لال مسیت
| ||||
---|---|---|---|---|
حصہ | مسیت | |||
بنیاد | ۱۹۶۶ | |||
انتظامی تقسیم | ||||
ملک | پاکستان [۱] | |||
وقوع تھاں | اسلام آباد | |||
تقسیم اعلیٰ | اسلام آباد | |||
متناسقات | 33°40′00″N 73°10′00″E / 33.666666666667°N 73.166666666667°E | |||
وقوع متناسقات | ||||
جیو رمز | 7038574[۲] | |||
|
||||
ترمیم |
لال مسجد | |
---|---|
تھاں ٹکانہ | اسلام آباد, پاکستان |
قائم | تعمیر – 1966 مرمت – 2010 |
لیڈرشپ | امام: عبدالعزیز غازی |
آرکیٹیکچر متعلق جانکاری |
لال مسیت اسلام آباد، پاکستان دی راجگڑھ وچ اک مسیت اے۔ اک عورتاں دے لئی مدرسہ، جامعہ حفصہ مدرسہ تے اک بندیاں لئی مدرسہ، مسیت توں الگ اے۔
تریخ
[سودھو]لال مسیت 1965 وچ بنائی گئی سی تے اسدا نام اسدی لال دیواراں تے اندرلے حصے کرکے رکھیا گیا سی۔ راجگڑھ ترقی اتھارٹی دے مطابق لال مسیت پاکستان دیاں سب توں پرانیاں مسیتاں وچوں اک اے۔ مولانا محمد عبداللہ نوں اسدا پہلا امام بنایا گیا سی۔ [۳] مولانا محمد عبداللہ نوں 1998 وچ قتل کیتا گیا سی تے بعد وچ اس دے پتر عبدل عزیز تے عبدل رشید نے مسیت دی کرسی سامب لئی تے اس نوں کٹڑ پڑھائی تے سرکار دے خلاف بولن لئی مرکز بنا لیا۔
لال مسجد پاکستان دے راجگڑھ اسلام آباد دے قلب وچ آبپارہ دے علاقہ وچ [۴] 1965 وچ تعمیر کيتی گئی اے۔ سرخ پتھر توں تعمیر دے باعث ایہ "لال مسجد" دے ناں توں مشہور اے۔ اس دے نیڑے وزات ماحولیات تے وزارت مذہبی امور دی عمارتاں دے علاوہ اک عالی شان ہوٹل وی واقع اے۔
پاکستان دے خفیہ ادارے آئی ایس آئی دا صدر دفتر مسجد توں صرف اک کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع اے۔ مسجد تے مدرسے دے مہتمم دو بھائی غازی عبد الرشید تے مولانا عبد العزیز نيں جنہاں دے والد مولانا عبداللہ سن ۔ مولانا عبد اللہ سابق صدر پاکستان فیلڈ مارشل ایوب خان تے جنرل ضیا الحق دے نیڑے سمجھے جاندے سن ۔ مولانا عبد اللہ غازی مرکزی رویت ہلال کمیٹی دے سربراہ وی رہے سن ۔
وجہ شہرت
[سودھو]لال مسجد دا سب توں پہلے باقی ملک دے لوکاں نے اس وقت ناں سنیا جدوں اکتوبر دو ہزار اک وچ افغانستان اُتے حملے دے بعد ایتھے توں طالبان دی حمائت وچ جلوس نکلنے شروع ہوئے۔ لیکن ایتھے دے منتظمین نے سیاسی طاقت دا پہلا بھر پور مظاہرہ 2007 وچ کیہ جدوں مسجد توں متصل مدرنال کيتی طالبات نے مبینہ غیر قانونی مسیتاں دے انہدام دے جواب وچ بچےآں دی لائبریری اُتے قبضہ کر ليا۔ بعض تجزیہ نگاراں دے خیال وچ لال مسجد والےآں نے ایہ کارروائی اس گل توں توجہ ہٹانے دے لئی دی کہ انہاں نے سرکاری زمین اُتے ناجائز قبضہ کر کے یونیورسٹی حفصہ دی تعمیر دی تے کچھ زمین لال مسجد دے احاطہ وچ شامل کيتی۔ لال مسجد والے زمین اُتے ناجائز قبضہ توں انکار نئيں کردے بلکہ اس دا جواز ایہ پیش کردے نيں کہ تے لوکاں نے وی سرکاری زمیناں اُتے قبضہ کر رکھیا اے۔ اسلامی نظریاتی کونسل دے سربراہ ڈاکٹر خالد مسعود نے کہیا اے کہ لال مسجد تنازع دے پس منظر وچ انہاں نے حکومت توں کہیا اے کہ غیر قانونی تے قابض جگہ اُتے تعمیر کردہ مسیتاں وی غیر قانونی ہُندیاں نيں تے انہاں دی کوئی شرعی حیثیت نئيں اے۔[۵]
اس دوران لال مسجد تے کچھ یونیورسٹی فریدیہ دے طلبہ نے وڈیو دوکاناں دے چکر لگانے شروع کردتے۔ لٹھ بازی دی تربیت شروع ہوئے گئی تے طالبات نے کمانڈو ایکشن کرکے تن عورتاں تے دو پولیس والےآں نوں پھڑ لیا۔ حکومت نے اس مرتبہ وی مسجد تے مدرنال کيتی جانب توں پیش کردہ شرائط اُتے سمجھوتہ کر ليا۔ اس توں ہور حوصلے ودھے تے فیر نہ صرف شرعی عدالت قائم ہوئے گئی اے بلکہ حکومت تے لوکاں نوں تائب ہونے تے نفاذ شریعت دا وی الٹی میٹم مل گیا۔ لال مسجد دے طالبان نے کئی بار لوکاں نوں یرغمال بنایا اے۔ بی بی سی دے مطابق 18 مئی 2007 نوں انھاں نے چار پولیس والےآں نوں قابو کر کے لال مسجد وچ بند کر دتا۔ حکومت اس مسئلہ اُتے بظاہر بے بس نظر آندی اے جس توں پتہ چلدا اے کہ شاید ایہ اک ڈراما اے۔[۶] 23 جون 2007ء نوں لال مسجد تے یونیورسٹی حفصہ دے طلبہ تے طالبات نے کچھ چینیاں نوں وی اغوا کيتا۔ انہاں اُتے الزام لگایا کہ اوہ فحاشی پھیلاندے سن تے ایہ الزامات ثابت بحی ہوئے گئے نيں اہل محلہ دی گواہی تاں۔ انہاں نے چینی لوکاں نوں ماریا پیٹا تے اغوا کر کے لال مسجد دے اندر لے گئے۔ کیونجے اوہ جسم فروشی دے مکروہ کاروبارماں مبتالا تحا قابلِ غور گل ایہ اے کہ ایہ اغوا تے تشدد صوبہ سرحد دے آفتاب احمد خان شیرپاؤ دے چین دے انتہائی اہم نوعیت دے دورے توں عین اک دن پہلے کيتا گیا۔[۷]
تصادم
[سودھو]جولائی 2007ء وچ سرکاری رینجرز تے پولیس نے لال مسجد تے یونیورسٹی حفصہ نوں گھیرے وچ لے کے انہاں دے خلاف کارروائی دا آغاز کر دتا جس وچ 19 دے نیڑے افراد مارے گئے تے نامعلوم تعداد وچ زخمی ہوئے۔ مبصرین نے لال مسجد دی مذہبی قیادت دی افسوسناک تریخ تے کارروائی نوں پرویز مشرف حکومت کیتی طرف توں کھیلے جانے والا ڈراما قرار دتا اے جس وچ دونے اطراف نوں اپنے مقاصد دے لئی آلہ کار بنایا گیا۔[۸] چار توں زیادہ دناں اُتے محیط اس کارروائی جس وچ باقاعدہ فوج دے کمانڈوز نے وی حصہ لیا، نوں مبصرین نے فوجی انتظامیہ دی شدید پیشہ وارانہ نااہلی قرار دتا اے۔[۹][۱۰]
4 جولائی 2007ء نوں لال مسجد دے خطیب عبد العزیز برقع وچ فرار ہُندے ہوئے پکڑے گئے۔ اوہ برقع پہن کر لال مسجد توں باہر آنے والی طالبات دے جھرمٹ وچ عورت دا بہروپ بھر کر فرار ہونے دی کوشش کر رہے سن ۔[۱۱]
قومی اسمبلی وچ قائد حزب اختلاف مولانا فضل الرحمٰن نے کہیا اے کہ لال مسجد دے خطیب عبد العزیز دی برقع وچ گرفتاری تمام دینی علما دے لئی اک باعث شرم عمل اے۔[۱۲]
مسجد دے خطیب عبد العزیز دے برقع وچ عورتاں دی طرح فرار توں انہاں دے ساتھیاں نوں شدید مایوسی ہوئی جنہاں نوں اوہ مرنے یا شہید ہونے دی تلقین کردے سن ۔
فوجی ترجمان دے مطابق 7 تے 8 جولائی دی درمیانی شب نوں مسجد دے اندر چھپے ہوئے دہشت گرداں دی فائرنگ توں فوجی کارروائی دے قائد لیفٹینینٹ کرنل ہارون اسلام مارے گئے۔[۱۳]
وفاقی وزیر مذہبی امور اعجاز الحق نے اک پریس کانفرنس وچ کہیا کہ لال مسجد وچ دو توں پنج دہشت گرد موجود نيں جو مختلف سنگین مقدمات وچ حکومت نوں مطلوب نيں۔ اس دے علاوہ شبہ اے کہ پاکستانیاں دے علاوہ غیر ملکی دھشت گرد وی ہون گے۔[۱۴]
10 جولائی توں پہلے دی شب وڈا آپریشن شروع ہونے دے بعد، جو اگلی صبح وی جاری رہیا، اٹھیا فوجی تے پنجاہ افراد ہلاک ہوئے گئے۔ لیکن مزے دی گل ایہ کہ عبد العزیز پہلے ہی برقع وچ فرار ہُندے ہوئے پھڑیا گیا اے تے اس دی بیوی ام حسان نے 10 جولائی نوں خود نوں سیکیورٹی فورسز دے حوالے کے دے اپنی جان بچائی حالانکہ اایہی دونے معصوم طلبہ تے طالبات نوں دھشت گردی اُتے اکسانے والے سن ۔ ایويں انہاں نے سینکڑاں بچےآں نوں مرنے دے لئی چھڈ دتا۔[۱۵]
عبد الرشید دا انتقال
[سودھو]لال مسجد دے مہتمم عبد الرشید غازی 10 جولائی کوفوجی آپریشن دے دوران جاں بحق ہوئے گئے۔ اس گل نوں وزارتِ داخلہ نے کنفرم کر دتا اے۔ بعض مبصرین دے مطابق قائد اعظم یونیورسٹی دے پڑھے ہوئے عبد الرشید غازی نے، جو روايتی مولوی نئيں سن، شیر جداں کردار دا مظاہرہ کيتا جدوں کہ انہاں دے بھائی عبد العزیز، جو اصل وچ لال مسجد دے سب توں وڈے مولوی سن تے انہاں دی بیوی ام حسان نے انہاں جداں کردار دا مظاہرہ نئيں کيتا تے اپنی جان بچانے نوں ترجیح دتی۔ البتہ بعض مبصرین ایہ سمجھدے نيں کہ عبد العزیز نے برقع وچ گرفتاری بہت ساریاں جاناں بچانے دے لئی دی۔ لیکن خود عبد العزیز دے بیان دے مطابق اسلام وچ اپنی جان بچانا جائز اے اس لئی ميں نے اپنی جان بچائی۔ مگر بعد وچ اک تبدیل شدہ بیان وچ انہاں نے کہیا کہ اصل وچ اوہ بیت اللہ محسود نال ملن دے لئی برقع دا سہارا لے کے جا رہے سن ۔
اخبارات نے ایہ وی لکھیا کہ عبد العزیز نے دعویٰ کيتا اے کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تن سو مرتبہ انہاں دے خواب وچ آئے تے جہاد دی تلقین کيتی۔۔[۱۶]
غازی عبد الرشید دی ہلاکت شام ست بجے واقع ھوئی۔ برٹش کینیڈا یونیورسٹی دے ممتاز ماہرِسیاسیات حیدر نظامانی نے روزنامہ ٹائمز پاکستان وچ اپنے تبصرہ وچ انکشاف کيتا کہ حکام دی طرف توں عام معافی تے غیر ملکی (دہشت گرد) مہماناں دے لئی محفوظ راستہ نہ ملنے اُتے مولانا عبد الرشید غازی نے موت نوں ترجیح دتی۔[۱] جدوں کہ عینی گواہاں تے تجزیہ کاراں نے عبد الرشید غازی دی ہلاکت نوں لال مسجد دے دھشت گرداں دی کارروائی قرار دی۔ جو ہتھیار سُٹن دی پیشکش اُتے اُس دے مخالف ہوئے گئے سن ۔[۲] اس توں پہلے اُسدی والدہ وی دم گھٹنے توں ہلاک ہوئی سی۔
بعد وچ فوجی کارروائی
[سودھو]12 جولائی 2007ء نوں بالاخر ذرائع ابلاغ نوں لال مسجد تے یونیورسٹی حفصہ دا دورہ کروایا گیا۔ ایتھے فوجی حکومت دے بیانات دے برعکس نہ تاں کوئی غار دریافت ہوئی، نہ سرنگ، نہ ہی وڈے دہشت گرداں دا کوئی سراغ۔ تہ خانے جنہاں دا وڈا چرچا سی (جہاں شدت پسند دے چھپے ہونے دا دسیا جاندا رہیا)، وچ وی جنوبی جانب کھڑکیاں سن، جس طرف توں فوج نے راکٹ داغے۔ فوجی جوان جوتاں سمیت مسجد وچ دندناتے فیر رہے سن ۔ فیر وی اخبار نویساں نوں عمارتاں دے تمام حصےآں وچ نئيں جانے دتا گیا۔[۱۷][۱۸][۱۹]
عدالت اعظمٰی
[سودھو]خونی فوجی کارروائی توں پہلے عدالت عظمٰی دے دو رکنی مَحکمہ نے حکومت نوں گل گل دے ذریعہ حل نکالنے دا حکم دتا سی۔ حکومت کیتی طرف توں چودھری شجاعت حسین نے مذاکرات کیندے تے خبراں دے مطاابق اک معاہدہ دی شرائط اُتے اتفاق رائے ہوئے گیا سی، مگر اطلاعات دے مطابق صدر جنرل پرویز مشرف نے شرائط بدل کے اس کوشش نوں ناکام بنا دتا۔ فوجی کارروائی شروع ہونے دے بعد عدالت نے آئین دی رُو توں اس وچ مداخلت توں معذوری ظاہر کیتی۔ کاورائی ختم ہونے دے بعد عدالت نے مدرسہ دے گرفتار شدہ طلبہ نوں ضمانت اُتے رہیا کرنے دا حکم دتا اے تے گرفتار شدگان دی لسٹ عدالت وچ پیش نہ کرنے اُتے پولیس تے کمشنر اسلام آباد دی سرزنش کيتی۔ اُتے عدالت نے ہلاک شدگان دی صحیح تعداد دے بارے متضاد دعوےآں دی تحقیقات کرنے توں گریز کيتا۔[۲۰] 23 جولائی نوں عدالت نے حکم دتا کہ لال مسجد وچ مرنے، زخمی تے لاپتہ افراد دی لسٹ عدالت نوں پیش کيتی جائے۔ منصفین نے حکومتی حرکتاں اُتے ناپسندیدگی دا اظہار کيتا۔[۲۱] اس توں پہلے حکومت انسدادِ دہشت گردی دی خصوصی عدالت توں سینکڑاں طلبہ دا جسمانی ریمانڈ لے کے جیل وچ ڈال چکی اے۔ 28 اگست 2007ء نوں عدالت نے حکم دتا کہ جامع حفصہ دی جگہ کوئی دوسری تعمیر فی الحال نہ کيتی جائے۔[۲۲]
ممکنہ اثرات
[سودھو]دونے طرف دی پارٹیاں دے غلط ہونے دے باوجود اس واقعہ دے پاکستان اُتے گہرے اثرات مرتب ہوئے سکدے نيں۔ جتھے اسنوں سیاسی طور اُتے استعمال کيتا جائے گا اوتھے ایہ عین ممکن اے کہ ایہ امریکا دی خواہش دے عین مطابق پاکستان وچ خانہ جنگی دی ابتدا ثابت ہوئے۔ یعنی مسلماناں دی قوت امریکا دے خلاف استعمال ہونے دی بجائے آپس ہی وچ ضائع ہوئے جائے۔ صوبہ سرحد وچ پہلے ہی مسائل شروع ہوئے چکے نيں۔ بٹگرام وچ فساد ہوئے چکيا اے جس وچ کئی سرکاری دفاتر جلائے جا چکے نيں۔ امکان اے کہ 11 جولائی نوں پاکستان وچ شدید ردِ عمل سامنے آئے۔ اس دے علاوہ 13 جولائی بروز جمعہ وی ھڑتالاں، توڑ پھوڑ تے احتجاج متوقع اے۔
متحدہ مجلس عمل نے تن روزہ سوگ دا اعلان کيتا اے۔ اس دے علاوہ لال مسجد دے واقعے دی شدید مذمت کيتی اے۔
رد عمل
[سودھو]تمام واقعات مقامی اخبارات توں لئی گئے نيں۔
- 14 جولائی۔ پاکستان وچ شمالی وزیرستان دے علاقے رزمک وچ اک خودکش حملے وچ 24 سکیورٹی اہلکار ہلاک تے ستائیس زخمی ہوئے گئے۔
- 15 جولائی۔ پاکستان دے علاقہ سوات دے صدر مقام مینگورہ دے نیڑے حملے وچ 11 فوجیاں سمیت 14 افراد ہلاک 39 زخمی ہوئے گئے۔
- 15 جولائی۔ پاکستان دے شہر ڈیرہ اسماعیل خان دی پولیس لائینز وچ ہونے والے اک خود کش حملے وچ ستاراں افراد ہلاک تے پینتیس زخمی ہوئے گئے
- 15 جولائی۔ پاکستان دے علاقے شمالی وزیرستان دے طالبان نےگزشتہ برس حکومت دے نال کيتا جانے والا امن معاہدہ ختم کرنے دا اعلان کيتا اے۔ علاقے وچ گوریلا کارروائیاں شروع کرنے دا اعلان وی کيتا اے۔ جدوں توں ایہ معاہدہ ہويا سی، امریکا دی شدید خواہش سی کہ ایہ معاہدہ ختم ہوئے جائے۔
- 17 جولائی۔ چیف جسٹس افتخار چوھدری دی اسلام آباد دی ریلی وچ خود کش حملے توں 17 افراد ہلاک ہوئے گئے۔
- 18 جولائی۔ شمالی وزیرستان، پاکستان وچ دھشت گرداں دے اک ہور خود کش حملہ وچ ستاراں فوجی ہلاک تے گیارہ زخمی ہوئے گئے۔
- 19 جولائی۔ ہنگو تے حب وچ دھماکے، 33 ہلاک۔ حب وچ اصل نشانہ چینی شہری سن جو بچ گئے۔ اس حملہ دے بارے وچ واضح نئيں کہ ایہ لال مسجد دا رد عمل اے یا کچھ تے مگر لال مسجد والےآں دی مانند ایہ وی چینی شہریاں اُتے خاص مہربان نظر آندے نيں۔
- 19 جولائی۔ کوہاٹ چھاؤنی دی مسجد وچ خود کش حملہ۔ چودہ افراد ہلاک
ویب سائٹس تے ویڈیو
[سودھو]- عبدالعزیز دا برقعہ وچ فرار یوٹیوب اتے
- یونیورسٹی حفصہ دی ویب سائٹ
- لال مسجد دا موقف۔ آڈیو Archived 2007-09-27 at the وے بیک مشین
حوالے
[سودھو]- ↑ "صفحہ سانچہ:نام صفحہ في GeoNames ID". http://sws.geonames.org/7038574. Retrieved on ۲۵ اکتوبر ۲۰۲۴.
- ↑ اجازت نامہ: Creative Commons Attribution 3.0 Unported
- ↑ سیید شویب حسن (27 جولائی 2007). «Profile: Islamabad's Red Mosque». بیبیسی. دریافتشده در 13 اکٹوبر 2013. نامعلوم پیرامیٹر دا
|trans_title=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در|accessdate=،|date=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «لال مسجد دا تعارف». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۰۷-۰۵-۱۶. دریافتشده در ۲۰۰۷-۰۵-۱۶. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ مفتی منیب الرحمان نے غیر قانونی قبضے توں مطالق کہیا کہ اس وچ وی حکومت دا قصور کیونجے جدوں مسجد یا مدرسہ تعمیر تعمیر ہُندے نيں تاں حکومت خاموش رہندی اے مگر جدوں اسنوں اہل مسیتاں نوں دھماکا نا ہُندا اے تاں فیر نوٹسز بھیجے جاندے نيں۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ جے کسی ایسی جگہ ہر جو عوام الناس دی مشترکہ ملکیت یو اُتے اہل محلہ باہمی اشتراق توں مسجد تے مدرسہ قائم کر لین تاں اس تاں غیر قانونی قرار نئيں دتا جاسکدا۔بی بی سی اردو
- ↑ بی بی سی اردو
- ↑ بی بی سی اردو
- ↑ روزنامہ ڈان، 6 جولائی 2007ء، Archived 2007-06-09 at the وے بیک مشین ایاز امیر دا تبصرہ، "A drama to beat all dramas"
- ↑ ڈیلی ایکسپریس، لاہور، 7 جولائی 2007ء، عبد القادر حسن دا کالم، "ملا تے مجاہد"
- ↑ روزنامہ ڈان، 8 جولائی 2007ء، "Questions raised as standoff drags on"
- ↑ بی بی سی اردو 4 جولائی 2007ء
- ↑ بی بی سی اردو
- ↑ بی بی سی 8 جولائی 2007ء
- ↑ بی بی سی 8 جولائی 2007ء
- ↑ بی بی سی 10 جولائی 2007ء
- ↑ «نوائے وقت». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۰۷-۰۷-۱۲. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۶.
- ↑ بی بی سی، 12 جولائی 2007ء، "لال مسجد: سوالےآں دے جواب ندار"
- ↑ روزنامہ ڈان، 13 جولائی 2007ء، "Charred remains speak of fierce battles"
- ↑ انڈیپنڈنٹ، برطانیہ، 13 جولائی 2007ء، Archived 2007-07-15 at the وے بیک مشین " Pakistan quick to clean the blood from Red Mosque "
- ↑ علمائے کرام جنہاں وچ ملک دے جید علما مولانہ سلیم اللہ خان (صدر وفاق المدارس) مولانا رفیع ثمانی (مفتی اعظم پاکستان) تے ہور دا کہنا سی کہ حکومت تے عبد الردشید غازی دے مزاکرات کامیاب ہوئے سن مگر پرویز مشرف نے اسنوں ویٹو کر دتا اوہ مسجد وچ خونی آپریشنن دے در پہ سن جس دا مقصد آمریکی آشیر باد حاصل کرنا سی۔ روزنامہ نیشن، 14 جولائی 2007ء، "SC orders govt to free students"
- ↑ روزنامہ نیشن، 24 جولائی 2007ء، "SC seeks details of Lal Masjid operation "
- ↑ 29 روزنام نیشن اگست 2007ء، "No construction at Hafsa site, orders SC"
باہرلے جوڑ
[سودھو]- آنٹی شمیم اُتے کالم Archived 2007-07-02 at the وے بیک مشین
- WSWS, 11 جولائی 2007ء، "Mosque massacre: Washington’s “war on terror” shakes Pakistan"
- WSWS13 جولائی 2007ء، "Musharraf lauds Lal Masjid massacre"
- فوجی کارروائی دے بعد لال مسجد دی تصاویر (بی بی سی)
- Maxim "کارٹون تبصرہ"
- Maxim "کارٹون تبصرہ"
- لال مسجد دے ست ’کیوں‘
بلاگ تے چوپال
[سودھو]- اردو محفل Archived 2007-09-27 at the وے بیک مشین
حوالے
[سودھو]- Pages with graphs
- Pages with disabled graphs
- صفحههای دارای ارجاع با پارامتر پشتیبانینشده
- خطاهای یادکرد: تاریخ
- صفحات مع خاصیت P31
- صفحات مع خاصیت P571
- صفحات مع خاصیت P17
- جغرافیائی حوالہ ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- صفحات مع خاصیت P131
- متناسقات ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- جڑواں شہر ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- صفحات مع خاصیت P1566
- 1965ء دیاں تاسیساں
- اسلام آباد دی مسیتاں
- پاکستان دی مسیتاں
- پاکستان وچ 1965ء دیاں تاسیساں
- پاکستانی سیاست
- پاکستان دی تریخ
- 1965ء وچ مکمل ہونے والی مسیتاں
- پاکستان
- اسلام آباد دیاں مسیتاں
- نقشیاں نال صفحے