور نے بادشاہ دے دربار وچ پنڈتاں، جوتشیاں تے مالاں دا ہجوم دکھایا اے۔ ایہ دوسری لوک داستاناں وچ وی نظر آندا اے۔ ذیل دا اقتباس دیکھو جس وچ جان عالم دی پیدائش اُتے جوتشی تے نجومی بادشاہ فیروز بخت دے دربار وچ شہزادہ دے مستقبل دے بارے وچ قیافہ آرائیاں کر رہے نیں،
”ساڈی پوتھی کہتی اے کہ بگوان دی دتا توں چندر ماں بلی اے، چھیواں سورج اے، جو گرہ اے اوہ بھلی اے۔ دیگ تیگ دا مالک رہے، دھرم مورت ایہ بالک رہے۔ جلد راج اُتے براجے، پرتھوی وچ دھوم مچائے۔“
شادی بیاہ:۔
[سودھو]جان عالم دی شادی دے موقع اُتے مہندی دی جو رسم دکھائی گئی اے ہندئاں دے علاوہ ہندی مسلماناں وچ وی پائی جاندی اے۔ لکھنوماں ایہ تقریب بطور خاص منائی جاندی سی۔ سرور دی زبانی مہندی دی تعریف سنیے،
”نار نول دی مہندی، ہزار من بو باس وچ دلہن پن رنگین، جس دی دیدسے ہاتھ مثل پنجہ مرجان رشک عمیق یمن تے لعل بدخشاں ہو جائے۔“
دلہن دی رخصتی اُتے اد ا دی جانے والی اک رسم دا تذکرہ سنیے،
”جدوں دولہا دلہن نوں رخصت کراکے لے گیا، اس وقت بکرا ذبح کیتا انگوٹھے وچ لہو دتا فیر کھیر کھلائی۔“
مشرقیت:۔
[سودھو]برصغیر پاک و ہند وچ بیٹیاں بالغ ہونے اُتے وی اپنے والدین، بالخصوص والد دی مرضی دے تابع ہُندی نیں۔ شادی دے سلسلے وچ لڑکی اپنے والدین دے رحم و کرم اُتے ہُندی اے۔ اوہ جتھے چاہاں اس دی شادی کر دتیاں۔ گویا عورت اک گاں اے، اس دے والدین اسنوں جس کھونٹے توں چاہاں باندھ دتیاں۔ لڑکیاں توں انہاں دی مرضی پوچھنے دا رواج نئیں۔ اگر رسمی طور اُتے پچھیا جائے تو لڑکیاں شرما جاندی نیں۔ تے اس موقع اُتے اکثر خاموش رہتی نیں۔ انجمن آراء اگرچہ جان عالم نوں چاہتی اے تے اسی توں منسوب ہونے دا تہیہ کر چکی اے۔ لیکن جدوں اس دی ماں اس دا عندیہ لینا چاہتی اے تو شرما کر رہ جاندی اے۔ مشرقی شرم و حیا دا تقاضا اے، جسنوں سرور نے اس موقع اُتے دکھایا اے،
”صاحبو !دلہن توں صاف صاف کہلوایا چاہندے ہو؟ دنیا دی شرم و حیا نگوڑی کیتا اڑ گئی؟ اتنا تو سمجھو بھلا ماں باپ دا فرمان کس نے ٹالا اے۔ جو ایہ نہ ماناں گی۔ الخاموشی نیم رضا، بوڑھے بڑاں دے روبرو تے کہنا کیتا۔“
قصہ مختصر کہ رجب علی بیگ سرور نے اپنی کتاب ”فسانہ عجائب “ وچ جس معاشرت دی تصویر کشی دی اے اوہ ہندی تے بالخصوص لکھنوی معاشرت اے۔
کردار نگاری
[سودھو]رجب علی بیگ نے فسانہ عجائب دے کرداراں نوں وڈی مہارت دے نال پیش کیتا اے تے ہر کردار دی شخصیت واضح کرنے دی کوشش دی اے۔ انہاں کرداراں دے ماحول دی تصویر کشی کرنے وچ خاص ملکہ حاصل اے۔ انہاں نے داستان سنانے وچ داستان سرائی دے اسلوب، ادائیگی، لہجے تے کیفیات اُتے گہری توجہ دی اے۔ تے کرداراں دے منہ توں جو الفاظ کہلوائے نیں۔ انہاں وچ لکھنوی زبان، لہجہ، محاورہ بندی، روزمرہ انداز گفتگو تے مزاج نوں ملحوظ رکھیا گیا اے۔ انہاں دے مافوق الفطرت کرداراں دی کرشمہ سازیاں تے جادو وغیر ہ نوں دیکھ کر تعجب نئیں ہُندا کہ ہندوستا ن وچ اس قسم دی داستاناں تے واقعات پہلے ای توں عام سن۔ سرور نے انہاں کرداراں دے تصور نوں ہندودیو مالا توں اسیں آہنگ کر دیاہے۔ آئیے فسانہ عجائب دے اہم کرداراں دا جائزہ لیندے نیں۔
شہزادہ جان عالم :۔
[سودھو]شہزادہ جان عالم داستان دا مرکزی کردار اے۔ جو بادشاہ فیروز بخت دے ہاں سٹھ سال دی عمر وچ پیدا ہویا۔ سرور نے اسنوں نہایت حسین و جمیل دکھایاہے۔ اوہ اپنے حسن دی بدولت ساحرہ نوں وی رام کر لیندا اے۔ ملکہ مہر نگار جدوں اس نوں دیکھتی اے تو اس دے جلوہ حسن دی تاب نہ لا کربے ہوش ہو جاندی اے۔ مہر نگار دی باندیاں اسنوں چاند، سورج تے پرستان دا وزیر زادہ تصور کردیاں نیں۔ اسی طرح انجمن آراء وی اس دے حسن توں مسحور ہو جاندی اے۔
شہزادہ جان عالم حسین ہونے دے نال نال حسن پرست وی اے۔ طوطے دی زبانی حسن آرا دے حسن دی تعریف سن کر تصور ای تصور وچ اس اُتے عاشق ہو جاندا اے۔ تے فیر اس صورت نوں ڈھونڈنے دے لئی کھڑا ہُندا اے تے ہزاراں مصیبتاں برداشت کردا اے۔
اس دی فقرہ بازی تے چرب زبانی اسنوں لکھنؤ دا کوئی بانکا ثابت کردتی اے۔ بعضاں دا کہنا اے کہ سرور نے جان عالم دے کردار وچ لکھنوی شہزاداں تے نواباں دی زندگی پیش دی اے۔ تے نواب وی اس دور دے جدوں مغلیہ حکومت روبہ زوال ہوچکی سی۔ بہر حال ایسا دکھائی دیتا اے کہ جان عالم لکھنؤ دے تعیش پسند تے نمائشی معاشرہ دا اک نمائندہ اے
بعضاں دا کہنا اے کہ اس دے کردار وچ مردانہ پن تے قوت تے طاقت دی بجائے عورتاں دی سی نزاکت پائی جاندی اے۔ لیکن جدوں اسنوں مرکزی کردار دی حیثیت توں اس دے تحریک نوں دیکھدے نیں تو اس دا مصیبتاں جھیلنا تے آفات دا ثابت قدمی توں سامنا کرنا اس دی مستقل مزاجی تے ہمت و حوصلہ دی دلیل اے۔
اوہ اک دانشمند شخص اے لیکن کدی کبھار ایہ دانشمندی، عیاری و حیلہ سازی ایتھے تک کہ منافقت دی شکل اختیار کر لیندی اے۔ ساحرہ دے چنگل وچ گرفتار ہونے دے بعد جدوں اسنوں نجات دی کوئی صورت نئیں دکھائی دیتی تو اوہ حالات توں سمجھوتہ کر دے ہوئے نہایت عیاری توں ساحرہ نوں اپنی محبت دا یقین دلاندا اے تے نہ چاہندے ہوئے وی ساحرہ دی دھون وچ ہاتھ ڈال دیتا اے۔ بعض تھاں اُتے اوہ بے وقوفی دا مظاہر ہ وی کردا اے۔ جس دی بنا اُتے مہر نگار اسنوں ”احمق الذی“ کہتی اے۔ تے اک موقع اُتے مہر نگار کہتی نیں۔
” شہزادے دا سا عقل دا دشمن دیکھیا نہ سُنیا ۔“
شہزادی انجمن آراءکا کردار:۔
[سودھو]ملک زر نگار دی شہزادی انجمن آراء، جان عالم دی محبوبہ تے داستان دی ہیروئن اے۔ رجب علی بیگ سرور نے اسنوں نہایت حسین تے جمیل بتا جاں اے۔ لیکن حسین ہونے دے نال اوہ اک بااخلاق، نیک دل تے عالی ظرف خاتون اے۔ مہر نگار توں پہلی ملاقات دے موقع اُتے بجائے حسد جاں بعض دے، جو عورت دی فطرت دے پیش نظر اس توں بعید نئیں سی ملکہ توں وڈے اخلاص تے گرمجوشی توں ملدی اے۔ رات بھر اس توں بے تکلفانہ گفتگو کردتی اے تے وڈی عالی ظرفی توں جان عالم دی تعریفاں کردتی اے۔ ورنہ اگر اوہ خود غرض تے پست ہمت ہُندی تو اوہ ایسا ہرگز نہ کردتی۔ ایہ انجمن آراءکے عمد ہ اخلاق دے سبب ای ممکن ہویا کہ دوناں سوکناں وچ مثالی محبت سی۔ تے حسد تے دشمنی دا ناں و نشان نئیں۔
سرور نے انجمن آرا نوں نہایت بھولی بھالی تے الھڑ دوشیزہ دکھایاہے۔ جس وچ مشرقی عورت دی شرم و حیا نوں ٹ کوٹ کر بھری ہوئی اے۔ اوہ اگرچہ جان عالم اُتے فریفتہ اے تے اسنوں پانا چاہتی اے لیکن اس دا تذکرہ زبان اُتے نئیں لاتی۔ تے جدوں جان عالم توں نکاح دی بابت اس توں پچھیا جاندا اے تو شرما جاندی اے جو ہندوستانی عورت دا شیوہ اے۔ شادی دے بعد اوہ شوہر نوں مجازی خدا سمجھتی اے تے اس دے احکام اُتے بے چوں چراں عمل کردتی اے۔ ہن اوہ مہر نگار اُتے حاوی نظرآتی اے۔ کیونجے ملکہ بے بیاہی عورت اے تے اوہ خود بیوی بن چکی اے۔ ہن ملکہ اسنوں جھک کر سلام کردتی اے۔ لیکن اوہ ہن وی ملکہ دی عزت کردتی اے اورخلوص دے نال پیش آندی اے۔
مہر نگار دا کردار:۔
[سودھو] ملکہ مہر نگار، فسانہ عجائب دا اک ایسا کردار اے جسنوں سائیڈ ہیروئن کہیا جا سکدا اے۔ اس دے متحرک کردار دی بناءپر نیرمسعود نے اسنوں داستا ن دی ہیروئن قرار دتا اے۔ رفیع الدین ہاشمی دے نزدیک، ملکہ مہر نگار فسانہ عجائب دا سب توں جاندار، دلکش تے دلنواز کردار اے۔ انہاں دا کہنا اے کہ داستان دے روایندی کرداراں دے برعکس اوہ نسبتاً غیر مثالی، فطری تے انسانی کردار اے تے اسی لئی اس وچ تحریک تے فعالیت زیادہ نمایاں اے۔
سرور نے ملکہ مہر نگار نوں نہایت حسین، باوقار، اُتے تمکنت، بااخلاق، خوش مزاج، مصلح جو، دانشمند، موقع شناس تے باتدبیر دکھایاہے۔ اوہ اک تارک الدنیا بادشاہ دی بیٹی اے۔ جان عالم توں اس دی پہلی ملاقات اس وقت ہُندی اے جدوں اوہ جنگل وچ سہیلیاں دے ہمراہ شکار کھیلنے وچ مصروف سی۔ جان عالم مہر نگار نوں دیکھدے ای دل دے بیٹھتا اے۔ اوہ پہلے تمکنت اختیار کردتی اے تے شہزادے نوں اپنی باتاں توں مرغوب کرلیندی اے۔ لیکن آخر وچ شہزادے ول مائل ہوجاندی اے۔ تے اُس دی رہنمائی کردتی اے۔
بیوی دے روپ وچ مہر نگار اک مشرقی عورت اے۔ اس وچ شوہر توں وفاداری دا جذبہ کوٹ کوٹ کر بھرا ہویا اے۔ مبصرین دا کہنا اے کہ مہر نگار لکھنوی معاشرے دی اک خوبصورت مہذب تے شریف خاندانی عورت دی تصویر اے۔ داستا ن وچ شروع توں لے کے آخر تک اس دا کردار متحرک اے۔
مہینے طلعت:۔
[سودھو]مہینے طلعت جان عالم دی پہلی بیو ی اے۔ جو دولت دینوی تے دولت حسن اُتے نازاں اے۔ طوطا جدوں اک اجنبی حسینہ دے حسن دی تعریف کردا اے تو اوہ چاہتی اے کہ طوطا اس دے حسن دی تعریف کرے۔ طوطا جدوں اس دی خواہش پوری نئیں کردا تو اوہ اس دی دھون مروڑنے تے کھانا پینا چھڈ دینے دی دھمکی دیتی اے اس دا کردار تھوڑی دیر دے لئی ساڈے سامنے آندا اے تے اس دے بعد منظر توں غائب ہوجاندا اے۔
وزیر زادہ:۔
[سودھو]وزیر زادہ جان عالم دا اک دوست اے جس اُتے اوہ بے حد اعتماد کردا اے۔ جان عالم جدوں مہر نگار توں ملدا اے تو مہر نگار وزیر زادہ دی وفاداری اُتے شک کردتی اے۔ تے اپنے خدشہ توں جان عالم نوں آگاہ کردتی اے۔ لیکن جان عالم اپنے دوست دے خلاف کوئی بات نئیں سننا چاہتا۔ جان عالم جدوں انجمن آراءکی اک جھلک دیکھ کر اس اُتے شق ہو جاندا اے تو اوہ نمک حرامی اُتے اتر آندا اے۔ تے و ہ انجمن آرا ءکو حاصل کرنے دی کوشش کردا اے۔ اپنے آقا نوں بند ر دے قالب وچ تبدیل کرکے خود جان عالم دا قالب اختیار کردا اے۔ تے تمام بندراں دی ہلاکت دا حکم دیتاہے۔ مختصر ایہ کہ ایہ کردار نمک حرام، بے وفا تے مطلب پرست تے ظالم قسم دے انسان دی صورت وچ دکھایا گیا اے۔ ایہ مناظر انتہاءی دلچسپ تے سحر انگیز نیں۔
چڑی مار دی بیوی دا کردار:۔
[سودھو]چڑی مار دی بیوی داستان دا اک ضمنی کردار اے۔ جدوں وزیر زادہ جان عالم نوں باندر دے قالب وچ تبدیل کرکے حکم دیتا اے کہ تمام بندراں کوہلاک کر دتا جائے تو چڑی مار باندر(جان عالم ) نوں پکڑ کر گھر لے جاندا اے۔ جدوں اوہ اسنوں مارنے دا ارادہ کرتاہے تو تو اس دی بیوی اسنوں منع کردتی اے۔ تے باندر دی نگہداشت دا بیڑا اٹھاندی اے۔ اوہ غریب قلاش ہُندے ہوئے وی نہایت صابر و شاکر تے رحمدل عورت اے۔ اوہ خود بھوکا رہتی اے۔ لیکن جاندار دی جان گنوانا پسند نئیں کردتی۔ اوہ جان عالم دی محسنہ اے اسی دے طفیل جان عالم نواں زندگی پاتا اے۔
مجموعی طور اُتے اگر دیکھیا جائے تو سرور نے داستان وچ نسوانی کرداراں نوں بوہت زیادہ اہمیت دی اے۔ تے اُنہاں دی شکل و صورت سنوارنے وچ کافی محنت توں کم لیا اے۔ لیکن اس وچ کوئی شک نئیں کہ ہر کرداراپنی اک انفرادی حیثیت وی ضرور رکھدا اے۔