مناظرات پیغمبر اعظمؐ
پنج گروہاں دا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم توں مناظرہ
[سودھو]25 افراد اُتے مشتمل اسلام مخالفاں دے پنج گروہ نے آپس وچ ایہ طے کیتا کہ پیغمبر دے پاس جا کے مناظرہ کراں۔
ان گروہاں دے نام اس طرح سن : یہودی، مسیحی، مادّی، مانُوی تے بت پرست۔
یہ لوگ مدینہ وچ [[پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم]] دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے آ کر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے چاراں طرف بیٹھ گئے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے بہت ہی کشادہ دلی دا مظاہرہ کردے ہوئے انہاں نوں بحث دا آغاز کرنے دی اجازت دتی۔
یہودی گروہ نے کہیا:
"ہم اس گل اُتے عقیدہ رکھدے نيں کہ "عزیر" نبی[2] خدا دے بیٹے نيں، اسيں آپ توں بحث و گفتگو کرنا چاہندے نيں تے جے اس مناظرہ وچ اسيں حق اُتے ہاں تو آپ وی ساڈے اسيں عقیدہ ہو جان کیونکہ اسيں آپ توں مقدم نيں تے جے آپ نے ساڈی موافقت نہ دی تو پھر اسيں آپ دی مخالفت کرنے اُتے مجبور ہو جان گے"۔
مسیحی گروہ نے کہیا:
"ہم اس گل دا عقیدہ رکھدے نيں کہ حضرت عیسیٰ علیہ السلام خدا دے بیٹے نيں تے خدا انہاں دے نال متحد ہو گیا اے، اسيں آپ دے پاس بحث و گفتگو کرنے دے لئی آئے نيں، جے آپ ساڈی پیروی کراں تے ساڈے اسيں عقیدہ ہو جان (تو بہتر اے ) کیونکہ اسيں اس عقیدہ وچ آپ توں مقدم نيں تے جے آپ نے ساڈے اس عقیدہ وچ مخالفت کيتی تو اسيں (بھی) آپ دی مخالفت کرن گے"۔
مادّہ پرست (منکر خدا) گروہ نے کہیا:
"ہم اس گل دا عقیدہ رکھدے نيں کہ "موجودات عالَم" دا کوئی آغاز تے انجام نئيں اے تے ایہ "عالَم" قدیم تے ہمیشہ توں اے، اسيں ایتھے آپ توں بحث و گفتگو دے لئی آئے نيں، جے آپ ساڈی موافقت کرن گے تو واضح اے کہ برتری ساڈی ہوئے گی، ورنہ اسيں آپ دی مخالفت کرن گے"۔
دو گانہ پرست آگے بڑھے تے کہیا:
ہم اس گل دا عقیدہ رکھدے نيں کہ اس دنیا دے دو مربی، دو تدبیر کرنے والے تے دو مبداٴ نيں، جنہاں وچوں اک نور تے روشنی دا خلق کرنے والا اے تے دوسرا ظلمت تے تاریکی دا خالق اے، اسيں ایتھے اُتے آپ توں مناظرہ کرنے دے لئی آئے نيں، جے آپ اس بحث وچ ساڈے اسيں عقیدہ ہو گئے تو بہتر اے تے اس وچ ساڈی سبقت تے برتری اے تے جے آپ نے ساڈی مخالفت کيتی تو اسيں وی آپ دی مخالفت کرن گے"۔
بت پرستاں نے کہیا:
ہم اس گل اُتے عقیدہ رکھدے نيں کہ ایہ ساڈے بت ساڈے خدا نيں، اسيں آپ توں اس سلسلہ وچ بحث و گفتگو کرنے آئے نيں، جے آپ اس عقیدہ وچ ساڈے موافق ہو گئے تو معلوم اے کہ سبقت تے تقدم ساڈا اے، ورنہ تو اسيں آپ توں دشمنی کرن گے"۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے جواب وچ ارشاد فرمایا:
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے پہلے کلی طور اُتے جواب وچ بیان فرمایا:
(تم نے اپنا عقیدہ بیان کر دتا، ہن میری باری اے کہ وچ اپنا عقیدہ بیان کراں) "میرا عقیدہ اے کہ خداوند عالم وحدہ لاشریک اے، وچ اس دے علاوہ ہر دوسرے معبود دا منکر ہاں تے وچ ایسا پیغمبر ہاں جس نوں خداوند عالم نے تمام دنیا دے لئی مبعوث کیتا اے، وچ خداوند عالم دی رحمت دی بشارت تے اس دے عذاب توں ڈرانے والا ہاں، ہور وچ دنیا بھر دے تمام لوگاں اُتے حجت ہاں تے خداوند عالم مینوں دشمناں تے مخالفاں دے خطرہ توں محفوظ رکھے گا"۔
اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں گروہاں نوں باری باری مخاطب کیتا تاکہ ہر اک توں الگ الگ مناظرہ کراں، چونکہ یہودیاں دے گروہ نے چیلنج کیتا سی اس وجہ توں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے یہودیاں دے گروہ نوں مخاطب کیتا:
ا۔ یہودیاں نال مناظرہ
[سودھو]پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم: کیتہ تسیں لوگ ایہ چاہندے ہو کہ میں تواڈی باتاں نوں بغیر کسی دلیل دے من لواں؟
یہودی گروہ: نئيں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم: اس گل اُتے تواڈے پاس کیتا دلیل اے کہ "عزیر" خدا دے بیٹے نيں؟
یہودی گروہ: کتاب "توریت ‘‘مکمل طور اُتے نیست و نابود ہو چکی سی تے کوئی اسنوں زندہ نئيں کر سکدا سی، جناب عزیر نے اسنوں زندہ کیتا، اس وجہ توں اسيں کہندے نيں کہ اوہ خدا دے بیٹے نيں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم: جے تواڈے پاس جناب عزیر دے خدا دے بیٹے ہونے اُتے ایہی دلیل اے تو حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جو توریت لانے والے تے جنہاں دے پاس بوہت سارے معجزات سن جنہاں دا تساں لوگ خود اعتراف کردے ہو، اوہ تو اس گل دے زیادہ مستحق نيں کہ اوہ خدا دے بیٹے یا اس توں وی بالاتر ہاں ! پس تساں لوگ جناب موسیٰ (علیہ السلام) دے لئی ایہ عقیدہ کیوں نئيں رکھدے جنہاں دا درجہ جناب عزیر توں وی بلند و بالا اے ؟
اس دے علاوہ جے خدا دا بیٹا ہونے توں تواڈا مقصود ایہ اے کہ عزیر وی دوسرے باپ تے اولاد دی طرح شادی تے ہمبستری دے ذریعہ خدا توں پیدا ہوئے نيں تو اس صورت وچ تساں نے خدا نوں اک مادّی، جسمانی تے محدود موجود قرار دیدتا اے، جس دا لازمہ ایہ اے کہ خدا دے لئی کوئی خلق کرنے والا ہو تے اسنوں دوسرے خالق دا محتاج تصور کراں۔
یہودی گروہ: جناب عزیر دا خدا دا بیٹا ہونے توں ساڈی مراد ایہ نئيں اے کہ انہاں دی اس طرح ولادت ہوئی، کیونکہ ایہ معنی مراد لینا جداں کہ آپ نے فرمایا کفر و جہل دے مترادف اے، بلکہ ساڈی مراد انہاں دی شرافت تے انہاں دا احترام اے ،جداں کہ ساڈے بعض علما اپنے کسی اک ممتاز شاگرد نوں دوسرےآں اُتے ترجیح دیندے نيں تے اس دے لئی کہندے نيں: "اے میرے بیٹے!" یا "وہ میرا بیٹا اے "، ایہ گل تو معلوم اے کہ ولادت دے لحاظ توں بیٹا نئيں اے کیونکہ شاگرد ،استاد دی اولاد نئيں ہُندی تے نہ ہی اس توں کوئی رشتہ داری ہُندی اے، اسی طرح خداوند عالم نے جناب عزیر دی شرافت تے احترام دی وجہ توں انہاں نوں اپنا بیٹا کہیا اے تے اسيں وی اسی لحاظ توں انہاں نوں "خدا دا بیٹا" کہندے نيں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : تواڈا جواب اوہی اے جو وچ دے چکيا ہاں، جے ایہ منطق تے دلیل اس گل دا سبب اے کہ جناب عزیر خدا دے بیٹے بن جان تو پھر جو شخص مثل حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جناب عزیر توں وی بلند و بالا ہاں اس گل دا زیادہ مستحق نيں۔
خداوند عالم کدی بعض لوگاں نوں دلائل تے اپنے اقرار دی وجہ توں عذاب کرے گا، تواڈی دلیل تے تواڈا اقرار اس گل کيتی عکاسی کردا اے کہ تساں لوگ جناب موسیٰ علیہ السلام دے بارے وچ اس توں ودھ کر کہو جو جناب عزیر دے بارے وچ کہندے ہو، تساں لوگاں نے مثال دی تے کہیا: کوئی بزرگ تے استاد اپنے شاگرد توں کوئی رشتہ داری نئيں رکھدا بلکہ اس توں محبت تے احترام دی وجہ توں کہندا اے:
"اے میرے بیٹے!" یا "وہ میرا بیٹا اے "، اس بنا اُتے تساں لوگ ایہ وی جائز سمجھو کہ اوہ اپنے دوسرے محبوب شاگرد توں کہے: "یہ میرا بھائی اے " تے کسی دوسرے توں کہے: "یہ میرا استاد اے " یا "یہ میرا باپ تے میرا آقا اے "۔
یہ تمام الفاظ شرافت تے احترام دی وجہ توں نيں، جس دا وی زیادہ احترام ہواسنوں بہتر تے با عظمت الفاظ توں پکاریا جائے، اس صورت وچ تساں اس گل نوں وی جائز مانو کہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) خدا دے بھائی نيں یا خدا دے استاد یا باپ نيں، کیونکہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) دا مرتبہ جناب عزیر توں بلند و بالا اے۔
اب وچ تساں توں اک سوال کردا ہاں کہکیہ تسیں لوگ اس گل نوں جائز مندے ہو کہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) خدا دے بھائی یا خدا دے باپ یا خدا دے چچا یا خدا دے استاد، آقا تے انہاں دے سردار ہاں تے خداوند عالم احترام دی وجہ توں جناب موسیٰ (علیہ السلام) توں کہے: اے میرے باپ!، اے میرے استاد، اے میرے چچا تے اے میرے سردار۔۔۔؟
یہ سن کر یہودی گروہ لا جواب ہو گیا تے اس توں کوئی جواب نہ بن پایا تے اوہ حیران و پریشان رہ گئے سن ،چنانچہ انھاں نے کہیا: " آپ سانوں غور و فکر تے تحقیق کرنے دی اجازت داں!"
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : بے شک تساں لوگ جے پاک و صاف دل تے انصاف دے نال اس سلسلہ وچ غور و فکر کرو تو خداوند عالم تساں لوگاں نوں حقیقت دی طرف راہنمائی فرما دے گا۔
2۔ مسیحیاں نال مناظرہ
[سودھو]مسیحیاں دی باری آئی تو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں توں فرمایا:
تم لوگ کہندے ہو کہ خداوند قدیم اپنے بیٹے حضرت عیسیٰ مسیح دے نال متحد اے، اس عقیدہ توں تواڈی مراد کیہ اے ؟
کیہ تساں لوگاں دی مراد ایہ اے کہ خدا نے اپنے قدیم ہونے توں تنزل کر لیا اے تے اک حادث (جدید خلقت) موجود وچ تبدیل ہو گیا اے تے اک حادث موجود (جناب عیسیٰ) دے نال متحد ہو گیا اے یا اس دے برعکس، یعنی حضرت عیسیٰ جو اک حادث تے محدود موجود نيں انھاں نے ترقی دی تے اوہ خداوند قدیم دے نال متحد ہو گئے نيں یا اتحاد توں تواڈا مقصد صرف حضرت عیسیٰ دا احترام تے شرافت اے ؟!
جے تساں لوگ پہلی گل نوں قبول کردے ہو یعنی قدیم وجود حادث وجود وچ تبدیل ہو گیا تو ایہ چیز عقلی لحاظ توں محال اے کہ اک ازلی و لامحدود چیز، حادث تے محدود ہو جائے۔
تے جے دوسری گل نوں قبول کردے ہو تو اوہ وی محال اے، کیونکہ عقلی لحاظ توں ایہ چیز وی محال اے کہ اک محدود تے حادث چیز لامحدود تے ازلی ہو جائے۔
تے جے تیسری گل دے قائل ہو تو اس دے معنی ایہ نيں کہ جناب عیسیٰ (علیہ السلام) دوسرے بنداں دی طرح حادث نيں لیکن اوہ خدا دے ممتاز تے لائق احترام بندہ نيں، تو اس صورت وچ وی خداوند دا (جو قدیم اے ) جناب عیسیٰ (علیہ السلام) توں متحد تے برابر ہونا قابل قبول نئيں اے۔
مسیحی گروہ: چونکہ خداوند عالم نے حضرت عیسیٰ مسیح (علیہ السلام) نوں خاص امتیازات توں نوازیا اے، عجیب و غریب معجزات تے دوسری چیزاں انھاں دی نيں، اسی وجہ توں انہاں نوں اپنا بیٹا قرار دتا اے تے ایہ خدا دا بیٹا ہونا شرافت تے احترام دی وجہ توں اے !
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : "بعینہ ایہی مطلب یہودیاں توں گفتگو دے درمیان وچ بیان ہويا اے تے تساں لوگاں نے سنیا کہ جے ایہ طے ہو کہ خداوند عالم نے انہاں نوں امتیاز تے (معجزات) دی بنا اُتے اپنا بیٹا قرار دتا ہو تو پھر جو شخص جناب عیسیٰ (علیہ السلام) توں بلند تر یا انہاں دے برابر ہو تو پھر اسنوں اپنا باپ یا استاد یا اپنا چچا قرار دے۔۔۔"۔
مسیحی گروہ ایہ اعتراض سن کر لاجواب ہو گیا، نزدیک سی کہ انہاں توں بحث و گفتگو ختم ہو جائے، لیکن انہاں وچوں اک شخص نے کہیا:
کیتا آپ جناب ابراہیم( علیہ السلام) نوں "خلیل خدا" (یعنی دوست خدا) نئيں مندے؟"۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم: جی ہاں، مندے نيں۔
مسیحی: اسی بنیاد اُتے اسيں جناب عیسیٰ (علیہ السلام) نوں "خدا دا بیٹا" مندے نيں، پھر کیوں آپ اسيں نوں اس عقیدہ توں روکتے نيں؟
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : ایہ دونے لقب آپس وچ بہت فرق رکھدے نيں،لفظ "خلیل" دراصل لغت وچ "خَلّہ" (بر وزن ذرّہ) توں اے جس دے معنی فقر و نیاز تے ضرورت دے نيں، کیونکہ جناب ابراہیم( علیہ السلام) بی نہایت خدا دی طرف متوجہ سن تے عفت نفس دے نال، غیر توں بے نیاز ہوکر صرف خداوند عالم دی بارگاہ دا فقیر تے نیاز مند سمجھدے سن، اسی وجہ توں خداوند عالم نے جناب ابراہیم (علیہ السلام) نوں اپنا "خلیل" قرار دتا، تساں لوگ جناب ابراہیم( علیہ السلام) نوں اگ وچ ڈالنے دا واقعہ یاد کرو:
جس وقت (نمرود دے حکم توں ) انہاں نوں منجیق وچ رکھیا تاکہ انہاں نوں آسمان توں باتاں کردی ہوئی اگ دے اندر ڈالا جائے، اس وقت جناب جبرئیل خدا دی طرف توں آئے تے فضا وچ انہاں توں ملاقات دی تے انہاں توں عرض کيتی کہ وچ خدا دی طرف توں آپ دی مدد کرنے دے لئی آیا ہاں، جناب ابراہیم( علیہ السلام) نے انہاں توں کہیا: مینوں غیر خدا دی کوئی ضرورت نئيں اے، مینوں اوہدی مدد کافی اے، اوہ بہترین محافظ تے مددگار اے، اسی وجہ توں خداوند عالم نے جناب ابراہیم( علیہ السلام) نوں اپنا "خلیل" قرار دتا، خلیل یعنی خداوند عالم دا محتاج تے ضرورت مند تے خلق خدا توں بے نیاز۔
تے جے لفظ خلیل نوں "خِلّہ" (بر وزن پِلّہ) توں ماناں جس دے معنی "معانی دی تحقیق تے خلقت و حقائق دے اسرار و رموز اُتے توجہ کرنا اے "، اس صورت وچ وی جناب ابراہیم( علیہ السلام) خلیل نيں یعنی اوہ خلقت تے حقائق دے اسرار تے لطائف توں آگاہ سن تے ایہ معنی خالق و مخلوق وچ شباہت دی باعث نئيں ہُندی، اس بنا اُتے جے جناب ابراہیم( علیہ السلام) صرف خدا دے محتاج نہ ہُندے تے اسرار و رموز توں آگاہ نہ ہُندے تو خلیل وی نہ ہُندے، لیکن باپ بیٹے دے درمیان وچ پیدائشی حوالہ توں ذاتی رابطہ ہُندا اے، ایتھے تک کہ جے باپ اپنے بیٹے توں قطع تعلق کر لے تو وی اوہ اس دا بیٹا اے تے باپ بیٹے دا رشتہ باقی رہندا اے۔
اس دے علاوہ جے تواڈی دلیل ایہی اے کہ چونکہ جناب ابراہیم( علیہ السلام) خلیل خدا نيں لہٰذا اوہ خدا دے بیٹے نيں، تو اس بنیاد اُتے تمنيں ایہ وی کہنا چاہیے کہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) وی خدا دے بیٹے نيں، بلکہ جس طرح ميں نے یہودی گروہ توں کہیا، جے ایہ طے ہو کہ لوگاں دے مقام و عظمت دی وجہ توں ایہ نسبتاں صحیح ہاں تو کہنا چاہیے کہ جناب موسیٰ (علیہ السلام) خدا دے باپ، استاد، چچا یا آقا نيں۔۔۔ جدوں کہ تساں لوگ کدی وی ایسا نئيں کہندے۔
مسیحیاں وچوں اک شخص نے کہیا: حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے نازل ہونے والی کتاب انجیل دے حوالہ توں بیان ہويا اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے فرمایا: "ماں اپنے تے تواڈے باپ دی طرف جا رہیا ہاں"، لہٰذا اس جملہ دی بنا اُتے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے خود نوں خدا دا بیٹا قرار دتا اے !
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : جے تساں لوگ کتاب انجیل نوں قبول کردے ہو تو پھر اس جملہ دی بنا اُتے تساں لوگ وی خدا دے بیٹے ہو، کیونکہ جناب عیسیٰ کہندے نيں: "ماں اپنے تے تواڈے باپ دی طرف جا رہیا ہاں"، اس جملہ دا مفہوم ایہ اے کہ وچ وی خدا دا بیٹا ہاں تے تساں بھی۔
دوسری طرف ایہ عبارت تواڈی گزشتہ کہی ہوئی گل (یعنی چونکہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) خاص امتیازات، شرافت تے احترام رکھدے سن اسی وجہ توں خداوند عالم نے انہاں نوں اپنا بیٹا قرار دتا اے ) نوں باطل تے مردود قرار دیندی اے، کیونکہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اس جملہ وچ صرف خود ہی نوں خدا دا بیٹا قرار نئيں دیندے بلکہ سبھی نوں خدا دا بیٹا قرار دیندے نيں۔
اس بنا اُتے بیٹا ہونے دا معیار حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے خاص امتیازات (تے معجزات وچوں ) نئيں اے، کیونکہ دوسرے لوگاں وچ اگرچہ ایہ امتیازات نئيں نيں لیکن خود حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دی بولی توں نکلے ہوئے جملہ دی بنا اُتے خدا دے بیٹے نيں، لہٰذا ہر مومن تے خدا پرست انسان دے لئی کہیا جاسکدا اے: اوہ خدا دا بیٹا اے، تساں لوگ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے قول نوں نقل کردے ہو لیکن اس دے برخلاف گفتگو کردے ہوئے۔
کیوں تساں لوگ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دی گفتگو وچ بیان ہونے والے "باپ بیٹے" دے لفظ نوں اس دے غیر معنی وچ استعمال کردے ہو، شاید جناب عیسیٰ (علیہ السلام) دی مراد اس جملہ "ماں اپنے تے تواڈے باپ دی طرف جا رہیا ہاں"، توں مراد اس دے حقیقی معنی ہاں یعنی وچ حضرت آدم و نوح (علیہما السلام) دی طرف جا رہیا ہاں جو ساڈے سب دے باپ نيں تے خداوند عالم مینوں انہاں دے پاس لے جا رہیا اے، جناب آدم و نوح ساڈے سب دے باپ نيں، اس بنا اُتے تساں کیوں اس جملہ دے ظاہری تے حقیقی معنی توں دوری کردے ہو تے اس توں دوسرے معنی مراد لیندے ہو؟!
مسیحی گروہ، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی مستدل گفتگو توں اس قدر مرعوب ہويا کہ کہنے لگے: اسيں نے اج تک کسی نوں ایسا نئيں دیکھیا کہ اس ماہرانہ انداز وچ اس طرح بحث و گفتگو کرے جداں کہ آپ نے دی اے، سانوں اس بارے وچ غور و فکر دی فرصت دتیاں
3۔ منکرین خدا توں مناظرہ
[سودھو]مادّیاں تے منکرین خدا دی باری آئی تو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں دی طرف رخ کردے ہوئے فرمایا: تساں لوگ اس گل دا عقیدہ رکھدے ہو کہ اس موجودات عالم دا کوئی آغاز نئيں اے بلکہ ہمیشہ توں اے تے ہمیشہ رہے گا۔
منکرین خدا: جی ہاں، ایہی ساڈا عقیدہ اے، کیونکہ اسيں نے اس دنیا دے آغاز تے حدوث نوں نئيں دیکھیا تے اسی طرح اس دے لئی فنا تے انتہا دا مشاہدہ نئيں کیتا، لہٰذا ساڈا ایہ فیصلہ اے کہ ایہ دنیا ہمیشہ توں اے تے ہمیشہ رہے گی۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : وچ وی آپ لوگاں توں سوال کردا ہاں کہکیہ تسیں نے موجودات دے قدیم، ہمیشگی تے ابدی ہونے نوں دیکھیا اے ؟
جے تساں کہندے ہو کہ اسيں نے دیکھیا اے تو تمنيں اسی عقل و فکر تے بدنی طاقت دے نال ہمیشہ توں ابد تک رہنا چاہیے تاکہ تمام موجودات دی ازلیت تے ابدیت نوں دیکھ سکو، جدوں کہ ایسا دعویٰ عقل تے عینی واقعیت دے برخلاف اے تے دنیا دے سبھی عقلمند حضرات اس گل وچ تمنيں جھٹلائاں گے۔
منکرین خدا: اسيں نے ایسا کوئی دعویٰ نئيں کیتا کہ اسيں نے موجودات دے قدیم ہونے نوں دیکھیا اے۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : تساں نوں اک طرفہ فیصلہ نئيں کرنا چاہیے، کیونکہ تساں لوگاں نے خود اقرار کیتا اے کہ نہ اسيں نے موجودات نوں دیکھیا اے تے نہ انہاں دے قدیم ہونے نوں تے نہ ہی انہاں دی نابودی نوں دیکھیا اے تے نہ انہاں دی بقاء کو، پس تساں کس طرح اک طرفہ فیصلہ کرسکدے ہو،تے تساں ایہ کِداں کہہ سکدے ہو کہ چونکہ اسيں نے موجودات دے حدوث تے فنا نوں نئيں دیکھیا لہٰذا موجودات قدیمی تے ابدی نيں؟
(اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں توں اک سوال کیتا جس وچ انہاں دے عقیدہ نوں مردود کردے ہوئے ثابت کیتا کہ تمام موجودات حادث نيں) چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا:
کیہ تساں نے دن تے رات نوں دیکھیا اے جو اک دوسرے دے بعد آندے نيں تے ہمیشہ آمد و رفت کردے نيں۔
منکرین خدا: جی ہاں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم :کیہ تسیں لوگ دن و رات نوں اس طرح دیکھدے ہو کہ ہمیشہ توں سن تے ہمیشہ رہیاں گے۔
منکرین خدا: جی ہاں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : کیتا تواڈی نظر وچ ایہ ممکن اے کہ ایہ دن رات اک جگہ جمع ہو جان تے انہاں دی ترتیب ختم ہو جائے؟
منکرین خدا: نئيں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : پس اس صورت وچ اک دوسرے توں جدا نيں، جدوں اک دی مدت پوری ہو جاندی اے تب دوسرے دی باری آندی اے۔
منکرین خدا: جی ہاں، اسی طرح اے۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : تساں لوگاں نے اپنے اس اقرار وچ شب و روز وچ مقدم ہونے والے دے حدوث دا اقرار کر لیا اے بغیر اس دے کہ تساں لوگاں نے اس دا مشاہدہ کیتا ہو، لہٰذا تمنيں خدا دا وی منکر نئيں ہونا چاہیے[3]
اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا:
"کیہ تواڈی نظر وچ دن رات دا کوئی آغاز اے یا انہاں دا کوئی آغاز نئيں اے تے ازلی اے ؟ جے تساں ایہ کہندے ہو کہ آغاز اے تو ساڈا مقصد "حدوث" ثابت ہو جائے گا تے جے تساں لوگ ایہ کہندے ہو کہ اس دا کوئی آغاز نئيں اے تو تواڈی اس گل دا لازمہ ایہ اے کہ جس دا انجام ہو اس دا کوئی آغاز نہ ہوئے۔
(جب دن رات انجام دے لحاظ توں محدود نيں تو ایتھے اُتے عقل کہندی اے کہ آغاز دے لحاظ توں وی محدود اے، شب و روز دے محدود ہونے دی دلیل ایہ اے کہ اک دوسرے توں جدا نيں تے یکے بعد دیگرے لنگھدے رہندے نيں تے پھر اک دے بعد دوسرے دی باری آندی اے )
اس دے بعد فرمایا:
تساں لوگ کہندے ہو کہ ایہ عالم قدیم اے،کیہ تسیں نے اپنے اس عقیدہ نوں خوب سمجھ وی لیا اے یا نئيں؟
منکرین خدا: جی ہاں، اسيں جاندے نيں کہ کیتا کہہ رہے نيں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم :کیہ تسیں لوگ دیکھدے ہو کہ اس دنیا دی تمام موجودات اک دوسرے توں تعلق تے پیوند رکھدے نيں تے اپنی بقا ء وچ اک دوسرے دے محتاج نيں، جداں کہ اسيں اک عمارت وچ دیکھدے نيں کہ اس دے اجزاء (اینٹ، پتھر، سیمنٹ وغیرہ) اک دوسرے توں پیوند رکھدے نيں تے اپنی بقاء وچ اک دوسرے دے محتاج نيں۔
جب اس دنیا دے تمام اجزاء اسی طرح نيں تو پھر کس طرح انہاں نوں قدیم تے ثابت [4]تصور کرسکدے ہو، جے حقیقت وچ ایہ تمام اجزاء اک دوسرے دے نال پیوند رکھدے ہاں تے ضرورت رکھدے ہاں، قدیم نيں جے حادث ہُندے تو کِداں ہُندے؟
منکرین خدا لاجواب ہو گئے تے حدوث دے معنی نوں بیان نئيں کرسکے، کیونکہ جو کچھ وی حدوث دے معنی وچ کہہ سکدے سن تے جنہاں چیزاں نوں قدیم مندے سن انہاں اُتے ایہ معنی صادق آندے سن، لہٰذا بہت زیادہ حیران تے پریشان ہو گئے تے انھاں نے کہیا: سانوں غور و فکر کرنے دا موقع دتیاں[5]
4۔ دوگانہ پرستاں توں مناظرہ
[سودھو]ان دے بعد دوگانہ پرستاں دی باری آئی جنہاں دا عقیدہ ایہ سی کہ دنیا دے دو مبداء تے دو مدبر بنام "نور" تے "ظلمت" نيں، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں توں فرمایا: تساں کس بنیاد اُتے ایہ عقیدہ رکھدے ہو؟
دوگانہ پرستاں نے جواب دتا: اسيں دیکھدے نيں کہ ایہ دنیا دو چیزاں توں تشکیل پائی اے ،اس دنیا وچ یا خیر و نیکی اے یا شرّ تے برائی، جدوں کہ ایہ گل معلوم اے کہ ایہ دونے چیزاں اک دوسرے دی ضد نيں، اسی وجہ توں ساڈا عقیدہ اے کہ انہاں وچوں ہر اک دا خالق وی الگ الگ اے، کیونکہ اک خالق دو متضاد چیزاں خلق نئيں کردا، مثال دے طور اُتے: برف توں گرمی پیدا ہونا محال اے، جداں کہ اگ توں سردی پیدا ہونا وی محال اے، لہٰذا ایہ گل ثابت ہو جاندی اے کہ اس دنیا وچ دو قدیم خالق نيں اک نور دا خالق (جو نیکیوں دا خالق اے ) تے دوسرا ظلمت دا خالق (جو برائیاں دا خالق اے )۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم :کیہ تسیں لوگ اس گل کيتی تصدیق کردے ہو کہ اس دنیا وچ مختلف رنگ موجود نيں جداں کالا، سفید، سرخ، زرد، سبز تے مائل بہ سیاہی جدوں کہ ایہ رنگ اک دوسرے دی ضد نيں کیونکہ انہاں وچ دو رنگ اک جگہ جمع نئيں ہوسکدے، جداں کہ گرمی تے سردی اک دوسرے دی ضد نيں تے اک جگہ جمع نئيں ہوسکدے۔
دوگانہ پرستاں نے جواب دتا: جی ہاں اسيں تصدیق کردے نيں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : تو پھر تساں لوگ ہر رنگ دے عدد دے مطابق اتنے ہی خدا دے معتقد کیوں نئيں ہو؟ کیتا تواڈے عقیدہ دے مطابق ہر ضد دا اک مستقل خالق نئيں اے ؟ اس اُتے تساں ہر ضد دی تعداد دے مطابق خالق دا کیوں عقیدہ نئيں رکھدے۔؟!
دوگانہ پرست اس دندان شکن سوال دے جواب دینے توں حیران و پریشان ہو گئے تے غور و فکر وچ غرق ہو گئے۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اپنی باتاں نوں آگے بڑھاندے ہوئے فرمایا: تواڈے عقیدہ دے مطابق نور تے ظلمت دونے کس طرح اک دوسرے دے نال مل کر اس دنیا نوں چلا رہے نيں، جدوں کہ نور دی فطرت وچ ترقی اے تے ظلمت دی فطرت وچ تنزلی ہُندی اے، کیتا دو شخص جنہاں وچوں اک مشرق دی طرف جا رہیا ہو تے دوسرا مغرب دی طرف جا رہیا ہو، کیتا ایہ دونے اسی طرح چلدے چلدے اک جگہ جمع ہوسکدے نيں؟!
دوگانہ پرستاں نے جواب دتا: نئيں، ایسا ممکن نئيں اے۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : اس بنا اُتے کس طرح نور تے ظلمت جو اک دوسرے دے مخالف تے متضاد نيں آپس وچ متحد ہو کے اس دنیا دی تدبیر دا کم انجام دے رہے نيں؟ آیا اس طرح دی چیز ممکن اے کہ ایہ دنیا جو دو متضاد تے مخالف اسباب دی وجہ توں پیدا ہو؟ مسلّم طور اُتے ایسا ممکن نئيں اے، پس معلوم ایہ ہويا کہ ایہ دونے چیزاں مخلوق تے حادث نيں تے خداوند قادر و قدیم دی تدبیر دے ماتحت نيں۔
دوگانہ پرست مجبوراً پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے سامنے لاجواب ہو گئے تے انھاں نے اپنا سر جھکا لیا تے کہنے لگے: سانوں غور و فکر کرنے دی فرصت عنایت فرمائاں!
5۔ بت پرستاں توں مناظرہ
[سودھو]اب پنجويں گروہ یعنی بت پرستاں دی باری آئی، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں دی طرف رخ کر دے فرمایا: "تم لوگ کیوں خدا دی عبادت توں روگرداں ہو تے انہاں بتاں دی پوجا کردے ہو؟"
بت پرست: اسيں انہاں بتاں دے ذریعہ خدا دی بارگاہ وچ تقرب حاصل کردے نيں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : کیتا ایہ بت کچھ سندے وی نيں؟ تے کیتا ایہ بت خدا دے حکم دی اطاعت کردے نيں تے کیتا اوہدی عبادت تے پرستش کردے نيں؟ جس توں تساں انہاں دے احترام کرنے دی بدولت خدا دا تقرب حاصل کردے ہو؟ بت پرست: نئيں ایہ تو نئيں سندے تے نہ خداوند عالم دی عبادت تے پرستش کردے نيں!
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم :کیہ تسیں لوگاں نے انہاں نوں اپنے ہتھوں توں نئيں تراشا اے تے انہاں نوں نئيں بنایا اے ؟
بت پرست: کیوں نئيں، اسيں نے انہاں نوں اپنے ہتھوں توں بنایا اے۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : اس بنا اُتے تساں لوگ انہاں دے صانع تے بنانے والے ہو، مناسب تو ایہ اے کہ ایہ تواڈی عبادت کراں نہ کہ تساں لوگ انہاں دی عبادت تے پرستش کرو، اس دے علاوہ جو خدا تواڈی مصلحت تے تواڈے انجام ہور تواڈے فرائض تے ذمہ داریاں توں آگاہ اے اسنوں چاہیے کہ بتاں دی پرستش دا حکم تمنيں دے، جدوں کہ خداوند عالم نے ایسا کوئی حکم نئيں دتا اے۔
جس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی گفتگو ایتھے تک پہنچی تو بت پرستاں دے درمیان وچ اختلاف ہو گیا۔
انہاں وچوں بعض لوگاں نے کہیا: خدا نے انہاں بتاں دی شکل و صورت والے مرداں وچ حلول کیتا اے تے اسيں انہاں بتاں دی پرستش تے انہاں اُتے توجہ اس وجہ توں کردے نيں تاکہ انہاں شکلاں دا احترام کرسکن۔
انہاں وچوں بعض لوگاں نے کہیا: اسيں نے انہاں بتاں نوں پرہیزگار تے خدا دے مطیع بنداں دی شبیہ بنایا اے، اسيں خدا دی تعظیم تے اس دے احترام دی وجہ توں انہاں دی عبادت کردے نيں!
تیسرے گروپ نے کہیا: جس وقت خداوند عالم نے جناب آدم نوں خلق کیتا تے اپنے فرشتاں نوں جناب آدم دے سامنے سجدہ کرنے دا حکم دتا، لہٰذا اسيں (تمام انسان) اس گل دے سزاوار نيں کہ جناب آدم نوں سجدہ کراں تے چونکہ اسيں اس زمانہ وچ نئيں سن، اس وجہ توں انہاں نوں سجدہ کرنے توں محروم رہیاں، اج اسيں نے جناب آدم دی شبیہ بنائی تے خدا دا تقرب حاصل کرنے دے لئی اس دے سامنے سجدہ کردے نيں تاکہ گزشتہ محرومیت دی تلافی کرسکن تے جس طرح آپ نے اپنے ہتھوں توں (مسجداں وچ ) محراباں بنائی تے کعبہ دی طرف منھ کر دے سجدہ کردے نيں، کعبہ دے مقابل خدا دی تعظیم تے اس دے احترام دی وجہ توں سجدہ تے عبادت کردے نيں اسی طرح اسيں وی انہاں بتاں دے سامنے در حقیقت خدا دا احترام کردے نيں۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے تیناں گروہاں دی طرف رخ کردے ہوئے فرمایا: تساں سبھی لوگ حقیقت توں دور غلط تے منحرف راستہ اُتے ہو تے پھر اک اک دا الگ الگ جواب دینے لگے:
پہلے گروہ دی طرف رخ کر دے فرمایا:
تم جو کہندے ہو کہ خدا نے انہاں بتاں دی شکلاں دے لوگاں وچ حلول کر رکھیا اے اس وجہ توں اسيں نے انہاں بتاں نوں انھاں مرداں دی شکل وچ بنایا اے تے انہاں دی پوجا کردے نيں، تساں لوگاں نے اپنے اس بیان توں خدا نوں مخلوقات دی طرح قرار دتا اے تے اسنوں محدود تے حادث مان لیا، کیتا خداوند عالم کسی چیز وچ حلول کر سکتاہے تے اوہ چیز (جو محدود اے ) خدا نوں اپنے اندر سما لیندی اے ؟ لہٰذا کیتا فرق اے خدا تے دوسری چیزاں وچ جو جسماں وچ حلول کردیاں ناں جداں رنگ، ذائقہ، بو، نرمی، سختی، سنگینی تے سبکی، اس بنیاد اُتے تساں لوگ کس طرح کہندے ہو کہ جس جسم وچ حلول ہويا ہو اوہ تو حادث تے محدود اے لیکن جو خدا اس وچ واقع ہويا ہو اوہ قدیم تے نا محدود اے، جدوں کہ اس دے برعکس ہونا چاہیے یعنی احاطہ کرنے والا قدیم ہونا چاہیے تے احاطہ ہونے والا حادث ہونا چاہیے۔
اس دے علاوہ کس طرح ممکن اے جو خداوند عالم ہمیشہ توں تے تمام موجودات توں پہلے مستقل تے غنی ہو، ہور محل توں پہلے موجود ہو، اسنوں محل دی کیتا ضرورت اے کہ خود نوں اس محل وچ قرار دے!۔
تے تواڈے اس عقیدہ دے پیش نظر کہ خدا نے موجودات وچ حلول کر رکھیا اے، تساں نے خدا نوں موجودات دی صفات دے مثل حادث تے محدود فرض کر لیا اے، جس دا لازمہ ایہ اے کہ خدا دا وجود قابل تغییر و زوال اے، کیونکہ ہر حادث تے محدود چیز قابل تغییر تے زوال ہُندی اے۔
تے جے تساں لوگ ایہ کہو کہ کسی موجود وچ حلول کرنا تغییر تے زوال دا سبب نئيں اے، تو پھر بوہت سارے امور جداں حرکت، سکون، مختلف رنگ، سیاہ و سفیدتے سرخ وغیرہ نوں وی ناقابل تغییر تے ناقابل زوال دے سمجھو، اس صورت وچ تواڈے لئی ایہ کہنا صحیح اے کہ خدا دے وجود اُتے ہر طرح دے عوارض تے حالات پیدا ہُندے نيں، جس دے نتیجہ وچ خدا نوں دوسرے صفات دی طرح محدود تے حادث توں توصیف کرو تے خدا نوں مخلوقات دی شبیہ مانو۔
جب شکلاں وچ خدا دے حلول دا عقیدہ بے بنیاد تے کھوکھلا ہو گیا، تو چونکہ بت پرستی دی بنیاد وی اسی عقیدہ اُتے اے تو پھر اوہ وی بے بنیاد تے باطل ہو جائے گی۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے انہاں دلائل تے انداز بیان دے سامنے بت پرستاں دا پہلا گروہ لاجواب ہو گیا تے سرجھکاکر غور و فکر کرنے لگیا تے کہیا: سانوں ہور غور و فکر دی فرصت دتیاں
اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دوسرے گروہ دی طرف متوجہ ہوئے تے فرمایا: مینوں دسو کہ جدوں تساں نیک تے پرہیزگار بنداں دی شکل و صورت نوں پوجتے ہو تے انہاں شکلاں دے سامنے نماز پڑھدے ہو تے سجدہ کردے ہو تے انہاں شکلاں دے سامنے سجدہ دے عنوان توں اپنے سربلند چہراں نوں زمین اُتے رکھدے ہو تے مکمل خضوع دے نال پیش آندے ہو، تو پھر خدا دے لئی کیتا خضوع باقی رہیا، (واضح الفاظ وچ سب توں زیادہ خضوع سجدہ اے تے تساں انہاں شکلاں دے سامنے سجدہ کردے ہو تو پھر تواڈے پاس تے کیتا خضوع باقی اے جس نوں خدا دے سامنے پیش کرو؟) جے تساں لوگ کہندے ہو کہ خدا دے لئی وی سجدہ کردے نيں تو پھر انہاں شکلاں تے خدا دے لئی برابر دا خضوع ہو جائے گا، تو کیتا حقیقت وچ انہاں بتاں دا احترام خدا دے احترام دے برابر اے ؟
مثال دے طور اُتے:
جے تساں لوگ کسی حاکم تے اس دے نوکر دا برابر احترام کرو، تو کیتا کسی عظیم انسان نوں چھوٹے انسان دے نال قرار دینا عظیم انسان دی بے احترامی نئيں اے ؟
بت پرستاں دا دوسرا گروہ: کیوں نئيں، بالکل اسی طرح اے۔
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم : اس بنا اُتے تساں لوگ انہاں بتاں (کہ تواڈے عقیدہ دی بنا اُتے خدا دے نیک تے پرہیزگار بنداں دی صورت اُتے نيں) دی پوجا توں در حقیقت خدا دی عظمت تے اس دے مقام و مرتبہ دی توہین کردے ہوئے۔
بت پرست، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے منطقی دلائل دے سامنے لاجواب ہو گئے تے کہیا سانوں اس سلسلہ وچ غور و فکر دی فرصت عنایت کراں۔
اس دے بعد بت پرستاں دے تیسرے گروہ دی باری آئی، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انہاں دی طرف رخ کر دے فرمایا:
تم نے مثال دے ذریعہ خود نوں مسلماناں دے شبیہ قرار دتا اے، اس بنیاد اُتے بتاں دے سامنے سجدہ کرنا حضرت آدم (علیہ السلام) یا خانہ کعبہ دے سامنے سجدہ دی طرح اے، لیکن ایہ دو چیزاں مکمل طور اُتے فرق رکھدی نيں تے قابل موازنہ نئيں نيں۔