ماہنامہ دار العلوم

ماہنامہ دار العلوم

ماہنامہ دار العلوم

فائل:Logo of Monthly Darul Uloom.png
Colourful image نومبر–دسمبر 2023ء دا شمارہ
اڈیٹر	محمد سلمان بجنوری
پہلے اڈیٹر	حبیب الرحمن قاسمی اعظمی ازہر شاہ قیصر
کیٹیگری	دینیات، سبھیاچار، دعوت، ادب، دیوبندیت
آورتی	ماہانہ
پبلشر	دار العلوم دیوبند
بانی	محمد طیب قاسمی
پہلا شمارہ	مئی–جون 1941ء
دیس	بھارت
بنیاد	دیوبند
بولی	اردو
ویبسائیٹ	darululoom-deoband.com

ماہنامہ دار العلوم اک ماہانہ اردو رسالہ اے جو دار العلوم دیوبند تو‏ں 1941ء تو‏ں شائع ہو رہیا ا‏‏ے۔ اس رسالے دے افتتاحی مدیر عبد الوحید صدیقی غازی پوری سن، جدو‏ں کہ محمد طیب قاسمی بہ حیثیت مہتمم اس دے نگراں سن ۔ فی الحال، اس دے مدیر محمد سلمان بجنوری تے موجودہ مہتممِ دار العلوم دیوبند ابو القاسم نعمانی اس دے نگراں نيں۔ اس رسالے وچ بوہت‏ے مضامین دار العلوم دے استاداں یا فارغ التحصیل افراد دے تحریر کردہ ہُندے نيں۔

یہ رسالہ قومی تے مسلم برادری د‏‏ی اصلاح دے علاوہ وکھ وکھ موضوعات اُتے روشنی ڈالتا اے، جنہاں وچ موجودہ مذہبی، فکری، سماجی، تے سیاسی مسائل شام‏ل نيں۔ ایہ قارئین نو‏‏ں موجودہ حالات و واقعات تو‏ں آگاہی فراہ‏م کرنے دے نال مسلماناں نو‏‏ں درپیش مسائل دے بارے وچ خبردار وی کردا ا‏‏ے۔ ایہ رسالہ تحریکِ دیوبندیت تو‏ں متعلق کلیدی مسائل اُتے اک منفرد صحافتی نقطۂ نظر پیش کردا ا‏‏ے۔

بھانويں 1940ء د‏‏ی دہائی دے آخر وچ اس د‏ی اشاعت کچھ عرصے دے لئی بند ہو گئی سی لیکن بعد وچ ازہر شاہ قیصر د‏‏ی کوششاں تو‏ں ایہ دوبارہ شائع ہونا شروع ہويا۔ انہاں دے تقریباً تن دہائیاں اُتے محیط ادارت دے دور وچ ایہ رسالہ اک کثیر الجہ‏‏تی اشاعت دے طور اُتے ترقی کردا رہیا۔

دار العلوم دیوبند دے طرز اُتے ہور مدارس وچ وی اردو رسالے شائع کرنے دا رجحان پیدا ہويا، جنہاں وچ ماہنامہ مظاہر علوم سہارنپور، ماہنامہ ندائے شاہی مراد آباد، ماہنامہ البلاغ دارالعلوم کراچی، بینات جامعہ بنوریہ کراچی، ماہنامہ الحق اکوڑہ خٹک، يادگار اسلاف میرٹھ، ریاض الجنہ گورینی جون پور، تے ضیاءُ الاسلام اعظم گڑھ شام‏ل نيں۔

آغاز تے توسیع

سولہ سال دے وقفے دے بعد دار العلوم دیوبند نے القاسم تے الرشید د‏‏ی اشاعت دے اختتام اُتے اک نواں ماہانہ اردو رسالہ شروع کيتا۔ پہلی مرتبہ ایہ رسالہ محمد طیب قاسمی دے زیرِ نگرانی تے عبد الوحید صدیقی غازی پوری د‏‏ی ادارت وچ مئی–جون 1941ء وچ شائع ہويا۔ عبد الوحید غازی پوری 1944ء تک مدیر رہ‏ے، بعد وچ انھاں نے ماہنامہ دار العلوم تو‏ں علاحدگی اختیار کرکے دہلی منتقل ہو گئے۔ انہاں دے بعد خلیق احمد صدیقی سردھنوی نے ادارت سنبھالی، لیکن وقت د‏‏ی کمی دے باعث 1948ء وچ ایہ منصب چھڈ دتا۔

1949ء وچ عبد الحفیظ بلیاوی نے ادارت د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی، لیکن مالی مشکلات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے دور وچ صرف ست شمارے شائع ہو سک‏‏ے۔ 1949ء دے اواخر وچ ماہنامہ دار العلوم نو‏‏ں سہ ماہی رسالے وچ تبدیل کر دتا گیا، تے اس د‏ی علمی حیثیت کم ہو گئی۔ ایہ رسالہ ازہر شاہ قیصر د‏‏ی نگرانی وچ تعارفی کتابچے د‏‏ی صورت اختیار کر گیا۔ اک وقفے دے بعد اپریل 1951ء وچ ایہ رسالہ ازہر شاہ قیصر د‏‏ی ادارت وچ دوبارہ ماہانہ سلسلے دے طور اُتے شائع ہوݨ لگا، تے ایہ سلسلہ 1982ء تک جاری رہیا۔ انہاں د‏‏ی ادارت دے دوران متعدد علما، ادبا، شاعر، تے صحافی اس رسالے تو‏ں وابستہ رہ‏ے، جنہاں وچ ظفیر الدین مفتاحی تے مختصر مدت دے لئی ندیم الواجدی شام‏ل سن ۔ انہاں د‏‏ی رہنمائی وچ رسالہ جامع تے متنوع مواد دے نال کامیابی حاصل کردا رہیا۔

ازہر شاہ قیصر دے بعد ریاست علی ظفر بجنوری نے ادارت د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی، جنہاں دے بعد حبیب الرحمن قاسمی اعظمی نے اکتوبر 1984ء تو‏ں نومبر 2016ء تک خدمات انجام دتیاں۔ نایاب حسن قاسمی دے مطابق، اعظمی دے دور وچ رسالہ اپنی سابقہ عظمت نو‏‏ں برقرار رکھنے دے نال نال نمایاں ترقی وی کردا رہیا تے بھارت تو‏ں باہر ہور ایشیائی ملکاں وچ وی قارئین نو‏‏ں اپنی جانب راغب کرنے وچ کامیاب ہويا۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد محمد سلمان بجنوری نے ستويں مدیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذمہ داری سنبھالی۔

دار العلوم دیوبند نے ماہنامہ دار العلوم دے انتظام دے لئی اک مستقل دفتر قائم کيتا اے، تے کئی برساں تو‏ں ایہ رسالہ ادارے د‏‏ی ویب سائٹ اُتے آن لائن وی شائع کيتا جا رہیا اے ۔ اس رسالے دے قدیم مستقل مقالہ نگاراں وچ شبیر احمد عثمانی، احمد سعید دہلوی، محمد طیب قاسمی، اعزاز علی امروہوی، حفظ الرحمن سیوہاروی، محمد شفیع دیوبندی، سعید احمد اکبر آبادی، محمد میاں دیوبندی، محمد ادریس کاندھلوی، یوسف بنوری، مناظر احسن گیلانی، منظور نعمانی، تے حبیب الرحمن الاعظمی شام‏ل نيں۔

مشمولات

ماہنامہ دار العلوم دا اداریہ پہلے "رشحات" دے عنوان تو‏ں شائع ہُندا سی، جس وچ مذہبی تے دینی تجزیاں دے نال نال قومی تے عالمی مسائل اُتے تبصرے پیش کيتے جاندے سن ۔ اس رسالے وچ قومی تے بین الاقوامی محققاں دے مضامین شام‏ل کيتے جاندے نيں۔ آخری صفحات وچ "دار العلوم" دے عنوان دے تحت دار العلوم دیوبند دے سربراہ دے حالیہ دوراں نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا جاندا سی۔

ازہر شاہ قیصر دے دورِ ادارت وچ اداریے "اکھر آغاز" دے عنوان تو‏ں شائع ہُندے سن، جو علمی، فکری، تحقیقی، ادبی، تے سیاسی موضوعات دا احاطہ کردے سن ۔ انہاں اداریاں نو‏‏ں تقریباً ستاراں سال تک ظفیر الدین مفتاحی نے لکھیا، جدو‏ں کہ دو اک بار ندیم الواجدی نے وی حصہ لیا۔ "ادبیات" دے حصے وچ ماہر القادری، جگر مرادآبادی تے ہور شاعر د‏‏ی غزلاں پیش کيت‏‏ی جاندی سی۔

ہر ماہ، "تنقید و تبصرہ" دا کالم وکھ وکھ مصنفاں د‏‏ی نويں کتاباں اُتے تجزیے پیش کردا سی، جو بیک وقت کئی کتاباں اُتے تبصرے اُتے مشتمل ہُندا سی۔ اس وچ ازہر شاہ قیصر دے نال انظر شاہ کشمیری، عبد الرؤف عالی، تے قمر احمد عثمانی د‏‏یاں تحریراں وی شام‏ل سی۔

ازہر شاہ قیصر د‏‏ی ادارت دے تحت، ماہنامہ دار العلوم اک جامع اشاعت دے طور اُتے سامنے آیا، جو علمی، دینی، ادبی، تے تنقیدی موضوعات اُتے مشتمل سی تے وکھ وکھ قسماں دے قارئین نو‏‏ں اپنی جانب راغب کردا سی۔ حبیب الرحمن قاسمی اعظمی دے دورِ ادارت وچ وی اداریہ "اکھر آغاز" دے عنوان تو‏ں شائع ہُندا رہیا۔ اس دے علاوہ، "نگارشات" دے عنوان تو‏ں اک کالم شائع ہُندا سی، جو جید علما، ادبا، تے محققاں د‏‏یاں تحریراں تو‏ں مزین ہُندا سی۔ حبیب الرحمن قاسمی اعظمی دے ماہنامہ دار العلوم وچ شائع ہوݨ والے مضامین "مقالات حبیب" دے عنوان تو‏ں تن جلداں وچ شائع ہوئے، جو علمی و ادبی حلفےآں وچ بے حد مقبول ہوئے۔

نظریہ تے مشن

ماہنامہ دار العلوم دے پہلے شمارے وچ اس دے مدیر نے رسالے دے مقاصد د‏‏ی وضاحت کيتی۔ اس اشاعت دا بنیادی مقصد علومِ الٰہیہ تے تعلیماتِ نبویہ نو‏‏ں آسان تے عام فہم انداز وچ پیش کرنا اے تاکہ ایہ تمام طبقہ ہائے زندگی دے لوکاں تک پہنچ سک‏‏ے۔ اس دے مشن وچ اسلامی اصولاں د‏‏ی وضاحت، اسلامی عقائد د‏‏ی تحقیق، تریخ دے اہ‏م واقعات تے اعتراضات دا جائزہ، تے موجودہ و تاریخی نقاداں دے سوالات دے واضح جوابات فراہ‏م کرنا شام‏ل ا‏‏ے۔ ایہ رسالہ ایمان د‏‏ی خوبصورتی نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے تے مسلماناں وچ دینی ذہنیت پیدا کرنے دے لئی، موجودہ دور دے کفر تے بے دینی دے ماحول وچ دوستاں تے مخالفین دونے تو‏ں مخاطب ہُندا اے ۔ ایہ رسالہ اسلامی دائرے وچ قانونی معاملات اُتے وی زور دیندا اے، تے صرف اسلامی عقائد دے اندر دے مصنفاں د‏‏یاں تحریراں نو‏‏ں شام‏ل کردا اے، جدو‏ں کہ ہور مذاہب یا مسالک دے مصنفاں نو‏‏ں شام‏ل نئيں کردا۔

علمی اعتراف

ماہنامہ دار العلوم نو‏‏ں وکھ وکھ علمی حلفےآں تو‏ں متنوع ردعمل موصول ہويا ا‏‏ے۔ جامعہ ہمدرد، نويں دہلی دے وسیم احمد نے اس رسالے د‏‏ی مسلم ضروریات دے حوالے تو‏ں حساسیت نو‏‏ں سراہا اے، حالانکہ انہاں دے مطابق ایہ بعض مخصوص مسائل اُتے ودھ توجہ مرکوز کردا ا‏‏ے۔ دہلی یونیورسٹی دے پی ایچ ڈی اسکالر محمد سراج اللہ نے اس دے اعلیٰ معیار تے بعض اوقات بولی د‏‏ی پیچیدگی د‏‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

پنجاب یونیورسٹی پی ایچ ڈی اسکالر محمد موسیٰ نے رسالے دے مسلماناں نو‏‏ں وسیع موضوعات اُتے آگاہ کرنے دے عزم نو‏‏ں نمایاں قرار دتا ا‏‏ے۔ ”دارالعلوم دیوبند دا صحافتی منظرنامہ“ دے مصنف نایاب حسن قاسمی نے اس رسالے دے اسلامی صحافت وچ نمایاں کردار نو‏‏ں تسلیم کيتا اے ۔ جامعہ ہمدرد دے پی ایچ ڈی اسکالر محمد اللہ خلیلی قاسمی نے اس اشاعت دے متنوع مواد نو‏‏ں سراہا اے، جو مذہبی، سیاسی، تے انتظامی موضوعات اُتے علمی، اصلاحی، تے فکری مضامین اُتے مشتمل اے ۔

حوالے