مسیت
مسیت (عربی: مَسجِد) (انگریزی: Mosque)، مسلماناں دی عبادت گاہ نوں کہیا جاندا اے۔ عموماً اس نوں نماز لئی استعمال کيتا جاندا اے پَر تریخی طور تے ایہ کئی حوالیاں نال اہم نيں مثلاً عبادت کرن لئی، مسلماناں دے اجتماع لئی، تعلیمی مقاصد لئی، حتا کہ مسلماناں دے ابتدائی زمانے وچ مسجد نبوی نوں غیر ملکاں توں آؤݨ آلے وفود نال ملاقات تے تبادلہ خیال واسطے وی استعمال کيتا گیا اے۔ مسیتاں توں مسلماناں دی اولین یونیورسٹیاں نے وی جنم لیا نالے اسلامی طرزِ تعمیر وی بنیادی طور تے مسیتاں توں فروغ پایا اے۔
مسجد دا مطلب
[سودھو]لفظ 'مسجد' دا لغوی مطلب اے ' سجدہ کرن دی جگہ'۔ اردو سمیت اکثر زباناں وچ ایہی لفظ استعمال ہُندا اے۔ ایہ عربی الاصل لفظ اے۔ انگریزی تے یورپی زباناں وچ اس دے لئی موسک (Mosque) دا لفظ استعمال کيتا جاندا اے اگرچہ بعض مسلمان ہن انگریزی تے دوسری یورپی زباناں وچ وی 'مسجد' (Masjid) استعمال کردے نيں کیونجے اوہناں بھانے ایہہ سپینی لفظ موسکیا (Moska) بمعنی مچھر توں نکلیا اے۔ البتا بعض لوکاں دے خیال وچ ایہہ گل درست نئيں اے۔ اہلِ اسلام دے نزدیک 'مسجد' توں اوہ عمارت مراد اے جتھے نمازِ جماعت ادا کيتی جاندی اے۔ جے مسجد وچ نمازِ جمعہ وی ہُندی ہووے تاں اس نوں جامع مسجد کہندے نيں۔ مسجد دا لفظ قرآن وچ وی آیا اے مثلاً مسجد الحرام دے ذکر وچ بے شمار آیات وچ ایہ لفظ استعمال ہويا اے۔ بعض دانشوراں دے خیال وچ تمام مسیتاں اصل وچ مسجد الحرام ہی دی تمثیل نيں اگرچہ بعد وچ بہت شاندار تے مختلف الانواع طرز ہائے تعمیر پیدا ہوئے جس توں اک وکھ اسلامی طرزِ تعمیر نے جنم لیا۔
لفظی بناوٹ
[سودھو]پنجابی لفظ مسیت عربی دے لفظ مسجد توں بݨیا اے ۔
تھاں
[سودھو]مسیت نماز لئی چھتے ہوئے وڈے کمرے یا ہال، کھلے ویڑھے تے وضو کرن آلی جگہ تے بݨی تے مشتمل ہُندی اے۔
تریخ
[سودھو]اولین مسیتاں
[سودھو]سب توں پہلی مسجد کعبہ سی۔ کعبۃ اللہ دے ارد گرد مسجد الحرام دی تعمیر ہوئی۔ اک روایت دے مطابق کعبہ اوہ جگہ اے جتھے سب توں پہلے حضرت آدم علیہ السلام تے حضرت حوا علیہ السلام نے زمین اُتے عبادت دی سی۔ ايسے جگہ اُتے حضرت ابراہیم علیہ السلام نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دے نال مل کے اک عبادت گاہ تعمیر کيتی۔ ایہی جگہ مسجد الحرام کہلائی۔ کئی روایات دے مطابق ایتھے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پہلے پہل نمازاں ادا کيتياں اگرچہ اوتھے کعبہ وچ اس وقت بت موجود سن ۔ دوسری مسجد 'مسجد قباء' سی جس دی بنیاد حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ توں کچھ باہر اس وقت رکھی جدوں اوہ مکہ توں مدینہ ہجرت فرما رہے سن ۔ تیسری مسجد 'مسجد نبوی' سی جس دی بنیاد وی حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ وچ ہجرت دے بعد رکھی تے اس دی تعمیر وچ خود وی حصہ لیا۔ مسجدِ نبوی مسلماناں دا مذہبی، معاشرتی تے سیاسی مرکز سی۔ اج مسجد الحرام تے مسجد نبوی مسلماناں دی مقدس ترین جگنيں نيں۔
ایشیا دی مسیتاں
[سودھو]دنیائے عرب توں باہر اسلام دے پھیلنے دے نال ہی مسیتاں تعمیر ہوئے گئياں۔ انہاں وچوں بعض مسیتاں تیرہ سو سال توں قدیم نيں۔ 640ء وچ مصر دی فتح دے نال ہی مسیتاں دی تعمیر ہوئی۔ بعد وچ اوتھے یونیورسٹی الازہر ورگی مسیتاں تعمیر ہوئیاں۔ مصر بعد وچ خود اک عرب علاقہ بن گیا۔ چین، ایران تے ہندوستان وچ اٹھويں صدی عیسوی وچ ہی مسیتاں تعمیر ہوئے چکیاں سن۔ چین وچ ژیان دی عظیم مسجد (چینی زبان وچ : 西安大清真寺) تے ہوائشنگ دی مسجد (چینی بولی وچ : 懷聖寺) تیرہ سو سال پرانی نيں تے موجودہ چین دے مرکزی علاقے وچ واقع نيں۔ ہوائشنگ دی مسجد چین دا دورہ کرنے والے اسلامی وفد نے630ء دی دہائی وچ بنوائی سی جو اسلام دا عرب وچ وی بالکل ابتدائی دور سی۔ ایران دی فتح دے بعد ایران، عراق تے موجودہ افغانستان وچ اسلام پھیلا تاں اوتھے مسیتاں تعمیر ہوئیاں جنہاں وچوں کچھ تیرہ سو سال قدیم نيں۔ ہندوستان وچ پہلے سندھ تے بعد وچ ہور علاقےآں وچ اٹھويں صدی عیسوی توں مسیتاں تعمیر ہوئیاں۔ بعد وچ مغلاں نے وڈی عالیشان مسیتاں دی تعمیر دی جنہاں وچوں بہت ساریاں اج موجود نيں مثلاً جامع مسجد دہلی (دہلی، بھارت) تے بادشاہی مسجد (لاہور، پاکستان) وغیرہ۔ ترکی وچ پہلی مسیتاں گیارہويں صدی عیسوی وچ تعمیر ہوئیاں۔
افریقا دی مسیتاں
[سودھو]افریقا وچ سبھ توں پہلے اسلام غالبن ایتھوپیا وچ پھیلیا مگر جلد ہی اسلام شمالی افریقا دے ملکاں مصر، تیونس، الجزائر، مراکش وغیرا وچ وی پھیل گیا۔ تیونس تے مراکش وچ قدیم ترین مسیتاں اج وی موجود نيں مثلاً یونیورسٹی الازہر، جامع القیروان الاکبر، مسجد جینے وغیرہ۔ مسجد جینے کچی اِٹاں توں تعمیر کردہ دنیا دی سب توں وڈی عمارت اے تے مالی دے شہر جینے وچ اے۔ ايسے طرح مسجد کتبیہ جو مراکش دی وڈی مسیتاں وچوں اک اے، اپنے مینار دی وجہ توں مشہور اے جو مخصوص مراکشی طرز دا اے۔ اس مسجد دے تھلے اک زمانے وچ کتاباں دی ڈھائی سو دکاناں سن۔ افریقہ دی ہور مسیتاں وچ مسجد حسین ( قاہرہ، مصر) جو راس الحسین دے ناں توں مشہور اے، مراکش دی مسجد حسن ثانی (دنیا دی دوسری وڈی مسجد تے دنیا دے بلند ترین مینار والی مسجد)، موریطانیہ دی مسجد شنقیط یا مسجد جمعہ، شنقیط (مسیتاں وچ دوسرا قدیم ترین مینار)، نائیجیریا دی ابوجا قومی مسجد تے ہور بے شمار مسیتاں شامل نيں۔
یورپ وچ مسیتاں
[سودھو]یورپ وچ ہسپانیہ دی فتح دے نال ہی مسیتاں تعمیر ہوئیاں جنہاں وچوں مسجد قرطبہ آثارِ قدیمہ دے طور اُتے مشہور اے۔ ہسپانیہ دے مسلماناں دے ہتھ توں نکلنے دے بعد یورپی اقوام نے انتہائی تنگ نظری توں اوتھے اسلام دے آثار مٹانے دی بھرپور کوشش کيتی۔ تمام مسیتاں نوں یا تاں ڈھا دتا گیا یا کلیساواں وچ تبدیل کر دتا گیا۔ مسجد قرطبہ وچ اس وقت (1492ء) توں نماز دی کدی اجازت نئيں دتی گئی۔ یورپ دی بیشتر موجودہ مسیتاں جدید دور وچ بنی نيں اگرچہ البانیا، رومانیہ، قبرص تے بوسنیا وچ کچھ پرانی مسیتاں موجود نيں۔ قبرص دی مسجد لالہ مصطفےٰ پاشا (1298ء) اس دی اک مثال اے۔ بوسنیا تے ہرزیگووینا دی کئی قدیم مسیتاں نوں 1990ء دی دہائی وچ تباہ کر دتا گیا اے۔ یورپ وچ ترکی اثرات دے بعد کافی مسیتاں دی تعمیر ہوئی۔ یورپ وچ سولہويں صدی عیسوی وچ بننے والی مسیتاں دی کچھ مثالاں ایہ نيں:
- 1. مسجد قل شریف، کازان، تاتارستان، روس (1552ء)۔ یورپ دی سب توں وڈی مسجد سمجھی جاندی اے
- 2. بجراکلی مسجد، بلغراد، سربیا (1575ء) 2004ء وچ اسنوں شدید نقصان پہنچایا گیا
- 3. منگالیہ مسجد، رومانیہ (1525ء)
- 4. غازی خسرو بیگ مسجد، سراجیوو، بوسنیا (1531ء)
- 5. بنواباشی مسجد، صوفیہ، بلغاریہ (1576ء)
اٹھارويں صدی وچ تعمیر ہونے والی مسیتاں وچ تیرانا، البانیا دی 'مسجد ادھم بے' (1789ء) شامل اے۔ انیہويں تے ویہويں صدی وچ یورپ وچ بے شمار مسیتاں دی تعمیر ہوئی جس دی بنیادی وجوہات یورپ دا مسلمان ملکاں اُتے قبضہ تے نتیجہ دے طور اُتے مسلماناں تے انہاں دا میل جول تے مسلماناں دی مغربی ملکاں دی طرف ہجرت نيں۔
جدید دور دی مسیتاں
[سودھو]ویہويں صدی وچ وڈی شاندار مسیتاں تعمیر ہوئیاں نيں جنہاں دا طرزِ تعمیر مخلوط اے۔ ایہ نہ صرف مسلمان ملکاں وچ تعمیر ہوئیاں نيں بلکہ یورپی ملکاں وچ وی بے شمار مسیتاں دی تعمیر ہوئی اے۔ انہاں مسیتاں دیاں مثالاں ڈھاکہ دی بیت المکرم، برونائی دارالسلام دی سلطان عمر علی سیف الدین مسجد، انڈونیشیا دی مسجد استقلال (جنوب مشرقی ایشیا دی سب توں وڈی مسجد)، جاپان وچ پہلی مسجد 'مسجد کوبے'، پاکستان دے راجگڑھ اسلام آباد وچ شاہ فیصل مسجد، فلپائن دے شہر منیلا دی مسجد الذہب(سنہری مسجد دے ناں توں مشہور اے )، سنگاپور دی المسجد الاستقامۃ، امریکا وچ اسلامی مرکز واشنگٹن تے ہور بے شمار مسیتاں شامل نيں۔
مشہور مسیتاں
[سودھو]- مسجد الحرام، مکہ، سعودی عرب مسلماناں دے لئی مقدس ترین مقام
- مسجدِ نبوی، مدینہ، سعودی عرب مسلماناں دے لئی دوسرا مقدس ترین مقام
- مسجد اقصٰی، بیت المقدس، مقبوضہ فلسطین۔ تیسرا مقدس ترین اسلامی مقام
- الازھر مسجد، قاہرہ، مصر
- سیدہ زینب مسجد، دمشق، شام مزارِ بی بی زینب بنت علی
- سیدہ رقیہ مسجد، دمشق، شام مزارِ بی بی سکینہ بنت حسین
مسیتاں دا کردار
[سودھو]مذہبی کردار
[سودھو]مسیتاں مسلماناں دا مذہبی مرکز نيں۔ اس وچ بنیادی طور اُتے نمازِ جماعت دا اہتمام کيتا جاندا اے جس وچ پنجگانہ نمازاں، نمازِ جمعہ تے عید دی نمازاں شامل نيں۔ اس دے علاوہ رمضان دے اعمال وی ہُندے نيں۔ کسی زمانے وچ مسیتاں نوں خیرات تے زکوٰۃ دی تقسیم دے لئی وی استعمال کيتا جاندا سی جس دا رواج ہن کم اے۔ مسجداں اکثر قرآن دی تدریس دے لئی وی اک مرکز دا کم دیندی نيں۔ کئی مسیتاں وچ مدارس وی قائم نيں جنہاں توں مذہبی تعلیم دا فریضہ سر انجام دتا جاندا اے۔
معاشرتی، تعلیمی تے سیاسی کردار
[سودھو]مسیتاں مسلماناں دا مرکز نيں جس دا مقصد صرف مذہبی نئيں رہیا بلکہ مسلماناں دا معاشرتی، تعلیمی تے سیاسی مرکز وی مسجداں رہیاں نيں۔ باجماعت نمازاں مسلماناں دے آپس دے تعلقات، میل جول تے حالات توں آگاہی دے لئی وڈا اہم کردار ادا کردی نيں۔ اس دے علاوہ مسیتاں جنگاں تے ہور ہنگامی حالات وچ اک پناہ گاہ دا کم وی کردی رہیاں نيں۔ ایہ صرف مسلماناں دے لئی نئيں بلکہ غیر مسلمین نوں پناہ دینے دے لئی وی استعمال ہُندی رہیاں نيں مثلاً مسجدِ پیرس دوسری جنگ عظیم دے دوران یہودیاں دے لئی پناہ گاہ رہی اے۔
مسیتاں اوہ جگہ نيں جتھے توں اولین یونیورسٹیاں نے جنم لیا مثلن یونیورسٹی الازہر، یونیورسٹی قرویین، یونیورسٹی زیتونیہ وغیرہ۔ بیشتر مسیتاں وچ مدارس قائم نيں جنہاں وچ قرآن تے مذہب دی تعلیم دے نال نال مروجہ ابتدائی تعلیم وی دتی جاندی رہی اے۔ مشرقی ملکاں دے دیہات وچ کئی مسیتاں وچ عمومی مدارس وی قائم نيں۔ بعض مسیتاں دے نال اسلامی مراکز موجود نيں جتھے دینی و دنیاوی تعلیم دے نال نال تحقیقی مراکز قائم نيں۔
مسیتاں دا سیاسی کردار وی تاریخی طور اُتے شروع توں جاری رہیا اے۔ مسجد نبوی صرف نماز دے لئی استعمال نئيں ہُندی رہی بلکہ اس وچ غیر ملکاں توں آنے والے وفود توں حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور وچ ملاقاتاں ہُندی رنيں۔ مختلف غزوات تے سرایہ دے منصوبے زیرِ بحث لیائے گئے۔ صدیاں تک مسیتاں وچ انقلابی تحریکاں نے جنم لیا کیونجے اوہ مسلماناں دے رابطہ دا اک اہم ذریعہ رہیاں نيں۔ جدید دور وچ وی مسیتاں دا سیاسی کردار نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا جس دی واضح مثال لال مسجد اسلام آباد دی اے۔ حکومتاں وی مسیتاں تے مسیتاں دے ذمہ داران نوں اپنے مقاصد دے لئی استعمال کردی رہیاں نيں۔
طرزِ تعمیر
[سودھو]ابتدائی مسیتاں بہت سادہ سن تے اک منزلہ سادہ عمارت اُتے وی مشتمل ہودیاں سن جس دے نال کوئی مینار یا گنبد ضروری نئيں سی۔ اسلام وچ مسجد دے لئی صرف جگہ مخصوص ہُندی اے مگر اس دے طرزِ تعمیر اُتے کوئی قدغن ننيں۔ ابتدا وچ مسجد نبوی کھجور دے تناں دے ستوناں تے اُس دے پتےآں دی چھت توں تعمیر ہوئی سی۔ کعبہ پتھراں توں بنی اک چوکور عمارت سی جس دے اردگرد کھلے احاطے وچ عبادت ہُندی سی۔ مگر وقت دے نال نال مسلماناں دے وسائل پڑھدے چلے گئے تے انہاں نے اپنی ضرورت تے علاقے دی سبھیاچار دے مطابق مسیتاں تعمیر کيتياں۔ مسیتاں وچ مہنگے کم تے بلند مینار تے گنبد بعد وچ بننا شروع ہوئے۔ مینار دی وجہ ایہ سی کہ مسجد دور توں نظر آئے، اس اُتے چڑھ کر اذان دتی جائے تاں آواز دور دور تک آئے تے علاقے دی سبھیاچار و فن دی عکاسی وی سی۔ گنبد توں مسجد دے خطیب دی تقریر تے نماز دی آواز اک گونج تے خوبصورتی دے نال پوری مسجد وچ پھیلدی سی۔ اسلام وچ چونکہ زندہ چیزاں دی تصاویر دی حوصلہ افزائی نئيں کيتی گئی اس لئی مسیتاں دی تزئین دے لئی قرآنی آیات دا مختلف خوبصورت طریقےآں توں استعمال کيتا گیا تے مختلف جیومیٹرک ڈیزائن وی استعمال کیتے گئے۔
وقت، ضرورت تے ثقافت دی عکاسی دی وجہ توں مسیتاں وچ کئی چیزاں تقریبن ضروری ہوگئياں جِداں منار، گنبد، محراب مسجد وچ اک صحن، وضو دے فوارے (یا تالاب یا نلکاں والی جگہ)، نماز دے لئی ہال (وڈا کمرہ) وغیرہ۔ اس دے علاوہ اکثر مسیتاں دے نال حمام ( یا گھٹ توں گھٹ بیت الخلاء)، کتب خانے، مطب (کلینک) تے بعض مسیتاں دے نال مدارس، تحقیقی مراکز یا باقاعدہ یونیورسٹیاں (یونیورسٹیاں) شامل نيں۔
مینار
[سودھو]مینار مسجد دی بنیادی پہچان اے جس توں مسجد دور ہی توں نظر آسکدی اے۔ بنیادی طور اُتے مینار اُتے چڑھ کر اذان دتی جاندی سی جس توں آواز دور تک جاندی سی مگر ہن اذان مسجد دے اندر توں دتی جاندی اے کیونجے لاوڈ سپیکر توں آواز نوں دور دور تک پہنچایا جا سکدا اے۔ مسجد دے مینار دی اونچائی اُتے کوئی قدغن ننيں۔ ایہ بہت چھوٹا وی ہوئے سکدا اے تے بہت اُچا بھی۔ یورپ وچ چھوٹی مسیتاں وچ تاں مینار ہی نئيں ہُندے کیونجے اوہ اکثر اک یا دو کمرےآں اُتے مشتمل ہُندی نيں۔ سب توں لمبا مینار مسجد حسن ثانی، کاسابلانہاں دا، مراکش دا سمجھیا جاندا اے جو 210 میٹر(689 فٹ) بلند اے۔[۱]
شروع وچ مسیتاں دے مینار نئيں سن تے اوہ بہت سادہ سن مگر جلد ہی مینار مسیتاں دا تقریباً لازمی حصہ بن گئے۔ مسلماناں اُتے الزام لگایا جاندا اے کہ مینار کلیساواں دے مینار دیکھ کے بنائے گئے مگر ایہ درست نئيں اے کیونجے عرب تعمیرات وچ پہلے ہی توں مینار بندے سن خصوصاً مختلف دفاعی قلعےآں دے نال مینار دور تک دیکھنے دے لئی بنائے جاندے سن ۔ مسیتاں وچ میناراں دی تعداد اک توں لے کے چھ تک ہُندی اے۔ اکثر مسیتاں وچ چار مینار ملدے نيں۔ ترکی دی کئی مسیتاں وچ چھ مینار نيں۔ مسجد الحرام وچ کل نو مینار نيں جو مختلف اوقات وچ تعمیر ہوئے نيں۔ مسجد نبوی دے دس مینار نيں جنہاں وچوں چھ 99 میٹر اُچے نيں۔۔[۲] بادشاہی مسجد لاہور، پاکستان دے مینار 53.8 میٹر ( 176.3 فٹ) لمبے نيں۔ مینار دے اُتے جانے دے لئی دو سو چار سیڑھیاں نيں۔ ۔[۳] مسجد الحضر، تریم، یمن دے مینار دی لمبائی 53 میٹر ( 175 فٹ) اے۔ مسجد حسن ثانی دا مینار، بادشاہی مسجد دا مینار تے مسجد الحضر دا مینار دنیا دے لمبے ترین میناراں وچوں کچھ نيں۔
میناراں دی اشکال مختلف ملکاں وچ مختلف نيں۔ پاکستان، بھارت تے ایران وچ مینار عموماً گول ہُندے نيں تے کافی موٹائی رکھدے نيں۔ ترکی وچ عمومن منار گوݪ مگر کم موٹائی والے ہُندے نيں۔ شام تے مصر وچ بوہت سارے مینار چورس(مربع شکل دے ) ہُندے نيں۔ مصر وچ ہشت پہلو مینار وی ملدے نيں۔ مگر انہاں تمام مذکورہ ملکاں وچ دوسری قسماں دے مینار وی ملدے نيں۔ میناراں دے اُتے سرخ، فیروزی یا ہور نقش و نگار وی بنائے جاندے نيں جنہاں توں انہاں دی خوبصورتی وچ اضافا ہوجاندا اے۔ ایران تے عراق وچ بعض مینار سنہری رنگ دے بنے ہوئے نيں جنہاں دے اوپری حصے وچ اصلی سونے توں ملمع کاری کيتی گئی اے۔
گنبد
[سودھو]گنبد اج کل دی مسیتاں دا تقریباً جزوِ لازم نيں۔ گنبد دا بنیادی مقصد صرف خوبصورتی نئيں بلکہ اس دی وجہ توں خطیبِ مسجد دی آواز پوری مسجد وچ گونجتی اے۔ اس دے علاوہ ہن گنبد مسیتاں دی پہچان بن چکی اے۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا روضہ مبارک مسجدِ نبوی وچ اے جس دا سبز گنبد بہت مشہور اے۔ روضہ مبارک دی تصاویر وچ سب توں نمایاں ایہی گنبد اے۔
فلسطین وچ حرم قدسی الشریف وچ واقع قبۃ الصخرہ وی تحریکِ آزادیِ فلسطین دی پہچان اے۔ ایہ مسلماناں دا شاید سب توں پرانا قائم گنبد اے۔ بعض لوک اسنوں مسجد الاقصیٰ سمجھدے نيں جو غلط اے۔ ایران وچ مسیتاں دے بہت ہی خوبصورت گنبد تعمیر ہوئے نيں۔ مثلاً مسجدِ امام، اصفہان دا گنبد یا مسجد گوہر شاد، مشہد دا گنبد۔ برصغیر پاک و ہند دے گنبد وی قابلِ دید نيں۔ سندھ وچ عرباں دی آمد دے بعد کئی مسیتاں تعمیر ہوئیاں جنہاں دے نال سادہ مگر وڈے وڈے گنبد سن مگر بعد وچ مغل بادشاہاں نے وڈی شاندار مسیتاں تعمیر کيتياں مثلاً بادشاہی مسجد لاہور، پاکستان دے سفید گنبد بہت ہی خوبصورت تے وڈے نيں۔ مغلاں دی تعمیر کردہ بابری مسجد دے گنبد وی بہت وڈے سن جنہاں نوں ہندو انتہا پسنداں نے شہید کر دتا۔
جدید دور وچ تعمیر ہونے والی کراچی، پاکستان دی مسجد طوبیٰ دا گنبد یک گنبدی مسیتاں وچ سب توں وڈا اے جو 72 میٹر (236 فٹ) قطر دا اے تے بغیر کسی ستون دے تعمیر ہويا اے۔ 1557ء وچ تعمیر ہونے والی سلیمیہ مسجد، ادرنہ، ترکی دا گنبد 27.2 میٹر قطر دا اے تے ایہ وی دنیا دے وڈے گنبداں وچ شمار ہُندا اے۔ ایہ گنبد پرانا ہونے دے باوجود اس قدر مضبوط اے کہ 1915ء دی بلغاریہ دی توپاں دی بمباری توں وی نئيں ٹوٹا تے اس دی صرف اندرونی تہ نوں نقصان پہنچیا۔ دنیا وچ وڈے گنبداں وچ مسجد سلطان صلاح الدین عبدالعزیز (نیلی مسجد)، ملائیشیا دا گنبد وی شامل اے جو170 فٹ قطر دا اے۔ یاد رہے کہ گنبد صرف مسیتاں اُتے نئيں ہُندے بلکہ ایہ کلیسا، یونیورسٹیاں تے کچھ تحقیقاتی مراکز اُتے وی دیکھے جا سکدے نيں۔
گنبداں دے اندرونی حصےآں اُتے وڈی خوبصورت نقاشی وی ہُندی اے تے اکثر قرآنی آیات وی لکھی جاندی نيں۔ بعض گنبداں وچ شیشے لگے ہُندے نيں جس توں روشنی وی اندر آسکدی اے۔ گنبد دی اندرونی نقاشی زیادہ تر گہرے نیلے، فیروزی یا سرخ رنگ وچ کيتی جاندی رہی اے کیونجے ایہ رنگ اُچے گنبداں وچ وی گنبد دے تھلے کھڑے افراد نوں بخوبی نظر آ سکدے نيں۔
صحنِ مسجد، وضو دی جگہ، فوارے، تالاب تے حمام
[سودھو]قدیم مسیتاں دے وڈے وڈے صحن نيں مثلاً مسجد الحرام تے مسجدِ نبوی دے صحن بہت وڈے وڈے نيں جنہاں وچ وقت دے نال نال وسعت آئی اے۔ انہاں صحناں وچ بلاشبہ لکھاں افراد نماز پڑھ سکدے نيں۔ لاہور دی بادشاہی مسجد دا صحن وی بہت وڈا اے جس وچ اک وقت وچ اک لکھ دے نیڑے افراد نماز پڑھ سکدے نيں۔ نماز دے علاوہ قدیم زمانے دی مسیتاں وچ حوض (تالاب) ضرور ہُندے سن جو وضو دے لئی استعمال ہُندے سن ۔[۴] بعض تالاب ایداں دے بنے ہُندے سن جنہاں وچ بارش دا پانی نتھر کر (فلٹر ہوئے کے) جاندا سی۔ اس دی اک مثال تیونس دی قدیم مسجد جامع القیروان الاکبر دی اے۔ وڈے وڈے صحناں تے انہاں دے درمیان حوض دی اک ہور مثال جامع مسجد اصفہان، ایران دی اے۔ سلطانی مسجد بروجرد، ایران دا صحن وی بہت وڈا اے جس دے تن اطراف وچ عمارتاں نيں۔ سمرقند وچ امیر تیمور دی بنائی ہوئی مسجد بی بی خانم دا صحن وی وڈے صحناں دی لسٹ وچ شامل ہُندا اے۔ یونیورسٹی الازہر تے مصر ہی دی اک ہور مسجد حاکم دے صحن وی بہت وڈے وڈے نيں۔ غرض ایہ لسٹ بہت طویل اے۔ انہاں تمام صحناں وچ حوض نيں تے بعض وچ فوارے وی لگے ہوئے نيں۔ بعض مسیتاں مثلاً مسجدِ پیرس دے نال حمام وی موجود نيں۔
نماز دے ہال تے مسجد دے ستون
[سودھو]مسجد وچ نماز دے لئی عموماً اک وڈا کمرہ یا ہال مخصوص ہُندا اے جس وچ بہت سازوسامان نئيں ہُندا مگر خوبصورت تے آرام دہ قالین بچھے ہُندے نيں تاکہ اس زیادہ توں زیادہ وچ آسانی توں نماز ادا کر سکن۔ ۔[۵] اس وچ عموماً محراب و منبر وی ہُندے نيں۔ محراب اوہ جگہ اے جس وچ پیش امام نمازِ جماعت کرواندا اے تے منبر اُتے خطیب خطبہ دیندے نيں۔۔[۶] منبر عموماً لکڑی دے بنائے جاندے سن ۔ سب توں پرانا لکڑی دا منبر جامع القیروان الاکبر، تیونس وچ اے جس دا تعلق پہلی صدی ہجری توں اے۔ اج کل لکڑی دے علاوہ سیمنٹ تے کنکریٹ توں وی منبر بنائے جاندے نيں جنہاں دے اُتے سنگِ مرمر لگیا ہُندا اے۔
مسیتاں وچ مرکزی وڈا کمرہ جو نماز دے لئی مخصوص ہُندا اے، عموماً بے شمار ستوناں توں آراستہ ہُندا اے کیونجے بہت ہی وڈے کمرے دی چھت نوں سہارا دینے دے لئی ستوناں دی ضرورت پڑدی اے۔ مگر ستوناں دا مقصد صرف چھت نوں سہارا دینا نئيں رہیا بلکہ اس توں مسجد دی خوبصورتی وچ بے پناہ اضافہ ہوجاندا اے۔ بعض مسیتاں مثلاً مسجد قرطبہ اپنے ستوناں دی وجہ توں مشہور ہوئے جاندی نيں۔ ستوناں دی تعمیر وچ مسلماناں نے علم الہندسہ دے عظیم شاہکار جنم دتے نيں۔ بعض مسیتاں مثلاً جامع القیروان الاکبر وچ چار سو توں زیادہ ستون نيں۔ مسجدِ نبوی دے بعض ستون تاں ایداں دے نيں جو پرانے نيں تے اوہ اس گل کيتی نشان دہی کردے نيں کہ مسجدِ نبوی حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دورِ مبارک وچ کتھے تک سی۔ بعض ستون نويں نيں۔ مسجدِ نبوی تے مسجد الحرام دے ستون وی انہاں گنت نيں۔ نماز دے ہال دا عمومی منظر دیکھیا جائے تاں بوہت سارے ستوناں تے خوبصورت محراب و منبر نال پورے کمرے وچ قالین بچھے نظر آئیاں گے جو عموماً گہرے سرخ یا سفید رنگ دے ہُندے نيں۔ ہال وچ مختلف کونےآں وچ ٹوپیاں دی جگہ نظر آؤندی اے۔ اس توں علاوا کندھاں نال مختلف الماریاں وچ قرآن تے ہور مذہبی کتاباں پئیاں ہوݨ گیاں۔ جدید مسیتاں وچ تے بعض قدیم وڈی مسیتاں وچ کچھ کرسیاں وی نظر آندیاں نيں جیہناں اُتے ایداں دے لوک بیٹھدے نيں جو ضعیفی یا ہور مسائل دی وجہ توں زمین اُتے نئيں بیٹھ سکدے۔
مسجد دی تزئین و آرائش
[سودھو]مسلمان اپنی اللہ نال محبت نوں مسیتاں دی تزئین توں نمایاں کردے نيں۔ صدیاں توں مسیتاں قرآنی آیات تے ہور نقاشی دا شاہکار بندی رہیاں نيں۔ چونکہ اسلام زندہ اشیاء دی تصاویر بنانے دی حوصلہ افزائی نئيں کردا اس لئی مسیتاں دی آرائش دے ہور طریقے اختیار کیتے گئے۔ مسیتاں اُتے نقاشی دے لئی گاڑھے رنگ استعمال کیتے جاندے نيں جنہاں وچ فیروزی، گہرا نیلا، سنہرا تے سرخ رنگ زیادہ ملدے نيں۔
مسیتاں وچ قرآنی آیات دی خطاطی تے نقاشی درج ذیل صورتاں وچ ملدی اے:
- 1. بیرونی دروازے پر، جو عمومن بہت وڈا ہُندا اے تے اس دے ارد گرد
- 2. گنبد تے چھت دے اندرونی حصےآں اُتے
- 3. مسجد دی اندرونی دیواراں اُتے (عموماً) قرآنی آیات
- 4. محراب و منبر دے نزدیک
- 5. گنبداں تے میناراں دے باہر دی طرف
مسیتاں وچ مثلن برصغیر وچ مغلاں دی تعمیر کردہ مسیتاں، ایران، افغانستان تے وسطی ایشیا وچ منگولاں تے صفویاں دی تعمیر کردہ مسیتاں، مراکش، تیونس، مصر وغیرہ وچ تعمیر کردہ مسیتاں تے عراق تے ہور عرب علاقےآں دی مسیتاں سب ہی دے نقش و نگار ایداں دے نيں جو صدیاں توں آب و تاب توں قائم نيں۔ صحرا دی گرم ریتلی ہويا یا بارش انہاں رنگاں دا کچھ نئيں بگاڑ سکيتی۔ بگاڑا تاں حملہ آور افواج نے خصوصاً صلیبی افواج نے۔ جدید دور وچ 1993ء دے لگ بھگ بوسنیا وچ سینکڑاں خوبصورت مسیتاں نوں تباہ کيتا گیا جنہاں وچوں کئی فنِ تعمیر دا شاہکار سن مگر اِنّی قدیم مسیتاں دی تباہی اُتے مغربی ادارےآں نے ذرہ برابر وی تشویش دا اظہار نئيں کيتا۔ حالانکہ ایہی اقوام افغانستان وچ مہاتما بدھ دے مجسمے دی تباہی اُتے بہت سیخ پا ہوئیاں سن۔ ترکی دی کئی مسیتاں نوں عجائب گھراں وچ تبدیل کر دتا گیا اے مثلاً سابقہ مسجد ایا صوفیہ دی ایتھے جو تصویر دتی گئی اے اس وچ بظاہر گنبد دی تعمیرِ نو دی جا رہی اے مگر حقیقت وچ اس وچوں مسلماناں دے نقاشی تے خطاطی نوں ہٹا کر اس دے تھلے پرانے آثار تلاش کیتے جا رہے نيں (مثلاً انجیل توں متعلقہ مصوری) کیونجے ترکی وچ اسلام پھیلنے توں پہلے ایہ اک کلیسا سی۔ وسطی ایشیا دی بہت ساریاں مسیتاں روسی قبضہ دے دوران بند کيتیاں گئیاں تے دنیا نے انہاں مسیتاں نوں اس وقت آثارِ قدیمہ دا درجہ وی نئيں دتا اس لئی اوہ تباہ ہوئے گئياں۔ ہن انہاں دی حفاظت اُتے کچھ کم ہوئے رہیا اے۔ جدید مسیتاں اُتے ایسی خطاطی، نقاشی تے محنت نئيں ملدی۔
آداب مسجد
[سودھو]مسلماناں دے نزدیک مسجد وچ درج ذیل گلاں دا خیال رکھنا ضروری سمجھیا جاندا اے۔ اس دا اطلاق غیر مسلمین اُتے وی ہُندا اے جو مسجد وچ داخل ہون۔
طہارت
[سودھو]اسلام وچ طہارت دی بہت اہمیت اے تے اک حدیث دے مطابق ایہ ادھا ایمان اے اس لئی مسیت وچ آن دے لئی پوتر اتے صاف ہونا شرط اے البتہ وضو آپ مسجد وچ وی آ کے کر سکدے نيں۔ مسلماناں دے اکثر مکاتبِ فکر وچ مسیتاں وچ حالتِ جنابت وچ ٹھہرنا جائز نئيں اتے مسجد الحرام اتے مسجد نبوی وچ ایہو جیہی حالت وچ وڑنا وی جائز نٸيں۔ لباس دے نال نال پنڈا وی پاک ہونا چاہیدا وا۔ ذہن دی پاکیزگی وی اپنے بس دے مطابق ضروری اے یعنی برے خیالات توں پرہیز کرنا چاہئیے۔[۷]
شائستگی
[سودھو]مسلمان مسجد نوں اللہ دا گھر سمجھدے نيں چاہے اس دا تعلق مسلماناں دے کسی وی فرقہ توں ہوئے۔ مسجد وچ خاموشی تے رہتل و شائستگی دی تاکید کيتی جاندی اے تاکہ نماز تے قرآن پڑھنے والے تنگ نہ ہون۔ مسیتاں وچ لڑائی جھگڑا کرنا یا بلا ضرورت دنیاوی گلاں توں وی پرہیز کرنا چاہیے اگرچہ اجتماعی معاملات اُتے بحث کيتی جا سکدی اے۔ مسجد وچ دوڑنا یا زور توں قدم رکھنا تے اُچی آواز وچ گل کرنا شائستگی دے خلاف اے۔ ايسے طرح کوئی وی ایسا کم کرنا جس توں نمازی تنگ ہون، چنگا نئيں سمجھیا جاندا۔
لباس
[سودھو]مسجد وچ صاف ستھرا لباس پا کے آنا چاہیدا اے۔ سوانیاں ایہو جیہا لباس پا کر آن جس توں اوہ با پردہ دسن۔ ايہو جیہے طرح مرد مناسب لباس پا کر آن ۔ عموماً مسلمان علاقائی لباس دے علاوہ عربی لباس وی پانا چنگا اتے ثواب سمجھدے نيں مگر اسلام وچ لباس اُتے اینج دی کوئی پابندی نئيں اے مگر لباس اسلام دے اصولاں دے مطابق ہووے۔[۸]
مرد و زن مسجد وچ
[سودھو]ابتدائے اسلام توں مرداں تے عورتاں دوناں نوں مسیتاں وچ آنے دی اجازت اے مگر اوہناں نوں علاحدہ علاحدہ تھاں دتی جاندی اے۔ شرعِ اسلام دے مطابق نماز دے دوران عورتاں دی صفاں مرداں توں پِچھے ہُندیاں نيں تاکہ مرداں دی نظر عورتاں اُتے نہ پئے۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور وچ مرد و زن دونے مسجد وچ نماز ادا کردے سن اگرچہ عورتاں دے احترام تے حفاظت دے لئی بہتر خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ گھر ہی وچ نماز ادا کرن۔ اج کل اکثر مسیتاں وچ عورتاں دے لئی علاحدہ تھاں بنی ہُندی اے۔ برصغیر پاک و ہند وچ عورتاں دے مسجد وچ آنے دا رواج نہ ہونے دے برابر اے مگر اس دا تعلق اسلام توں نئيں بلکہ ہندوستانی معاشرت توں اے۔ عرب ملکاں وچ تے جدید مغربی مسیتاں وچ عورتاں مسیتاں وچ آٶندیاں نيں، نماز پڑھدِیاں نيں اتے مختلف تعلیمی سرگرمیاں وچ حصہ لیندِیاں نيں۔
تصویراں
[سودھو]
مسیتاں وچ حاضری بلحاظ
[سودھو]وڈیاں مسیتاں
[سودھو]ہور دیکھو
[سودھو]باہرلے جوڑ
[سودھو]- بوسنیائی مسیتاں مع تصاویر۔ بوسنیائی بولی وچ
- دنیا دی مسیتاں مع تصاویر۔ انگریزی بولی وچ
- دنیا دی مسیتاں۔ انگریزی بولی وچ
- مسجد سلطان احمد استنبول، ترکی دی ویڈیو تے اذان جس دی آواز گنبداں دی وجہ توں اک وقفہ دے بعد گونجتی اے یوٹیوب اتے
- چین دی سب توں وڈی مسجد دی ویڈیو جو چینی طرزِ تعمیر دی اک جھلک اے یوٹیوب اتے
- روس دی خوبصورت مسیتاں تصویراں وچ یوٹیوب اتے
- دنیا دی خوبصورت مسیتاں تصویراں وچ یوٹیوب اتے
حوالے
[سودھو]- ↑ Survey was conducted in 2016, not 2009–2012.
- ↑ Survey was only conducted in the southern five provinces.
- ↑ Survey was conducted in 2013, not 2009–2012. Sample was taken from entire population of Yemen, which is approximately 99% Muslim.
- ↑ Survey was conducted in 2015, not 2009–2012.
- ↑ Survey was conducted in 2016, not 2009–2012.
- ↑ Survey was conducted in 2008, not 2009–2012.
- ↑ Survey was conducted in 2015, not 2009–2012.
- ↑ Survey was conducted in 2008, not 2009–2012.
- ↑ Survey was conducted in 2013, not 2009–2012. Sample was taken from entire population of Libya, which is approximately 97% Muslim.
- ↑ Survey was conducted in 2016, not 2009–2012.
- ↑ Survey was conducted in 2008, not 2009–2012.
- ↑ Survey was conducted in 2008, not 2009–2012.
حوالے
[سودھو]- ↑ والٹر برائن (2004-05-17). "The Prophet's People", Call to Prayer: My Travels in Spain, Portugal and Morocco. Virtualbookworm Publishing, 14. ISBN 1-58939-592-1.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ بادشاہی مسجد لاہور
- ↑ مذہبی طرزِتعمیر تے اسلامی سبھیاچار (Religious Architecture and Islamic Cultures. MIT)
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ مسجد دے بارے وچ حقائق (بزبان انگریزی) (یونیورسٹی ٹوکیو، جاپان)
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ مقصود، رقیہ وارث (2003-04-22). خود نوں اسلام سکھائیے ( Teach Yourself Islam), دوسری طباعت، شکاگو: McGraw-Hill, ISBN 0-07-141963-2.
- ↑ Chapter 2: Religious Commitment
- ↑ 'What Muslims Want': A survey of British Muslims by ICM on behalf of Policy Exchange
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ World Values Survey (2010–2014)
- ↑ Israel’s Religiously Divided Society
- ↑ ۱۴.۰ ۱۴.۱ Sondage auprès des jeunes Marocains résidant en Europe
- ↑ Survey of Muslims in Canada 2016
- ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ ۱۶.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Section 2: Religious Beliefs and Practices
- ↑ The resilience and ordinariness of Australian Muslims: Attitudes and experiences of Muslims Report
- ↑ Muslim Life in Germany: A study conducted on behalf of the German Conference on Islam
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Aslan, Ednan. Islamic Education in Europe. Böhlau Verlag Wien, 82.
- ↑ Religie aan het begin van de 21ste eeuw