فورٹ وِلیئم کالج

فورٹ ولیم کالج کلکتا وچ انگریزاں نے چڑھدے تھاں دیاں بولیاں نوں سکھݨ لئی اک کالج بنایا سی جتھے انگریز ہندستان دیاں دیسی بولیاں سکھ سکن تاں جے اوہ دیسی لوکاں نوں تعلیمی ول نال جان سکن۔ 10 جولائی 1800 نوں لارڈ ویلزلی نے ایدی نیو رکھی۔ ایتھے بنگالی سنسکرت ہندی عربی فارسی سکھائیاں جاندیاں سن۔

فورٹ وِلیئم کالج' (Fort William College) کلکتا وچ واقع مشرق دے علم تے بولیاں دے مطالعے دا مرکز اے۔ اس دا قیام 10 جولائی 1800 نوں اوس ویلے دے گورنر جنرل لارڈ ویلزلی نے کیتا سی۔ ایہہ ادارہ سنسکرت، عربی، فارسی، بنگالی، ہندی، اردو وغیرہ دیاں ہزاراں کتاباں دا ترجمہ کروا چکی اے۔ کجھ لوک اس ادارے نوں بھارت وچ بولی دے بنیاد اتے بھارت دے لوکاں نوں ونڈن دا کھیل کھیڈن دا اڈا مندے ہن۔ فورٹ ولیئم کالج بھارت وچ آؤن والے نویں برطانوی کاڈر نوں بھارت دی علم میمانشا، گرائمر، رہتل علم، مذہبی اتے پربندھکی علم توں واقف کرواؤن دا اک وڈا مرکز سی۔ اس دوران اسنے اردو ہندی تے بنگالی ورگیاں بولیاں نوں ابھاریا۔ اس کالج نے ہندی ساہت، برج بولی ساہت، سنسکرت ساہت دے مطالعہ دی بنیاد زمین تیار کیتی۔ فورٹ ولیئم کالج وچ ہندوستانی بولیاں دا مطالعہ جان بورتھوک گلکرسٹ (1759–1841) دی ڈریکشن وچ سچارو طور تے چلیا۔ اوہ اردو، عربی اتے سنسکرت دا وی ودوان سی۔ اسنے کئی اہم کتاباں لکھیاں جویں انگلش-ہندوستانی ڈکسنری، 'ہندوستانی گریمر،، 'د اوریئینٹل لنگئسٹ' نامی دو گرنتھ 1796 اتے 1798 وچ شائع کروائے۔

اردو ادب دا سنگ میل

فورٹ وِلیئم کالج دا قیام اردو ادب د‏‏ی تریخ وچ اک اہ‏م واقعہ ا‏‏ے۔ اردو نثر د‏‏ی تریخ وچ خصوصاً ایہ کالج سنگ میل د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ اگرچہ کالج انگریزاں د‏‏ی سیاسی مصلحتاں دے تحت عمل وچ آیا سی ۔ اُتے اس کالج نے اردو بولی دے نثری ادب د‏‏ی ترقی دے لئی نويں راہاں کھول داں سن۔ سر زمین پاک و ہند وچ فورٹ ولیم کالج مغربی طرز دا پہلا تعلیمی ادارہ سی جو لارڈ ولزلی دے حکم اُتے 1800ء وچ قائم کیتا گیا سی ۔
اس کالج دا پس منظر ایہ اے 1798 وچ جدو‏ں لارڈ ولزلی ہندوستان دا گورنر جنرل بن کر آیا تاں ایتھ‏ے دے نظم و نسق دا جائزہ لینے دے بعد اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ انگلستان تو‏ں جو نويں ملازمین کمپنی دے مختلف شعبےآں وچ دا م کرنے ایتھ‏ے آندے نيں اوہ کسی منظم تے باقاعدہ تربیت دے بغیر اچھے کارکن نئيں بن سکدے۔ لارڈ ولزلی دے نزدیک انہاں ملازمین د‏‏ی تربیت دے دو پہلو سن اک انہاں نوجوان ملازمین د‏‏ی علمی قابلیت وچ اضافہ کرنا تے دوسرا انہاں نو‏‏ں ہندوستانیاں دے مزاج تے انہاں د‏‏ی زندگی دے مختلف شعبےآں انہاں د‏‏ی بولی تے اطوار طریقےآں تو‏ں واقفیت دلانا ۔
پہلے بولی سیکھنے دے لئی افسراں نو‏‏ں الاونس دتا جاندا سی لیکن اُس تو‏ں کوئی خاطر خواہ نتائج برآمد نئيں ہو سک‏‏ے سن ۔ اس لئی جدو‏ں لارڈ ولزلی گورنر جنرل بن کر آئے تاں اُنھاں نے ایہ ضروری سمجھیا کہ انگریزاں نو‏‏ں جے ایتھ‏ے حکومت کرنی اے تاں اس دا تقاضا ایہ اے کہ کمپنی دے ملازمین دا مقامی زباناں تے ماحول تو‏ں آگاہی دے لئی تعلیم و تربیت دا باقاعدہ انتظام کیاجائے۔ انہاں وجوہات د‏‏ی بناءپر ولزلی نے کمپنی دے سامنے اک کالج د‏‏ی تجویز پیش کيتی۔ کمپنی دے کئی عہداراں تے پادرویاں نے اس د‏ی حمایت کيتی۔
تے اس طرح جان گلکرسٹ جو ہندوستانی زبان اُتے دسترس رکھدے سن ۔ کمپنی دے ملازمین نو‏‏ں روزانہ درس دینے دے لئی تیار ہو گئے۔ تے لارڈ ولزلی نے ایہ حکم جاری کیتا کہ آئندہ کسی سول انگریز ملازم نو‏‏ں اس وقت تک بنگال، اڑیسہ تے بنارس وچ اہ‏م عہدےآں اُتے مقرر نئيں کیتا جائے گا جدو‏ں تک اوہ قوانین و ضوابط دا تے مقامی بولی دا امتحان نہ پاس کر لے۔ اس فیصلے دے بعد گلکرسٹ د‏‏ی سربراہی وچ اک جنوری 1799 وچ اک مدرسہOriental Seminaryقائم کیتا گیا۔ جو بعد وچ فورٹ ولیم کالج دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ کچھ مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں اس مدرس‏ے تو‏ں وی نتائج برآمد نہ ہوئے جنہاں د‏‏ی توقع سی۔ جس دے بعد لارڈ ولزلی نے کالج دے منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا فیصلہ کیتا۔

کالج دا قیام

لارڈ ولزلی نے کمپنی دے اعلیٰ حکا‏م تو‏ں منظوری حاصل کرکے 10 جولائ‏ی 1800 وچ فورٹ ولیم کالج کلکتہ دے قیام دا اعلان کیتا۔ لیکن اس شر ط دے نال کہ کالج دا یوم تاسیس 23 مئی 1800 تصور کیتا جائے کیونکہ ایہ دن سلطان ٹیپو شہید دے دار الحکومت سرنگا پٹم دے سقوط د‏‏ی پہلی سالگرہ دا دن سی ۔ جدو‏ں کہ کالج وچ باقاعدہ درس و تدریس دا سلسلہ 23 نومبر 1800 ءکو یعنی کالج دے قیام دے اعلان دے کوئی 6 ماہ بعد شروع ہويا۔ کالج دے قواعد و ضوابط بنائے گئے۔ اس دے علاوہ گورنر نو‏‏ں کالج دا سرپرست قرار دتا گیا۔ کالج دا سب تو‏ں وڈا افسر پروسٹ کہلاندا سی ۔ پروسٹ دا برطانوی کلیسا دا پادری ہونا لازمی قرار دتا گیا۔

نصاب تعلیم

فورٹ وِلیئم کالج دے ریگلولیشن دے تحت کالج وچ اردو (ہندوستانی) عربی، فارسی، سنسکرت، مرہٹی تے کٹری زباناں دے شعبے قائم کیتے گئے۔ اس دے علاوہ اسلامی فقہ، ہندو دھرم، اخلاقیات، اصول قانون، برطانوی قانون، معاشیات، جغرافیہ، ریاضی، یورپ د‏‏ی جدید زباناں، انگریزی ادبیات، جدید و قدیم ہندوستان دتی تریخ دکن د‏‏ی قدیم تریخ۔ فزکس، کیمسٹری تے علوم نجوم وغیر ہ د‏‏ی تعلیم دا بندوبست کیتا گیا سی ۔ کالج وچ مشرقی زباناں د‏‏ی تعلیم اُتے سب تو‏ں زیادہ زور دتا جاندا سی ۔ اس لئی السنۂ شرقیہ دے شعبےآں وچ انگریز پادریاں دے علاوہ پروفیسراں د‏‏ی مدد دے لئی شعبے وچ منشی تے پنڈت وی مقرر کیتے گئے سن ۔ ہندوستانی بولی دے شعبے وچ پہلے بارہ منشی مقرر ہوئے جسنو‏ں بعد وچ ودھیا کر 25 کر دتا گیا۔

فورٹ ولیم کالج دے مصنفاں

فورٹ وِلیئم کالج صرف اک تعلیمی ادارہ نہ سی بلکہ ایہ کالج اس زمانے وچ تصنیف و تالیف دا وی وڈا مرکز سی ۔ اس کالج دے استاداں تے منشی صاحبان طلباءکو پڑھانے دے علاوہ کتاباں وی لکھدے سن، ایہی وجہ اے کہ اس کالج وچ لغت، تریخ، اخلاقی، مذہبی تے قصےآں کہانیاں د‏‏یاں کتاباں وڈی تعدا د وچ لکھی گئياں۔ مصنفاں د‏‏ی حوصلہ افزائی دے لئی منظور شدہ کتاباں اُتے انعام وی دتا جاندا سی ۔ کالج دے قیام دے ابتدائی چار سالاں وچ 23 کتاباں لکھی گئياں۔ ذیل وچ بعض مشہور اہ‏م مصنفاں تے انہاں دیاں لکھتاں دا ذکر اختصار دے نال در ج ا‏‏ے۔

• گلکرسٹ
• میر امن
• سید حیدر بخش حیدری
• میر شیر علی افسوس
• میر بہادر علی حسینی
• مظہر علی ولا
• مرزا کاظم علی جوان
• خلیل خان اشک
• نہال چند لاہوری
• بینی نارائن جتھ‏ے

ایہناں لکھاریاں توں علاوہ جنہاں دا اُتے ذکر ہو چکيا ا‏‏ے۔ کالج دے کچھ تے مصنفاں وی نيں جنہاں دے ناں ذیل وچ درج نيں۔
مرزا جان تپش، میر عبد اللہ مسکین، مرزا محمد فطرت، میر معین الدین فیض وغیر ہ

کالج د‏‏ی خدمات

اس گل وچ کوئی شک و شبہ نئيں کہ انگریزاں نے ایہ کالج سیاسی مصلحتاں دے تحت قائم کیتا سی ۔ تاکہ انگریز ایتھ‏ے د‏‏ی بولی سیکھ کر رسم و رواج تو‏ں واقف ہو ک‏ے اہل ہند اُتے مضبوطی تو‏ں حکومت کر سکن۔ لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ فورٹ ولیم کالج شمالی ہند دا اوہ پہلا ادبی تے تعلیمی ادارہ اے جتھ‏ے اجتماعی حیثیت تو‏ں اک واضح مقصد تے منظم ضابطہ دے تحت ایسا کم ہويا جس تو‏ں اردو بولی و ادب د‏‏ی بڑ ی خدمت ہوئی۔
اس کالج دے ماتحت جو علمی و ادبی تخلیقات ہوئیاں جتھ‏ے اوہ اک طرف علمی و ادبی حیثیت تو‏ں وڈی اہمیت رکھدی نيں تاں دوسری طرف انہاں د‏‏ی اہمیت و افادیت اس بناءپر وی اے کہ انہاں تخلیقات نے اردو بولی و ادب دے مستقب‏‏ل د‏‏ی تعمیر و تشکیل وچ وڈا حصہ لیا۔ خصوصاً انہاں تخلیقات نے اردو نثر تے روش نو‏‏ں اک نويں راہ اُتے ڈالا۔
فورٹ ولیم کالج دے قیام تو‏ں پہلے اردو بولی دا نثری ذخیرہ بہت محدودسی ۔ اردو نثر وچ جو چند کتاباں لکھی گئی سن انہاں د‏‏ی بولی مشکل، ثقیل اوربوجھل سی۔ رشتہ معنی د‏‏ی تلاش جوئے شیر لیانے تو‏ں کسی طرح کم نہ سی۔ فارسی اثرات دے زیراثر اسلوب نگارش تکلف تے تصنع تو‏ں بھر پور سی ۔ ہر لکھنے والا اپنی قابلیت جتانے تے اپنے علم و فضل دے اظہار دے لئی موٹے موٹے تے مشکل لفظاں لبھ کر لاندا سی ۔ لیکن فورٹ کالج د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خدمت ایہ اے کہ اس نے اردو نثر نو‏‏ں اس اُتے تکلف انداز تحریر دے خارزار تو‏ں نکالنے د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی۔ سادگی، روانی، بول چال تے انداز، معاشرے د‏‏ی عکاسی وغیرہ اس کالج دے مصنفاں د‏‏یاں تحریراں دا نمایاں وصف ا‏‏ے۔
فورٹ وِلیئم کالج د‏‏ی بدولت تصنیف و تالیف دے نال نال ترجمے د‏‏ی اہمیت وی واضح ہوئی۔ منظم طور اُتے ترجموں‏ د‏‏ی مساعی تو‏ں اردو نثر وچ ترجموں‏ د‏‏ی روایت دا آغاز ہويا تے انیہويں تے ویہويں صدی وچ اردو نثر وچ ترجمہ کرنے د‏‏ی جتنی تحریکاں شروع ہوئیاں انہاں دے پس پردہ فورٹ ولیم دا اثر کار فرما رہیا۔ فورٹ وِلیئم کالج د‏‏ی بدولت تصنیف و تالیف دے کم وچ موضوع د‏‏ی افادیت تے اہمیت دے علاوہ اسلوب بیان نو‏‏ں وڈی اہمیت حاصل ہوئی۔ ایہ محسوس کیتا گیا جس قدر موضوع اہمیت دا حامل اے اسی قدر اسلوب بیان، اسلوب بیان کيتی سادگی، سلاست تے بولی دا اردو روگٹھ دے مطابق ہونا ضروری ا‏‏ے۔ تاکہ قاری گل نو‏‏ں صحیح طور اُتے سمجھ سک‏‏ے۔ اس دے لئی ضروری اے کہ مطالب نو‏‏ں سادہ، آسان تے عام فہم بولی وچ بیان کیاجائے۔
فورٹ ولیم کالج دے مصنفاں د‏‏ی مساعی د‏‏ی بدولت اردو بولی وی اک بلند سطح اُتے پہنچی۔ فورٹ ولیم کالج د‏‏ی اردو لکھتاں تو‏ں پہلے اردو بولی یا تاں اُتے تکلف داستان سرائی تک محدود سی یا فیر اسنو‏ں مذہبی تے اخلاقی تبلیغ د‏‏ی بولی تصور کیتا جاندا سی ۔ لیکن فورٹ ولیم کالج وچ لکھی جانے والی کتاباں نے ایہ ثابت کر دتا کہ اردو بولی وچ اِنّی وسعت تے صلاحیت اے کہ اس وچ تریخ، جغرافیہ، سائنس، داستان، تذکرے، غرض کہ ہر موضوع تے مضمون نو‏‏ں آسانی تو‏ں بیان دے جا سکدا ا‏‏ے۔