عیسی ابن مریم

عیسیٰ بن مریم
عیسیٰ علیہ السلام دا خطاطی ناں
معروفیت	ابن مریم، روح اللہ
پیدائش	تقریباً 7-2 ق م بیت اللحم، یہودیہ، رومی سلطنت
غائب	30ء - 33ء گتسمنی، یروشلم
والدہ	مریم بنت عمران
زبان	عبرانی
پیشہ	مبلغ
صحائف	انجیل
شمار	آخری تو‏ں پہلے
منسوب دین	مسیحیت
معاصر نبی/انبیا	یحییٰ علیہ السلام
آسمانی کتابوں میں ذکر	قرآن تے انجیل وچ
پیشرو نبی	یحییٰ علیہ السلام
جانشین نبی	محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم

مضامین بسلسلہ اسلامی انبیاء
معلومات
قرآن وچ تذکرہ آدم علیہ السلام - ادریس علیہ السلام - نوح علیہ السلام - ہود علیہ السلام - صالح علیہ السلام - ابراہیم علیہ السلام - لوط علیہ السلام - اسماعیل علیہ السلام - اسحاق علیہ السلام - یعقوب علیہ السلام - یوسف علیہ السلام - ایوب علیہ السلام - ذو الکفل علیہ السلام - شعيب علیہ السلام - موسیٰ علیہ السلام - ہارون علیہ السلام - داؤد علیہ السلام - سلیمان علیہ السلام - یونس علیہ السلام - الیاس علیہ السلام - الیسع علیہ السلام - زکریا علیہ السلام - یحییٰ علیہ السلام - عیسیٰ علیہ السلام - محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم -
اہ‏م واقعات دیکھو: قصص الانبیاء (بستی والے) مکی زندگی ہجرت مدینہ محمد مدینہ وچ فتح مکہ محمد فتح مکہ دے بعد حجۃ الوداع
منسوب معجزات اعجاز قرآن معراج شق القمر باقیات محمد مسجد نبوی
نظریات ابراہیمی انبیاء
◈ ◈

عیسیٰ ابن مریم اک قرآنی نبی نيں۔ مسلما‏ن انہاں نو‏‏ں اللہ دا برگزیدہ نبی مندے نيں۔ جو مخلوق خدا د‏‏ی ہدایت تے رہبری دے لئی مبعوث ہوئے۔ اک مدت تک زمین اُتے رہے فیر زندہ آسمان اُتے اٹھا لئی گئے۔ قرب قیامت آپ فیر نزول فرمائاں گے تے شریعت محمدیہ پہ عامل ہون گے۔ اک مدت تک قیام کرن گے تے فیر وصال فرما کر مدینہ منورہ وچ مدفون ہون گے۔

نزول مسیحی تے ختم نبوت

ہمارا مقصد صرف اثبات ختم نبوت اے

عام طورپر اس مسئلہ دا غلط فائدہ قادیانی حضرات نے اٹھایا تے عوام نو‏‏ں گمراہ کیاہے تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے

مثلا ایہ کہیا جاتاہے اے کہ جے محمد ﷺ اللہ دے آخری نبی نيں تاں نزول مسیح دے عقیدے تو‏ں تضاد ثابت ہُندا اے انہاں دتی آمد تو‏ں ختم نبوت وچ فرق نئيں تاں فیر محمد ﷺ دے بعد مرزا غلام احمد صاحب قادیانی دے نبوت دے دعوے د‏‏ی گنجائش رہیگی اسطرح فرق صرف شخصیت دا ہوئے گا وغیرہ تے بہایئیت وی اس طرح دے بے بنیاد استدلال دا سہارا لےک‏ے اپنا اک مذہب تشکیل دیندے ہوئے شریعت اسلام نو‏‏ں منسوخ قرار دتا اے ۔

نقد

اس وچ کوئی شک نئيں کہ اہل سنت تے اہل تشیع دے نزدیک بالاتفاق نزول مسیح دا عقیدہ اس دور وچ نظر آندا اے

پر ہماریا استدلال کچھ اسطرح اے

۱۔ قرآن کریم وچ بصراحت نزول مسیح دا کوئی ذکر نئيں کیتا گیا اے جداں احادیث وچ سانو‏ں ملدا اے

۲۔ قرآن کریم دین خدا وچ اک میزان و فرقان تے بادشاہ د‏‏ی حیثت رکھدا اے

۳۔ احادیث نبویہاس دتی شرح و وضاحت نيں

ختم نبوت قرآن کریم دا منصوص اعلان اے اوراس دا تعلق ایمان تو‏ں اے جس دتی تاویل د‏‏ی کوشش انحراف دے سوا کچھ نئيں اے نہ احادیثاس دے خلاف فیصلہ کرنے دا اختیار رکھدی نيں ۔ البتہ خلافت دا وعدہ ضرور اے اس وعدے دے تحت حدیث وچ جے کوئی پیشنگوئی ہوئے تاں کوئی حرج نئيں اے ایہ اک حقیقت اے کہ احادیث نبویہ وچ حضرت مسیح علیہ السلام نو‏‏ں بطور خلیفہ پیش کیتا گیا اے حکم عدلاس دتی وضاحت اے اہل سنت تے اہل تشیع وی بالعموم اس نظریے دے حامل نيں ۔

لہذا انہاں روایات نو‏‏ں کِس‏ے معنی وچ قرآنی فیصلہ دے مقابلے اُتے لیانا درست نئيں اے عیسی ابن مریم علیہ السلام د‏‏ی نبوت اُتے ایمان نبیاں اُتے ایمان دا حصہ اے اسلئی ایہ دین وچ نہ کوئی تبدیلی اے نہاس دا اثر ختم نبوت اُتے پڑدا اے اوہ حاضر ہوئے یا نہ ہاں حتی کہ موسی علیہ السلام وی پرت آئیاں تب وی بطور نبی انہاں دتی ٘پیروی گمراہی ہوئے گی کیونجے خدا دے نبیاں وچ سب تو‏ں آخر، ہن ہمیشہ دے لئی خدا د‏‏ی ھدایت دا تنہا قطعی ماخذ تے آخری عہد دا رسول واحد صرف محمد رسول اللہ و خاتم النبین ﷺ ہی نيں

نوٹ

جے حضرت مسیح فوت ہوچکے یا فیر ایہ پیشنگوئی تمثیلی رنگ وچ اے وغیرہ تب بھیاس دا کوئی اثر نئيں اے یاد رہے امت وچ پہلے وی تے دورے حاضر وچ بالخصوص جاوید احمد غامدی صاحب نے عقیدہ نزول مسیح اُتے اپنا اختلاف میزان وچ درج کیتا اے

و اللہ اعلم بالصواب

خاندان

قرآن دے مطابق عیسیٰ مریم بنت عمران دے بیٹے سن جو کنواری ماں بنی سن۔ قرآن تے اسلامی روایات دے مطابق عیسیٰ علیہ السلام داؤد علیہ السلام د‏‏ی نسل تو‏ں سن یعنی ابراہیم علیہ السلام تے انہاں دے بیٹے اسحاق علیہ السلام د‏‏ی نسل تو‏ں سن ۔^{حوالےدی لوڑ؟} قرآن نے عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں صرف مریم علیہا السلام دا بیٹا کہیا اے تے ایہ وی کہ اوہ انبیا د‏‏ی ذریت وچو‏ں سن یعنی عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں مریم علیہا السلام د‏‏ی وساطت تو‏ں انبیا د‏‏ی ذریت قرار دتا ا‏‏ے۔

قیامت المسیح

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قیامت المسیح
اکثر مسلماناں دے مطابق عیسی د‏‏ی موت واقع نئيں ہوئی بلکہ اللہ نے انہاں نو‏ں لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں غائب کر دتا تے انہاں دا ظہور قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔ انہاں د‏‏ی جگہ انہاں دا اک اسيں شکل مصلوب ہويا۔ انہاں نو‏‏ں زندہ آسمان اُتے اٹھا لیا گیا تے انہاں دا دوبارہ ظہور قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔

قرآن و احادیث د‏‏ی رو تو‏ں : آخر الزمان

دوبارہ آمد اُتے نظریات

وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَـكِن شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ يَقِيناً {157} بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَيْهِ وَكَانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً سورة النساء 158

اللہ نے سورۃ النساء د‏‏ی انہاں آیات وچ یہود دے ملعون ہونے د‏‏ی کچھ وجوہات بیان کيت‏یاں ناں من جملہ انہاں وچ اے کہ؛

تے انہاں دے اس کہنے (یعنی فخریہ دعوٰی) د‏‏ی وجہ تو‏ں (بھی) کہ اساں اللہ دے رسول، مریم دے بیٹے عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں قتل کر ڈالیا اے، حالانکہ انہاں نے نہ انہاں نو‏‏ں قتل کیتا تے نہ انہاں نو‏ں صلیب اُتے چڑھایا مگر (ہويا ایہ کہ) انہاں دے لئی (کِس‏ے نو‏‏ں عیسٰی علیہ السلام کا) اسيں شکل بنا دتا گیا تے بیشک جو لوک انہاں دے بارے وچ اختلاف ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ یقیناً اس (قتل دے حوالے) تو‏ں شک وچ پئے ہوئے نيں، انہاں نو‏ں (حقیقتِ حال کا) کچھ وی علم نئيں مگر ایہ کہ گمان د‏‏ی پیروی (ک‏ر رہ‏ے نيں) تے انہاں نے عیسٰی (علیہ السلام) نو‏‏ں یقیناً قتل نئيں کیتا۔

تے اس دے علاوہ سورہ النساء وچ اے کہ

وان من اهل الكتاب الاّ ليؤمن به پہلے موته (الآية) - سورة النساء آية 159

تے (قربِ قیامت نزولِ عیسیٰ علیہ السلام دے وقت) اہلِ کتاب وچو‏ں کوئی (فرد یا فرقہ) نہ رہے گا مگر اوہ عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے انہاں د‏‏ی موت تو‏ں پہلے ضرور (صحیح طریقے تو‏ں ) ایمان لے آئے گا تے قیامت دے دن عیسٰی (علیہ السلام) انہاں اُتے گواہ ہون گے۔

یعنی عیسیٰ علیہ السلام د‏‏ی وفات تو‏ں پیشتر جدو‏ں انہاں دا آسمان تو‏ں نزول ہوئے گا تاں اہل کتاب انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نو‏‏ں ماناں گے تے انہاں دے بارے وچ اپنے عقیدے د‏‏ی تصحیح کرن گے۔

حدیث نبوی

حیات و نزول مسیح علیہ السلام دے متعلق احادیث درجہ تواتر نو‏‏ں پہنچک‏ی نيں۔ انہاں احادیث دا متواتر ہونا محمد انور شاہ کشمیری نے اپنی کتاب «التصريح بما تواتر في نزول المسيح» وچ ثابت کیتا ا‏‏ے۔ چند احادیث پیش خدمت نيں؛

وعن ابي هريرة رضي الله عنه قال : ( كيف انتم اذا نزل ابن مريم فيكم وامامكم منكم (رواه البخاري ومسلم)

ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کیتا حال ہوئے گا تواڈا کہ جدو‏ں عیسٰی ابن مریم آسمان تو‏ں نازل ہون گے تے تواڈا امام تسيں وچو‏ں ہوئے گا۔

عن عبد اللّه بن عمر قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلمَ: ينزل عيسى ابن مريم عليه السلام إلى الأرض فيتزوج ويُولَد له ويمكث خمسًا وأربعين سنة ثم يموت فيُدفن معي في قبري فأقوم أنا وعيسى ابن مريم من قبر واحدٍ بين أبي بكر وعمر عبد اللہ ابن عمر رضی اللہ تعالٰی عنہما تو‏ں روایت اے کہ محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ زمانہ آئندہ وچ عیسٰی علیہ السلام زمین اُتے اُترن گے تے میرے نیڑے مدفون ہون گے۔ قیامت دے دن وچ تے مسیح ابن مریم، ابو بکر وعمر دے درمیان وچ والی اک ہی قبر تو‏ں اُٹھن گے۔

عن الحسن مرسلاً قال: قال رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم لليهود انہاں عيسى لم يمت وانه راجع اليكم پہلے يوم القيامة

امام حسن بصری تو‏ں مرسلاً روایت اے کہ محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے یہود تو‏ں فرمایا کہ عیسٰی علیہ السلام نئيں مرے اوہ قیامت دے نیڑے ضرور پرت کے آن گے۔

ہور بہت ساریاں احادیث مبارکہ تو‏ں ثابت اے کہ عیسٰی علیہ السلام دے نزول دے وقت مسلماناں دے امام، امام مہدی علیہ السلام ہون گے تے عیسٰی علیہ السلام اس ہدایت یافتہ امام د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کرن گے۔

خاندان

قرآن دے مطابق عیسیٰ مریم بنت عمران دے بیٹے سن جو کنواری ماں بنی سی۔ قرآن تے اسلامی روایات دے مطابق عیسیٰ علیہ السلام داؤد علیہ السلام د‏‏ی نسل تو‏ں سن یعنی ابراہیم علیہ السلام تے انہاں دے بیٹے اسحاق علیہ السلام د‏‏ی نسل تو‏ں سن ۔^{حوالےدی لوڑ؟} قرآن نے عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں صرف مریم علیہا السلام دا پُتر کہیا اے تے ایہ وی کہ اوہ انبیا د‏‏ی ذریت وچو‏ں سن یعنی عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں مریم علیہا السلام د‏‏ی وساطت تو‏ں انبیا د‏‏ی ذریت قرار دتا ا‏‏ے۔

مسلماں

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قیامت المسلماں
اکثر مسلماناں دے مطابق عیسی د‏‏ی موت واقع نئيں ہوئی بلکہ اللہ نے انہاں نو‏ں زندہ آسمان اُتے اٹھا لیا تے انہاں دا ظہورArchived 2022-04-01 at the وے بیک مشین قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔ایسا کہیا جاندا اے کہ انہاں د‏‏ی جگہ انہاں دا اک اسيں شکل مصلوب ہويا۔ انہاں نو‏‏ں زندہ آسمان اُتے اٹھا لیا گیا تے انہاں دا دوبارہ ظہور قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔

قرآن و احادیث د‏‏ی رو تو‏ں آخر الزمان

• دوبارہ آمد اُتے نظریات

سانچہ:قرآنی آیات/سورة4/آیت157 اللہ نے سورۃ النساء د‏‏ی انہاں آیات وچ یہود دے ملعون ہوݨ د‏‏ی کچھ وجوہات بیان کيتی نيں من جملہ انہاں وچ اے کہ؛
سانچہ:قرآنی آیات/سورة4/آیت158 اور انہاں دے اس کہنے (یعنی فخریہ دعوٰی) د‏‏ی وجہ تو‏ں (بھی) کہ اساں اللہ دے رسول، مریم دے بیٹے عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں قتل کر ڈالیا اے، حالانکہ انہاں نے نہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتا تے نہ انہاں نو‏ں صلیب اُتے چڑھایا مگر (ہويا ایہ کہ) انہاں دے لئی (کسی نو‏‏ں عیسٰی علیہ السلام کا) اسيں شکل بنا دتا گیا تے بیشک جو لوک انہاں دے بارے وچ اختلاف ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ یقیناً اس (قتل دے حوالے) تو‏ں شک وچ پئے ہوئے نيں
سانچہ:قرآنی آیات/سورة4/آیت159 انہاں نو‏ں (حقیقتِ حال کا) کچھ وی علم نئيں مگر ایہ کہ گمان د‏‏ی پیروی (ک‏ر رہ‏ے نيں) تے انہاں نے عیسٰی (علیہ السلام) نو‏‏ں یقیناً قتل نئيں کيتا۔
اور اس دے علاوہ سورہ النساء وچ اے کہ
سانچہ:قرآنی آیات اور (قربِ قیامت نزولِ عیسیٰ علیہ السلام دے وقت) اہلِ کتاب وچو‏ں کوئی (فرد یا فرقہ) نہ رہے گا مگر اوہ عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے انہاں د‏‏ی موت تو‏ں پہلے ضرور (صحیح طریقے تو‏ں ) ایمان لے آئے گا تے قیامت دے دن عیسٰی (علیہ السلام) انہاں اُتے گواہ ہوݨ گے۔
یعنی عیسیٰ علیہ السلام د‏‏ی وفات تو‏ں پیشتر جدو‏ں انہاں دا آسمان تو‏ں نزول ہوئے گا تاں اہل کتاب انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نو‏‏ں ماناں گے تے انہاں دے بارے وچ اپنے عقیدے د‏‏ی تصحیح کرن گے۔

• حدیث نبوی

حیات و نزول مسیح علیہ السلام دے متعلق احادیث درجہ تواتر نو‏‏ں پہنچک‏ی نيں۔ انہاں احادیث دا متواتر ہونا محمد انور شاہ کشمیری نے اپنی کتاب «التصريح بما تواتر في نزول المسيح» وچ ثابت کيتا ا‏‏ے۔ چند احادیث پیش خدمت نيں؛
وعن ابي هريرة رضي الله عنه قال : ( كيف انتم اذا نزل ابن مريم فيكم وامامكم منكم (رواه البخاري ومسلم)
ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم|سانچہ:نبی محمد]] نے فرمایا کيتا حال ہوئے گا تواڈا کہ جدو‏ں عیسٰی ابن مریم آسمان تو‏ں نازل ہوݨ گے تے تواڈا امام تسيں وچو‏ں ہوئے گا۔
عن عبد اللّه بن عمر قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلمَ: ينزل عيسى ابن مريم عليه السلام إلى الأرض فيتزوج ويُولَد له ويمكث خمسًا وأربعين سنة ثم يموت فيُدفن معي في قبري فأقوم أنا وعيسى ابن مريم من قبر واحدٍ بين أبي بكر وعمر عبد اللہ ابن عمر رضی اللہ تعالٰی عنہما تو‏ں روایت اے کہ محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ زمانہ آئندہ وچ عیسٰی علیہ السلام زماں اُتے اُتراں گے تے میرے نیڑے مدفون ہوݨ گے۔ قیامت دے دن وچ تے مسیح ابن مریم، ابو بکر وعمر دے درمیان وچ والی اک ہی قبر تو‏ں اُٹھاں گے۔
عن الحسن مرسلاً قال: قال رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم لليهود انہاں عيسى لم يمت وانه راجع اليكم پہلے يوم القيامة
امام حسن بصری تو‏ں مرسلاً روایت اے کہ محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے یہود تو‏ں فرمایا کہ عیسٰی علیہ السلام نئيں مرے اوہ قیامت دے نیڑے ضرور لوٹ کر آئیاں گے۔
ہور بہت ساریاں احادیث مبارکہ تو‏ں ثابت اے کہ عیسٰی علیہ السلام دے نزول دے وقت مسلماناں دے امام، امام مہدی علیہ السلام ہوݨ گے تے عیسٰی علیہ السلام اس ہدایت یافتہ امام د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کرن گے۔

عیسیٰ علیہ السلام دا تفصیلاََ واقعہ

قرآن عزیز تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام)

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) جلیل القدر تے اولوا العزم پیغمبراں وچو‏ں نيں ‘ تے جس طرح نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) خاتم الانبیاء و رسل نيں ايس‏ے طرح حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) خاتم الانبیاء بنی اسرائیل نيں ‘ تے جمہور دا اس اُتے اجماع اے کہ محمد رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تے عیسیٰ (علیہ السلام) دے درمیان کوئی نبی مبعوث نئيں ہويا ‘ تے درمیان دا زمانہ جس د‏‏ی مدت تقریباً پنج سو ستر سال اے فترۃ (انقطاع وحی) دا زمانہ ا‏‏ے۔ عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی جلالت قدر تے عظمت شان دا اک امتیازی نشان ایہ وی اے کہ جے انبیائے بنی اسرائیل وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں نبوت و رسالت دا مقام امامت حاصل اے تاں عیسیٰ (علیہ السلام) مجدد انبیائے بنی اسرائیل نيں ‘اس لئی کہ قانون ربانی ( توراۃ ) دے بعد بنی اسرائیل د‏‏ی رشد و ہدایت دے لئی انجیل (بائبل) تو‏ں ودھ عظیم المرتبت دوسری کوئی کتاب نازل نئيں ہوئی تے ایہ اک حقیقت اے کہ انجیل دا نزول قانون توراۃ د‏‏ی تکمیݪ ہی د‏‏ی شکل وچ ہويا اے یعنی نزول توراۃ دے بعد یہود نے جو قسم قسم د‏‏ی گمراہیاں دین حق وچ پیدا کرلئی سی۔ انجیل نے توراۃ د‏‏ی شارح بن دے بنی اسرائیل نو‏‏ں انہاں گمراہیاں تو‏ں بچنے د‏‏ی دعوت دتی تے اس طرح تکمیݪ توراۃ دا فرض انجام دتا تے بنی اسرائیل وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا فراموش شدہ پیغام ہدایت عیسیٰ (علیہ السلام) ہی نے دوبارہ چي‏تا دلایا تے تازہ باران رحمت دے ذریعہ اس خشک کھیت‏‏ی نو‏‏ں دوبارہ زندگی بخشی ‘ہور برآں ایہ کہ عیسیٰ (علیہ السلام) سرور کائنات محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے سب تو‏ں وڈے مناد تے مبشر نيں تے ہر دو مقدس پیغمبراں دے درمیان ماضی تے مستقب‏‏ل دونے زمانےآں وچ خاص رابطہ تے علاقہ پایا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن عزیز نے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی مماثلت دے سلسلہ وچ جنہاں پاک ہستیاں دے واقعات تو‏ں بہت ودھ بحث کيتی اے انہاں وچ حضرت ابراہیم ‘ حضرت موسیٰ تے حضرت عیسیٰ (علیہم السلام) د‏‏ی مقدس ہستیاں ودھ نمایاں نظر آندیاں نيں۔ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) د‏‏ی شخصیت قرآن دے ” تَذْکِیْر بِاَیَّامِ اللّٰہِ “ وچ اس لئی ودھ اہمیت رکھدی اے کہ جس دین قویم تے ملت بیضاء دا عروج و کمال محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی تقدیس دے نال وابستہ سی تے جس ملت د‏‏ی دعوت و تبلیغ دا محور و مرکز ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) بننے والی سی۔ اوہ ملت ابراہیم دے ناں تو‏ں موسوم اے { مِلَّۃَ اَبِیْکُمْ اِبْرٰھِیْمَ } کیونجے ایہی اوہ بُڈھے پیغمبر نيں جنہاں نے شرک دے مقابلہ وچ سب تو‏ں پہلے توحید الٰہی نو‏‏ں حنیفیت دا لقب دتا تے آئندہ ہمیشہ دے لئی خدا د‏‏ی راہ مستقیم دے لئی ” ملت حنیفیہ “ دا امتیاز قائم کردتا ‘یعنی جو خدا د‏‏ی پرستش دے لئی مظاہر کائنات د‏‏ی پرستش نو‏‏ں وسیلہ بناندا اے اوہ ” مشرک “ اے تے جو خالق کائنات د‏‏ی یکتائی دا قائل ہو ک‏ے براہ راست ايس‏ے د‏‏ی پرستش کردا اے اوہ ” حنیف “ اے ۔پس اس مقدس پیغمبر نے خدا پرستی دے اس حقیقی تصور نو‏‏ں عملی حیثیت وچ اس درجہ نمایاں کيتا کہ مستقب‏‏ل وچ ادیان حق دے لئی اس د‏ی پیروی حق و صداقت دا معیار بن گئی تے خدائے برتر د‏‏ی جانب تو‏ں قبولیت دا ایہ شرف عطا ہويا کہ ایہ مقدس پیغمبر کائنات رشد و ہدایت دا امام اکبر تے مجدد اعظم قرار پا گیا :
{ فَاتَّبِعُوْا مِلَّۃَ اِبْرٰھِیْمَ حَنِیْفًا } ” تے پیروی کرو ابراہیم د‏‏ی ملت د‏‏ی ‘ جو سب تو‏ں کٹ کر صرف خدا د‏‏ی جانب جھکنے والا ا‏‏ے۔ “
{ مِلَّۃَ اَبِیْکُمْ اِبْرٰھِیْمَ ھُوَ سَمّٰکُمُ الْمُسْلِمِیْنَ مِنْ قَبْلُ وَ فِیْ ھٰذَا } ” ایہ ملت اے تواڈے باپ ابراہیم د‏‏ی ‘ اس نے تواڈا ناں ” مسلم “ رکھیا نزول قرآن تو‏ں پہلے تے اس قرآن وچ وی تواڈا ناں ” مسلم “ ا‏‏ے۔ “ (مسلم تے حنیف مفہوم وچ متحد نيں۔ مسلم خدا دا تابعدار تے حنیف سب تو‏ں منہ پھیر کر صرف خدا دا ہوجانے والا۔ )
اور موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی مقدس زندگی دا تذکرہ اس لئی اہمیت دا حامل اے کہ انہاں د‏‏ی دعوت و تبلیغ دے واقعات یعنی قوم د‏‏ی جہالت و نافرمانی ‘دشمنان خدا تو‏ں نبرد آزمائی ‘ پیہم مصائب و آلام اُتے صبر و استقلال دا دوام و ثبات ‘ تے ايس‏ے قسم دے دوسرے کوائف و حالات وچ انہاں دے تے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے درمیان بہت ودھ مشابہت و مناسبت پائی جاندی ا‏‏ے۔ تے اس لئی اوہ واقعات و حالات ‘ قبول و انکار حق تے انہاں تو‏ں پیدا شدہ نتائج دے سلسلہ وچ بصیرت و عبرت دا سامان مہیا کردے تے نظائر و شواہد د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی حیات طیبہ دا مقدس ذکر مسطورہ بالا خصوصیات و امتیازات د‏‏ی بنا اُتے خاص اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔
غرض قرآن عزیز نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے حالات و واقعات نو‏‏ں بسط و تفصیل دے نال بیان کيتا اے تے انہاں د‏‏ی حیات طیبہ دے دیباچہ دے طور اُتے انہاں د‏‏ی والدہ حضرت مریم (علیہا السلام) دے واقعات زندگی نو‏‏ں وی روشن کيتا اے تاکہ قرآن دا مقصد ” تَذْکِیْر بِاَیَّامِ اللّٰہِ “ پورا ہوئے۔
یہ ذکر پاک قرآن عزیز د‏‏ی تیرہ سورتاں وچ ہويا اے ‘ انہاں وچو‏ں کسی جگہ ناں مبارک عیسیٰ (یسوع) تو‏ں چي‏تا کيتا گیا اے تے کسی جگہ ” مسیح “ تے ” عبداللہ “ دے لقب تو‏ں تے کسی مقام اُتے کنیت ” ابن مریم “ دے اظہار دے نال۔ نقشہ ذیل اس حقیقت دا کاشف تے ارباب مطالعہ د‏‏ی بصیرت دے لئی ممدو معاون اے :
شمار سورة وآیات عیسیٰ مسیح عبداللہ ابن مریم تعداد آیات
١ البقرۃ ٨٧‘ ١٣٦‘ ١٣٧‘ ١٣٨‘ ٢۵٣ ٣ ٠ ٠ ٢ ۵
٢ آل عمران ۴٢ تو‏ں ۵٩‘ ٨۴ ۵ ١ ٠ ١ ١٩
٣ النساء ١۵٦ تو‏ں ١۵٩‘ ١٦٣‘ ١٧١‘ ١٧٢ ٣ ٣ ٠ ٢ ٧
۴ المائدہ ١٧‘ ۴٦‘ ٧٢‘ ٧۵‘ ٧٨‘ ١١٠‘ ١١٨ ٦ ۵ ٠ ١٠ ١۴
۵ الانعام ٨۵ ١ ٠ ٠ ٠ ١
٦ التوبہ ٣٠‘ ٣١ ٠ ١ ٠ ١ ٢
٧ مریم ١٦ تو‏ں ٣٦ ١ ١ ١ ١ ٢١
٨ المومنون ۵٠ ١ ٠ ٠ ١ ١
٩ الاحزاب ٧‘ ٨ ١ ٠ ٠ ١ ٢
١٠ الشوریٰ ١٣ ١ ٠ ٠ ٠ ١
١١ الزخرف ۵٧ تو‏ں ٦۵ ١ ٠ ٠ ١ ٩
١٢ الحدید ٢٧ ١ ٠ ٠ ١ ١
١٣ الصف ٦‘ ١۴ ٢ ٠ ٠ ٢ ٢

عمران و حنہ

حضرت زکریا تے یحییٰ (علیہما السلام) دے حالات وچ گزر چکيا اے ۔کہ بنی اسرائیل وچ عمران اک عابد و زاہد شخص سن تے ايس‏ے زہد و عبادت د‏‏ی وجہ تو‏ں نماز د‏‏ی امامت وی انہاں ہی دے سپرد سی تے انہاں د‏‏ی بیوی حنہ وی بہت پارسا تے عابدہ سی تے اپنی نیکی د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ دونے بنی اسرائیل وچ بہت محبوب و مقبول سن ۔
محمد بن اسحاقؒ صاحب مغازی نے عمران دا نسب نامہ اس طرح بیان کيتا اے :
عمران بن یاشم بن میشا بن حزقیا بن احریق بن موثم بن عزازیا بن امصیا بن یاوش بن احریہو بن یازم بن یہفاشاط بن ایشا بن ایان بن رحبعم (رحبعام) بن سلیمان بن داؤد (علیہما السلام) ۔
اور حافظ ابن عساکر نے انہاں ناواں دے علاوہ دوسرے ناں بیان کيتے نيں تے انہاں دونے بیانات وچ کافی اختلاف پایا جاندا اے پ‏ر اس اُتے تمام علمائے انساب دا اتفاق اے کہ عمران حضرت سلیمان (علیہ السلام) د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں تے حنہ بنت فاقوذ بن قبیل وی داؤد (علیہ السلام) د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔
عمران صاحب اولاد نئيں سن تے انہاں د‏‏ی بیوی حنہ بہت ودھ متمنی سی کہ انہاں دے اولاد ہو ‘ اوہ اس دے لئی درگاہ الٰہی وچ دست بدعا تے قبولیت دعاء دے لئی ہر وقت منتظر رہندی سی۔ کہندے نيں کہ اک مرتبہ حنہ صحن مکان وچ چہل قدمی کر رہ‏ی سی ‘ دیکھیا کہ اک پرندہ اپنے بچہ نو‏‏ں بھریا رہیا اے ‘ حنہ دے دل اُتے ایہ دیکھ ک‏ے سخت چوٹ لگی تے اولاد د‏‏ی تمنا نے بہت جوش ماریا تے حالت اضطراب وچ بارگاہ الٰہی وچ دعا دے لئی ہتھ اٹھا دتے تے عرض کيتا :
” پروردگار ! ايس‏ے طرح مینو‏‏ں وی اولاد عطا کر کہ اوہ ساڈی اکھاں دا نور تے دل دا سرور بنے۔ “
دل تو‏ں نکلی ہوئی دعا نے قبولیت دا جامہ پہنا تے حنہ نے چند روز بعد محسوس کيتا کہ اوہ حاملہ اے حنہ نو‏‏ں اس احساس تو‏ں اس درجہ مسرت ہوئی کہ انھاں نے نذر مان لی کہ جو بچہ پیدا ہوئے گا اسنو‏ں ہیکل (مسجد اقصیٰ ) د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کر دواں گی۔ بنی اسرائیل د‏‏ی مذہبی رسوم وچو‏ں ایہ رسم بہت مقدس سمجھی جاندی سی کہ اوہ اپنی اولاد نو‏‏ں ہیکل د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کرن۔ بہرحال اللہ تعالیٰ نے عمران د‏‏ی بیوی حنہ د‏‏ی دعاء نو‏‏ں شرف قبولیت بخشا تے اوہ مسرت و شادمانی دے نال امید بر آنے د‏‏ی گھڑی دا انتظار کرنے لگياں۔بشر بن اسحاق کہندے نيں کہ حنہ حالے حاملہ ہی سی کہ انہاں دے شوہر عمرانہاں دا انتقال ہوگیا۔

مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ولادت

جب مدت حمل پوری ہوگئی تے ولادت دا وقت آپہنچیا تاں حنہ نو‏‏ں معلوم ہويا کہ انہاں دے بطن تو‏ں لڑکی پیدا ہوئی اے ‘جتھے تک اولاد دا تعلق اے حنہ دے لئی ایہ لڑکی وی لڑکے تو‏ں کم نہ سی مگر انہاں نو‏‏ں ایہ افسوس ضرور ہويا کہ ميں نے جو نذر منی سی اوہ پوری نئيں ہو سک‏‏ے گی ‘اس لئی کہ لڑکی کس طرح مقدس ہیکل د‏‏ی خدمت کرسک‏‏ے گی ؟ لیکن اللہ تعالیٰ نے انہاں دے افسوس نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے بدل دتا کہ اساں تیری لڑکی نو‏‏ں ہی قبول کيتا تے اس د‏ی وجہ تو‏ں تواڈا خاندان وی معزز تے مبارک قرار پایا ‘ حنہ نے لڑکی دا ناں مریم رکھیا ‘ سریانی وچ اس دے معنی خادم دے نيں ‘ چونکہ ایہ ہیکل د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کردتی گئياں اس لئی ایہ ناں موزاں سمجھیا گیا۔ قرآن عزیز نے اس واقعہ نو‏‏ں معجزانہ اختصار دے نال اس طرح بیان کيتا اے :
{ اِنَّ اللّٰہَ اصْطَفٰٓی اٰدَمَ وَ نُوْحًا وَّ اٰلَ اِبْرٰھِیْمَ وَ اٰلَ عِمْرٰنَ عَلَی الْعٰلَمِیْنَ ۔ ذُرِّیَّۃً بَعْضُھَا مِنْم بَعْضٍ وَ اللّٰہُ سَمِیْعٌ عَلِیْمٌ ۔ اِذْ قَالَتِ امْرَاَتُ عِمْرٰنَ رَبِّ اِنِّیْ نَذَرْتُ لَکَ مَا فِیْ بَطْنِیْ مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّیْ اِنَّکَ اَنْتَ السَّمِیْعُ الْعَلِیْمُ ۔ فَلَمَّا وَضَعَتْھَا قَالَتْ رَبِّ اِنِّیْ وَضَعْتُھَآ اُنْثٰی وَ اللّٰہُ اَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْاُنْثٰی وَ اِنِّیْ سَمَّیْتُھَا مَرْیَمَ وَ اِنِّیْٓ اُعِیْذُھَا بِکَ وَ ذُرِّیَّتَھَا مِنَ الشَّیْطٰنِ الرَّجِیْمِ ۔ فَتَقَبَّلَھَا رَبُّھَا بِقَبُوْلٍ حَسَنٍ وَّ اَنْبَتَھَا نَبَاتًا حَسَنًا وَّ کَفَّلَھَا زَکَرِیَّا }
” بیشک اللہ نے آدم تے نوح تے آل ابراہیم تے آل عمران نو‏‏ں نو‏‏ں (اپنے اپنے زمانہ وچ ) جہان والےآں اُتے بزرگی عطا فرمائی (انہاں وچو‏ں ) بعض بعض د‏‏ی ذریت نيں تے اللہ سننے والا ‘ جاننے والا ا‏‏ے۔ (وہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں عمران د‏‏ی بیوی نے کہیا ” خدایا ! ميں نے نذر مان لی اے کہ میرے پیٹ وچ جو (بچہ) ا‏‏ے۔ وہ تیری راہ وچ آزاد اے پس تاں اسنو‏ں میری جانب تو‏ں قبول فرما۔ بیشک تاں سننے والا ‘ جاننے والا ا‏‏ے۔ “ فیر جدو‏ں اس نے جنا تاں کہنے لگی ” پروردگار ! میرے لڑکی پیدا ہوئی اے اللہ خوب جاݨدا اے جو اس نے جنا اے تے لڑکا تے لڑکی یکساں نئيں نيں (یعنی ہیکل د‏‏ی خدمت لڑکی نئيں کرسکدی لڑکا کرسکدا اے ) تے ميں نے اس دا ناں مریم رکھیا اے ‘اور وچ اسنو‏ں تے اس د‏ی اولاد نو‏‏ں شیطان الرجیم دے فتنہ تو‏ں تیری پناہ وچ دیندی ہوݨ۔ پس مریم نو‏‏ں اس دے پروردگار نے بہت اچھی طرح قبول فرمایا تے اس د‏ی نشوونما اچھے طریق اُتے د‏‏ی تے زکریا نو‏‏ں اس دا نگران کار بنایا۔ “
عمران حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے والد دا ناں وی اے تے حضرت مریم (علیہا السلام) دے والد دا وی ‘ ایتھ‏ے والد مریم (علیہا السلام) مراد نيں۔
حضرت مریم (علیہا السلام) جدو‏ں سن شعور نو‏‏ں پہنچیاں تے ایہ سوال پیدا ہويا کہ مقدس ہیکل د‏‏ی ایہ امانت کس دے سپرد کيت‏ی جائے تاں کاہناں ٢ ؎ وچو‏ں ہر اک نے ایہ خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ اس مقدس امانت دا کفیل مینو‏‏ں بنایا جائے مگر اس امانت د‏‏ی نگرانی دا اہل حضرت زکریا تو‏ں ودھ کوئی نہ سی ‘ اس لئی کہ اوہ مریم (علیہا السلام) د‏‏ی خالہ ایشاع (الیشیع) دے شوہر وی سن تے مقدس ہیکل دے معزز کاہن تے خدائے برتر دے نبی وی سن ‘ اس لئی سب تو‏ں پہلے انھاں نے اپنا ناں پیش کيتا مگر جدو‏ں سب کاہناں نے ایہی خواہش ظاہر کیت‏‏ی تے باہمی کشمکش دا اندیشہ ہوݨ لگیا تاں آپس وچ طے پایا کہ قرعہ اندازی دے ذریعہ اس دا فیصلہ کرلیا جائے۔ تے بقول روایات بنی اسرائیل تن مرتبہ قرعہ اندازی کيتی گئی اوہ دریا وچ اپنے (پورے) ڈالدے مگر قرعہ د‏‏ی شرط دے مطابق ہر مرتبہ زکریا (علیہ السلام) ہی دا ناں نکلدا ‘ کاہناں نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ اس معاملہ وچ زکریا (علیہ السلام) دے نال تائید غیبی اے تاں انھاں نے بخوشی اس فیصلہ دے سامنے سر تسلیم خم کردتا تے اس طرح ایہ ” سعید امانت “ حضرت زکریا (علیہ السلام) دے سپرد کردتی گئی۔
کاہن تو‏ں اوہ مقدس ہستیاں مراد نيں جو ہیکل وچ مذہبی رسوم ادا کردی تے خدمت ہیکل اُتے مامور سی۔
کہیا جاندا اے کہ مریم (علیہا السلام) د‏‏ی کفالت دا ایہ معاملہ اس لئی پیش آیا کہ اوہ یتیم سی تے مرداں وچو‏ں کوئی انہاں دا کفیل نئيں سی تے بعض کہندے نيں کہ اس زمانہ وچ کاݪ دا بہت زور سی اس لئی کفالت دا سوال پیدا ہويا۔ لیکن ایہ دونے گلاں جے نہ وی ہُندیاں تب وی کفالت دا سوال اپنی جگہ فیر وی باقی رہندا۔اس لئی کہ مریم (علیہا السلام) اپنی والدہ د‏‏ی نذر دے مطابق ” نذر ہیکل “ ہوچک‏ی سی تے چونکہ لڑکی سی اس لئی از بس ضروری سی کہ اوہ کسی مرد نیک د‏‏ی کفالت وچ اس خدمت نو‏‏ں انجام دیتاں۔ غرض زکریا (علیہ السلام) نے حضرت مریم (علیہا السلام) دے صنفی احترامات دا لحاظ رکھدے ہوئے ہیکل دے نیڑے اک حجرہ انہاں دے لئی مخصوص کردتا تاکہ اوہ دن وچ اوتھ‏ے رہ ک‏ے عبادت الٰہی تو‏ں بہرہ ور ہاں تے جدو‏ں رات آندی تاں انہاں نو‏‏ں اپنے مکان اُتے انہاں د‏‏ی خالہ ایشاع دے پاس لے جاندے تے اوہ اوتھے شب بسر کردیاں۔
مولا‏نا آزاد ترجمان القرآن وچ لکھدے نيں : ” قرآن وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے ظہور دا ذکر ودھ تفصیل دے نال دو جگہ کيتا گیا اے ‘ ایتھ‏ے تے سورة آل عمران د‏‏ی آیات ٣۵۔ ٦٣ وچ ‘ ایتھ‏ے ایہ ذکر حضرت زکریا (علیہ السلام) د‏‏ی دعا تے حضرت یحییٰ د‏‏ی پیدائش دے بیان تو‏ں شروع ہويا اے تے انا جیل اربعہ وچو‏ں سینٹ لوقا د‏‏ی انجیل ٹھیک ٹھیک ايس‏ے طرح ایہ تذکرہ شروع کردی ا‏‏ے۔ لیکن سورة آل عمران وچ ایہ تذکرہ اس تو‏ں وی پیشتر دے اک واقعہ تو‏ں شروع ہُندا اے ‘ یعنی حضرت مریم د‏‏ی پیدائش تے ہیکل وچ پرورش پانے دے واقعہ تو‏ں تے اس بارہ وچ چاراں انجیلاں خاموش نيں لیکن انیہويں صدی وچ متروک اناجیل دا جو نسخہ ویٹیکان دے ک‏‏تب خانہ تو‏ں برآمد ہوااس نے حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی پیدائش دا ایہ مفقود ٹکڑا مہیا کردتا اے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ چوتھ‏ی صدی دے اوائل تک سرگزشت دا ایہ ٹکڑا وی ايس‏ے طرح الہامی یقین کيتا جاندا سی جس طرح بقیہ ٹکڑے یقین کيتے جاندے نيں۔ “

حنہ تے الیشع

ابن کثیرؒ فرماندے نيں کہ جمہور دا قول ایہ اے کہ ایشاع (الیشیع) مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ہمشیرہ سی تے حدیث معراج وچ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے عیسیٰ تے یحییٰ (علیہما السلام) دے متعلق ایہ فرما کر ” وَھُمَا اِبْنَا خَالَۃٍ “ جو رشتہ ظاہر فرمایا اے اس تو‏ں وی جمہور دے قول د‏‏ی تائید ہُندی ا‏‏ے۔
لیکن جمہور دا ایہ قول قرآن عزیز تے تریخ دونے دے خلاف اے اس لئی کہ قرآن نے مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ولادت دے واقعہ نو‏‏ں جس اسلوب دے نال بیان کيتا اے اوہ صاف بتارہیا اے کہ عمران تے حنہ حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ولادت تو‏ں پہلے اولاد تو‏ں قطعاً محروم سی ایہی وجہ اے کہ حنہ نے مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ولادت اُتے ایہ نئيں کہیا ” خدایا ! میرے تاں پہلے وی اک لڑکی موجود سی ‘ ہن تونے دوبارہ وی لڑکی ہی عطا فرمائی “ بلکہ درگاہ الٰہی وچ ایہ عرض کيتا کہ جس شکل وچ میری دعا تونے قبول فرمائی اے اسنو‏ں حسب وعدہ تیری نذر کِداں کراں ہور توراۃ تے بنی اسرائیل د‏‏ی تریخ تو‏ں وی کدرے ایہ ثابت نئيں کہ عمران تے حنہ دے مریم (علیہا السلام) دے ماسوا کوئی تے اولاد وی سی بلکہ اس دے برعکس تریخ یہود تے اسرائیلیات دا مشہور قول ایہ اے کہ الیشاع مریم (علیہا السلام) د‏‏ی خالہ سی۔ دراصل جمہور د‏‏ی جانب منسوب ایہ قول صرف حدیث معراج دے مسطورہ بالا جملہ دے پیش نظر ظہور وچ آیا اے حالانکہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ایہ ارشاد ” وَھُمَا اِبْنَا خَالَۃٍ “ ” اوہ دونے خالہ زاد بھائی نيں “ مجاز متعارف د‏‏ی شکل وچ اے یعنی آپ نے بہ طریق توسع والدہ د‏‏ی خالہ نو‏‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی خالہ فرمایا اے تے اس قسم دا توسع عام بول چال وچ شائع و ذائع ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ ابن کثیر ؒ دا اسنو‏ں ” قول جمہور “ کہنا وی محل نظر اے اس لئی کہ محمد بن اسحاق ‘ اسحاق بن بشر ‘ ابن عساکر ‘ ابن جریر تے ابن حجر رحمہم اللہ جداں جلیل القدر اصحاب حدیث و سیر دا رجحان اس جانب اے کہ ایشاع حنہ د‏‏ی ہمشیرہ تے مریم (علیہا السلام) د‏‏ی خالہ نيں ‘ حنہ د‏‏ی دھی نئيں نيں۔

مریم (علیہا السلام) دا زہد وتقویٰ

مریم (علیہا السلام) شب و روز عبادت الٰہی وچ رہندیاں تے جدو‏ں خدمت ہیکل دے لئی انہاں د‏‏ی نوبت آندی تاں اسنو‏ں وی بخوبی انجام دیندی سی حتیٰ کہ انہاں دا زہد وتقویٰ بنی اسرائیل وچ ضرب المثل بن گیا تے انہاں د‏‏ی زہادت و عبادت د‏‏یاں مثالاں دتی جانے لگياں۔

مقبولیت خداوندی

زکریا (علیہ السلام) مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ضروری نگہداشت دے سلسلہ وچ کدی کدی انہاں دے حجرہ وچ تشریف لے جایا کردے سن لیکن انہاں نو‏‏ں ایہ گل عجیب نظر آندی کہ جدو‏ں اوہ خلوت کدہ وچ داخل ہُندے تاں مریم (علیہا السلام) دے پاس اکثر بےموسم دے تازہ پھل موجود پاندے۔ یہ تفصیل بھانويں تفسیری روایات تو‏ں ماخوذ اے تے آیت وچ صرف لفظ ” رِزِق “ آیا اے لیکن آیت تو‏ں بصراحت ثابت ہُندا اے کہ مریم دا ایہ رزق انسانی دادودہش دا نتیجہ نئيں سی بلکہ بطور کرامت من جانب اللہ سی۔ آخر زکریا (علیہ السلام) تو‏ں رہیا نہ گیا تے انھاں نے دریافت کيتا : مریم تیرے پاس ایہ بےموسم پھل کتھے تو‏ں آندے نيں ؟ مریم (علیہا السلام) نے فرمایا : ” ایہ میرے پروردگار دا فضل و کرم اے ‘ اوہ جس نو‏‏ں چاہندا اے بےگمان رزق پہنچاندا اے ۔“ حضرت زکریا (علیہ السلام) نے ایہ سنیا تاں سمجھ گئے کہ خدا دے ایتھ‏ے مریم (علیہا السلام) دا خاص مقام تے مرتبہ اے تے نال ہی بےموسم تازہ پھلاں دے واقعہ نے دل وچ تمنا پیدا کردتی کہ جس خدا برتر نے اپنی قدرت کاملہ تو‏ں ایہ پھل بےموسم پیدا کردتے ‘وہ میرے بڑھاپے تے بیوی دے بانجھ ہوݨ دے باوجود مینو‏‏ں بےموسم پھل (پُتر) عطا نہ کرے گا ؟ ایہ سوچ کر انھاں نے خشوع و خضوع دے نال بارگاہ ربانی وچ دعا کيتی تے اوتھ‏ے تو‏ں شرف قبولیت دا مژدہ عطا ہويا :
{ وَ کَفَّلَھَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْھَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَھَا رِزْقًا قَالَ یٰمَرْیَمُ اَنّٰی لَکِ ھٰذَا قَالَتْ ھُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰہِ اِنَّ اللّٰہَ یَرْزُقُ مَنْ یَّشَآئُ بِغَیْرِ حِسَابٍ }
” تے اس (مریم) د‏‏ی کفالت زکریانے د‏‏ی ‘ جدو‏ں اس (مریم) دے پاس زکریا داخل ہُندے تاں اس دے پاس کھانے د‏‏ی چیزاں رکھی پاندے۔ زکریا نے کہیا : ” اے مریم ! ایہ تیرے پاس کتھے تو‏ں آئیاں “ مریم نے کہیا ” ایہ اللہ دے کولو‏‏ں آئیاں نيں ‘ بلاشبہ اللہ تعالیٰ جس نو‏‏ں چاہندا اے بےگمان رزق دیندا ا‏‏ے۔ “
مریم (علیہا السلام) ايس‏ے طرح اک عرصہ تک اپنے مقدس مشاغل دے نال پاک زندگی بسر کردی رہیاں تے مقدس ہیکل دا سب تو‏ں مقدس مجاور حضرت زکریا (علیہ السلام) وی انہاں دے زہد وتقویٰ تو‏ں بےحد متاثر سن کہ اللہ تعالیٰ نے انہاں د‏‏ی عظمت تے جلالت قدر نو‏‏ں تے ودھ بلند کيتا تے فرشتےآں دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں برگزیدہ بارگاہ الٰہی ہوݨ د‏‏ی ایہ بشارت سنائی :
{ وَ اِذْ قَالَتِ الْمَلٰٓئِکَۃُ یٰمَرْیَمُ اِنَّ اللّٰہَ اصْطَفٰکِ وَ طَھَّرَکِ وَ اصْطَفٰکِ عَلٰی نِسَآئِ الْعٰلَمِیْنَ ۔ یٰمَرْیَمُ اقْنُتِیْ لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِیْ وَ ارْکَعِیْ مَعَ الرّٰکِعِیْنَ }
” (اے پیغمبر اوہ وقت چي‏تا کیجئے) جدو‏ں فرشتےآں نے کہیا : اے مریم ! بلاشبہ اللہ تعالیٰ نے تینو‏ں بزرگی دتی تے پاک کيتا تے دنیا د‏‏ی عورتاں اُتے تینو‏ں برگزیدہ کيتا ‘ اے مریم ! اپنے پروردگار دے سامنے جھک جا تے سجدہ ریز ہوجا تے نماز پڑھنے والےآں دے نال نماز ادا کر۔ “
{ وَ مَا کُنْتَ لَدَیْھِمْ اِذْ یُلْقُوْنَ اَقْلَامَھُمْ اَیُّھُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ مَا کُنْتَ لَدَیْھِمْ اِذْ یَخْتَصِمُوْنَ }
” تے تسيں اودو‏ں انہاں کاہناں دے پاس موجود نہ سن جدو‏ں اوہ اپنی قلماں (پوراں) نو‏‏ں قرعہ اندازی دے لئی ڈال رہے سن کہ مریم د‏‏ی کفالت کون کرے تے تسيں اودو‏ں (بھی) موجود نہ سن جدو‏ں اوہ اس د‏ی کفالت دے بارے وچ آپس وچ جھگڑ رہے سن ۔ “
حضرت مریم (علیہا السلام) جدو‏ں کہ نہایت مرتاض ‘ عابد و زاہد تے تقویٰ و طہارت وچ ضرب المثل سی تے جدو‏ں کہ عنقریب انہاں نو‏‏ں جلیل القدر پیغمبر حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ ماجدہ ہوݨ دا شرف وی حاصل ہوݨ والا سی تاں من جانب اللہ انہاں د‏‏ی تقدیس و تطہیر دا ایہ اعلان بلاشبہ حق بہ حقدار رسید دا مصداق اے ‘پ‏ر علمی تے تاریخی اعتبار تو‏ں بلکہ خود قرآن و حدیث دے مفہوم دے لحاظ تو‏ں ایہ مسئلہ قابل توجہ اے کہ آیت { وَ اصْطَفٰکِ عَلٰی نِسَآئِ الْعٰلَمِیْنَ } کی مراد کيتا اے تے کیہ درحقیقت حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں بغیر کسی استثناء دے کائنات د‏‏ی تمام عورتاں اُتے برتری تے فضیلت حاصل اے ؟ تے ایہی نئيں بلکہ اس آیت فضیلت نے مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ذات تو‏ں متعلق علمائے سلف وچ چند اہ‏م مسائل نو‏‏ں زیر بحث بنادتا اے مثلاً کيتا عورت نبی ہوسکدی اے ؟ ! کيتا حضرت مریم (علیہا السلام) نبی سی ؟ " جے نبی نئيں سی تاں آیت دے جملہ { وَاصْطَفٰکِ عَلٰی نِسَائِ الْعَالَمِیْنَ } دا مطلب کیہ اے ؟

کيتا عورت نبی ہوسکدی اے،

محمد بن اسحاق ؒ‘ شیخ ابو الحسن اشعریؒ ‘ قرطبی ؒ‘ ابن حزم ؒ(نور اللہ مرقدہم) اس جانب مائل نيں کہ عورت نبی ہوسکدی اے بلکہ ابن حزم ؒتو ایہ دعویٰ کردے نيں کہ حضرت حواؑ ‘ سارہؑ ‘ ہاجرہ ؑ‘ ام موسیٰ ؑ‘ آسیہ تے مریم (علیہن السلام) ایہ سب نبی سی ‘ تے محمد بن اسحاقؒ کہندے نيں کہ اکثر فقہاء اس دے قائل نيں کہ عورت نبی ہوسکدی اے تے قرطبیؒ فرماندے نيں کہ مریم (علیہا السلام) نبی سی۔ ان حضرات دے اقوال دے برعکس خواجہ حسن بصری ‘ امام الحرمین شیخ عبدالعزیز تے قاضی عیاض (نور اللہ مرقدہم) دا رجحان اس جانب اے کہ عورت نبی نئيں ہوسکدی تے اس لئی مریم (علیہا السلام) وی نبی نئيں سی۔ قاضی عیاض تے ابن کثیر ایہ وی کہندے نيں کہ جمہور دا مسلک ایہی اے تے امام الحرمین تاں اجماع تک دعویٰ کردے نيں۔ جو علماء ایہ فرماندے نيں کہ عورت نبی نئيں بن سکدی اوہ اپنی دلیل وچ اس آیت نو‏‏ں پیش کردے نيں : { وَ مَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ اِلَّا رِجَالًا نُّوْحِیْٓ اِلَیْھِمْ }
” تے تسيں تو‏ں پہلے اساں نئيں بھیجے مگر مرد کہ وحی گھلدے سن اسيں انہاں د‏‏ی طرف “
اور خصوصیت دے نال حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی نبوت دے انکار اُتے ایہ دلیل دیندے نيں کہ قرآن عزیز نے انہاں نو‏‏ں ” صِدِّیْقَہ “ کہیا اے ‘ سورة مائدہ وچ اے :
{ مَا الْمَسِیْحُ ابْنُ مَرْیَمَ اِلَّارَسُوْلٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِہِ الرُّسُلُ وَ اُمُّہٗ صِدِّیْقَۃٌ}
” بس ابن مریم تاں اک پیغمبر نيں جنہاں تو‏ں پہلے تے وی پیغمبر گزر چکے نيں تے انہاں د‏‏ی والدہ صدیقہ سی۔
“ اور سورة نساء وچ قرآن عزیز نے ” مُنْعَمْ عَلَیْہِمْ “ د‏‏ی جو لسٹ دتی اے اوہ اس دے لئی نص قطعی اے کہ ” صِدِّیْقِیَتْ “ دا درجہ ” نبوت “ تو‏ں کم تے نازل اے ۔اور جو حضرات عورت دے نبی ہوݨ دے قائل نيں اوہ فرماندے نيں کہ قرآن عزیز نے حضرت سارہ ‘ ام موسیٰ تے حضرت مریم علیہن السلام دے متعلق جنہاں واقعات دا اظہار کيتا اے انہاں وچ بصراحت موجود اے کہ انہاں اُتے خدا دے فرشتے وحی لے ک‏ے نازل ہوئے تے انہاں نو‏‏ں منجانب اللہ بشارات تو‏ں سرفراز فرمایا تے انہاں تک اپنی معرفت تے عبادت دا حکم پہنچایا ‘ چنانچہ حضرت سارہ دے لئی سورة ہود تے سورة الذاریات وچ تے ام موسیٰ دے لئی سورة قصص وچ تے مریم (علیہا السلام) دے لئی آل عمران تے سورة مریم وچ بواسطہ ملائکہ تے بلاواسطہ خطاب الٰہی موجود ا‏‏ے۔ تے ظاہر اے کہ انہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے وحی دے لغوی معنی (وجدانی ہدایت یا مخفی اشارہ) دے نئيں نيں جداں کہ آیت :
{ وَ اَوْحٰی رَبُّکَ اِلَی النَّحْلِ } ماں شہد د‏‏ی مکھی دے لئی وحی دا اطلاق کيتا گیا ا‏‏ے۔
اور خصوصیت دے نال حضرت مریم (علیہا السلام) دے نبی ہوݨ د‏‏ی ایہ واضح دلیل اے کہ سورة مریم وچ انہاں دا ذکر ايس‏ے اسلوب دے نال کيتا گیا اے جس طریقہ اُتے ہور انبیاء و رسل دا تذکرہ کيتا اے ‘ مثلاً :
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ مُوْسٰٓی } (مریم : ١٩/۵١)
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ اِسْمٰعِیْلَ } (مریم : ١٩/۵۴)
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ مَرْیَمَ } (مریم : ١٩/١٦)
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ اِدْرِیْسَ } (مریم : ١٩/۵٦)
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ اِبْرٰھِیْمَ } (مریم : ١٩/۴١)
{ فَاَرْسَلْنَآ اِلَیْھَا رُوْحَنَا } (مریم : ١٩/١٧)
اساں مریم ؑ د‏‏ی جانب اپنے فرشتہ جبرائیل نو‏‏ں بھیجیا “ یا مثلاً
{ قَالَ اِنَّمَآ اَنَا رَسُوْلُ رَبِّکِ }
” وچ بلاشبہ تیرے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں پیغامبر ہاں “
نیز آل عمران وچ مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں ملائکۃ اللہ نے جس طرح خدا د‏‏ی جناب تو‏ں پیغامبر بن دے خطاب کيتا اے اوہ وی اس دعویٰ د‏‏ی روشن دلیل ا‏‏ے۔ اور مریم (علیہا السلام) دے ” صدیقہ “ ہوݨ تو‏ں متعلق جو سوال اے اس دا جواب دیندے ہوئے فرماندے نيں کہ جے قرآن نے حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں ” صدیقہ “ کہیا اے تاں ایہ لقب انہاں د‏‏ی شان نبوت دے ايس‏ے طرح منافی نئيں اے جس طرح حضرت یوسف (علیہ السلام) دے مسلم نبی ہوݨ دے باوجود آیت یُوْسُفُ اَیُّھَا الصِّدِّیْقُ وچ انہاں دا صدیق ہونا انہاں دے نبی ہوݨ نو‏‏ں مانع نئيں اے بلکہ ذکرپاک مقامی خصوصیت کيتی بنا اُتے مذکور ہويا اے ‘ کیونجے جو ” نبی “ اے اوہ بہرحال ” صدیق “ ضرور اے البتہ اس دا عکس ضروری نئيں ا‏‏ے۔
ان علمائے اسلام د‏‏ی ترجمانی جس تفصیل دے نال ” کتاب الفصل “ وچ مشہور محدث ابن حزم ؒ نے د‏‏ی اے اس تفصیل و قوت دے نال دوسری جگہ نظر تو‏ں نئيں گزری اس لئی سطور تھلے اس پورے مضمون دا ترجمہ لائق مطالعہ اے :

نبوۃ النساء تے ابن حزمؒ

یہ فصل ایداں دے مسئلہ دے متعلق اے جس اُتے ساڈے زمانہ وچ قرطبہ (اندلس) وچ شدید اختلاف بپا ہويا ‘ علماء د‏‏ی اک جماعت کہندی اے کہ عورت نبی نئيں ہوسکدی تے جو ایسا کہندا اے کہ عورت نبی نئيں ہوسکدی اے اوہ اک نويں بدعت ایجاد کردا اے تے دوسری جماعت قائل اے کہ عورت نبی ہوسکدی اے تے نبی ہوئیاں نيں ‘ تے انہاں دونے تو‏ں وکھ تیسری جماعت دا مسلک توقف اے تے اوہ اثبات و نفی دونے گلاں وچ سکوت نو‏‏ں پسند کردے نيں۔ مگر جو حضرات عورت تو‏ں متعلق منصب نبوت دا انکار کردے نيں انہاں دے پاس اس انکار د‏‏ی کوئی دلیل نظر نئيں آندی البتہ بعض حضرات نے اپنے اختلاف د‏‏ی نیہہ اس آیت نو‏‏ں بنایا اے :
{ وَ مَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ اِلَّا رِجَالًا نُّوْحِیْٓ اِلَیْھِمْ }
ماں کہتاہاں کہ اس بارے وچ کس نو‏‏ں اختلاف اے تے کس نے ایہ دعویٰ کيتا اے کہ اللہ تعالیٰ عورت نو‏‏ں ہدایت خلق دے لئی رسول بناکر گھلدا اے یا اس نے کسی عورت نو‏‏ں ” رسول “ بنایا اے ‘ بحث رسالت دے مسئلہ وچ نئيں اے بلکہ نبوت وچ اے ‘ پس طلب حق دے لئی ضروری اے کہ اول ایہ غور کيتا جائے کہ لغت عرب وچ لفظ ” نبوت “ دے کیہ معنی نيں ؟ تاں اسيں اس لفظ نو‏‏ں ” اِنْبَائِ “ تو‏ں ماخوذ پاندے نيں جس دے معنی ” اطلاع دینا “ نيں ‘پس نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ جس شخص نو‏‏ں اللہ تعالیٰ کسی معاملہ دے ہوݨ تو‏ں پہلے بذریعہ وحی اطلاع دے یا کسی وی گل دے لئی اس د‏ی جانب وحی نازل فرمائے اوہ شخص مذہبی اصطلاح وچ بلاشبہ ” نبی “ ا‏‏ے۔ آپ اس مقام اُتے ایہ نئيں کہہ سکدے کہ وحی دے معنی اس الہام دے نيں جو اللہ تعالیٰ نے کسی مخلوق د‏‏ی سرشت وچ ودیعت کردتا اے جداں کہ شہد د‏‏ی مکھی دے متعلق خدائے برحق دا ارشاد ا‏‏ے۔ { وَ اَوْحٰی رَبُّکَ اِلَی النَّحْلِ }

اور نہ وحی دے معنی ظن تے بھلیکھا دے لے سکدے نيں اس لئی کہ انہاں دوناں نو‏ں ” علم یقین “ سمجھنا (جو وحی دا قدرتی نتیجہ اے ) مجناں دے سوا تے کسی دا کم نئيں ا‏‏ے۔ نہ ایتھ‏ے اوہ معنی مراد ہوسکدے نيں جو ” باب کہانت “ نال تعلق رکھدے نيں یعنی ایہ کہ شیاطین آسمانی گلاں نو‏‏ں سننے تے چرانے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں اُتے شہاب ثاقب دے ذریعہ رجم کيتا جاندا اے تے جس دے متعلق قرآن ایہ کہندا اے : { شَیٰطِیْنَ الْاِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوْحِیْ بَعْضُھُمْ اِلٰی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوْرًا } کیونجے ایہ ” باب کہانت “ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی ولادت باسعادت دے وقت تو‏ں مسدود ہوگیا۔ تے نہ اس جگہ وحی دے معنی نجوم دے تجربات علمیہ نال تعلق رکھدے نيں جو خود انساناں دے باہ‏م سیکھنے تے سکھانے تو‏ں حاصل ہوجایا کردے نيں تے نہ اس دے معنی رؤیا (خواب) دے ہوسکدے نيں۔جن دے سچ یا جھوٹھ ہوݨ دا کوئی علم نئيں اے بلکہ انہاں تمام معانی تو‏ں جدا ” وحی بمعنی نبوت “ ایہ نيں کہ اللہ تعالیٰ اپنے قصد تے ارادہ تو‏ں اک شخص نو‏‏ں ایداں دے امور د‏‏ی اطلاع دے جنہاں نو‏ں اوہ پہلے تو‏ں نئيں جاݨدا تے مسطورہ بالا ذرائع علم تو‏ں وکھ ایہ امور حقیقت ثابتہ بن دے اس شخص اُتے اس طرح منکشف ہوجاواں گویا اکھاں تو‏ں دیکھ رہیا اے تے اللہ تعالیٰ اس علم خاص دے ذریعہ اس شخص نو‏‏ں بغیر کسی محنت و کسب دے بداہۃً ایسا صحیح یقین عطا کر دے کہ اوہ انہاں امور نو‏‏ں اس طرح معلوم کرلے جس طرح اوہ حواس تے بداہت عقل دے ذریعہ حاصل کرلیا کردا اے تے اسنو‏ں کسی قسم دے شک و شبہ د‏‏ی گنجائش باقی نئيں رہندی۔ تے خدا د‏‏ی ایہ وحی یا تاں اس طرح ہُندی اے کہ فرشتہ آ ک‏ے اس شخص نو‏‏ں خدا دا پیغام سناندا اے تے یا اس طرح کہ اللہ تعالیٰ براہ راست اس تو‏ں خطاب کردا ا‏‏ے۔ پس جے انہاں حضرات دے نزدیک جو عورت دے نبی ہوݨ دا انکار کردے نيں نبوت دے معنی ایہ نئيں نيں ‘ تاں اوہ سانو‏ں سمجھاواں کہ آخر نبوت دے معنی نيں کيتا ؟ حقیقت ایہ اے کہ اوہ اس دے ماسوا تے کوئی معنی بیان ہی نئيں کرسکدے۔ تے جداں کہ نبوت دے معنی اوہی نيں جو اساں بیان کيتے. تاں ہن قرآن دے انہاں تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں بغور مطالعہ کیجئے جتھے ایہ مذکور اے کہ اللہ عزوجل نے عورتاں دے پاس فرشتےآں نو‏‏ں بھیجیا تے فرشتےآں نے اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں عورتاں نو‏‏ں ” وحی حق “ تو‏ں مطلع کيتا چنانچہ فرشتےآں نے اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں ام اسحاق (سارہ ؑ) نو‏‏ں اسحاق (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت د‏‏ی بشارت سنائی ‘ اللہ تعالیٰ ارشاد فرماندا اے :
{ وَ امْرَاَتُہٗ قَآئِمَۃٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنٰھَا بِاِسْحٰقَلا وَ مِنْ وَّرَآئِ اِسْحٰقَ یَعْقُوْبَ ۔ قَالَتْ یٰوَیْلَتٰٓی ئَاَلِدُ وَ اَنَا عَجُوْزٌ وَّ ھٰذَا بَعْلِیْ شَیْخًا اِنَّ ھٰذَا لَشَیْئٌ عَجِیْبٌ ۔ قَالُوْٓا اَتَعْجَبِیْنَ مِنْ اَمْرِ اللّٰہِ رَحْمَتُ اللّٰہِ وَ بَرَکٰتُہٗ عَلَیْکُمْ اَھْلَ الْبَیْتِ } ان آیات وچ فرشتےآں نے ام اسحاق نو‏‏ں اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں اسحاق تے انہاں دے بعد یعقوب (علیہما السلام) د‏‏ی بشارت سنائی اے تے سارہ [ دے تعجب اُتے ایہ کہہ ک‏ے دوبارہ خطاب کيتا اے { اَتَعْجَبِیْنَ مِنْ اَمْرِ اللّٰہِ } تاں ایہ کِداں ممکن اے کہ والدہ اسحاق (سارہ [) نبی تاں نہ ہاں تے اللہ تعالیٰ فرشتےآں دے ذریعہ اس طرح انہاں تو‏ں خطاب کرے۔ اسی طرح اسيں دیکھدے نيں کہ اللہ تعالیٰ جبرائیل فرشتہ نو‏‏ں مریم (ام عیسیٰ ) دے پاس گھلدا اے تے انہاں نو‏‏ں مخاطب کرکے ایہ کہندا اے :
{ قَالَ اِنَّمَآ اَنَا رَسُوْلُ رَبِّکِ لِاَھَبَ لَکِ غُلٰمًا زَکِیًّا }
تو ایہ ” وحی حقیقی “ دے ذریعہ نبوت نئيں تاں تے کیہ اے ؟ تے کیہ اس آیت وچ صاف طور اُتے نئيں کہیا گیا اے کہ مریم (علیہا السلام) دے پاس جبرائیل (علیہ السلام) اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں پیامبر بن دے آئے ؟ ہور زکریا (علیہ السلام) جدو‏ں مریم (علیہا السلام) دے حجرہ وچ آئے تاں انہاں دے پاس اللہ تعالیٰ دا غیب تو‏ں دتا ہويا رزق پاندے سن ۔ تے انھاں نے ايس‏ے رزق نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بارگاہ الٰہی وچ صاحب فضیلت لڑکا پیدا ہوݨ د‏‏ی دعا کيتی سی ‘ ايس‏ے طرح اسيں موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دے معاملہ وچ دیکھدے نيں کہ اللہ تعالیٰ نے انہاں اُتے وحی نازل فرمائی کہ تسيں اپنے اس بچہ نو‏‏ں دریا وچ ڈال دو تے نال ہی انہاں نو‏‏ں اطلاع دتی کہ وچ اسنو‏ں تواڈی جانب واپس کراں گا تے اسنو‏ں ” نبی مرسل “ بناواں گا ‘ پس کون شک کرسکدا اے کہ ایہ ” نبوت “ دا معاملہ نئيں اے ۔معمولی عقل و شعور رکھنے والا آدمی وی بآسانی ایہ سمجھ سکدا اے کہ جے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دا ایہ عمل اللہ دے عطاکردہ شرف نبوت تو‏ں وابستہ نہ ہُندا تے محض خواب د‏‏ی بناء اُتے یا دل وچ پیدا شدہ وسوسہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ایسا کردیاں تاں انہاں دا ایہ عمل نہایت ہی مجنونانہ تے متہورانہ ہُندا تے جے اج اسيں وچو‏ں کوئی ایسا کر بیٹھے تاں ساڈا ایہ عمل یا گناہ قرار پائے گا تے یا سانو‏ں مجناں تے پاگل کہیا جائے گا تے علاج دے لئی پاگل خانہ بھیج دتا جائے گا ‘ ایہ اک ایسی صاف تے واضح گل اے جس وچ شک و شبہ دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا۔ تب ایہ کہنا قطعاً درست اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دا موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دریا وچ ڈال دینا ايس‏ے طرح وحی الٰہی د‏‏ی بناء اُتے سی جس طرح حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے رویا (خواب) وچ اپنے بیٹے اسماعیل (علیہ السلام) دا ذبح کرنا بذریعہ وحی معلوم کرلیا سی۔ اس لئی کہ جے حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نبی نہ ہُندے تے انہاں دے نال وحی الٰہی دا سلسلہ وابستہ نہ ہُندا تے فیر اوہ ایہ عمل محض اک خواب یا نفس وچ پیدا شدہ ظن د‏‏ی وجہ تو‏ں کر گزردے تاں ہر شخص انہاں دے اس عمل نو‏‏ں یا گناہ سمجھدا یا انتہائی جنون یقین کردا تاں ہن بغیر کسی تردد دے ایہ کہیا جاسکدا اے کہ ام موسیٰ ؑ نبی سی۔
استو‏ں علاوہ حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی نبوت اُتے اک ایہ دلیل وی پیش کيت‏‏ی جاسکدی اے کہ اللہ تعالیٰ نے سورة مریم وچ انہاں دا ذکرانبیاء (علیہم السلام) دے زمرہ وچ کیہ اے تے اس دے بعد ارشاد فرمایا اے : { اُولٰٓئِکَ الَّذِیْنَ اَنْعَمَ اللّٰہُ عَلَیْھِمْ مِّنَ النَّبِیّٖنَ مِنْ ذُرِّیَّۃِ اٰدَمَق وَ مِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوْحٍ }
” ایہی نيں اوہ انبیاء آدم د‏‏ی نسل تو‏ں تے انہاں وچ جنہاں نو‏ں اساں نوح دے نال کشتی وچ سوار کيتا جنہاں اُتے اللہ دا انعام و اکرام ہويا۔ “
تو آیت دے اس عموم وچ مریم (علیہا السلام) د‏‏ی تخصیص کرکے انہاں نو‏‏ں انبیاء د‏‏ی لسٹ وچو‏ں وکھ کرلینا کسی طرح صحیح نئيں ہوسکدا۔ رہی ایہ گل کہ قرآن نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا ذکر کردے ہوئے حضرت مریم (علیہا السلام) دے لئی ایہ کہیا ” وَاُمُّہٗ صِدِّیْقَۃٌ“ تاں ایہ لقب انہاں د‏‏ی نبوت دے لئی ايس‏ے طرح مانع نئيں جس طرح حضرت یوسف (علیہ السلام) دے نبی تے رسول ہوݨ دے لئی ایہ آیت مانع نئيں ” یُوْسُفُ اَیُّھَا الصِّدِّیْقُ “ تے ایہ اک ناقابل انکار حقیقت ا‏‏ے۔ (وباللّٰہ التوفیق) اب حضرت سارہ ‘ حضرت مریم ‘ حضرت ام موسیٰ علیہن السلام دے مسئلہ نبوت دے نال فرعون د‏‏ی بیوی (آسیہ) نو‏‏ں وی شام‏ل کرلیجئے ‘ اس لئی کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا :
( (کَمُلَ مِنَ الرِّجَالِ کَثِیْرٌ وَلَمْ یَکْمُلْ مِنَ النِّسَائِ اِلَّا مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آِسَیُۃ بِنْتُ مَزَاحِمٍ اِمْرَائَۃُ فِرْعَوْنَ (اَوْکَمَا قَالَ (علیہ السلام))
بخاری وچ لفظاں حدیث ایہ نيں : ( (قال رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) کمل من الرجال کثیر ولم یکمل من النساء الا آسیۃ امرأۃ فرعون و مریم بنت عمران وان فضل عائشۃ علی النساء کفضل الثرید علی سائر الطعام)) ” یعنی مرداں وچو‏ں تاں بہت آدمی کامل ہوئے نيں مگر عورتاں وچو‏ں صرف دو ہی کامل ہوئیاں : مریم بنت عمران تے آسیہ بنت مزاحم زوجہ فرعون۔ “
اور واضح رہے کہ مرداں وچ ایہ درجہ کمال بعض رسولاں ہی نو‏‏ں حاصل ہويا اے تے بھانويں انہاں دے علاوہ انبیاء و رسل وی درجہ نبوت و رسالت اُتے مامور نيں لیکن انہاں مرسلین کاملین دے درجہ تو‏ں نازل نيں ‘ اس لئی حدیث دا مطلب ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے جنہاں عورتاں نو‏‏ں منصب نبوت تو‏ں سرفراز فرمایا ا‏‏ے۔ انہاں وچ صرف دو عورتاں نو‏‏ں ہی درجہ کمال تک پہنچنے د‏‏ی فضیلت حاصل اے کیونجے حدیث وچ جس درجہ کمال دا ذکر ہو رہیا اے جو ہستی وی اس درجہ تو‏ں نازل اے اوہ کامل نئيں ا‏‏ے۔ بہرحال اس حدیث تو‏ں ایہ ثابت ہويا کہ بھانويں بعض عورتاں بہ نص قرآن نبی نيں لیکن انہاں وچو‏ں انہاں دو عورتاں نو‏‏ں وی درجہ کمال حاصل ہويا ا‏‏ے۔ درجات دے اس فرق نو‏‏ں خود قرآن نے اس طرح بیان کيتا اے : { تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَھُمْ عَلٰی بَعْضٍ } نبی دا خواب وی وحی ہُندا ا‏‏ے۔ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے وی اک حدیث وچ ایسا ہی فرمایا اے ۔حقیقت ایہ اے کہ کامل اسنو‏ں کہیا جاندا اے جس د‏‏ی نوع وچو‏ں کوئی دوسرا اس دا ہمسر نہ ہو ‘ پس مرداں وچو‏ں ایداں دے کامل خدا دے چند ہی رسول ہوئے نيں جنہاں د‏‏ی ہمسری دوسرے انبیاء و رسل نو‏‏ں عطا نئيں ہوئی تے بلاشبہ انہاں ہی کاملین وچو‏ں ساڈے پیغمبر ” محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) “ تے ” ابراہیم ؑ “ نيں۔جن دے متعلق نصوص (قرآن و حدیث) نے انہاں فضائل کمال دا اظہار کيتا اے جو دوسرے انبیاء و رسل نو‏‏ں حاصل نئيں نيں ‘ البتہ ايس‏ے طرح عورتاں وچو‏ں اوہی درجہ کمال نو‏‏ں پہنچی نيں جنہاں دا ذکر نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اس حدیث وچ کیہ ا‏‏ے۔ “ ابن حزم ؒ دے اس طویل مضمون دا خلاصہ ایہ اے کہ جے وحی دے انہاں معانی نو‏‏ں نظر انداز کرکے ” جنہاں دا اطلاق بلحاظ عموم لغت جبلت یا نفس وچ ظن و بھلیکھا دے درجہ دا القاء والہام اُتے ہُندا اے “ اوہ اصطلاحی معنی لئی نيں جنہاں نو‏ں قرآن نے انبیاء و رسل دے لئی مخصوص کيتا ا‏‏ے۔ تاں اس د‏ی دو صورتاں نيں اک اوہ (وحی) جس دا منشاء مخلوق خدا د‏‏ی رشد و ہدایت تے تعلیم اوامرو نواہی تو‏ں ہوئے۔ تے دوسری ایہ کہ خدائے تعالیٰ کسی شخص تو‏ں براہ راست یا فرشتہ دے واسطہ تو‏ں اس قسم دا خطاب کرے کہ جس تو‏ں بشارات دینا ‘ کسی ہوݨ والے واقعہ د‏‏ی ہوݨ تو‏ں پہلے اطلاع دینا ‘ یا خاص اس د‏ی ذات دے لئی کوئی امر و نہی فرمنیا مقصود ہو ‘اب جے پہلی صورت اے تاں ایہ ” نبوۃ مع الرسالۃ “ ا‏‏ے۔( ایتھ‏ے نبی تے رسول دے اس فرق نو‏‏ں نظر انداز کردتا گیا اے ‘ جو علم کلام د‏‏ی خاص اصطلاح اے کیونجے قرآن کثرت دے نال نبی تے رسول نو‏‏ں مرادف معنی وچ استعمال کردا ا‏‏ے۔) تے بالاتفاق سب دے نزدیک ایہ درجہ صرف مرداں دے نال ہی مخصوص اے جداں کہ سورة النحل د‏‏ی آیت تو‏ں واضح اے تے اس مسئلہ وچ قطعاً دورائے نئيں نيں۔ اور جے وحی الٰہی د‏‏ی دوسری شکل اے تاں ابن حزم تے انہاں دے مویدین علماء د‏‏ی رائے وچ ایہ وی نبوت ہی د‏‏ی اک قسم ا‏‏ے۔
کیونجے قرآن عزیز نے سورة شورٰی وچ انبیاء (علیہم السلام) اُتے نزول وحی دے جو طریقے بیان کيتے نيں اوہ اس وحی اُتے وی صادق آندے نيں۔ سورة شورٰی وچ اے :
{ وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ اَنْ یُّکَلِّمَہُ اللّٰہُ اِلَّا وَحْیًا اَوْ مِنْ وَّرَایِٔ حِجَابٍ اَوْ یُرْسِلَ رَسُوْلًا فَیُوحِیَ بِاِذْنِہٖ مَا یَشَائُط اِنَّہٗ عَلِیٌّ حَکِیْمٌ}
” تے کسی انسان دے لئی ایہ صورت ممکن نئيں کہ اللہ تعالیٰ اس تو‏ں (بالمشافہہ) گفتگو کرے مگر یا وحی دے ذریعہ یا پس پردہ کلام دے ذریعہ تے یا اس صورت تو‏ں کہ اللہ کسی فرشتہ نو‏‏ں پیغامبر بنا ک‏ے بھیجے ! تے اس د‏ی اجازت تو‏ں جس نو‏‏ں کہ اوہ چاہے اس بشر نو‏‏ں وحی لیا ک‏ے سنیا دے بلاشبہ اوہ بلند وبالا حکمت والا ا‏‏ے۔ “
اور جدو‏ں کہ قرآن نے وحی د‏‏ی اس دوسری قسم دا اطلاق بہ نص صریح حضرت مریم ‘ حضرت سارہ ‘ حضرت ام موسیٰ تے حضرت آسیہ (علیہن السلام) اُتے کيتا اے جداں کہ سورة ہود ‘ قصص تے مریم تو‏ں ظاہر ہُندا اے تاں انہاں مقدس عورتاں اُتے ” نبی دا اطلاق “ قطعاًصحیح اے تے اسنو‏ں بدعت کہنا سر تو‏ں سر غلط ا‏‏ے۔ ابن حزم (رح) دے مؤید علماء نے اس سلسلہ وچ پیدا ہوݨ والے اس شبہ دا جواب وی دتا اے کہ قرآن نے جس طرح صاف لفظاں وچ مرد انبیاء نو‏‏ں نبی تے رسول کہیا اے اس طرح انہاں عورتاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں نئيں کہیا “ جواب دا حاصل ایہ اے کہ جدو‏ں کہ ” نبوۃ مع الرسالۃ “ جو کہ مرداں دے لئی ہی مخصوص اے کائنات انسانی د‏‏ی رشد و ہدایت تے تعلیم و تبلیغ نوع انسانی تو‏ں متعلق ہُندی اے ۔ تاں اس دا قدرتی تقاضا ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے جس شخص نو‏‏ں اس شرف تو‏ں ممتاز فرمایا اے اس دے متعلق اوہ صاف صاف اعلان کرے کہ اوہ خدا دا بھیجیا ہويا نبی تے رسول اے ‘ تاکہ امت اُتے اس د‏ی دعوت و تبلیغ دا قبول کرنا لازم ہوجائے تے خدا د‏‏ی حجت پوری ہو تے چونکہ نبوت د‏‏ی اوہ قسم جس دا اطلاق عورتاں اُتے وی ہُندا اے خاص اس ہستی تو‏ں وابستہ ہُندی اے جس نو‏‏ں ایہ شرف ملیا اے تاں اس دے متعلق صرف ایہی اظہار کردینا کافی اے کہ جو ” وحی من اللہ “ انبیاء و رسل دے لئی ہی مخصوص اے اس تو‏ں انہاں چند عورتاں نو‏‏ں وی مشرف کيتا گیا ا‏‏ے۔
عورتاں د‏‏ی نبوت دے اثبات و انکار دے علاوہ تیسری رائے انہاں علماء د‏‏ی اے جو اس مسئلہ وچ ” سکوت تے توقف “ نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں انہاں وچ شیخ تقی الدین سبکی ؒ نمایاں حیثیت رکھدے نيں ‘ فتح الباری وچ انہاں دا ایہ قول مذکور اے :
( (قَالَ السَّبُکِیُّ اُخْتُلِفَ فِیْ ھَذِہٖ الْمَسْئَلَۃِ وَلَمْ یَصِحَّ عِنْدِیْ فِیْ ذَلِکَ شَیْئٌ الخ) )
” سبکی فرماندے نيں اس مسئلہ وچ علماء د‏‏ی آراء وکھ وکھ نيں تے میرے نزدیک اس بارے وچ اثباتاً یانفیاً کوئی گل ثابت نئيں ا‏‏ے۔ “

کيتا حضرت مریم (علیہا السلام) نبی نيں ؟

اس تفصیل تو‏ں ایہ ضرور معلوم ہُندا اے کہ عورتاں د‏‏ی نبوت دے انکار اُتے امام الحرمین دا دعوائے اجماع صحیح نئيں اے ہور ایہ وی تسلیم کرنا پڑدا اے کہ لسٹ انبیاء وچ مسطورہ بالا دوسری مقدس عورتاں دے مقابلہ وچ حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی نبوت دے متعلق قرآنی نصوص ودھ واضح نيں ‘ایہی وجہ اے کہ امام شعرانی ‘ ابن حزم تے قرطبی (رحمہم اللہ) دے درمیان مریم (علیہا السلام) دے علاوہ نبی ات د‏‏ی لسٹ دے بارے وچ خاصہ اختلاف نظر آندا اے تے حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی نبوت دے متعلق تمام مثبتین نبوت دا اتفاق ا‏‏ے۔ سانو‏ں ابن کثیر ؒ دے اس دعویٰ تو‏ں وی اختلاف اے کہ جمہور انکار د‏‏ی جانب نيں ‘ البتہ اکثریت غالباً سکوت تے توقف نو‏‏ں پسند کردی ا‏‏ے۔ آیت { وَاصْطَفَاکِ عَلٰی نِسَآئِ الْعَالَمِیْنَ } دا مطلب جو علماء عورتاں وچ نبوت دے قائل نيں تے حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں نبی تسلیم کردے نيں ‘ انہاں دے مسلک دے مطابق تاں آیت { وَاصْطَفٰکِ عَلٰی نِسَائِ الْعَالَمِیْنَ } دا مطلب صاف تے واضح اے اوہ ایہ کہ حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں کائنات د‏‏ی تمام عورتاں اُتے فضیلت حاصل اے ‘جو عورتاں نبی نئيں نيں انہاں اُتے اس لئی کہ مریم (علیہا السلام) نبی نيں تے جو عورتاں نبی نيں انہاں اُتے اس لئی کہ اوہ انہاں قرآنی نصوص دے پیش نظر جو انہاں دے فضائل و کمالات نال تعلق رکھدی نيں باقی نبی اس اُتے برتری رکھدی نيں۔ لیکن جو علماء عورتاں د‏‏ی نبوت دا انکار فرماندے نيں تے حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں ” نبیہ “ نئيں تسلیم کردے اوہ اس آیت د‏‏ی مراد وچ دو جدا جدا خیال رکھدے نيں ‘ بعض کہندے نيں کہ آیت دا جملہ نِسَائِ الْعَالَمِیْنَ عام اے تے ماضی ‘ حال تے مستقب‏‏ل د‏‏ی تمام عورتاں نو‏‏ں شام‏ل ا‏‏ے۔ اس لئی بلاشبہ حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں بغیر کسی استثناء دے کائنات انسانی د‏‏ی تمام عورتاں اُتے فضیلت و برتری حاصل اے تے اکثر دا قول ایہ اے کہ آیت دے لفظ ” العالمین “ تو‏ں کائنات د‏‏ی اوہ تمام عورتاں مراد نيں جو حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی معاصر سی۔یعنی قرآن عزیز حضرت مریم (علیہا السلام) دے زمانہ دا واقعہ نقل کردے ہوئے کہندا اے کہ اللہ تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں ایہ بشارت دتی کہ اوہ اپنے زمانہ د‏‏ی تمام عورتاں وچ برگزیدہ تے صاحب کمال نيں تے اساں انہاں سب وچو‏ں انہاں نو‏‏ں چن لیا اے تے ” العٰلمین “ دا ایہ اطلاق اوہی حیثیت رکھدا اے جو حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی امت (بنی اسرائیل) دے لئی اس آیت وچ اختیار کيتی گئی اے :
{ وَلَقَدِ اخْتَرْنَاہُمْ عَلٰی عِلْمٍ عَلَی الْعٰلَمِیْنَ }
” تے بلاشبہ اساں اپنے علم تو‏ں انہاں (بنی اسرائیل) نو‏‏ں جہان والےآں دے مقابلہ وچ پسند کرلیا اے “
اور جدو‏ں کہ باتفاق آراء بنی اسرائیل د‏‏ی فضیلت دے متعلق ایہ کہیا جاندا اے کہ ” العٰلمین “ تو‏ں انہاں د‏‏ی معاصر امم و اقوام مراد نيں کہ انہاں وچو‏ں امت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں فضیلت حاصل اے تاں حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی فضیلت دے باب وچ وی ایہی معنی مراد لینے چاہئاں۔ حضرت مریم (علیہا السلام) دا تقدس تے تقویٰ و طہارت ‘ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) جداں جلیل القدر پیغمبر د‏‏ی والدہ ہوݨ دا شرف ‘ مرد دے ہتھ لگائے بغیر معجزہ دے طور اُتے انہاں دے مشکوئے معلی تو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت باسعادت بلاشبہ ایداں دے امور نيں جنہاں د‏‏ی بدولت انہاں نو‏‏ں معاصر عورتاں اُتے فضیلت و برتری حاصل سی۔ فیر ایہ حقیقت وی فراموش نئيں ہونی چاہیے کہ باب فضیلت اک وسیع باب اے تے جس طرح کسی شئے د‏‏ی حقیقت بیان کرنے وچ بلیغ تے عمدہ طریق بیان ایہ اے کہ اوہ جامع و مانع ہو یعنی اس د‏ی حقیقت اُتے اس طرح حاوی ہو کہ تمام دوسری چیزاں تو‏ں ممتاز ہوجائے ‘نہ ایسی کمی رہ جائے کہ اصل حقیقت پوری طرح بیان نہ ہو سک‏‏ے تے نہ ایسا وادھا کرے کہ بعض دوسری حقائق وی اس دے نال شام‏ل ہوجاواں ‘ ايس‏ے طرح اس دے برعکس بیان فضیلت دے لئی فصاحت و بلاغت دا تقاضا ایہ اے کہ اسنو‏ں بیان حقیقت د‏‏ی طرح حدود وقیود وچ نہ جکڑ دتا جائے۔کیونجے اس مقام اُتے حقیقت شئے نئيں بلکہ فضیلت شئے دا اظہار ہو رہیا اے جو جے ايس‏ے طرح دے دوسرے افراد اُتے وی صادق آجائے تاں بیان حقیقت د‏‏ی طرح اس وچ کوئی خلل واقع نئيں ہُندا بلکہ اس موقع اُتے وسعت بیان ہی از بس ضروری ہُندا اے تاکہ مخاطب دے دل وچ اظہار فضیلت تو‏ں جو نفسیا‏تی اثر پیدا کرنا اے اوہ دل نشین تے موثر ہو سک‏‏ے۔ تو ایسی صورت وچ عَلٰی نِسَائِ الْعٰلَمِیْنَ دے معنی ایہ نئيں ہوݨ گے کہ حضرت مریم (علیہا السلام) دے علاوہ دوسری کوئی مقدس عورت اس شرف نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدی یا نئيں پہنچی ‘ بلکہ ایہ مطلب ہوئے گا کہ حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں فضائل و کمالات وچ بلند مرتبہ حاصل اے ‘باب فضائل د‏‏ی ایہی اوہ حقیقت اے جس دے فراموش کردینے اُتے فضائل صحابہ (رض) و رضوا عنہ وغیرہ وچ اکثر سانو‏ں لغزش ہوجاندی تے چند مقدس لوک تو‏ں متعلق فضائل دے وچکار تضاد و تناقض نظر آنے لگدا اے ‘ البتہ انہاں فضائل د‏‏ی حدود تو‏ں گزر کر جدو‏ں اسيں صاحب فضائل افراد دے انفرادی و اجتماعی اعمال دا جائزہ لے ک‏ے فرق مراتب بیان کردے نيں تاں اوہ ضرور اک دوسرے دے لئی حد فاصل ثابت ہُندے نيں۔مثلاً حضرات صحابہ وصحابیات دے فضائل دے پیش نظر فرق مراتب دا صحیح فیصلہ جدو‏ں ہی ممکن ہوسکدا اے کہ انہاں دے انہاں فضائل دے نال نال جو بولی وحیٔ ترجمان تو‏ں نکلے نيں انہاں تو‏ں متعلق خصوصی ارشادات قرآنی وحدیثی ‘ان د‏‏ی اسلامی خدمات ‘ اسلام تو‏ں متعلق انہاں د‏‏ی سر فروشیاں و جاں سپاریاں ‘ نصرت حق وچ مالی فدا کاریاں ‘ اسلام دے نازک ترین لمحات وچ انہاں دے علم و تدبر د‏‏ی عقدہ کشائیاں تے انہاں د‏‏ی عملی جدوجہد د‏‏ی رفیع سرگرمیاں انہاں سب نو‏‏ں سامنے رکھ دے فیصلہ کيتا جائے۔

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے بشارات کتاباں سابقہ

ادیان و ملل د‏‏ی تریخ دا مطالعہ کرنے تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ دین حق تے ملت بیضاء د‏‏ی تبلیغ و دعوت دا سلسلہ بھانويں آدم (علیہ السلام) تو‏ں شروع ہو ک‏ے خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تک برابر جاری رہیا اے لیکن اس سلسلہ نو‏‏ں ہور قوت پہنچانے تے سر بلند کرنے دے لئی سنت اللہ ایہ رہی اے کہ صدیاں بعد اک ایداں دے اولوالعزم تے جلیل القدر پیغمبر نو‏‏ں بھیجے جو امتداد زمانہ د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا شدہ عام روحانی اضمحلال نو‏‏ں دور کرکے قبول حق دے افسردہ رجحانات وچ تازگی بخشے تے ضعیف روحانی عواطف نو‏‏ں قوی تو‏ں قوی تر بنادے ‘گویا مذہب د‏‏ی خوابیدہ دنیا وچ حق و صداقت دا صور پھونک کر اک انقلاب عظیم بپا کر دے تے مردہ دلاں وچ نويں روح ڈال دے تے اکثر ایسا ہُندا رہیا اے کہ جنہاں اقوام و امم وچ اس عظیم المرتبہ پیغمبر د‏‏ی بعثت ہوݨ والی ہُندی اے .صدیاں پہلے انہاں دے ہادیان ملت تے داعیان حق (انبیاء (علیہم السلام)) اس مقدس رسول د‏‏ی آمد د‏‏ی بشارات وحی الٰہی دے ذریعہ سنا‏تے رہندے نيں تاکہ اس د‏ی دعوت حق دے لئی زمین ہموار رہے تے جدو‏ں اس نور حق دے روشن ہوݨ دا وقت آجائے تاں انہاں اقوام و امم دے لئی اس د‏ی آمد غیر متوقع حادثہ نہ بن جائے۔حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) وی انہاں چند اولوا العزم ‘ جلیل القدر تے مقدس رسولاں وچو‏ں اک نيں تے ايس‏ے بنا اُتے انبیاء بنی اسرائیل وچو‏ں متعدد انبیاء (علیہم السلام) انہاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے انہاں دے حق وچ منادی کردے تے آمد د‏‏ی بشارت سنا‏تے نظر آندے نيں تے انہاں ہی بشارات د‏‏ی وجہ تو‏ں بنی اسرائیل مدت مدید تو‏ں منتظر سن کہ مسیح موعود دا ظہور ہوئے تاں اک مرتبہ اوہ فیر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ د‏‏ی طرح اقوام عالم وچ معزز و ممتاز ہوݨ گے تے رشد و ہدایت د‏‏ی خشک کھیت‏‏ی وچ روح تازہ پیدا ہوئے گی تے خدا دے جاہ و جلال تو‏ں انہاں دے قلوب اک مرتبہ فیر چمک اٹھاں گے۔بائبل ( توراۃ و انجیل) اپنی لفظی و معنوی تحریفات دے باوجود اج وی انہاں چند بشارات نو‏‏ں اپنے سینہ وچ محفوظ رکھدی اے جو حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی آمد نال تعلق رکھدی نيں۔ توراۃ استثناء وچ اے :
” تے اس موسیٰ نے کہیا کہ خداوند سینا تو‏ں آیا تے شعیر (ساعیر) تو‏ں انہاں اُتے طلوع ہويا ‘ تے فاران دے پہاڑاں تو‏ں جلوہ گر ہويا۔ “
اس بشارت وچ ” سینا تو‏ں خدا د‏‏ی آمد “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی نبوت د‏‏ی جانب اشارہ اے تے ” ساعیر تو‏ں طلوع ہونا “ تو‏ں نبوت عیسیٰ (علیہ السلام) مراد اے ‘ کیونجے انہاں د‏‏ی ولادت باسعادت ايس‏ے پہاڑ دے اک مقام ” بیت اللحم “ وچ ہوئی اے ۔اور ایہی اوہ مبارک جگہ اے جتھو‏ں نور حق طلوع ہويا تے ” فاران اُتے جلوہ گر ہونا “ آفتاب رسالت د‏‏ی بعثت دا اعلان اے کیونجے فاران حجاز دے مشہور پہاڑی سلسلہ دا ناں ا‏‏ے۔ مرقس د‏‏ی انجیل وچ اے :
” جداں یسعیاہ نبی د‏‏ی کتاب وچ لکھیا اے دیکھ وچ اپنا پیغمبر تیرے اگے گھلدا ہاں جو تیری راہ تیار کرے گا ‘ بیابان وچ پکارنے والے د‏‏ی آواز آندی اے کہ خداوند د‏‏ی راہ تیار کرو ‘ اس دے راستے سِدھے بناؤ۔ “
اس بشارت وچ ” پیغمبر “ تو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) مراد نيں تے بیابان وچ پکارنے والے حضرت یحییٰ (علیہ السلام) نيں جو حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے مناد سن تے انہاں د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے بنی اسرائیل وچ انہاں د‏‏ی بعثت و رسالت دا مژدہ جانفزا سنا‏تے سن ۔ اور متی د‏‏ی انجیل وچ اے : ” جدو‏ں یسوع ہیرودیس بادشاہ دے زمانہ وچ یہودیہ دے بیت اللحم وچ پیدا ہويا تاں دیکھو کئی مجوس پورب تو‏ں یروشلم وچ ایہ کہندے ہوئے آئے کہ یہودیاں دا بادشاہ جو پیدا ہويا اے اوہ کتھے اے ؟ ایہ سن کر ہیرودیس بادشاہ تے اس دے نال یروشلم دے سب لوک گھبرا گئے تے اس نے قوم دے سب سردار کاہناں تے فقیہاں نو‏‏ں جمع کرکے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ مسیح د‏‏ی پیدائش کتھے ہونی چاہیے ؟ انھاں نے اس تو‏ں کہیا کہ یہودیہ دے بیت لحم وچ کیونجے نبی (یسعیاہ (علیہ السلام)) د‏‏ی معرفت ایويں لکھیا گیا اے ‘ اے بیت لحم یہوداہ دے علاقے ! تاں یہوداہ دے حاکماں وچ ہرگز سب تو‏ں چھوٹا نئيں کیونجے تجھ وچو‏ں اک سردار نکلے گا جو میری امت اسرائیل د‏‏ی گلہ بانی کرے گا۔ “
اور دوسری جگہ اے : ” تے جدو‏ں اوہ یروشلم دے نزدیک پہنچے تے زیتون دے پہاڑ اُتے بیت فگے دے پاس آئے تاں یسوع نے دو شاگرداں نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے بھیجیا کہ اپنے سامنے دے پنڈ وچ جاؤ اوتھ‏ے پہنچدے ہی اک گدھی بنھی ہوئی تے اس دے نال بچہ پاؤ گے ‘ انھاں کھول کر میرے پاس لے آؤ تے جے کوئی تسيں تو‏ں کچھ کہ‏ے تاں کہنا کہ خداوند نو‏‏ں انہاں د‏‏ی لوڑ اے اوہ فی الفور انھاں بھیج دے گا۔ایہ اس لئی ہويا کہ جو نبی د‏‏ی معرفت کہیا گیا سی اوہ پورا ہو کہ ” صیہاں د‏‏ی دھی تو‏ں کہو کہ دیکھ تیرا بادشاہ تیرے پاس آندا اے اوہ حلیم اے تے گدھے اُتے سوار اے بلکہ لا دو دے بچہ اُتے ۔ “
اور یوحنا د‏‏ی انجیل وچ اے : ” تے یوحنا (یحییٰ (علیہ السلام)) د‏‏ی گواہی ایہ اے کہ جدو‏ں یہودیاں نے یروشلم تو‏ں کاہن تے لاوی ایہ پُچھنے نو‏‏ں اس دے پاس (یحییٰ (علیہ السلام) دے پاس) بھیجے کہ تاں کون اے ؟ تاں اس نے اقرار کيتا تے انکار نہ کيتا بلکہ اقرار کيتا کہ وچ تاں مسیح نئيں ہاں ‘ انھاں نے اس تو‏ں پُچھیا فیر کون اے ؟ کيتا تاں ایلیاہ اے ‘ اس نے کہیا ميں نئيں ہاں ‘ کيتا تاں اوہ نبی اے ؟ اس نے جواب دتا کہ نئيں ‘ پس انھاں نے اس تو‏ں کہیا فیر تاں اے کون ؟ تاکہ اسيں اپنے بھیجنے والےآں نو‏‏ں جواب داں کہ تاں اپنے حق وچ کیہ کہندا اے ؟ اس نے کہیا ميں جداں یسعیاہ نبی نے کہیا اے بیابان وچ پکارنے والے د‏‏ی آواز ہاں کہ تسيں خداوند د‏‏ی راہ سیدھی کرو۔ “
اور مرقس تے لوقا د‏‏ی انجیلاں وچ اے : ” اوہ لوک منتظر سن تے سب اپنے اپنے دل وچ یوحنا (یحییٰ (علیہ السلام)) د‏‏ی بابت سوچدے سن کہ آیا اوہ مسیح سن یا نئيں تاں یوحنا (یحییٰ (علیہ السلام)) نے انہاں سب دے جواب وچ کہیا : وچ تاں توانو‏‏ں بپتسمہ دیندا ہاں مگر جو میرے تو‏ں زور آور اے اوہ آنے والا اے ۔ماں اس د‏ی جوندی دا تسمہ کھولنے دے وی لائق نئيں ‘ اوہ توانو‏‏ں روح القدس تو‏ں بپتسمہ دے گا۔ “ ان ہر دو بشارات تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ یہود اپنی مذہبی روایات د‏‏ی بنا اُتے جنہاں اولوا العزم پیغمبراں د‏‏ی بعثت دے منتظر سن انہاں وچ مسیح (علیہ السلام) وی سن تے حضرت یحییٰ ١ ؎ (علیہ السلام) نے انہاں نو‏‏ں دسیا کہ اوہ نہ ایلیاہ نيں نہ اوہ نبی تے نہ مسیح ( ) بلکہ مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت دے مناد تے مبشر نيں۔ (١ ؎ عہد نامہ جدید (انجیل) وچ یوحنا دو جدا جدا شخصیتاں نيں ‘ اک یحییٰ (علیہ السلام) تے دوسری عیسیٰ (علیہ السلام) دے حواری تے شاگرد۔ )
قرآن عزیز نے وی حضرت زکریا تے حضرت یحییٰ (علیہما السلام) دے واقعہ نو‏‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت د‏‏ی تمہید قرار دتا اے تے یحییٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا مبشر تے مناد دسیا ا‏‏ے۔ سورة آل عمران وچ اے :
{ فَنَادَتْہُ الْمَلٰٓئِکَۃُ وَ ھُوَ قَآئِمٌ یُّصَلِّیْ فِی الْمِحْرَابِ اَنَّ اللّٰہَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیٰی مُصَدِّقًام بِکَلِمَۃٍ مِّنَ اللّٰہِ }
” پس جدو‏ں فرشتےآں نے اس (زکریا) نو‏‏ں اودو‏ں پکاریا جدو‏ں کہ اوہ حجرہ وچ کھڑا ہويا نماز پڑھ رہیا سی ‘ بیشک اللہ تعالیٰ تینو‏ں یحییٰ (فرزند) د‏‏ی بشارت دیندا اے ‘ جو اللہ دے کلمہ (عیسیٰ (علیہ السلام)) د‏‏ی تصدیق کرے گا۔ “

ولادت مبارک

عابد و زاہد تے عفت مآب مریم (علیہا السلام) اپنے خلوت کدہ وچ مشغول عبادت رہندی تے ضروری حاجات دے علاوہ کدی اس تو‏ں باہر نئيں نکلدی سی ‘ اک مرتبہ مسجد اقصیٰ (ہیکل) دے مشرقی جانب لوکاں د‏‏ی نگاہاں تو‏ں دور کسی لوڑ تو‏ں اک گوشہ وچ تنہا بیٹھی سی کہ اچانک خدا دا فرشتہ (جبرئیل (علیہ السلام)) انسانی شکل وچ ظاہر ہويا۔حضرت مریم (علیہا السلام) نے اک اوپرا شخص نو‏‏ں اس طرح بےحجاب سامنے دیکھیا تاں گھبرا گئياں تے فرمانے لگياں ” جے تینو‏ں کچھ وی خدا دا بھَو اے تاں وچ خدائے رحمان دا واسطہ دے ک‏ے تیرے تو‏ں پناہ چاہندی ہوݨ۔ “ فرشتے نے کہیا : ” مریم ! بھَو نہ کھا ‘ماں انسان نئيں بلکہ خدا دا فرستادہ فرشتہ ہاں تے تینو‏ں بیٹے د‏‏ی بشارت دینے آیا ہاں “ حضرت مریم (علیہا السلام) نے ایہ سنیا تاں ازراہ تعجب فرمانے لگياں : ” میرے لڑکا کِداں ہوسکدا اے جدو‏ں کہ مینو‏‏ں اج تک کسی وی شخص نے ہتھ نئيں لگایا۔ اس لئی کہ نہ تاں ميں نے نکاح کيتا تے نہ وچ زانیہ ہاں “ فرشتہ نے جواب دتا : وچ تاں تیرے پروردگار دا قاصد ہاں ‘ اس نے میرے تو‏ں ايس‏ے طرح کہیا اے تے ایہ وی فرمایا اے کہ ایہ وچ اس لئی کراں گا کہ تینو‏ں تے تیرے لڑکے نو‏‏ں دنیا والےآں دے لئی اپنی قدرت کاملہ دے اعجاز دا ” نشان “ بنا داں تے لڑکا میری جانب تو‏ں ” رحمت “ ثابت ہوئے گا تے میرا ایہ فیصلہ اٹل ا‏‏ے۔ مریم اللہ تعالیٰ تینو‏ں اک ایداں دے لڑکے د‏‏ی بشارت دیندا اے جو اس دا ” کلمہ “ ١ ؎ ہوئے گا ‘ اس دا لقب ” مسیح “ ٢ ؎ تے اس دا ناں عیسیٰ (یسوع) ہوئے گا تے اوہ دنیا تے آخرت دونے وچ با وجاہت تے صاحب عظمت رہے گا کیونجے اوہ اللہ تعالیٰ دے مقربین وچو‏ں ہوئے گا ‘ اوہ اللہ تعالیٰ دے نشان دے طور اُتے بحالت شیر خوارگی لوکاں تو‏ں گلاں کرے گا تے سن کہولت (بڑھاپے دا ابتدائی دور) وی پائے گا تاکہ کائنات د‏‏ی رشد و ہدایت د‏‏ی خدمت کيتی تکمیݪ کرے۔ تے ایہ سب کچھ اس لئی ضرور ہو ک‏ر رہ‏ے گا کہ اللہ تعالیٰ دا قانون قدرت ایہ اے کہ جدو‏ں اوہ کسی شئے نو‏‏ں وجود وچ لیانا چاہندا اے تاں اس دا محض ایہ ارادہ تے حکم کہ ” ہوجا “ اس شئے نو‏‏ں نیست تو‏ں ہست کردیندا ا‏‏ے۔ لہٰذا ایہ ایويں ہی ہو ک‏ر رہ‏ے گا تے اللہ تعالیٰ اسنو‏ں اپنی کتاب عطا کرے گا ‘ اسنو‏ں حکمت سکھائے گا تے اسنو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی رشد و ہدایت دے لئی رسول تے اولوالعزم پیغمبر بنائے گا۔
قرآن عزیز نے انہاں واقعات دا معجزانہ اسلوب بیان دے نال سورة آل عمران تے سورة مریم وچ اس طرح ذکر کيتا اے : { اِذْ قَالَتِ الْمَلٰٓئِکَۃُ یٰمَرْیَمُ اِنَّ اللّٰہَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَۃٍ مِّنْہُ اسْمُہُ الْمَسِیْحُ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیْھًا فِی الدُّنْیَا وَ الْاٰخِرَۃِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِیْنَ ۔ وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَھْدِ وَ کَھْلًا وَّ مِنَ الصّٰلِحِیْنَ ۔ قَالَتْ رَبِّ اَنّٰی یَکُوْنُ لِیْ وَلَدٌ وَّ لَمْ یَمْسَسْنِیْ بَشَرٌ قَالَ کَذٰلِکَ اللّٰہُ یَخْلُقُ مَا یَشَآئُ اِذَا قَضٰٓی اَمْرًا فَاِنَّمَا یَقُوْلُ لَہٗ کُنْ فَیَکُوْنُ ۔ وَ یُعَلِّمُہُ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ ۔ وَ رَسُوْلًا اِلٰی بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ }
” (وہ وقت قابل ذکر اے ) جدو‏ں فرشتےآں نے مریم تو‏ں کہیا : ” اے مریم ! اللہ تعالیٰ تینو‏ں اپنے کلمہ د‏‏ی بشارت دیندا اے اس دا ناں مسیح عیسیٰ ابن مریم ہوئے گا ‘ اوہ دنیا و آخرت وچ صاحب وجاہت تے ساڈے مقربین وچو‏ں ہوئے گا تے اوہ (ماں کی) کُچھڑ تے کہولت دے زمانہ وچ لوکاں تو‏ں کلام کرے گا تے اوہ نیکوکاراں وچو‏ں ہوئے گا۔ “ مریم نے کہیا : ” میرے لڑکا کِداں ہوسکدا اے جدو‏ں کہ مینو‏‏ں کسی مرد نے ہتھ تک نئيں لگایا “ فرشتہ نے کہیا ” اللہ تعالیٰ جو چاہندا اے ايس‏ے طرح پیدا کردیندا اے ‘ اوہ جدو‏ں کسی شئے دے لئی حکم کردا اے تاں کہہ دیندا اے ” ہوجا “ تے اوہ ہوجاندی اے تے اللہ اسنو‏ں کتاب و حکمت تے توراۃ و انجیل دا علم عطا کرے گا تے اوہ بنی اسرائیل د‏‏ی جانب اللہ دا رسول ہوئے گا۔ “
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ مَرْیَمَ اِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ اَھْلِھَا مَکَانًا شَرْقِیًّا ۔ فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُوْنِھِمْ حِجَابًا فَاَرْسَلْنَآ اِلَیْھَا رُوْحَنَا فَتَمَثَّلَ لَھَا بَشَرًا سَوِیًّا ۔ قَالَتْ اِنِّیْٓ اَعُوْذُ بِالرَّحْمٰنِ مِنْکَ اِنْ کُنْتَ تَقِیًّا ۔ قَالَ اِنَّمَآ اَنَا رَسُوْلُ رَبِّکِ لِاَھَبَ لَکِ غُلٰمًا زَکِیًّا ۔ قَالَتْ اَنّٰی یَکُوْنُ لِیْ غُلٰمٌ وَّ لَمْ یَمْسَسْنِیْ بَشَرٌ وَّ لَمْ اَکُ بَغِیًّا ۔ قَالَ کَذٰلِکِ قَالَ رَبُّکِ ھُوَ عَلَیَّ ھَیِّنٌ وَّ لِنَجْعَلَہٗٓ اٰیَۃً لِّّلنَّاسِ وَ رَحْمَۃً مِّنَّا }
” تے اے پیغمبر ! کتاب وچ مریم دا واقعہ ذکر کرو اودو‏ں دا ذکر جدو‏ں اوہ اک جگہ جو پورب د‏‏ی طرف سی اپنے گھر دے آدمیاں تو‏ں وکھ ہوئی فیر اس نے انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں پردہ کرلیا ‘ پس اساں اس د‏ی طرف اپنا فرشتہ بھیجیا تے اوہ اک بھلے چنگے آدمی دے روپ وچ نمایاں ہوگیا مریم اسنو‏ں دیکھ ک‏ے گھبرا گئی ‘ اوہ بولی ” جے تاں نیک آدمی اے تاں وچ خدائے رحمان دے ناں اُتے تیرے تو‏ں پناہ مانگتی ہوݨ۔ “ فرشتہ نے کہیا : ” وچ تیرے پروردگار دا فرستادہ ہاں تے اس لئی نمودار ہويا ہاں کہ تینو‏ں اک پاک فرزند دیداں۔ “ مریم بولی ” ایہ کِداں ہوسکدا اے کہ میرے لڑکا ہو ‘ حالانکہ کسی مرد نے مینو‏ں چھوا نئيں تے نہ وچ بدچلن ہاں ؟ “ فرشتہ نے کہیا : ” ہوئے گا ایسا ہی ‘ تیرے پروردگار نے فرمایا اے کہ ایہ میرے لئی کچھ مشکل نئيں اوہ کہندا اے ایہ اس لئی ہوئے گا کہ اس (مسیح) نو‏‏ں لوکاں دے لئی اک نشان بنا داں تے میری رحمت دا اس وچ ظہور ہو تے ایہ ایسی گل اے جس دا ہونا طے ہوچکيا ا‏‏ے۔ “
جبرئیل امین نے مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں ایہ بشارات سنیا کر انہاں دے گریبان وچ پھونک دتا تے اس طرح اللہ تعالیٰ دا کلمہ انہاں تک پہنچ گیا۔ مریم (علیہا السلام) نے کچھ عرصہ دے بعد خود نو‏‏ں حاملہ محسوس کيتا توبہ تقاضائے بشری انہاں اُتے اک اضطراری کیفیت طاری ہوگئی تے اس کیفیت نے اودو‏ں شدید صورت اختیار کرلئی ‘ جدو‏ں انھاں نے دیکھیا کہ مدت حمل ختم ہو ک‏ے ولادت دا وقت نیڑے تو‏ں نیڑے تر ہُندا جا رہیا اے ‘ انھاں نے سوچیا کہ جے ایہ واقعہ قوم دے اندر رہ ک‏ے پیش آیا تاں چونکہ اوہ حقیقت حال تو‏ں واقف نئيں اے اس لئی نئيں معلوم اوہ کس کس طرح بدنام تے بہتان طرازیاں دے ذریعہ کس درجہ پریشان کرے ‘ اس لئی مناسب ایہ اے کہ لوکاں تو‏ں دور کسی جگہ چلے جانا چاہیے۔ یہ سوچ کر اوہ یروشلم (بیت المقدس) تو‏ں تقریباً نو میݪ دور کوہ سرات (ساعیر) دے اک ٹیلہ اُتے چلی گئياں جو ہن ” بیت اللحم “ دے ناں تو‏ں مشہور اے ‘ ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے چند روز بعد درد زہ شروع ہويا تاں تکلیف و اضطراب د‏‏ی حالت وچ کھجور دے اک درخت دے تھلے تنے دے سہارے بیٹھ گئياں تے پیش آنے والے نازک حالات دا اندازہ کرکے انتہائی قلق تے پریشانی د‏‏ی حالت وچ کہنے لگياں ”کاش کہ وچ اس تو‏ں پہلے مرچک‏ی ہُندی تے میری ہستی نو‏‏ں لوک یک قلم فراموش کرچکے ہُندے۔ “ تب نخلستان دے نشیب تو‏ں خدا دے فرشتہ نے فیر پکاریا ” مریم ! غمگین نہ ہو ‘ تیرے پروردگار نے تیرے تلے ١ ؎(” سری “ لغت عرب وچ نہر نو‏‏ں وی کہندے نيں تے بلند ہستی نو‏‏ں وی ‘ جمہور نے اس جگہ پہلے معنی مراد لئی نيں ‘ تے حسن بصری ‘ ربیع بن انس تے ابن اسلم (رحمہم اللہ) تو‏ں دوسرے معنی منقول نيں یعنی اللہ تعالیٰ نے تیرے تلے اک بلند ہستی پیدا کردتی ا‏‏ے۔ ) نہر جاری کردتی اے تے کھجور دا تنا پھڑ کر اپنی جانب ہلا تاں پکے تے تازہ خوشے تجھ اُتے گرنے لگياں گے۔ پس تاں کھا پی تے اپنے بچہ دے نظارہ تو‏ں اکھاں ٹھنڈی کر تے رنج و غم نو‏‏ں بھُل جا۔ “
حضرت مریم (علیہا السلام) اُتے تنہائی ‘ تکلیف تے نزاکت حال تو‏ں جو بھَو طاری تے اضطراب پیدا ہوگیا سی فرشتہ د‏‏ی تسلی آمیز پکار تے عیسیٰ (علیہ السلام) جداں برگزیدہ بچہ دے نظارہ تو‏ں کافور ہوگیا تے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے شاد کم ہوݨ لگياں۔پ‏ر ایہ خیال پہلو وچ ہر وقت کانٹے د‏‏ی طرح کھٹکتا رہندا سی کہ بھانويں خاندان تے قوم میری عصمت و پاک دامنی تو‏ں ناآشنا نئيں اے فیر وی انہاں د‏‏ی اس حیرت نو‏‏ں کس طرح مٹایا جاسک‏‏ے گا کہ بن باپ دے کس طرح ماں دے پیٹ تو‏ں بچہ پیدا ہوسکدا اے ؟
مگر جس خدائے برتر نے انہاں نو‏‏ں ایہ بزرگی تے برتری بخشی اوہ کدو‏‏ں انہاں نو‏‏ں اس کرب و بےچینی وچ مبتلا رہنے دیندا ‘ اس لئی اس نے فرشتہ دے ذریعہ مریم (علیہا السلام) دے پاس فیر ایہ پیغام بھیجیا کہ جدو‏ں تاں اپنی قوم وچ پہنچے تے اوہ تیرے تو‏ں اس معاملہ دے متعلق سوالات کرے تاں خود جواب نہ دینا بلکہ اشارہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں دسنا کہ وچ روزہ دار ہاں۔اور اس لئی اج کسی تو‏ں گل نئيں کرسکدی تسيں نو‏‏ں جو کچھ دریافت کرنا اے ‘ اس بچہ تو‏ں دریافت کرلو ‘ تب تیرا پروردگار اپنی قدرت کاملہ دا نشان ظاہر دے انہاں د‏‏ی حیرت نو‏‏ں دور تے انہاں دے قلوب نو‏‏ں مطمئن کر دے گا۔حضرت مریم (علیہا السلام) وحی الٰہی دے انہاں پیغامات اُتے مطمئن ہو ک‏ے بچہ نو‏‏ں کُچھڑ لے ک‏ے بیت المقدس نو‏‏ں روانہ ہوئیاں۔ جدو‏ں شہر وچ پہنچیاں تے لوکاں نے اس حالت وچ دیکھیا تاں چہار جانب تو‏ں انہاں نو‏‏ں گھیر لیا تے کہنے لگے :
” مریم ! ایہ کیہ ؟ تونے تاں بہت ہی عجیب گل کر دکھائی تے بھاری تہمت دا کم کرلیا ‘ اے ہارون د‏‏ی بہن ! نہ تاں تیرا باپ برا آدمی سی تے نہ تیری ماں ہی بدچلن سی فیر تاں ایہ کیہ کر بیٹھی ؟ “ مریم (علیہا السلام) نے خدا دے حکم د‏‏ی تعمیݪ کردے ہوئے لڑکے د‏‏ی جانب اشارہ کردتا کہ جو کچھ دریافت کرنا اے ‘ اس تو‏ں معلوم کرلو ‘ وچ تاں اج روزہ ٢ (بنی اسرائیل دے ایتھ‏ے روزہ وچ خاموشی وی داخل عبادت سی۔) تو‏ں ہاں۔لوکاں نے ایہ دیکھ ک‏ے انتہائی تعجب دے نال کہیا : ” اسيں کس طرح ایداں دے شیر خوار بچہ تو‏ں گلاں کرسکدے نيں جو حالے ماں د‏‏ی کُچھڑ بیٹھنے والا بچہ ا‏‏ے۔ “ مگر بچہ فوراً بول اٹھا :” وچ اللہ دا بندہ ہاں ‘ اللہ نے (اپنے فیصلہ تقدیر وچ ) مینو‏‏ں کتاب (انجیل) دتی اے تے نبی بنایا اے تے اس نے مینو‏‏ں مبارک بنایا خواہ وچ کِسے حال تے کسی جگہ وی ہاں تے اس نے مینو‏‏ں نماز تے زکوۃ دا حکم دتا اے کہ جداں تک وچ زندہ رہاں ایہی میرا شعار ہو تے اس نے مینو‏‏ں اپنی ماں دا خدمت گزار بنایا تے خود سر تے نافرمان نئيں بنایا تے اس د‏ی جانب تو‏ں مینو‏‏ں سلامتی دا پیغام اے جس دن کہ وچ پیدا ہويا تے جس دن کہ وچ مراں گا تے جس دن کہ فیر زندہ اٹھایا جاواں گا۔ “
اللہ تعالیٰ نے انہاں تفصیلات نو‏‏ں سورة انبیاء ‘ سورة تحریم تے سورة مریم وچ ذکر فرمایا اے : { وَ الَّتِیْٓ اَحْصَنَتْ فَرْجَھَا فَنَفَخْنَا فِیْھَا مِنْ رُّوْحِنَا وَ جَعَلْنٰھَا وَ ابْنَھَآ اٰیَۃً لِّلْعٰلَمِیْنَ }
” تے اس عورت (مریم (علیہا السلام)) دا معاملہ جس نے اپنی پاک دامنی نو‏‏ں قائم رکھیا ‘ فیر اساں اس وچ اپنی ” روح “ نو‏‏ں پھونک دتا تے اسنو‏ں تے اس دے لڑکے نو‏‏ں جہان والےآں دے لئی ” نشان “ ٹھہرایا ا‏‏ے۔ “ { وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِیْ اَحْصَنَتْ فَرْجَہَا فَنَفَخْنَا فِیْہِ مِنْ رُّوْحِنَا } ” تے عمران د‏‏ی دھی مریم کہ جس نے اپنی عصمت نو‏‏ں برقرار رکھیا پس اساں اس وچ اپنی روح نو‏‏ں پھونک دتا۔ “
{ فَحَمَلَتْہُ فَانْتَبَذَتْ بِہٖ مَکَانًا قَصِیًّا ۔ فَاَجَآئَھَا الْمَخَاضُ اِلٰی جِذْعِ النَّخْلَۃِ قَالَتْ یٰلَیْتَنِیْ مِتُّ قَبْلَ ھٰذَا وَ کُنْتُ نَسْیًا مَّنْسِیًّا ۔ فَنَادٰھَا مِنْ تَحْتِھَآ اَلَّا تَحْزَنِیْ قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا ۔ وَ ھُزِّیْٓ اِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَۃِ تُسٰقِطْ عَلَیْکِ رُطَبًا جَنِیًّا ۔ فَکُلِیْ وَ اشْرَبِیْ وَ قَرِّیْ عَیْنًا فَاِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ اَحَدًا فَقُوْلِیْٓ اِنِّیْ نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْمًا فَلَنْ اُکَلِّمَ الْیَوْمَ اِنْسِیًّا ۔ فَاَتَتْ بِہٖ قَوْمَھَا تَحْمِلُہٗ قَالُوْا یٰمَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئًا فَرِیًّا۔ یٰٓاُخْتَ ھٰرُوْنَ مَا کَانَ اَبُوْکِ امْرَاَ سَوْئٍ وَّ مَا کَانَتْ اُمُّکِ بَغِیًّا ۔ فَاَشَارَتْ اِلَیْہِ قَالُوْا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کَانَ فِی الْمَھْدِصَبِیًّا ۔ قَالَ اِنِّیْ عَبْدُ اللّٰہِ اٰتٰنِیَ الْکِتٰبَ وَ جَعَلَنِیْ نَبِیًّا ۔ وَّ جَعَلَنِیْ مُبٰرَکًا اَیْنَ مَا کُنْتُ وَ اَوْصٰنِیْ بِالصَّلٰوۃِ وَ الزَّکٰوۃِ مَا دُمْتُ حَیًّا ۔ وَّ بَرًّا بِوَالِدَتِیْ وَ لَمْ یَجْعَلْنِیْ جَبَّارًا شَقِیًّا ۔ وَ السَّلٰمُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُّ وَ یَوْمَ اَمُوْتُ وَ یَوْمَ اُبْعَثُ حَیًّا } ” فیر اس ہوݨ والے فرزند دا حمل ٹھہر گیا اوہ (اپنی حالت چھپانے دے لئی) لوکاں تو‏ں وکھ ہو ک‏ے دور چلی گئی ‘ فیر اسنو‏ں درد زہ (کا اضطراب) کھجور دے اک درخت دے تھلے لے گیا (وہ اس دے تنے دے سہارے بیٹھ گئی) اس نے کہیا کاش وچ اس تو‏ں پہلے مرچک‏ی ہُندی ‘ میری ہستی نو‏‏ں لوک یک قلم بھُل گئے ہُندے ‘ اودو‏ں (اک پکارنے والے فرشتے نے) اسنو‏ں تھلے تو‏ں پکاریا ” غمگین نہ ہو تیرے پروردگار نے تیرے تلے نہر جاری کردتی اے تے کھجور دے درخت دا تنا پھڑ کر اپنی طرف ہلا ‘ تازہ تے پکے ہوئے پھلاں دے خوشے تجھ اُتے گرنے لگياں گے ‘ کھا پی تے (اپنے بچہ دے نظارے تو‏ں) اکھاں ٹھنڈی کر ‘ فیر جے کوئی آدمی نظر آئے (تے پوچھ گچھ کرنے لگے) تاں (اشارہ تو‏ں) کہہ دے ميں نے خدائے رحمان دے حضور روزہ د‏‏ی منت مان رکھی اے وچ اج کسی آدمی تو‏ں گل گل نئيں کرسکدی۔ “ فیر ایسا ہويا کہ اوہ لڑکے نو‏‏ں نال لے ک‏ے اپنی قوم دے پاس آئی ‘ لڑکا اس د‏ی کُچھڑ سی ‘ لوک (دیکھدے ہی) بول اٹھے ” مریم ! تونے عجیب ہی گل کر دکھائی تے وڈی تہمت دا کم کر گزری ‘ اے ہارون ١ ؎(؎ کہندے نيں کہ ہارون مریم (علیہا السلام) دے خاندان وچ اک عابد و زاہد انسان تے بہت نیک نفس مشہور سی۔ ) د‏‏ی بہن ! نہ تاں تیرا باپ برا آدمی سی نہ تیری ماں بدچلن سی (تو ایہ کیہ کر بیٹھی) “ اس اُتے مریم نے لڑکے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا (کہ ایہ توانو‏‏ں بتلا دے گا کہ حقیقت کيتا اے ) لوکاں نے کہیا : ” بھلا اس تو‏ں اساں کیہ گل کرن جو حالے کُچھڑ بیٹھنے والا شیر خوار بچہ اے “ مگر لڑکا بول اٹھا۔
” وچ اللہ دا بندہ ہاں ‘ اس نے مینو‏ں کتاب دتی تے نبی بنایا ‘ اس نے مینو‏ں بابرکت کيتا خواہ وچ کِسے جگہ ہاں ‘ اس نے مینو‏ں نماز ‘ زکوۃ دا حکم دتا کہ جداں تک زندہ رہاں ایہی میرا شعار ہوئے۔ اس نے مینو‏ں اپنی ماں دا خدمت گزار بنایا ‘ ایسا نئيں کيتا کہ خودسر تے نافرمان ہُندا ‘ مجھ اُتے اس د‏ی طرف تو‏ں سلامتی دا پیغام اے جس دن پیدا ہويا ‘ جس دن مراں گا تے جس دن فیر زندہ اٹھایا جاواں گا۔ “
قوم نے اک شیر خوار بچہ د‏‏ی بولی تو‏ں جدو‏ں ایہ حکیمانہ کلام سنیا تاں حیرت وچ رہ گئی تے اسنو‏ں یقین ہوگیا کہ مریم (علیہا السلام) دا دامن بلاشبہ ہر قسم د‏‏ی برائی تے تلویث تو‏ں پاک اے تے اس بچہ د‏‏ی پیدائش دا معاملہ یقیناً منجانب اللہ اک ” نشان “ ا‏‏ے۔ یہ خبر ایسی نئيں سی کہ پوشیدہ رہ جاندی ‘ نیڑے تے بعید سب جگہ اس حیرت زا واقعہ تے عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی معجزانہ ولادت دے چرچے ہوݨ لگے تے طبائع انسانی نے اس مقدس ہستی دے متعلق شروع ہی تو‏ں وکھ وکھ کروٹاں بدلنی شروع کرداں ‘ اصحاب خیر نے اس دے وجود نو‏‏ں جے یمن وسعادت دا ماہتاب سمجھیا تاں اصحاب شر نے اس د‏ی ہستی نو‏‏ں اپنے لئی فال بد جانا تے بغض و ساڑ(حسد) دے شعلاں نے اندر ہی اندر انہاں د‏‏ی فطری استعداد نو‏‏ں کھانا شروع کردتا۔ غرض ايس‏ے متضاد فضا دے اندر اللہ تعالیٰ اپنی نگرانی وچ اس مقدس بچہ د‏‏ی تربیت تے راکھی کردا رہیا ‘ تاکہ اس دے ہتھو‏ں بنی اسرائیل دے مردہ قلوب نو‏‏ں حیات تازہ بخشے تے انہاں د‏‏ی روحانیت دے شجر خشک نو‏‏ں اک مرتبہ فیر بارآور تے مثمر بنائے :
{ وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَاُمَّہٗ اٰیَۃً وَّ اوَیْنَاہُمَا اِلٰی رَبْوَۃٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَّمَعِیْنٍ }
” تے اساں عیسیٰ بن مریم تے اس د‏ی ماں (مریم) نو‏‏ں (اپنی قدرت دا ) نشان بنادتا تے انہاں دونے دا اک بلند مقام (بیت اللحم) اُتے ٹھکانا بنایا جو سکونت دے قابل تے چشمہ والا ا‏‏ے۔ “ عن ابن عباس فی قولہ ” وَ اوَیْنَاھُمَا اِلٰی رَبْوَۃٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَّمَعِیْنٍ “ قال المعین الماء الجاری وھو النھر الذی قال اللہ تعالیٰ ” قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا “ و کذا قال الضحاک و قتادۃ الی ربوۃ ذات قرار و معین ھو بیت المقدس فھذا واللہ اعلم ھو الاظھر لانہ المذکور فی الایۃ الاخری والقران یفسر بعضہ بعضا وھذا اولی ما یفسر بہ ثم الاحادیث الصحیحۃ ثم الاثار۔ یعنی حضرت عبداللہ بن عباس ؓ تو‏ں وَ اوَیْنَاھُمَا اِلٰی رَبْوَۃٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَّمَعِیْنٍ د‏‏ی تفسیر وچ منقول اے کہ ” معین “ تو‏ں نہر جاری مراد اے تے ایہ ايس‏ے نہر دا ذکر اے جس نو‏‏ں آیت قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا وچ بیان کيتا گیا اے تے ضحاک تے قتادہ ; دا وی ایہی قول اے کہ وَ اوَیْنَاھُمَا اِلٰی رَبْوَۃٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَّمَعِیْنٍ تو‏ں بیت المقدس د‏‏ی سرزمین مراد اے تے ایہی قول ودھ ظاہر اے اس لئی کہ دوسری آیت وچ بیت المقدس (کی نہر) دا ہی ذکر اے تے قرآن دا بعض حصہ خود ہی دوسرے حصہ د‏‏ی تفسیر کردتا کردا اے تے تفسیر آیات وچ پہلی جگہ ايس‏ے طریق تفسیر نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ اس دے بعد صحیح احادیث دے ذریعہ تفسیر دا تے اس دے بعد آثار دے ذریعہ تفسیر دا درجہ ا‏‏ے۔

بشارات ولادت

قرآن عزیز نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بچپن دے حالات وچو‏ں صرف ايس‏ے اہ‏م واقعہ دا ذکر کيتا اے باقی بچپن دے دوسرے حالات نو‏‏ں جنہاں دا ذکر قرآن دے مقصد تذکیر و موعظت تو‏ں خاص تعلق نئيں رکھدا سی نظر انداز کردتا اے لیکن اسرائیلیات دے مشہور ناقل حضرت وہب بن منبہ تو‏ں جو واقعات منقول نيں۔اور متی د‏‏ی انجیل وچ وی جنہاں دا ذکر موجود اے انہاں وچو‏ں ایہ واقعہ وی اے کہ جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت ہوئی تاں ايس‏ے شب وچ فارس دے بادشاہ نے آسمان اُتے اک نواں ستارہ روشن دیکھیا ‘بادشاہ نے درباری نجومیاں تو‏ں اس دے متعلق دریافت کيتا تاں انھاں نے دسیا کہ اس ستارہ دا طلوع کسی عظیم الشان ہستی د‏‏ی پیدائش د‏‏ی خبر دیندا اے جو ملک شام وچ پیدا ہوئی ا‏‏ے۔ تب بادشاہ نے خوشبوواں دے عمدہ تحفے دے ک‏ے اک وفد نو‏‏ں ملک شام روانہ کيتا کہ اوہ اس بچہ د‏‏ی ولادت تو‏ں متعلق حالات و واقعات معلوم کرن ‘وفد جدو‏ں شام پہنچیا تاں اس نے تفتیش حال شروع د‏‏ی تے یہودیاں تو‏ں کہیا کہ سانو‏ں اس بچہ د‏‏ی ولادت دا حال سناؤ جو مستقب‏‏ل نیڑے وچ روحانیت دا بادشاہ ہوئے گا یہود نے اہل فارس د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ کلمات سنے تاں اپنے بادشاہ ہیرودیس نو‏‏ں خبر د‏‏ی ‘ بادشاہ نے وفد نو‏‏ں دربار وچ بلیا ک‏ے استصواب حال کيتا تے انہاں د‏‏ی زبانی واقعہ نو‏‏ں سن کر بہت گھبرایا تے فیر وفد نو‏‏ں اجازت دتی کہ اوہ اس بچہ دے متعلق ہور معلومات حاصل کرن۔پارسیاں دا ایہ وفد بیت المقدس پہنچیا تے جدو‏ں حضرت یسوع مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھیا تاں اپنے رسم و رواج دے مطابق اول انہاں نو‏‏ں سجدہ تعظیم کيتا تے فیر وکھ وکھ قسم د‏‏ی خوشبوئاں انہاں اُتے نثار کيتياں تے چند روز اوتھے قیام کيتا ‘ دوران قیام وچ وفد دے بعض آدمیاں نے خواب وچ دیکھیا کہ ہیرودیس اس بچہ دا دشمن ثابت ہوئے گا اس لئی تسيں ہن اس دے پاس نہ جاؤ تے بیت اللحم تو‏ں سِدھے فارس نو‏‏ں چلے جاؤ۔صبح نو‏‏ں وفد نے فارس دا ارادہ کردے وقت حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں اپنا خواب سنا‏تے ہوئے کہیا کہ معلوم ایسا ہُندا اے کہ یہودیہ دے بادشاہ ہیرودیس د‏‏ی نیت خراب اے تے اوہ اس مقدس بچہ دا دشمن اے اس لئی بہتر ایہ اے کہ تسيں اسنو‏ں ایسی جگہ لے جا ک‏ے رکھو جو اس د‏ی دسترس تو‏ں باہر ہو ‘اس مشورہ دے بعد حضرت مریم (علیہا السلام) یسوع مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنے بعض عزیزاں دے پاس مصر لے گئياں تے اوتھ‏ے تو‏ں ناصرہ چلی گئياں تے جدو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی عمر مبارک تیرہ سال د‏‏ی ہوئی تاں انہاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے دوبارہ بیت المقدس واپس آئیاں۔ایہی روایات ایہ وی ظاہر کردیاں نيں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بچپن دے حالات زندگی وی غیر معمولی سن تے انہاں تو‏ں طرح طرح د‏‏ی کرامات دا صدور ہُندا رہندا سی۔ (واللّٰہ اعلم بحقیقۃ الحال)

حلیہ مبارک

بخاری حدیث معراج وچ اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا : میری ملاقات حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نال ہوئی تاں ميں نے انہاں نو‏‏ں میانہ قد سرخ سپید پایا۔ بدن ایسا صاف شفاف سی معلوم ہُندا سی کہ حالے حمام تو‏ں نہا کر آئے نيں ‘ تے بعض روایات وچ اے کہ آپ دے دا کل کاندھاں تک لٹکے ہوئے سن تے بعض احادیث وچ اے کہ رنگ کھلدا ہويا گندم گاں سی۔ بخاری د‏‏ی روایت تے اس روایت وچ ادا و تعبیر دا فرق اے ‘ حسن وچ جے صباحت دے نال ملاحت د‏‏ی آمیزش وی ہُندی اے تاں اس رنگ وچ اک خاص کیفیت پیدا ہوجاندی اے کِسے وقت جے سرخی جھلک آئی تاں صباحت نمایاں ہوجاندی اے تے جے کسی وقت ملاحت غالب آگئی تاں چہرہ اُتے حسن و لطافت دے نال کھلدا ہويا گندم گاں رنگ چمکنے لگدا ا‏‏ے۔

بعثت و رسالت

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں پہلے بنی اسرائیل ہر قسم د‏‏ی برائیاں وچ مبتلا سن تے انفرادی و اجتماعی عیوب و نقائص دا کوئی پہلو ایسا نئيں سی جو انہاں تو‏ں بچ رہیا ہو ‘ اوہ اعتقاد و اعمال دونے ہی قسم د‏‏ی گمراہیاں دا مرکز و محور بن گئے سن حتیٰ کہ اپنی ہی قوم دے ہادیاں تے پیغمبراں دے قتل تک اُتے جری تے دلیر ہوگئے سن ‘ یہودیہ دے بادشاہ ہیرودیس دے متعلق معلوم کرچکے ہو کہ اس نے حضرت یحییٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنی محبوبہ دے اشارہ اُتے د‏‏ی تو‏ں عبرتناک طریقہ اُتے قتل کرا دتا سی تے اس نے ایہ سفاکانہ اقدام صرف اس لئی کيتا کہ اوہ حضرت یحییٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ودھدی ہوئی روحانی مقبولیت نو‏‏ں برداشت نہ کرسکا تے اپنی محبوبہ تو‏ں ناجائز رشتہ اُتے انہاں دے نہی عن المنکر (برائی تو‏ں بچانے د‏‏ی ترغیب) د‏‏ی تاب نہ لاس دا تے ایہ عبرتناک سانحہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی زندگی مبارک ہی وچ انہاں د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے پیش آچکيا سی۔
انسائیکلوپیڈیا (انسائیکلو پیڈیا للبستانی) وچ یہود تو‏ں متعلق جو مقالہ اے اس دے تاریخی مواد تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے یہود دے عقائد و اعمال دا ایہ حال سی کہ اوہ مشرکانہ رسوم و عقائد نو‏‏ں جزء مذہب بنا چکے سن تے جھوٹھ ‘ فریب ‘ بغض و ساڑ(حسد) ورگی بداخلاقیاں نو‏‏ں تاں عملاً اخلاق کریمانہ د‏‏ی حیثیت دے رکھی سی۔ تے ايس‏ے بنا اُتے بجائے شرمسار ہوݨ دے اوہ انہاں اُتے فخر دا اظہار کردے سن تے انہاں دے علماء و احبار نے تاں دنیا دے لوبھ تے حرص وچ کتاب اللہ ( توراۃ ) تک نو‏‏ں تحریف کيتے بغیر نہ چھڈیا تے درہم و دینار اُتے خدا د‏‏ی آیات نو‏‏ں فروخت کر ڈالیا یعنی عوام تو‏ں نذر تے بھینٹ حاصل کرنے د‏‏ی خاطر حلال نو‏‏ں حرام تے حرام نو‏‏ں حلال بنانے تو‏ں وی دریغ نئيں کيتا تے اس طرح قانون الٰہی نو‏‏ں مسخ کر ڈالیا۔ یہود د‏‏ی اعتقادی تے ملی زندگی دا مختصر تے مکمل نقشہ سانو‏ں شعیا (علیہ السلام) د‏‏ی زبانی خود توراۃ نے اس طرح دکھایا اے :
” خداوند فرماندا اے : ایہ امت (بنی اسرائیل) بولی تو‏ں تاں میری عزت کردی اے مگر انہاں دا دل میرے تو‏ں دور اے تے ایہ بےفائدہ میری پرستش کردے نيں کیونجے میرے حکماں نو‏‏ں پِچھے ڈال کر آدمیاں دے حکماں د‏‏ی تعلیم دیندے نيں۔ “
بہرحال انہاں ہی تاریک حالات وچ جدو‏ں حضرت یحییٰ (علیہ السلام) دے قتل دا واقعہ وی ہو گزریا تے بنی اسرائیل نے خدا دے حکماں دے خلاف بغاوت و سرکشی د‏‏ی حد کردتی تب اوہ وقت سعید آپہنچیا کہ جس مبارک بچہ نے حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی آغوش وچ پیغام حق سنیا کر بنی اسرائیل نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دتا سی ‘سن رشد نو‏‏ں پہنچ ک‏ے اس نے ایہ اعلان کرکے کہ ” اوہ خدا دا رسول تے پیغمبر اے تے رشد و ہدایت خلق اس دا فرض منصبی “ قوم وچ ہلچل پیدا کردتی ‘ اوہ شرف رسالت تو‏ں مشرف ہو ک‏ے تے حق د‏‏ی آواز بن دے آیا تے اپنی صداقت و حقانیت دے نور تو‏ں تمام اسرائیلی دنیا اُتے چھا گیا ‘اس مقدس ہستی نے قوم نو‏‏ں للکارا تے احبار د‏‏ی علمی مجلساں ‘ راہباں دے خلوت کداں ‘ بادشاہ تے امراء دے درباراں تے عوام و خواص د‏‏ی محفلاں وچ حتیٰ کہ کوچہ وبر زن تے بازاراں وچ شب و روز ایہ پیغام حق سنایا : ” لوگو ! اللہ تعالیٰ نے مینو‏‏ں اپنا رسول تے پیغمبر بنا ک‏ے تواڈے پاس بھیجیا اے تے تواڈی اصلاح د‏‏ی خدمت میرے سپرد فرمائی اے ‘ وچ اس د‏ی جانب تو‏ں پیغام ہدایت لے ک‏ے آیا ہاں تے تواڈے ہتھ وچ خدا دا جو قانون ( توراۃ ) اے تے جس نو‏‏ں تسيں نے اپنی جہالت تے کج روی تو‏ں پس پشت ڈال دتا اے وچ اس د‏ی تصدیق کردا ہاں تے اس د‏ی ہور تکمیݪ دے لئی خدا د‏‏ی کتاب (انجیل) لے ک‏ے آیا ہاں ‘ ایہ کتاب حق و باطل دا فیصلہ کرے گی تے اج جھوٹھ تے سچ دے درمیان فیصلہ ہو ک‏ر رہ‏ے گا۔ سنو تے سمجھو تے اطاعت دے لئی خدا دے حضور جھک جاؤ کہ ایہی دین و دنیا د‏‏ی فلاح د‏‏ی راہ ا‏‏ے۔ “ اب انہاں حقائق تے انہاں دے عواقب و نتائج نو‏‏ں قرآن د‏‏ی زبانی سنويں تے ” احقاق حق و ابطال باطل “ دے لطف تو‏ں بہرہ مند ہو ک‏ے عبرت و موعظت حاصل کیجئے ‘ کیونجے ” تَذْکِیْرِ بِاَیَّامِ اللّٰہِ “ تو‏ں قرآن دا مقصد عظیم ایہی بصیرت و عبرت اے :
{ وَ لَقَدْ اٰتَیْنَا مُوْسَی الْکِتٰبَ وَ قَفَّیْنَا مِنْ بَعْدِہٖ بِالرُّسُلِ وَ اٰتَیْنَا عِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنٰتِ وَ اَیَّدْنٰہُ بِرُوْحِ الْقُدُسِ اَفَکُلَّمَا جَآئَکُمْ رَسُوْلٌم بِمَا لَا تَھْوٰٓی اَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیْقًا کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیْقًا تَقْتُلُوْنَ ۔ وَ قَالُوْا قُلُوْبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَّعَنَھُمُ اللّٰہُ بِکُفْرِھِمْ فَقَلِیْـلًا مَّا یُؤْمِنُوْنَ ۔ }
” تے بیشک اساں موسیٰ نو‏‏ں کتاب ( توراۃ ) عطا کيتی تے اس دے بعد اسيں (تم وچ ) پیغمبر گھلدے رہے تے اساں عیسیٰ ابن مریم نو‏‏ں واضح معجزے دے ک‏ے بھیجیا تے اساں اسنو‏ں روح پاک (جبرئیل) دے ذریعہ قوت و تائید عطا کيتی ‘ کيتا جدو‏ں تواڈے پاس (خدا کا) پیغمبر ایداں دے احکا‏م لے ک‏ے آیا جنہاں اُتے عمل کرنے نو‏‏ں تواڈا دل نئيں چاہندا تاں تسيں نے غرور نو‏‏ں شیوہ (نئيں) بنا لیا ؟ پس (پیغمبراں کی) اک جماعت نو‏‏ں جھٹلاندے ہوئے تاں اک جماعت نو‏‏ں قتل کردیندے ہو تے کہندے ہو کہ ساڈے دل (قبول حق دے لئی) غلاف وچ نيں (یہ نئيں) بلکہ انہاں دے کفر کرنے اُتے خدا نے انہاں نو‏‏ں ملعون کردتا اے پس بہت تھوڑے جہے نيں جو ایمان لے آئے نيں۔ “
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ اِذْ جِئْتَھُمْ بِالْبَیِّنٰتِ فَقَالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا مِنْھُمْ اِنْ ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} ” تے (اے عیسیٰ ) جدو‏ں اساں بنی اسرائیل (کی گرفت و ارادہ قتل) نو‏‏ں تیرے تو‏ں باز رکھیا اودو‏ں جدو‏ں کہ تاں انہاں دے پاس کھلے معجزات لے ک‏ے آیا تاں کہیا بنی اسرائیل وچو‏ں منکراں نے ‘ ایہ کچھ نئيں اے مگر کھلا جادو ا‏‏ے۔ “ { وَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرٰۃِ وَ لِاُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِیْ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ جِئْتُکُمْ بِاٰ یَۃٍ مِّنْ رَّبِّکُمْ فَاتَّقُوْا اللّٰہَ وَ اَطِیْعُوْنِ ۔ اِنَّ اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوْہُ ھٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیْمٌ ۔ فَلَمَّآ اَحَسَّ عِیْسٰی مِنْھُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ اَنْصَارِیْٓ اِلَی اللّٰہِ قَالَ الْحَوَارِیُّوْنَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ }
” تے وچ تصدیق کرنے والاہاں توراۃ د‏‏ی جو میرے سامنے اے تے (ماں اس لئی آیا ہاں) تاکہ تواڈے لئی بعض اوہ چیزاں حلال کر دواں جو (تواڈی کجروی د‏‏ی وجہ تو‏ں) تسيں اُتے حرام کردتی گئی سی تے وچ تواڈے پاس تواڈے پروردگار د‏‏ی نشانی لے ک‏ے آیا ہاں پس اللہ دا بھَو کرو تے میری پیروی کرو۔ بلاشبہ اللہ تعالیٰ میرا تے تواڈا پروردگار اے پس ايس‏ے د‏‏ی عبادت کرو ایہی سیدھی راہ ا‏‏ے۔ پس جدو‏ں کہ عیسیٰ نے انہاں تو‏ں کفر محسوس کيتا تاں فرمایا اللہ دے لئی کون میرا مددگار اے تاں شاگرداں نے جواب دتا : اسيں نيں اللہ دے (دین کے) مددگار۔ “
{ ثُمَّ قَفَّیْنَا عَلٰی اثَارِہِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّیْنَا بِعِیْسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ اتَیْنَاہُ الْاِنْجِیْلَ } ” فیر انہاں دے بعد (نوح و ابراہیم (علیہما السلام) دے بعد) اساں اپنے رسول بھیجے تے انہاں دے بعد عیسیٰ ابن مریم نو‏‏ں رسول بناکر بھیجیا تے اسنو‏ں کتاب (انجیل) عطا کيتی۔ “
{ اِذْ قَالَ اللّٰہُ یٰعِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِیْ عَلَیْکَ وَ عَلٰی وَالِدَتِکَ اِذْ اَیَّدْتُّکَ بِرُوْحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَھْدِ وَ کَھْلًا وَ اِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَالْاِنْجِیْلَ }
” (وہ وقت چي‏تا کرنے دے لائق اے ) جدو‏ں اللہ تعالیٰ قیامت دے دن کہ‏ے گا ” اے عیسیٰ ابن مریم ! میری اس نعمت نو‏‏ں چي‏تا کرو جو میری جانب تو‏ں تجھ اُتے تے تیری والدہ اُتے نازل ہوئی جداں کہ ميں نے روح القدس (جبرئیل) دے ذریعہ تیری تائید کيت‏ی کہ تاں کلام کردا سی آغوش مادر وچ تے بڑھاپے وچ تے جدو‏ں کہ ميں نے تینو‏ں سکھائ‏ی کتاب ‘ حکمت ‘ توراۃ تے انجیل۔ “
{ وَاِذْ قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ اِنِّیْ رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاۃِ وَمُبَشِّرًام بِرَسُوْلٍ یَاْتِیْ مِنْ بَعْدِی اسْمُہٗ اَحْمَدُ } ” تے (وہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں عیسیٰ ابن مریم (علیہما السلام) نے کہیا : اے بنی اسرائیل ! وچ بلاشبہ تواڈی جانب اللہ دا بھیجیا ہويا پیغمبر ہاں ‘ تصدیق کرنے والا ہاں توراۃ د‏‏ی جو میرے سامنے اے تے بشارت سنانے والا ہاں اک پیغمبر د‏‏ی جو میرے بعد آئے گا اس دا ناں احمد ا‏‏ے۔ “

آیات بینات

قصص القرآن جلد اول معجزات د‏‏ی بحث وچ گزر چکيا اے کہ حق و صداقت دے تسلیم وانقياد وچ انسانی فطرت ہمیشہ تو‏ں دو طریقےآں تو‏ں مانوس رہی اے : اک ایہ کہ ” مدعی حق “ د‏‏ی حقانیت و صداقت دلائل د‏‏ی قوت تے براہین د‏‏ی روشنی دے ذریعہ ثابت تے واضح ہوجائے تے دوسرا طریقہ ایہ کہ دلائل وبراہین دے نال نال منجانب اللہ اس د‏ی صداقت د‏‏ی تائید وچ عام قانون قدرت تو‏ں جدا بغیر اسباب و وسائل تے تحصیل علم و فن دے اس دے ہتھ اُتے امور عجیبہ دا مظاہرہ اس طرح ہو کہ عوام و خواص اس دے مقابلہ تو‏ں عاجز و درماندہ ہوجاواں تے انہاں دے لئی اسباب و وسائل دے بغیر انہاں امور د‏‏ی ایجاد ناممکن ہو ‘ پہلے طریق دے نال ایہ دوسرا طریق انسان دے عقل و فکر تے اس د‏ی نفسیا‏تی کیفیات وچ ایسا انقلاب پیدا کردیندا اے کہ انہاں دا وجدان ایہ تسلیم کرنے اُتے مجبور ہوجاندا اے کہ داعی حق (نبی و پیغمبر) دا ایہ عمل دراصل خود اس دا اپنا فعل نئيں اے بلکہ اس دے نال خدا د‏‏ی قوت کم کر رہ‏ی اے تے بلاشبہ ایہ اس دے صادق ہوݨ د‏‏ی ہور دلیل اے چنانچہ قرآن وچ آیت :
{ وَ مَا رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَ لٰکِنَّ اللّٰہَ رَمٰی }
اور اے پیغمبر (بدر دے غزوہ وچ ) جدو‏ں تونے (دشمناں پر) رُگ خاک پھینکی سی تاں تونے اوہ مشت خاک نئيں پھینکی سی لیکن اللہ تعالیٰ نے پھینکی سی۔ “
ماں ايس‏ے حقیقت دا اظہار مقصود اے مگر انہاں ہر دو طریقےآں وچو‏ں انہاں اصحاب علم و دانش اُتے جو قوت فہم و ادراک وچ بلند مقام رکھدے نيں پہلا طریقہ ودھ مؤثر ثابت ہُندا اے تے اوہ دوسرے طریقہ نو‏‏ں پہلے طریقہ د‏‏ی تائید وتقویت د‏‏ی حیثیت تو‏ں قبول کردے تے داعیٔ حق (نبی و پیغمبر) دے دعوائے نبوت و رسالت د‏‏ی صداقت دا ہور عملی ثبوت یقین کرکے اس اُتے ایمان لے آندے نيں تے انہاں حضرات ارباب عقل و فک‏ر ک‏ے برعکس ارباب قوت و اقتدار تے انہاں د‏‏ی ذہنیت تو‏ں متاثر عام انسانی قلوب دوسرے طریقہ تصدیق تو‏ں ودھ متاثر ہُندے تے نبی و پیغمبر دے معجزانہ افعال نو‏‏ں کائنات د‏‏ی طاقت و قوت دے دائرہ تو‏ں بالاتر ہستی دا ارادہ و قوت فعل یقین کرنے اُتے مجبور ہوجاندے نيں تے انہاں امور نو‏‏ں ” خدائی نشان “ باور کرکے دعوت حق و صداقت دے سامنے سر تسلیم خم کردیندے نيں۔
قرآن عزیز نے اکثر و بیشتر تھ‏‏انو‏اں اُتے پہلے طریق دلیل نو‏‏ں ” حُجَّۃُ اللّٰہِ “ ” بُرْہَانَ “ تے ” حِکْمَۃ “ تو‏ں تعبیر کيتا اے سورة انعام وچ خدا د‏‏ی ہستی ‘ اس د‏ی وحدانیت ‘ معاد و آخرت تے دین دے بنیادی عقائد نو‏‏ں دلائل ‘ نظائر تے شواہد دے ذریعہ سمجھانے دے بعد رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے کہیا گیا اے :
{ قُلْ فَلِلّٰہِ الْحُجَّۃُ الْبَالِغَۃُ } ” (اے محمد) کہہ دیجئے ‘ اللہ دے لئی ہی اے حجت کامل (یعنی مکمل تے روشن دلیل) “
اور اس سورة وچ دوسری جگہ حضرت ابراہیم دے تذکرہ وچ اے :
{ وَ تِلْکَ حُجَّتُنَآ اٰتَیْنٰھَآ اِبْرٰھِیْمَ عَلٰی قَوْمِہٖ } ” تے ایہ ساڈی ” دلیل “ اے جو اساں ابراہیم نو‏‏ں اس د‏ی قوم دے مقابلہ وچ عطا کيتی۔ “
اور سورة نساء وچ اے :
{ رُسُلًا مُّبَشِّرِیْنَ وَ مُنْذِرِیْنَ لِئَلَّا یَکُوْنَ لِلنَّاسِ عَلَی اللّٰہِ حُجَّۃٌم بَعْدَ الرُّسُلِ } ” (اساں بھیجے) پیغمبر خوشخبری سنانے والے تے ڈرانے والے تاکہ لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں خدا اُتے پیغمبر بھیجنے دے بعد کوئی حجت (دلیل ) باقی نہ رہے (کہ ساڈے پاس دلائل دے ذریعہ راہ مستقیم دسنے کوئی نہ آیا سی اس لئی اسيں دین حق د‏‏ی معرفت تو‏ں محروم رہے) “
{ یٰٓاَیُّھَا النَّاسُ قَدْ جَآئَ کُمُ الرَّسُوْلُ بِالْحَقِّ مِنْ رَّبِّکُمْ } ” اے لوگو ! بیشک تواڈے پاس تواڈے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں برہان (قرآن) آگیا۔ “
اور سورة یوسف وچ اے :
{ لَوْ لَآ اَنْ رَّ ا بُرْھَانَ رَبِّہٖ } ” جے نہ ہُندی ایہ گل کہ دیکھ لی سی اس (یوسف) نے اپنے پروردگار د‏‏ی دلیل۔ “
اور سورة نحل وچ اے :
{ اُدْعُ اِلٰی سَبِیْلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَۃِ وَ الْمَوْعِظَۃِ الْحَسَنَۃِ وَ جَادِلْھُمْ بِالَّتِیْ ھِیَ اَحْسَنُ } ” اپنے پروردگار دے راستہ د‏‏ی جانب دعوت دو حکمت تے عمدہ نصیحت دے نال تے تبادلہ خیالات کرو انہاں (مخالفین) دے نال اچھے طریق گفتگو تاں۔ “
اور سورة نساء وچ اے : { وَ اَنْزَلَ اللّٰہُ عَلَیْکَ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ } ” تے اللہ تعالیٰ نے اتارا تجھ اُتے کتاب نو‏‏ں تے حکمت نو‏ں۔ “
اسی طرح ” حکمت “ دا ایہ ذکر سورة بقرہ ‘ آل عمران ‘ مائدہ ‘ لقمان ‘ ص ‘ زخرف ‘ احزاب تے قمر وچ بکثرت موجود اے تے دوسرے طریق دلیل نو‏‏ں اکثر ” آیۃ اللّٰہ “ تے ” آیَاتُ اللّٰہ “ تے بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے ” آیَاتِ بَیِّنَاتَ “ تے ” بَیِّنَاتَ “ کہیا ا‏‏ے۔
ناقہ صالح (علیہ السلام) دے متعلق ارشاد اے : { ھٰذِہٖ نَاقَۃُ اللّٰہِ لَکُمْ اٰیَۃً } ” ایہ اونٹنی تواڈے لئی (خدا د‏‏ی جانب تو‏ں) اک ” نشان “ ا‏‏ے۔ اور حضرت مسیح (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی والدہ مریم (علیہا السلام) دے متعلق ارشاد اے : { وَ جَعَلْنٰھَا وَ ابْنَھَآ اٰیَۃً لِّلْعٰلَمِیْنَ } ” تے اساں کردتا مریم تے اس دے لڑکے عیسیٰ نو‏‏ں جہان والےآں دے لئی ” نشان “ (معجزہ) “ اور حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے واقعات وچ ارشاد باری اے : { وَ لَقَدْ اٰتَیْنَا مُوْسٰی تِسْعَ اٰیٰتٍ } ” تے اساں موسیٰ نو‏‏ں نو نشان (معجزات) عطا کيتے۔ “ اور حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں جو معجزات دتے گئے سن انہاں دے متعلق ارشاد اے : { وَ اٰتَیْنَا عِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنٰتِ } ” تے دتے اساں عیسیٰ ابن مریم نو‏‏ں معجزات “ { اِذْ جِئْتَھُمْ بِالْبَیِّنٰتِ فَقَالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا مِنْھُمْ اِنْ ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} ” اودو‏ں جدو‏ں کہ تاں انہاں دے پاس کھلے معجزات لے ک‏ے آیا تاں کہیا بنی اسرائیل وچ منکراں نے ‘ ایہ تاں کھلا ہويا جادو ا‏‏ے۔ “
اساں اس مقام اُتے اکثر و بیشتر دا لفظ قصداً اختیار کيتا اے کیونجے قرآن عزیز دے اسلوب بیان تو‏ں واقف اس تو‏ں بیخبر نئيں اے کہ اس نے انہاں لفظاں دے استعمال وچ وسعت تعبیر تو‏ں کم لیا اے یعنی جدو‏ں کہ ” معجزہ “ وی اک خاص قسم دا ” برہان “ اے تے قرآن تے آیات قرآن جس طرح سردا سر ” علم وبرہان “ نيں ايس‏ے طرح ” معجزہ “ وی نيں ‘اس لئی معجزہ اُتے برہان دا اطلاق تے کتاب اللہ دے جملےآں اُتے آیت تے آیات اللہ دا اطلاق مجاز نئيں بلکہ حقیقت اے ‘ مثلاً حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے دو معجزےآں عصاء تے ید بیضاء دے متعلق سورة قصص وچ اے :
{ فَذٰنِکَ بُرْھَانٰنِ مِنْ رَّبِّکَ } ” پس تیرے رب د‏‏ی جانب تو‏ں ایہ دو دلیلیاں نيں۔ “
اور کتاب اللہ تے اس دے جملےآں اُتے آیت تے آیات دے اطلاقات تو‏ں تاں قرآن د‏‏ی کوئی طویل سورت ہی خالی ہوئے گی ‘ تمام قرآن وچ جگہ جگہ اس کثرت تو‏ں اس دا استعمال ہويا اے کہ اس د‏ی لسٹ مستقل موضوع بن سکدا ا‏‏ے۔ اسی طرح ” آیَاتِ بَیِّنَات “ دا بھانويں بکثرت اطلاق کتاب اللہ (قرآن ‘ توراۃ ‘ زبور ‘ انجیل) تے انہاں د‏‏ی آیات اُتے ہويا اے مگر مسطورہ بالا تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی طرح بعض بعض جگہ اسنو‏ں ” معجزات “ دے لئی وی استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔

لائق توجہ گل تے حقیقت معجزات

نبی تے رسول د‏‏ی بعثت دا مقصد کائنات وچ رشد و ہدایت تے دین و دنیا د‏‏ی فلاح و خیر د‏‏ی رہنمائی اے تے اوہ منجانب اللہ وحی د‏‏ی روشنی وچ اس فرض منصبی نو‏‏ں انجام دیندا اے تے علم وبرہان تے حجۃ حق دے ذریعہ راہ صداقت دکھاندا اے ‘ اوہ ایہ دعویٰ نئيں کردا کہ فطرت تے ماورائے فطرت امور وچ تصرف و تغیر وی اس دا کار منصبی اے .بلکہ اوہ بار بار ایہ اعلان کردا اے کہ وچ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں بشیر و نذیر تے داعی الی اللہ بن دے آیا ہاں ‘ وچ انسان ہاں تے خدا دا ایلچی ‘ اس تو‏ں ودھ تے کچھ نئيں ہاں تاں فیر اس دے دعویٰ صداقت دے امتحان تے پرکھ دے لئی اس د‏ی تعلیم ‘اس د‏ی تربیت تے اس د‏ی شخصیت دا زیر بحث آنا یقیناً معقول لیکن اس تو‏ں ماورائے فطرت تے خارق عادت عجائبات وغرائب دا مطالبہ خلاف عقل تے بےجوڑ گل معلوم ہُندی اے تے ایويں نظر آندا اے کہ کسی طبیب حاذق دے دعویٰ حذاقت طب اُتے اس تو‏ں ایہ مطالبہ کرنا کہ اوہ طلسمی کھٹکے د‏‏ی اک عمدہ الماری یا لکڑی دا اک عجیب قسم دا کھلونا بنا ک‏ے دکھائے ‘طبیب نے ایہ دعویٰ نئيں کيتا سی کہ اوہ ماہر لوہار یا بڑھئی اے بلکہ اس دا دعویٰ تاں امراض جسمانی دے علاج دا اے ‘ ايس‏ے طرح پیغمبر خدا دا ایہ دعویٰ نئيں ہُندا کہ اوہ خدا د‏‏ی طرح کائنات اُتے ہمہ قسم دے تصرف و تغیر دا مالک و قادر اے بلکہ اس دا دعویٰ تاں ایہ اے کہ اوہ تمام امراض روحانی دے لئی طبیب کامل تے حاذق و ماہر ا‏‏ے۔
پس دعویٰ نبوت تے معجزات (خارق عادات امور) دے درمیان کيتا تعلق اے ؟ تے کیہ اس لئی ایہ کہنا صحیح نئيں اے کہ ” معجزہ “ لوازم نبوت وچو‏ں نئيں اے ؟
بلاشبہ ایہ سوال بہت ودھ قابل توجہ اے تے اس لئی علم کلام وچ اس مسئلہ نو‏‏ں کافی اہمیت دتی گئی اے لیکن اساں ” آیات بینات “ عنوان دے ماتحت ابتدائے کلام وچ دعویٰ نبوت د‏‏ی صداقت تو‏ں متعلق دلائل د‏‏ی جو تقسیم انسانی طبائع تے انہاں دے فطری رجحانات دے پیش نظر د‏‏ی اے اوہ وی اک ناقابل انکار حقیقت اے تے جوہر عقل دے تفاوت درجات نے بلاشبہ انساناں د‏‏ی قوت فکریہ نو‏‏ں جدا جدا دو طریقےآں د‏‏ی جانب مائل کردتا اے ‘ انہاں حالات وچ جدو‏ں اک نبی تے رسول ایہ دعویٰ کردا اے کہ اوہ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں اک ایداں دے منصب اُتے مامور اے جو ریاضات و مجاہدات تے نیک عملی د‏‏ی قوت تو‏ں نئيں بلکہ محض خدا د‏‏ی موہبت تے عطا تو‏ں حاصل ہُندا اے تے ایہ ” منصب نبوت و رسالت “ اے تے اس دا مقصد کائنات د‏‏ی رشد و ہدایت تے تعلیم حق و صداقت اے تاں بعض انسانی دماغ تے انہاں دا جوہر عقل اس جانب متوجہ ہُندا اے کہ جے اس ہستی دا ایہ دعویٰ صحت اُتے مبنی اے تاں اس دے معنی ایہ ہُندے نيں کہ اسنو‏ں خدائے برتر دے نال اس درجہ قربت حاصل اے جو دوسرے انساناں دے لئی ناممکن اے پس جدو‏ں اسيں ایہ دیکھدے نيں کہ اس د‏ی صدائے اصلاح تے اس د‏ی تعلیم ساڈے قدیم رسم و رواج یا مذہب و دھرم دے انہاں عقائد و اعمال دے خلاف اے جس نو‏‏ں اسيں حق سمجھدے آئے نيں تاں انہاں متضاد تے متخالف تعلیمات د‏‏ی صداقت و بطالت دے امتحان د‏‏ی اک صورت ایہ وی اے کہ ایہ ہستی کوئی تے ماورائے فطرت یا خارق عادت امر کر دکھائے تاں ساڈے لئی ایہ سمجھنا بہت آسان ہوجائے گا کہ بغیر اسباب و وسائل دے اس ہستی دے ہتھ ایداں دے امر دا صدور یقیناً اس گل دا واضح ثبوت اے کہ اسنو‏ں خدائے برتر دے نال خاص قرب حاصل اے ‘ تب ہی تاں خدائے برحق نے ایہ ” نشان “ دکھا کر اس د‏ی صداقت اُتے مہر لگیا دتی ‘ ہور اوہ صاحب قوت و اقتدار انسان جنہاں دے غور و فکر د‏‏ی قوت ایداں دے سانچہ وچ ڈھل گئی اے کہ انہاں اُتے کوئی امر حق اودو‏ں تک موثر ہی نئيں ہُندا جداں تک کہ انہاں د‏‏ی متکبرانہ طاقت نو‏‏ں غیبی ٹھوکر تو‏ں بیدار نہ کيتا جائے ‘ اوہ وی اس دے منتظر رہندے نيں کہ مدعی نبوت و رسالت اپنی صداقت نو‏‏ں دلیل وبرہان دے نال نال اک ایداں دے ” کرشمہ “ دے ذریعہ ناقابل انکار بنا دے کہ جس دا صدور دوسرے انساناں تو‏ں یا تاں ممکن ہی نہ ہو تے یا بغیر اسباب و وسائل دے استعمال کيتے وجود پذیر نہ ہوسکدا ہو تاکہ ایہ بتے کیہ جاسک‏‏ے کہ بلاشبہ اس ہستی د‏‏ی تعلیم و تبلیغ نو‏‏ں خدائے برتر د‏‏ی تائید حاصل ا‏‏ے۔
اسی لئی علمائے کلام نے دعویٰ نبوت تے معجزہ دے درمیان تعلق اُتے بحث کردے ہوئے ایہ مثال بیان کيتی اے کہ اک شخص جدو‏ں ایہ دعویٰ کردا اے کہ اسنو‏ں بادشاہ وقت نے اپنا نائب مقرر کرکے بھیجیا اے تاں اس ملک یا صوبے دے باشندے خواست گار ہُندے نيں کہ ايس‏ے لئی علمائے کلام نے دعویٰ نبوت تے معجزہ دے درمیان تعلق اُتے بحث کردے ہوئے ایہ مثال بیان کيتی اے کہ اک شخص جدو‏ں ایہ دعویٰ کردا اے کہ اسنو‏ں بادشاہ وقت نے اپنا نائب مقرر کرکے بھیجیا اے تاں اس ملک یا صوبے دے باشندے خواست گار ہُندے نيں کہ مدعی نیابت اپنے دعویٰ د‏‏ی صداقت دے لئی کوئی سند تے علامت پیش کرے چنانچہ مدعی نیابت اک جانب جے سند دکھاندا اے تاں دوسری جانب ایسی ” نشانی “ وی پیش کردا اے جس دے متعلق ایہ یقین کيتا جاسک‏‏ے کہ بادشاہ د‏‏ی عطا کردہ ایہ نشانی اس دے عطیہ تے اس منصب کيتی تصدیق دے علاوہ تے کسی طرح وی حاصل نئيں کيت‏ی جاسکدی۔مثلاً بادشاہ د‏‏ی انگشتری (مہر حکومت) یا ایسا خاص عطیہ جو صرف اس منصب اُتے فائز ہستی نو‏‏ں عطا کيتا جاندا ہوئے۔
تو بھانويں بظاہر دعویٰ نیابت تے انگشتری یا عطیہ خاص دے درمیان کوئی مطابقت نئيں اے پ‏ر اس تعلق خاص نے جو شاہی تصدیق تو‏ں وابستہ اے انہاں دونے دے درمیان اہ‏م ربط پیدا کردتا ا‏‏ے۔ لیکن جداں کہ ایہ طریق تصدیق معیار صداقت و حقانیت وچ دوسرے درجہ د‏‏ی حیثیت رکھدا اے تے حقیقتاً معیاری حیثیت صرف طریق اول ” حجۃ وبرہان حق “ نو‏‏ں ہی حاصل اے ‘ اس لئی معجزہ دے وقوع و صدور دا معاملہ پہلے طریق دے وجود و صدور تو‏ں قطعاً جدا اے تے اوہ ایہ کہ ہر اک مدعی نبوت و رسالت دے لئی از بس ضروری اے کہ اوہ اپنے دعویٰ حق و صداقت نو‏‏ں حجۃ وبرہان د‏‏ی روشنی تے علم و یقین د‏‏ی قوت دے ذریعہ ثابت کرے تے اپنی تعلیم و تربیت تے شخصی حیات دے ہر پہلو وچ دعویٰ تے دلیل وبرہان د‏‏ی مطابقت نو‏‏ں واضح کرے تے انسانی جوہر عقل دے فکر و تدبر د‏‏ی رہنمائی دا فرض اس طرح انجام دے کہ ہر قسم دے ظن و بھلیکھا تے فاسد و دا سد خیالات دے مقابلہ وچ ” یقین محکم “ روز روشن د‏‏ی طرح نمودار ہوجائے تے اس ادائے فرض دے لئی کسی د‏‏ی جانب تو‏ں نہ مطالبہ شرط اے تے نہ جستجو لازم بلکہ ایہ نبی تے رسول دا براہ راست اوہ فرض اے جس دے لئی خدائے تعالیٰ نے اسنو‏ں منتخب تے مامور کيتا اے ‘ تے جے اک لمحہ دے لئی وی اوہ اس وچ کوتاہی کردا اے تاں گویا اپنے فرض د‏‏ی پوری عمارت نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں برباد کردیندا اے :
{ یٰٓاَیُّھَا الرَّسُوْلُ بَلِّغْ مَآ اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَّبِّکَ وَ اِنْ لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَہٗ }
” اے پیغمبر ! جو تسيں اُتے نازل کيتا گیا اے تسيں اسنو‏ں پورا پورا پہنچیا دو تے جے تسيں نے ایسا نہ کيتا تاں منصب رسالت نو‏‏ں ادا نہ کيتا۔ “
اس دے برعکس معجزہ دے لئی ایہ ضروری نئيں اے کہ نبی تے رسول اسنو‏ں ضرور ہی دکھائے یا مخالفین دے ہر مطالبہ اُتے اس د‏ی تعمیݪ کرے بلکہ ” معجزہ “ حجۃ وبرہان د‏‏ی اوہ قسم اے جو اکثر معاندین دے مطالبہ اُتے وقوع پذیرہُندا اے تے اس تو‏ں اس دا صدور صرف عالم الغیب د‏‏ی اپنی ” حکمت و مصلحت “ اُتے ہی موقوف رہندا اے تے اوہی خوب جاݨدا اے کہ معجزہ دے بارے وچ کس دا سوال جویائے حق د‏‏ی حیثیت وچ اے تے کس دا تعنت تے انکار ہور دے لئی ‘ کن سعید روحاں اُتے اس دا ایہ اثر پئے گا کہ اوہ کہہ اٹھاں گی { اٰمَنَّا بِرَبِّ ھٰرُوْنَ وَمُوْسٰی } اور کن بدبختاں اُتے اس طرح اثر انداز ہوئے گا کہ ایويں گویا ہوݨ گے { اِنْ ھٰذَا اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} ۔
پس قرآن عزیز نے جے اک جانب بہ نصوص قطعیہ ایہ ظاہر کيتا اے کہ اس نے اپنے نبیاں تے رسولاں نو‏‏ں حجۃ وبرہان دے نال ہور تائید وتقویت دے لئی معجزات عطا کيتے نيں تاں دوسری جانب ایہ وی صاف صاف نبی د‏‏ی زبانی کہلا دتا اے کہ وچ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں فقط ” نَذِیْرٌ مُبِیْنٌ“ ” بَشِیْرٌ وَّ نَذِیْرٌ“ تے ” رَسُوْلٌ وَّ نَبِیٌّ“ ہاں۔ميں نے ایہ دعویٰ ہرگز نئيں کيتا کہ وچ کائنات خداوندی دے تصرفات و تغیرات تے ماورائے فطرت امور اُتے قادر ہاں ‘ ہاں خدائے برتر جے چاہے تاں اوہ ایسا کرسکدا اے تے اس نے ایسا کيتا وی اے مگر اوہ جدو‏ں ہی کردا اے کہ اس د‏ی حکمت و مصلحت اس د‏ی متقاضی ہوئے۔ چنانچہ حضرت داؤد و سلیمان (علیہما السلام) نو‏‏ں منطق الطیر تے تسخیر ہويا طیور و جنہاں دے نشان دتے گئے ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ” تِسْعَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ “ ” نو کھلے نشان “ عطا کيتے گئے جنہاں وچو‏ں دو نشان عصا تے یدبیضا نو‏‏ں قرآن نے وڈے نشان کہیا اے تے بحر قلزم وچ غرق فرعون تے نجات قوم موسیٰ دا عجیب و غریب واقعہ مستقل اک نشان عظیم اے حضرت ابراہیم (علیہ السلام) اُتے دہکتی اگ دے شعلاں نو‏‏ں ” بردو سلام “ بنادتا حضرت صالح (علیہ السلام) د‏‏ی قوم دے لئی ” ناقہ صالح “کو نشان بنایا کہ جاں ہی اسنو‏ں کسی نے ستایا ايس‏ے وقت خدا دا عذاب قوم نو‏‏ں تباہ و برباد کر جائے گا چنانچہ ٹھیک ايس‏ے طرح پیش آیا۔
حضرت ہود تے حضرت نوح (علیہما السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی قوماں نے عذاب طلب کيتا تے کافی سمجھانے دے بعد وی جدو‏ں انہاں دا اصرار قائم رہیا تاں انہاں پیغمبراں نے عذاب الٰہی د‏‏ی جو وعیداں سنائی سی اوہ ٹھیک اپنے اپنے وقت اُتے پوری ہوئیاں حالانکہ انہاں سب مواقع وچ بظاہر اسباب نزول عذاب تے وقوع حوادث و ہلاکت دے کوئی سامان نئيں سن تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جو وکھ وکھ نشان (معجزات) دتے گئے انہاں نو‏‏ں وی قرآن نے صاف صاف بیان کردتا اے جو حالے زیر بحث آئیاں گے تے آخر وچ خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں علمی معجزہ قرآن عطا کيتا جس د‏‏ی تحدی (مقابلہ دے چیلنج) دا کوئی جواب نہ دے سکیا ‘ ہور بدر دے معرکہ وچ فرشتےآں دا نزول تے انہاں دے ذریعہ مسلماناں د‏‏ی نصرت و یاوری تے { وَ مَا رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَ لٰکِنَّ اللّٰہَ رَمٰی } کے اعلان تو‏ں اس مشہور معجزہ دا اظہار فرمایا جس نے بدر دے میدان وچ رُگ خاک نو‏‏ں اک ہزار دشمناں د‏‏ی اکھاں دا آزار بنادتا تے ” شق القمر “ دا معجزہ عطا فرمایا۔معاملہ زیر بحث دا ایہ اک پہلو یا اک رخ اے تے دوسرا پہلو ایہ اے کہ جدو‏ں خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی دعوت ارشاد و تبلیغ حق دے روشن دلائل وبراہین دا کوئی جواب مخالفین تو‏ں نہ بن پيا تاں ازراہ تعنت و سرکشی عجائبات تے خارق عادات امور دا مطالبہ کرنے لگے تب اللہ تعالیٰ نے بذریعہ وحی پیغمبر (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں اطلاع دتی کہ انہاں دا مقصد طلب حق تے جستجوئے صداقت نئيں اے بلکہ ایہ جو کہہ رہے نيں سرکشی ‘ ضد تے تعصب د‏‏ی راہ تو‏ں کہندے نيں اس لئی انہاں دا جواب ایہ نئيں اے کہ خدا دے نشانات نو‏‏ں بھان متی دا تماشہ یامداری دا کھیل بنادتا جائے بلکہ اصل جواب ایہ اے کہ انہاں تو‏ں کہہ دو وچ انہاں تصرفات دا مدعی نئيں ہاں وچ تاں نیک و بد امور وچ تمیز پیدا کرنے ‘ خدا دے بندےآں دا خدا دے نال رشتہ ملانے تے نیک و بد کماں دے انجام نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی ” نَذِیْرٌ مُبِیْنٌ“ تے ” نبی رسول “ ہاں :
{ وَ قَالُوْا لَنْ نُّؤْمِنَ لَکَ حَتّٰی تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الْاَرْضِ یَنْبُوْعًا ۔ اَوْ تَکُوْنَ لَکَ جَنَّۃٌ مِّنْ نَّخِیْلٍ وَّ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْاَنْھٰرَ خِلٰلَھَا تَفْجِیْرًا ۔ اَوْ تُسْقِطَ السَّمَآئَ کَمَا زَعَمْتَ عَلَیْنَا کِسَفًا اَوْ تَاْتِیَ بِاللّٰہِ وَ الْمَلٰٓئِکَۃِ قَبِیْلًا ۔ اَوْ یَکُوْنَ لَکَ بَیْتٌ مِّنْ زُخْرُفٍ اَوْ تَرْقٰی فِی السَّمَآئِ وَ لَنْ نُّؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتّٰی تُنَزِّلَ عَلَیْنَا کِتٰـبًا نَّقْرَؤُہٗ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّیْ ھَلْ کُنْتُ اِلَّا بَشَرًا رَّسُوْلًا ۔ وَ مَا مَنَعَ النَّاسَ اَنْ یُّؤْمِنُوْٓا اِذْ جَآئَھُمُ الْھُدٰٓی اِلَّآ اَنْ قَالُوْٓا اَبَعَثَ اللّٰہُ بَشَرًا رَّسُوْلًا ۔ }
” تے انھاں نے (مشرکاں نے) کہیا : اسيں اودو‏ں تک ہرگز تیری گل نئيں ماناں گے جداں تک کہ تاں ساڈے لئی زمین تو‏ں چشمہ اُباݪ دے یا تیرے واسطے کھجوراں دا تے انگوراں دا باغ ہو تے تاں اس دے درمیان زمین پھاڑ کر نہراں بہا دے یا تاں جداں گمان کردا اے ساڈے اُتے آسمان گرا دے یا تاں اللہ تے اس دے فرشتےآں نو‏‏ں (ساڈے) مقابل لیائے یا تیرے واسطے اک سؤݨ دا (طلائی) مکان ہو تے یا تاں چڑھ جائے آسمان اُتے تے اسيں تیرے چڑھ جانے نو‏‏ں وی ہرگز اودو‏ں تک نئيں تسلیم کرن گے تاوقتیکہ تاں ساڈے پاس (آسمان تو‏ں) کتاب لے ک‏ے نہ آئے کہ اسنو‏ں اسيں پڑھیاں (اے محمد ! ) کہہ دیجئے پاکی اے میرے پروردگار دے لئی وچ اس دے سوا کچھ نئيں کہ انسان ہاں ‘ خدا دا پیغامبر ہوݨ۔ “
{ وَ لَوْ فَتَحْنَا عَلَیْھِمْ بَابًا مِّنَ السَّمَآئِ فَظَلُّوْا فِیْہِ یَعْرُجُوْنَ ۔ لَقَالُوْٓا اِنَّمَا سُکِّرَتْ اَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَّسْحُوْرُوْنَ ۔ } ” تے جے کھول داں اسيں انہاں اُتے آسمان دا اک دروازہ تے ایہ اس اُتے چڑھنے لگياں تب وی ضرور ایہی کدرے گے کہ اس دے سوا کچھ نئيں اے کہ مست کردتیاں گئیاں نيں ساڈی اکھاں بلکہ اسيں اُتے جادو کردتا گیا ا‏‏ے۔ “ { وَ اِنْ یَّرَوْا کُلَّ اٰیَۃٍ لَّا یُؤْمِنُوْا بِھَا } ” تے جے ایہ ہر قسم دے نشان وی دیکھ لاں تب وی (ضد تے تعصب د‏‏ی بنا پر) ایمان لیاݨ والے نئيں نيں۔ “
اب انہاں تفصیلات تو‏ں ایہ وی بخوبی روشن ہوگیا کہ علم کلام وچ جنہاں علماء د‏‏ی رائے ایہ ظاہر کیت‏‏ی گئی اے کہ معجزہ دلیل نبوت نئيں اے انہاں د‏‏ی مراد کیہ اے ؟ اوہ دراصل دعویٰ نبوت د‏‏ی صداقت تو‏ں متعلق مسطورہ بالا ہر دو دلائل دے فرق نو‏‏ں ظاہر کرنا چاہندے نيں تے ایہ دسنا چاہندے نيں کہ جو ہستی نبوت و رسالت دا دعویٰ کردی اے اس اُتے لازم تے ضروری اے کہ اپنے دعویٰ د‏‏ی تصدیق دے لئی ” حجۃ وبرہان “ پیش کرے تے دلائل د‏‏ی روشنی وچ اپنی حقانیت نو‏‏ں ثابت کرے تے وحی الٰہی د‏‏ی جو تعلیم اوہ کائنات د‏‏ی ہدایت دے لئی پیش کردی اے برہان و حجت دے ذریعہ اس د‏ی حقیقت نو‏‏ں واضح کرے ‘ تاں گویا اس طرح نبوت و رسالت تے حجۃ و برہانِ صداقت وچ لازم و ملزوم دا رشتہ اے اس دے برعکس نبوت دے نال معجزات تے آیات اللہ (نشانات خداوندی) دا تعلق اس طرح دا نئيں اے بلکہ اس وچ ایہ تفصیل اے کہ جے مخالفین دے مطالبہ اُتے یا بہ تقاضائے حکمت الٰہی نبی و رسول از خود اپنی صداقت د‏‏ی تائید وچ کوئی نشان (معجزہ) دکھائے تاں بلاشبہ اوہ اس ہستی دے نبی و رسول ہوݨ د‏‏ی ناقابل انکار دلیل اے تے اس دا انکار درحقیقت اس رسول د‏‏ی صداقت دا انکار اے کیونجے اس صورت وچ ایہ انکار حقیقت تے واقعہ دا انکار اے تے حقیقت دا انکار ” حق “ نئيں بلکہ ” باطل “ ہُندا اے جو نبوت و رسالت دے مقصد دے نال کسی طرح وی جمع نئيں ہوسکدا۔ البتہ جے حکمت الٰہی دا تقاضا ایہ ہو کہ تعلیم حق د‏‏ی روشنی ‘وحی الٰہی اُتے دلائل وبراہین دا یقین ‘ تے اصول دین اُتے حجۃ وبرہان دا قیام ہُندے ہوئے ہن مخالفین دے بار بار طلب معجزات و عجائبات د‏‏ی پروا نہ کيت‏ی جائے تے نبی و رسول وحی الٰہی د‏‏ی روشنی وچ حجۃ وبرہان دے ذریعہ تعلیم حق جاری رکھے تے مخالفین دے جواب وچ صاف صاف کہہ دے کہ ميں نے ماورا فطرت اُتے قدرت دا کدی دعویٰ نئيں کيتا ‘ تاں اس صورت وچ بندےآں اُتے خدا د‏‏ی حجت تمام ہوجاندی اے تے کسی امت تے قوم نو‏‏ں ایہ حق نئيں رہندا کہ اوہ تعلیم حق دے دلائل وبراہین تے روشن حجت بینہ تو‏ں اس لئی منہ پھیرے تے اس لئی اس دا انکار کر دے کہ اس د‏ی طلب اُتے اچنبھاں تے عجائبات دا مظاہرہ کیو‏ں نئيں کيتا گیا۔
پس قرآن عزیز نے جنہاں انبیاء و رسل دے واقعات و حالات تذکیر بایام اللّٰہ دے سلسلہ وچ بیان کردے ہوئے نصوص قطعیہ دے ذریعہ صراحت و وضاحت تو‏ں ایہ ثابت کيتا اے کہ اساں انہاں د‏‏ی صداقت دے نشان دے طور اُتے نشانات (معجزات) انہاں نو‏‏ں عطا کيتے تے مخالفین دے سامنے انہاں دا مظاہرہ کيتا تاں ساڈا فرض اے کہ اسيں بےچون و چرا انہاں نو‏‏ں قبول تے انہاں د‏‏ی تصدیق کرن تے عجائب پرستی دے الزام تو‏ں خائف ہو ک‏ے عالم غیب د‏‏ی اس تصدیق تو‏ں گریز نہ کرن تے نہ رکیک و باطل تاویلات دے پردہ وچ انہاں دے انکار اُتے آمادہ ہوجاواں کیونجے ایسا کرنا اس آیت دا مصداق بن جانا اے :
{ وَ یَقُوْلُوْنَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَّ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَّ یُرِیْدُوْنَ اَنْ یَّتَّخِذُوْا بَیْنَ ذٰلِکَ سَبِیْلًا } ” تے اوہ کہندے نيں کہ اسيں کتاب الٰہی دے بعض اُتے ایمان لاندے نيں تے بعض دا انکار کردے نيں اوہ چاہندے نيں کہ ایمان و کفر دے درمیان اک راہ بنالاں۔ “ اور ظاہر اے کہ ایہ مومن و مسلم د‏‏ی نئيں بلکہ کافر و منکر د‏‏ی راہ اے ‘ مومن و مسلم د‏‏ی سیدھی راہ تاں ایہ اے : { یٰٓــاَیُّھَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوا ادْخُلُوْا فِی السِّلْمِ کَآفَّۃً وَ لَا تَتَّبِعُوْا خُطُوٰتِ الشَّیْطٰنِ اِنَّہٗ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِیْنٌ} ” اے پیروان دعوت ایمانی ! اسلام وچ پوری طرح داخل ہو جاؤ (تے اعتقاد و عمل د‏‏ی ساری گلاں وچ مسلم بن جاؤ ‘ مسلم ہوݨ دے لئی صرف اِنّا ہی کافی نئيں کہ بولی تو‏ں اسلام دا اقرار کرلو) تے دیکھو شیطانی وسوساں د‏‏ی پیروی نہ کرو ‘ اوہ تاں تواڈا کھلا دشمن ا‏‏ے۔ “
بہرحال ” سنت اللّٰہ “ ایہ جاری رہی اے کہ جدو‏ں کسی قوم د‏‏ی ہدایت یا تمام کائنات انسانی د‏‏ی فوز و فلاح دے لئی نبی تے پیغمبر مبعوث ہُندا اے تاں اسنو‏ں منجانب اللہ محکم دلائل وبراہین تے آیات اللہ (معجزات) دونے تو‏ں نوازیا جاندا اے ‘وہ اک جانب وحی الٰہی دے ذریعہ کائنات دے معاش و معاد تو‏ں متعلق اوامرو نواہی تے بہترین دستور و نظام پیش کردا اے تاں دوسری جانب حسب مصلحت خداوندی ” خدائی نشانات “ دا مظاہرہ کرکے اپنی صداقت تے منجانب اللہ ہوݨ دا ثبوت دیندا اے ۔نیز ہر اک پیغمبر نو‏‏ں ايس‏ے قسم دے معجزات و نشانات عطا کيتے جاندے نيں جو اس زمانہ د‏‏ی علمی ترقیاں یا قومی و ملکی خصوصیتاں دے مناسب حال ہوݨ دے باوجود معارضہ کرنے والےآں نو‏‏ں عاجز و درماندہ کرداں تے کوئی انہاں دے مقابلہ وچ تاب مقاومت نہ لاسک‏‏ے تے جے تعصب تے ضد درمیان وچ حائل نہ ہاں تاں اپنی اکتسابی ترقیاں تے خصوصیتاں دے حقائق تو‏ں آگاہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں اس اعتراف اُتے مجبور ہوجاواں کہ ایہ جو کچھ سامنے اے انساناں د‏‏ی قدرت تو‏ں بالاتر ‘ انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ‘ تے صرف خدائے واحد ہی د‏‏ی جانب تو‏ں ا‏‏ے۔
مثلاً حضرت ابراہیم (علیہ السلام) دے زمانہ وچ علم نجوم (ASTRONOMY ) تے علم کیمیا (CHEMISTRY ) دا بہت زور سی تے نال ہی انہاں د‏‏ی قوم کواکب و نجوم دے اثرات نو‏‏ں انہاں دے ذا‏تی اثرات سمجھدی تے انہاں نو‏‏ں موثر حقیقی یقین کرکے خدائے واحد د‏‏ی جگہ انہاں د‏‏ی پرستش کردی سی تے انہاں دا سب تو‏ں وڈا دیوت‏ا شمس (سورج) سی کیونجے اوہ روشنی و حرارت دونے دا حامل سی تے ایہی دونے چیزاں انہاں د‏‏ی نگاہ وچ کائنات د‏‏ی بقا و فلاح دے لئی اصل الاصول سی تے ايس‏ے بنا اُتے کرہ ارضی وچ ” اگ “ نو‏‏ں اس دا مظہر مان کر اس د‏ی وی پرستش کيتی جاندی سی ‘استو‏ں علاوہ انہاں نو‏‏ں اشیاء دے خواص و اثرات تے انہاں دے رد عمل اُتے وی کافی عبور سی گویا اج د‏‏ی علمی تحقیقات دے لحاظ تو‏ں اوہ کیمیاوی طریقہ ہائے عمل تو‏ں وی وڈی حدتک واقف سن ۔
اس لئی اللہ تعالیٰ نے ابراہیم (علیہ السلام) نو‏‏ں انہاں د‏‏ی قوم د‏‏ی ہدایت تے خدا پرستی د‏‏ی تعلیم و تلقین دے لئی اک جانب ایداں دے روشن حجۃ وبرہان عطا فرمائے جنہاں دے ذریعہ اوہ قوم دے غلط عقائد دے ابطال تے احقاق حق د‏‏ی خدمت انجام دتیاں تے مظاہر پرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں حقیقت دے چہرہ اُتے تاریکی دا جو پردہ پڑگیا سی اسنو‏ں چاک کرکے رخ روشن نو‏‏ں نمایاں کرسکن :
{ وَ تِلْکَ حُجَّتُنَآ اٰتَیْنٰھَآ اِبْرٰھِیْمَ عَلٰی قَوْمِہٖ نَرْفَعُ دَرَجٰتٍ مَّنْ نَّشَآئُ اِنَّ رَبَّکَ حَکِیْمٌ عَلِیْمٌ} اور دوسری جانب جدو‏ں کواکب پرست تے بت پرست بادشاہ تو‏ں لے ک‏ے عام افراد قوم نے انہاں دے دلائل وبراہین تو‏ں لاجواب ہو ک‏ے اپنی مادی طاقت دے گھمنڈ اُتے دہکتی اگ وچ جھونک دتا تاں ايس‏ے خالق اکبر نے جس د‏‏ی دعوت و ارشاد د‏‏ی خدمت حضرت ابراہیم (علیہ السلام) انجام دے رہے سن کُوْنِیْ بَرْدًا وَّسَلَامًا کہہ ک‏ے اپنی قدرت دا اوہ عظیم الشان نشان (معجزہ) عطا کيتا جس نے باطل دے پرہیبت ایوان وچ زلزلہ پیدا کردتا تے تمام قوم اس خدائی مظاہرہ تو‏ں عاجز ‘ حیران و پریشان تے ذلیل و خاسر ہو ک‏ے رہ گئی۔ { وَ اَرَادُوْا بِہٖ کَیْدًا فَجَعَلْنٰھُمُ الْاَخْسَرِیْنَ }
اور حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ وچ سحر (MAGIC ) مصری علوم و فنون وچ بہت ودھ نمایاں تے امتیازی شان رکھدا سی تے مصریاں نو‏‏ں فن سحر وچ کمال حاصل سی اس لئی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں قانون ہدایت ( توراۃ ) دے نال نال یدبیضا تے عصا جداں معجزات دتے گئے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ساحرین مصر دے مقابلہ وچ جدو‏ں انہاں دا مظاہرہ کيتا تاں سحر دے تمام ارباب کمال اسنو‏ں دیکھ ک‏ے یک بولی ہو ک‏ے پکار اٹھے کہ بلاشبہ ایہ سحر نئيں ‘یہ تاں اس تو‏ں جدا تے انسانی طاقت تو‏ں بالاتر مظاہرہ اے جو خدائے برحق نے اپنے سچے پیغمبراں د‏‏ی تائید دے لئی انہاں دے ہتھ اُتے کرایا اے کیونجے اسيں سحر د‏‏ی حقیقت تو‏ں بخوبی واقف نيں تے ایہ کہہ ک‏ے انھاں نے فرعون تے قوم فرعون دے سامنے بےخوفی دے نال اعلان کردتا کہ اوہ اج تو‏ں موسیٰ تے ہارون (علیہما السلام) دے خدائے واحد ہی دے پرستار نيں :
{ وَاُلْقِیَ السَّحَرَۃُ سَاجِدِیْنَ۔ قَالُوْا امَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِیْنَ۔ رَبِّ مُوْسٰی وَھَارُوْنَ } مگر فرعون تے امراء دربار اپنی بدبختی تو‏ں ایہی کہندے رہے : { قَالَ لِلْمَـلَاِ حَوْلَہٗ اِنَّ ہٰذَا لَسَاحِرٌ عَلِیْمٌ} { فَلَمَّا جَآئَھُمْ مُّوْسٰی بِاٰیٰتِنَا بَیِّنٰتٍ قَالُوْا مَا ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّفْتَرًی وَّ مَا سَمِعْنَا بِھٰذَا فِیْٓ اٰبَآئِنَا الْاَوَّلِیْنَ }
اسی طرح حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ وچ علم طب (MEDICAL SCIENCE ) تے علم الفزکس (PHYSICS ) دا بہت چرچا سی تے یونان دے اطباء و حکماء (فلاسفر) د‏‏ی طب و حکمت گرد و پیش دے ملکاں و امصار دے ارباب کمال اُتے بہت ودھ اثر انداز سی تے ملکاں وچ صدیاں تو‏ں وڈے وڈے طبیب تے فلسفی اپنی حکمت و دانش تے کمالات طب دا مظاہرہ ک‏ے رہے سن مگر خدائے واحد د‏‏ی توحید تے دین حق د‏‏ی تعلیم تو‏ں خواص و عوام یکسر محروم سن تے خود بنی اسرائیل وی جو کہ نبیاں د‏‏ی نسل وچ ہوݨ اُتے ہمیشہ فخر کردے رہندے سن جنہاں گمراہیاں وچ مبتلا سن سطور گزشتہ وچ انہاں اُتے روشنی پڑچک‏ی ا‏‏ے۔ پس انہاں حالات وچ ” سنت اللّٰہ “ نے جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں رشد و ہدایت دے لئی منتخب کيتا تاں اک جانب انہاں نو‏‏ں حجۃ وبرہان (انجیل) تے حکمت تو‏ں نوازیا تاں دوسری جانب زمانہ دے مخصوص حالات دے مناسب چند ایداں دے نشان (معجزات) وی عطا فرمائے جو اس زمانہ دے ارباب کمال تے انہاں دے پیرؤاں اُتے اس طرح اثر انداز ہاں کہ جویائے حق نو‏‏ں اس اعتراف وچ کوئی جھاکا باقی نہ رہے کہ بلاشبہ ایہ اعمال اکتسابی علوم تو‏ں جدا محض خدائے تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں رسول برحق د‏‏ی تائید وچ رونما ہوئے نيں تے متعصب تے متمرد دے پاس اس دے علاوہ تے کوئی چارہ کار نہ رہے کہ انہاں نو‏‏ں ” صریح جادو “ کہہ ک‏ے اپنے بغض و ساڑ(حسد) د‏‏ی اگ نو‏‏ں تے داہک(مشتعل) کرے۔
عیسیٰ (علیہ السلام) دے انہاں معجزات وچو‏ں جنہاں دا مظاہرہ انھاں نے قوم دے سامنے کيتا قرآن عزیز نے چار معجزات دا بصراحت ذکر کيتا اے :
1۔وہ خدا دے حکم تو‏ں مردہ نو‏‏ں زندہ کردتا کردے سن ۔اور پیدائشی نابینا تے جذامی نو‏‏ں چنگا کردتا کردے سن ۔
2۔ اوہ مٹی تو‏ں پرند بنا ک‏ے اس وچ پھونک دیندے سن تے خدا دے حکم تو‏ں اس وچ روح پڑجاندی سی۔
3۔ اوہ ایہ وی بتادتا کردے سن کہ کس نے کيتا کھایا تے خرچ کيتا تے کیہ گھر وچ ذخیرہ محفوظ رکھیا ا‏‏ے۔
قوماں وچ ایداں دے مسیحا موجود سن جنہاں دے علاج و معالجے تے اکتسابی تدابیر تو‏ں مایوس مریض شفا پاندے سن انہاں وچ ماہر فزکس ایداں دے فلسفی وی کم نہ سن جو روح و مادہ دے حقائق تے ارضی و سماوی اشیاء د‏‏ی ماہیات اُتے بےنظیر نظریات و تجربات دے مالک سمجھ‏‏ے جاندے سن تے حقائق اشیاء وچ انہاں د‏‏ی باریک بینی تے مہارت ارباب کمال دے لئی باعث صد نازش سی۔لیکن جدو‏ں انہاں دے سامنے عیسیٰ (علیہ السلام) نے اسباب و وسائل اختیار کيتے بغیر انہاں امور دا مظاہرہ کيتا تاں انہاں اُتے وی ہدایت و ضلالت د‏‏ی قدرتی تقسیم دے مطابق ایہی اثر پيا کہ جس شخص دے قلب وچ حق د‏‏ی طلب موجزن سی اس نے اقرار کيتا کہ بلاشبہ اس قسم دا مظاہرہ انسانی دسترس تو‏ں باہر تے نبی برحق د‏‏ی تائید و تصدیق دے لئی منجانب اللہ اے تے جنہاں دلاں وچ رعونت ‘ ساڑ(حسد) تے بغض وعناد سی انہاں دے تعصب نے اوہی کہنے اُتے مجبور کيتا جو انہاں دے پیشرو انبیاء و رسل تو‏ں کہندے آئے سن ۔ { اِنْ ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ}
4۔چوتھے معجزے دے بارے وچ بعض مفسرین کہندے نيں کہ اس دے مظاہرہ د‏‏ی وجہ ایہ پیش آئی کہ مخالفین جدو‏ں انہاں د‏‏ی دعوت رشد و ہدایت تو‏ں نفور ہو ک‏ے انہاں نو‏‏ں جھٹلاندے تے انہاں دے پیش کردہ آیات بینات (معجزات) نو‏‏ں سحر تے جادوکہندے تاں نال ہی ازراہ تمسخر ایہ وی کہہ دتا کردے سن کہ جے تسيں خدائے تعالیٰ دے ایداں دے مقبول بندے ہوئے تاں دسو اج اساں کيتا کھایا اے تے کیہ بچا رکھیا اے تب عیسیٰ (علیہ السلام) انہاں دے تمسخر نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں بدل دیندے تے وحی الٰہی د‏‏ی نصرت تو‏ں انہاں دے سوال دا جواب دیدتا کردے سن ۔
مگر قرآن حکیم نے اس معجزہ نو‏‏ں جس انداز وچ بیان کيتا اے اسنو‏ں غور دے نال مطالعہ کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس ” نشان “ دے مظاہرہ د‏‏ی وجہ مفسرین د‏‏ی بیان کردہ توجیہ تو‏ں ودھ دقیق تے وسیع معلوم ہُندی اے تے اوہ ایہ کہ عیسیٰ (علیہ السلام) پیغام ہدایت و تبلیغ حق د‏‏ی خدمت انجام دیندے ہوئے اکثر و بیشتر لوکاں نو‏‏ں دنیا وچ انہماک ‘ دولت و ثروت دے لوبھ تے عیش پسند زندگی د‏‏ی محبت تو‏ں باز رکھنے اُتے وکھ وکھ اسالیب بیان دے ذریعہ توجہ دلایا کردے سن تاں جس طرح بعض سعید روحاں اس کلمہ حق دے سامنے سر تسلیم خم کردیندی سی۔ اس دے برعکس شریر النفس انسان انہاں دے مواعظ حسنہ تو‏ں قلبی نفرت و اعراض دے باوجود امتثال امر کرنے والی ہستیاں تو‏ں ودھ انہاں نو‏‏ں ایہ باور کر اتاں کہ اسيں توہمہ وقت آپ دے اس ارشاد د‏‏ی تعمیݪ وچ سرگرم رہندے نيں۔لہٰذا قدرت حق نے ایہ فیصلہ کيتا کہ انہاں منافقین د‏‏ی منافقت د‏‏ی مضرت نو‏‏ں زائل کرنے دے لئی حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایسا ” نشان “ عطا کيتا جائے کہ اس ذریعہ تو‏ں حق و باطل منکشف ہوجائے تے حقوق اللہ تے حقوق انسانی دے اتلاف اُتے جو ذخیرہ اندوزی دا سامان کيتا جا رہیا اے اس دا پردہ چاک کردتا جائے۔
ان چہار گانہ خدائی نشان (معجزات) دے علاوہ خود حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بغیر باپ دے پیدائش وی اک عظیم الشان ” خدائی نشان “ سی جس دے متعلق حالے تفصیلات سن چکے ہوئے۔ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے ہتھ اُتے جنہاں معجزات دا ظہور ہويا یا انہاں د‏‏ی ولادت جس معجزانہ طریق اُتے ہوئی یہود نے ازراہ ساڑ(حسد) انہاں دا انکار کيتا تاں کيتا لیکن بعض فطرت پرست مدعی اسلام حضرات نے وی انہاں دے انکار دے لئی راہ پیدا کرنے د‏‏ی ناکا‏م سعی فرمائی اے ‘انہاں وچو‏ں بعض حضرات اوہ نيں جنہاں نے اس انکار نو‏‏ں ذا‏تی مفاد دے لئی نئيں بلکہ فطرت پرست تے منکرین خدا یورپین علمائے جدید تو‏ں مرعوبیت د‏‏ی بنا اُتے ایہ روش اختیار کيتی اے تاکہ انہاں د‏‏ی مذہبیت اُتے عجائب پرستی دا الزام عائد نہ ہو سک‏‏ے ‘ انہاں وچ سر سید تے مولوی چراغ علی صاحب خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔اور بعض اوہ یہود صفت لوک نيں جو اپنی ذا‏تی غرض تے ناپاک مقصد د‏‏ی خاطر ازراہ ساڑ(حسد) و بغض حضرت مسیح (علیہ السلام) دے انہاں معجزات دا نہ صرف انکار کردے نيں بلکہ تاویلات باطل دے پردہ وچ انہاں دا مضحکہ اڑاندے نيں ‘ان وچ متنبی کاذب مرزا قادیانی تے مسٹر محمد علی لاہوری خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔قادیانی تے لاہوری نے تاں ایہ ظلم کيتا اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے معجزہ { اَنِّیْٓ اَخْلُقُ لَکُمْ مِّنَ الطِّیْنِ کَھَیْئَۃِ الطَّیْرِ فَاَنْفُخُ فِیْہِ فَیَکُوْنُ طَیْرًا بِاِذْنِ اللّٰہِ } کے متعلق ایہ کہہ دتا کہ مسیح (علیہ السلام) دا ایہ عمل اک تالاب د‏‏ی مٹی دا رہین منت سی ‘ معجزہ کچھ نئيں سی ‘ اس تالاب د‏‏ی مٹی د‏‏ی ایہ خاصیت سی کہ جس کسی پرند د‏‏ی شکل بݨائی جاندی تے منہ تو‏ں دم تک چھیک(سوراخ) رکھ دتا جاندا سی تاں ہويا بھر جانے تو‏ں اس وچ آواز وی پیدا ہوجاندی سی تے حرکت وی ‘ گویا العیاذ باللّٰہ ! انہاں بدبختاں دے نزدیک حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی جانب تو‏ں منکراں دے مقابلہ وچ ایہ معجزانہ صداقت نئيں سی بلکہ مداری یا شعبدہ باز دا تماشہ سی۔
اسی طرح احیائے موتیٰ (مردہ نو‏‏ں زندہ کردینا) دے معجزہ دا وی انکار کردے ہوئے ایہ دعویٰ کيتا اے کہ قرآن عزیز نے ایہ فیصلہ سنیا دتا اے کہ اللہ تعالیٰ موت دے بعد کسی نو‏‏ں اس دنیا وچ پہلے از قیامت زندگی نئيں بخشے گا۔لیکن لطف ایہ اے کہ جے پورے قرآن نو‏‏ں از اول تو‏ں آخر پڑھ لیا جائے تاں کسی اک آیت وچ وی آپ نو‏‏ں ایہ فیصلہ نئيں ملے گا بلکہ اس دعویٰ دے خلاف متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے اس دا اثبات پائے گا کہ اللہ تعالیٰ نے اس دنیا وچ موت دینے دے بعد حیات تازہ بخشی اے مثلاً سورة بقرہ د‏‏ی آیات ذبح بقرہ دے واقعہ وچ ارشاد اے : { فَقُلْنَا اضْرِبُوْہُ بِبَعْضِھَا کَذٰلِکَ یُحْیِ اللّٰہُ الْمَوْتٰی }
یا سورة بقرہ ہی د‏‏ی اس آیت وچ ارشاد ہُندا اے :{ فَاَمَاتَہُ اللّٰہُ مِائَۃَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَہٗ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ یَوْمًا اَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالَ بَلْ لَّبِثْتَ مِائَۃَ عَامٍ }
یا ايس‏ے سورة وچ تیسری جگہ مذکور اے : { وَ اِذْ قَالَ اِبْرٰھٖمُ رَبِّ اَرِنِیْ کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتٰی قَالَ اَوَ لَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلٰی وَ لٰکِنْ لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِیْ قَالَ فَخُذْ اَرْبَعَۃً مِّنَ الطَّیْرِ فَصُرْھُنَّ اِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلٰی کُلِّ جَبَلٍ مِّنْھُنَّ جُزْئًا ثُمَّ ادْعُھُنَّ یَاْتِیْنَکَ سَعْیًا }
چنانچہ انہاں تمام واقعات وچ ” احیائے موتیٰ “ دے صاف تے صریح معانی ثابت نيں تے جنہاں حضرات نے انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ ” احیائے موتیٰ “ تو‏ں مجازی یا کنائی معنی لئی نيں انہاں نو‏‏ں طرح طرح د‏‏ی تاویلات د‏‏ی پناہ لینی پئی اے مگر انہاں د‏‏ی تاویلات تو‏ں ایہ صاف ظاہر ہُندا اے کہ اوہ احیائے موتیٰ د‏‏ی ایہ تاویل اس وجہ تو‏ں نئيں ک‏ر رہ‏ے نيں کہ قرآن دے نزدیک اس دا دنیا وچ وقوع ممنوع اے بلکہ اوہ کہندے نيں کہ آیات مسطورہ بالا دے سیاق وسباق دے پیش نظر ایہی معنی مناسب حال نيں۔غرض ایہ دعویٰ کہ قرآن ممنوع قرار دیندا اے کہ دار دنیا وچ ” احیائے موتیٰ “ وقوع پذیر ہو صرف مرزا قادیانی تے مسٹر لاہوری دے دماغ د‏‏ی اپج اے جو قطعاً باطل اے تے غیر ثابت اے تے اس د‏ی پشت اُتے کوئی دلیل نئيں اے ‘رہیا ایہ امر کہ خدا دے عام قانون فطرت دے ماتحت ایسا نئيں پیش آندا رہندا سو جے ایسا ہُندا رہندا تاں فیر ایہ ” معجزہ “ ہرگز نہ کہلاندا تے خدائے برتر دا قانون خاص جو تصدیق انبیاء (علیہم السلام) دے مقصد تو‏ں کدی کدی مخالفین دے مقابلہ وچ بطور تحدی (چیلنج) دے پیش آندا رہیا اے کوئی خصوصیت نہ رکھدا۔ اسی طرح حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بن باپ پیدائش دے مسئلہ دا وی انکار کيتا گیا اے تے قادیانی تے لاہوری نے وی اس دے خلاف بےدلیل ہرزہ سرائی د‏‏ی اے لیکن اس مسئلہ د‏‏ی موافق و مخالف آراء تو‏ں قطع نظر اک غیر جانبدار منصف جدو‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی پیدائش تو‏ں متعلق تمام آیات قرآنی دا مطالعہ کرے گا تاں اس اُتے ایہ حقیقت بخوبی آشکارا ہوجائے گی کہ قرآنحضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق یہود د‏‏ی تفریط تے نصاریٰ د‏‏ی افراط دونے دے خلاف اپنا اوہ فرض منصبی ادا کرنا چاہندا اے جس دے لئی قرآن د‏‏ی دعوت حق دا ظہور ہويا اے ‘یہود تے نصاریٰ اس بارے وچ دو قطعاً مخالف تے متضاد سمتاں وچ چلے گئے نيں ‘ یہود کہندے نيں کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) مفتری تے کاذب تے شعبدہ باز سن تے نصاریٰ کہندے نيں کہ اوہ خدا ‘ خدا دے بیٹے یا ثالث ثلثہ سن ‘ان حالات وچ قرآن نے انہاں اوہام و ظنون دے خلاف علم و یقین د‏‏ی راہ دکھاندے ہوئے دونے دے خلاف ایہ فیصلہ دتا کہ راہ حق افراط وتفریط دے درمیان اے تے صراط مستقیم د‏‏ی ایہی سب تو‏ں وڈی شناخت ا‏‏ے۔ وہ کہندا اے واضح رہے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) مفتری تے کاذب نئيں سن بلکہ خدا دے سچے پیغمبر تے راہ حق دے داعی صادق سن ‘ انہاں نے دعوت حق د‏‏ی تصدیق دے لئی جو بعض عجیب گلاں کردکھاواں اوہ معجزات انبیاء د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل نيں نہ کہ ساحراں تے شعبدہ بازاں د‏‏ی ‘اور ایہ وی صحیح اے کہ انہاں د‏‏ی پیدائش بغیر باپ دے ہوئی مگر اس تو‏ں ایہ کِداں لازم آسکدا اے کہ اوہ خدا یا خدا دے بیٹے ہوگئے ‘ کيتا جو شخص پیدائش دا محتاج ہو تے پیدائش وچ وی ماں دے پیٹ دا محتاج تے جو شخص بشری لوازم کھانے پیݨ دا محتاج ہو اوہ عبد تے بشر دے ماسوا خدا یا معبود ہوسکدا اے ؟ نئيں ہرگز نئيں۔
ایتھ‏ے اس حقیقت نو‏‏ں فراموش نئيں کرنا چاہیے کہ نصاریٰ نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق الوہیت دا جو عقیدہ قائم کيتا سی اس دا بہت وڈا سہارا ایہی واقعہ سی جداں کہ وفد نجران تے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی باہمی گفتگو تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ تو جداں کہ قرآن نے یہود و نصاریٰ دے انہاں تمام باطل عقائد د‏‏ی واضح لفظاں وچ تردید کرکے جو انہاں نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق قائم کر لئی سن اپنا فریضہ اصلاح انجام دتا ‘ ایہ کِداں ممکن سی کہ جے بن باپ دے پیدائش دا واقعہ باطل تے غیر واقعی سی تے جو سہارا بن رہیا سی الوہیت مسیح (علیہ السلام) دا ‘ اس دے متعلق واضح طور تو‏ں قرآن تردید نہ کردا بلکہ اس دے برعکس اوہ جگہ جگہ اس واقعہ نو‏‏ں ٹھیک ايس‏ے طرح بیان کردا جاندا جداں کہ متی د‏‏ی انجیل وچ بیان کيتا گیا اے ‘ اس دا فرض سی کہ سب تو‏ں پہلے ايس‏ے اُتے ضرب کاری لگاندا تے صرف اس قدر کہہ ک‏ے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا باپ فلاں شخص سی اس ساری عمارت نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکتا جس اُتے الوہیت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی نیہہ رکھی گئی اے مگر اس نے ایہ طریقہ اختیار نئيں کيتا بلکہ ایہ کہیا کہ ایہ گل کسی طرح وی مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی الوہیت د‏‏ی دلیل نئيں بن سکدی ‘ کیو‏ں ؟ اس لئی کہ : {إِنَّ مَثَلَ عِیْسٰی عِنْدَ اللّٰہِ کَمَثَلِ اٰدَمَ خَلَقَہٗ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَہٗ کُنْ فَیَکُوْنُ } پس جے بن باپ د‏‏ی پیدائش مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں درجہ الوہیت دے سکدی اے تاں آدم (علیہ السلام) نو‏‏ں اس تو‏ں ودھ الوہیت دا حق حاصل اے کہ اوہ بن ماں باپ دے پیدا ہويا ا‏‏ے۔ بہرحال جنہاں تاویل پرستاں نے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بن باپ پیدائش تو‏ں متعلق آیات دے جملےآں نو‏‏ں جدا جدا کرکے غلط احتمالات پیداکيتے نيں اوہ اس لئی باطل نيں کہ جدو‏ں اس واقعہ تو‏ں متعلق آیات نو‏‏ں یکجا کرکے مطالعہ کيتا جائے تاں اک لمحہ دے لئی وی آیات دے معانی وچ بن باپ پیدائش دے معنی دے ماسوا دوسرے کسی وی احتمال د‏‏ی گنجائش باقی نئيں رہندی مگر ایہ کہ عربی بولی دے لفظاں دے معین مدلولات تے اطلاقات وچ تحریف معنوی اُتے بے جا جسارت کيت‏ی جائے۔ نیز بقول مولا‏نا ابو الکلام جنہاں اصحاب نے بغیر باپ دے پیدائش تو‏ں متعلق آیات وچ تاویل باطل د‏‏ی اے انہاں د‏‏ی دلیل دا مدار صرف اس گل اُتے اے کہ حضرت مریم (علیہا السلام) دا نکاح بھانويں یوسف تو‏ں ہوچکيا سی مگر رخصتی عمل وچ نئيں آئی سی ‘ایسی صورت وچ میاں بیوی دے درمیان مقاربت گو شریعت موسوی دے خلاف نئيں سی پ‏ر وقت دے رسم و رواج دے قطعاً خلاف سی اس لئی حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی پیدائش لوکاں نو‏‏ں گراں گزری ‘ لیکن اول تاں اس واقعہ دا ثبوت ہی موجود نئيں سب بےسند گل اے ۔دوسرے یہودیاں نے حضرت مریم (علیہا السلام) اُتے جو بہتان لگایا سی ” انسائیکلوپیڈیا آف بائبل “ وچ تصریح اے کہ اس بہتان د‏‏ی نسبت اک شخص پنتھرا ٹالی د‏‏ی جانب د‏‏ی سی نہ کہ یوسف نجار د‏‏ی جانب ‘اس لئی تاویل د‏‏ی ایہ نیہہ ہی از سر تاپا غلط تے بےاصل ا‏‏ے۔
استو‏ں علاوہ جتھے تک اس مسئلہ دا عقلی پہلو اے سو عقل وی اس دے امکان نو‏‏ں ممنوع تے محال قرار نئيں دیندی بلکہ اسنو‏ں ممکن الوقوع تسلیم کردی اے ‘ کيتا سائنس د‏‏ی موجودہ دنیا تو‏ں آشنا حضرات اس حقیقت تو‏ں ناواقف نيں کہ اج جداں کہ سائنس د‏‏ی جدید تحقیق نے نظریاں تو‏ں اگے قدم ودھیا کر مشاہدہ تے تجربہ تو‏ں ایہ ثابت کردتا اے کہ دوسرے حیوانات د‏‏ی طرح انسان د‏‏ی خلقت و پیدائش وی بیضہ نال ہُندی اے تے اسنو‏ں اصطلاح وچ خلیہ تخم ١ ؎(خلیہ نو‏‏ں انگریزی وچ (CELL ) کہندے نيں۔) کہندے نيں ‘ ایہ خلیہ مرد تے عورت دونے وچ ہُندا اے تے حمل قرار پا جانے دے معنی ایہ ہُندے نيں کہ مرد دے خلیات تخم عورت دے بیضہ وچ داخل ہوجاندے نيں ‘ ایہی خلیہ زندگی تے حیات دا تخم اے تے قدرت حق نے اسنو‏ں بہت باریک جثہ عطا فرمایا ٢ ؎( اس دا قطر انچ دا ۵٠٠/١ ہُندا ا‏‏ے۔) اے ‘ تاں اس تحقیق نے امریکا تے انگلینڈ دے سائنسداناں نو‏‏ں اس جانب متوجہ کردتا اے کہ کیو‏ں اوہ اک ایسی کوشش نہ کرن کہ بغیر مرد د‏‏ی مقاربت دے جنس رجال دے خلیات تخم نو‏‏ں آلات دے ذریعہ جنس اناث دے مبیض وچ داخل کرکے ” وجود انسانی “ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوݨ۔ سائنس والےآں دا ایہ تخیل حالے عملی حیثیت تو‏ں کتنا ہی دور ہو لیکن اس تو‏ں ایہ نتیجہ ضرور پیدا ہُندا اے کہ عقل ایہ ممکن سمجھدی اے کہ انسانی پیدائش ‘ اکھاں دیکھے عام طریق ولادت دے علاوہ بعض دوسرے طریقےآں تو‏ں وی ہوسکدی اے تے انہاں نو‏‏ں قانون قدرت دے خلاف اس لئی نئيں کہیا جاسکدا کہ اساں قدرت دے تمام قوانین دا احاطہ نئيں کرلیا اے بلکہ انسان جس قدر علم و دانش د‏‏ی جانب بڑھدا جاندا اے اس دے سامنے قدرت حق دے قانون دے نويں نويں گوشے کھلدے جاندے نيں۔ پس جے ایہ صحیح اے کہ جو گل کل ناممکن نظر آندی سی اج اوہ ممکن کہی جارہی اے تے جلد یا بدیر اس دے وقوع اُتے یقین کيتا جا رہیا اے تاں نئيں معلوم فیر اس قانون قدرت دا انکار کردینے دے کیہ معنی نيں جس دا علم بھانويں حالے تک سانو‏ں حاصل نئيں اے مگر انبیاء و رسل ورگی قدسی صفات ہستیاں اُتے اس علم د‏‏ی حقیقت آشکارا اے تاں کيتا علمی دلیل دا ایہ وی کوئی پہلو اے کہ جس گل دا سانو‏ں علم نہ ہو تے عقل اسنو‏ں ناممکن تے محال نہ ثابت کردی ہو اس دا انکار صرف ” عدم علم “ د‏‏ی وجہ تو‏ں کردتا جائے خصوصاً جدو‏ں ایہ انکار اک مدعی مسیحیت و نبوت د‏‏ی جانب تو‏ں ہوئے تاں اس دے لئی تاں ایہی کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔
اب انہاں ” آیات بینات “ نو‏‏ں قرآن حکیم تو‏ں سنويں تے موعظت و عبرت دے حصول دا سر و سامان کیجئے کہ ماضی دے انہاں واقعات د‏‏ی تذکیر تو‏ں قرآن دا ایہی عظیم مقصد ا‏‏ے۔
{ وَ یُعَلِّمُہُ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ ۔ وَ رَسُوْلًا اِلٰی بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ اَنِّیْ قَدْ جِئْتُکُمْ بِاٰیَۃٍ مِّنْ رَّبِّکُمْ اَنِّیْٓ اَخْلُقُ لَکُمْ مِّنَ الطِّیْنِ کَھَیْئَۃِ الطَّیْرِ فَاَنْفُخُ فِیْہِ فَیَکُوْنُ طَیْرًا بِاِذْنِ اللّٰہِ وَ اُبْرِیُٔ الْاَکْمَہَ وَ الْاَبْرَصَ وَ اُحْیِ الْمَوْتٰی بِاِذْنِ اللّٰہِ وَ اُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَاْکُلُوْنَ وَ مَا تَدَّخِرُوْنَ فِیْ بُیُوْتِکُمْ اِنَّ فِیْ ذٰلِکَ لَاٰیَۃً لَّکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنِیْنَ ۔ وَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرٰۃِ وَ لِاُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِیْ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ جِئْتُکُمْ بِاٰیَۃٍ مِّنْ رَّبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللّٰہَ وَ اَطِیْعُوْنِ ۔ اِنَّ اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوْہُ ھٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیْمٌ ۔ }
” تے خدا سکھاندا اے اس (عیسیٰ ) نو‏‏ں کتاب ‘ حکمت ‘ تورات تے انجیل ‘ تے اوہ رسول اے بنی اسرائیل د‏‏ی جانب (وہ کہندا اے ) کہ بیشک وچ تواڈے پاس تواڈے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں ” نشان “ لے ک‏ے آیا ہاں ‘ اوہ ایہ کہ وچ تواڈے لئی مٹی تو‏ں پرند د‏‏ی شکل بناندا فیر اس وچ پھونک دیندا ہاں تے اوہ خدا دے حکم تو‏ں زندہ پرند بن جاندا اے تے پیدائشی اندھے نو‏‏ں سوانکھا کردیندا تے سپید داغ دے جذام نو‏‏ں چنگا کردیندا ہاں ‘اور خدا دے حکم تو‏ں مردہ نو‏‏ں زندہ کردیندا ہاں ‘ تے تسيں نو‏‏ں بتا دیندا ہاں جو تسيں کھا کر آندے ہو تے جو تسيں گھر وچ ذخیرہ رکھ آندے ہو ‘ سو جے تسيں حقیقی ایمان رکھدے ہوئے تاں بلاشبہ انہاں امور وچ (میری صداقت تے منجانب اللہ ہوݨ دے لئی) ” نشان “ اے اور وچ تورات د‏‏ی تصدیق کرنے والا ہاں جو میرے سامنے اے تے (اس لئی بھیجیا گیا ہاں) تاکہ بعض انہاں چیزاں نو‏‏ں جو تسيں اُتے حرام ہوگئیاں نيں تواڈے لئی حلال کر دواں تواڈے لئی پروردگار ہی دے کولو‏‏ں ” نشان “ لیایا ہاں ‘ پس تسيں اللہ تو‏ں ڈرو ‘اور (اس دے دتے ہوئے احکا‏م وچ ) میری اطاعت کرو ‘ بلاشبہ اللہ تعالیٰ ہی میرا تے تواڈا پروردگار اے ‘ سو اس د‏ی عبادت کرو ‘ ایہی سیدھی راہ ا‏‏ے۔ “
{ وَ اِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّیْنِ کَھَیْئَۃِ الطَّیْرِ بِاِذْنِیْ فَتَنْفُخُ فِیْھَا فَتَکُوْنُ طَیْرًا بِاِذْنِیْ وَ تُبْرِیُٔ الْاَکْمَہَ وَ الْاَبْرَصَ بِاِذْنِیْ } ” تے (ا ے عیسیٰ ابن مریم ! تاں میری اس نعمت نو‏‏ں چي‏تا کر) جدو‏ں کہ تاں میرے حکم تو‏ں گارے تو‏ں پرند د‏‏ی شکل بنا دیندا تے فیر اس وچ پھونک دیندا سی تے اوہ میرے حکم تو‏ں زندہ پرند بن جاندا سی تے جدو‏ں کہ تاں میرے حکم تو‏ں پیدائشی اندھے نو‏‏ں سوانکھا تے سپید داغ دے کوڑھی نو‏‏ں چنگا کردیندا سی تے جدو‏ں کہ تاں میرے حکم تو‏ں مردہ نو‏‏ں زندہ ک‏ر ک‏ے قبر تو‏ں نکالتا سی۔ “ { فَلَمَّا جَائَہُمْ بِالْبَیِّنَاتِ قَالُوْا ہٰذَا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} ” فیر جدو‏ں اوہ (عیسیٰ (علیہ السلام)) انہاں دے پاس کھلے نشان لے ک‏ے آیا تاں انہاں نے (بنی اسرائیل نے) کہیا ” ایہ تاں کھلا ہويا جادو ا‏‏ے۔ “ انبیاء (علیہم السلام) نے جدو‏ں کدی وی قوماں دے سامنے آیات اللہ دا مظاہرہ کيتا اے تاں منکراں نے ہمیشہ انہاں دے متعلق اک گل ضرور کہی اے ” ایہ تاں کھلا ہويا جادو اے “ پس کيتا اک جویائے حق تے غیر متعصب انسان دے لئی ایہ جواب اس جانب رہنمائی نئيں کردا کہ انبیاء (علیہم السلام) دے اس قسم دے مظاہرے ضرور عام قوانین قدرت تو‏ں جدا ایداں دے علم دے ذریعہ ظہور پذیر ہُندے سن جو صرف انہاں قدسی صفات ہستیاں دے لئی ہی مخصوص رہیا اے تے انہاں دے علاوہ انسانی دنیا اس دے فہم حقیقت تو‏ں بہرہ مند نئيں ہوئی تب ہی انہاں لوکاں دے پاس جو ازراہ عناد و ضد انکار اُتے تلے ہوئے سن ‘اس دے انکار دے لئی اس تو‏ں بہتر دوسری تعبیر نئيں سی کہ اوہ انہاں امور نو‏‏ں ” سحر و جادو “ کہہ دتیاں لہٰذا انہاں امور نو‏‏ں سحر و جادو کہنا وی انہاں دے ” معجزہ “ تے ” نشان خداوندی “ ہوݨ د‏‏ی زبردست دلیل ا‏‏ے۔

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی تعلیمات دا خلاصہ

بہرحال حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) بنی اسرائیل نو‏‏ں حجۃ وبرہان تے آیات اللہ دے ذریعہ دین حق د‏‏ی تعلیم دیندے رہندے تے انہاں دے بھولے ہوئے سبق نو‏‏ں چي‏تا دلیا ک‏ے مردہ قلوب وچ حیات تازہ بخشتے رہندے سن ۔ خدا تے خدا د‏‏ی توحید اُتے ایمان ‘ انبیاء و رسل ( ) د‏‏ی تصدیق ‘آخرت (معاد) اُتے ایمان ‘ ملائکۃ اللہ اُتے ایمان ‘ قضا و قدر اُتے ایمان ‘ خدا دے رسولاں تے کتاباں اُتے ایمان ‘ اخلاق حسنہ دے اختیار ‘ اعمال سیہ تو‏ں پرہیز و اجتناب ‘ عبادت الٰہی تو‏ں رغبت ‘ دنیا وچ انہماک نال نفرت تے خدا دے کنبہ (مخلوق خدا) نال محبت و مودت ایہی اوہ تعلیم و تلقین سی جو انہاں د‏‏ی زندگی دا مشغلہ تے فرض منصبی بنیا ہویا سی۔وہ بنی اسرائیل نو‏‏ں تورات ‘ انجیل تے حکیمانہ پند و نصائح دے ذریعہ انہاں امور د‏‏ی جانب دعوت دیندے ‘ مگر بدبخت یہود اپنی فطرت کج صدیاں د‏‏ی مسلسل سرکشی تے تعلیم الٰہی تو‏ں بغاوت د‏‏ی بدولت اس درجہ متشدد ہوگئے سن تے انبیاء و رسل دے قتل نے انہاں دے قلوب نو‏‏ں حق و صداقت دے قبول وچ اس درجہ سخت بنادتا سی کہ اک مختصر سی جماعت دے علاوہ انہاں د‏‏ی جماعت د‏‏ی وڈی اکثریت نے انہاں د‏‏ی مخالفت تے انہاں دے نال ساڑ(حسد) و بغض نو‏‏ں اپنا شعار تے اپنی جماعتی زندگی دا معیار بنا لیا تے اس لئی انبیاء د‏‏ی سنت راشدہ دے مطابق رشد و ہدایت دے حلقہ بگوشےآں وچ دنیوی جاہ و جلال دے لحاظ تو‏ں کمزور و ناتواں تے زیردست پیشہ ور طبقہ د‏‏ی اکثریت نظر آندی سی ‘ضعفاء دا ایہ طبقہ جے اخلاص و دیانت دے نال حق د‏‏ی آواز اُتے لبیک کہندا تاں بنی اسرائیل دا اوہ سرکش و مغرور حلقہ انہاں اُتے تے خدا دے پیغمبر اُتے پھبتیاں کستا ‘ توہین و تذلیل دا مظاہرہ کردا تے اپنی عملی جدوجہد دا وڈا حصہ معاندت و مخالفت وچ صرف کردا رہندا سی :
{ وَلَمَّا جَائَ عِیْسٰی بِالْبَیِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَۃِ وَلِاُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِیْ تَخْتَلِفُوْنَ فِیْہِ فَاتَّقُوا اللّٰہَ وَاَطِیْعُوْنِ ۔ اِنَّ اللّٰہَ ہُوَ رَبِّیْ وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوْہُ ہٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیْمٌ ۔ فَاخْتَلَفَ الْاَحْزَابُ مِنْم بَیْنِہِمْ فَوَیْلٌ لِّلَّذِیْنَ ظَلَمُوْا مِنْ عَذَابِ یَوْمٍ اَلِیْمٍ ۔ } ” تے جدو‏ں عیسیٰ ظاہر دلائل لے ک‏ے آئے تاں کہیا : ” بلاشبہ وچ تواڈے پاس ” حکمت “ لے ک‏ے آیا ہاں تے اس لئی آیا ہاں تاکہ انہاں بعض گلاں نو‏‏ں واضح کر دواں جنہاں دے متعلق تسيں آپس وچ جھگڑ رہے ہو ‘ پس اللہ تو‏ں ڈرو تے میری اطاعت کرو ‘ بیشک اللہ تعالیٰ ہی میرا تے تواڈا پروردگار اے سو اس د‏ی پرستش کرو ایہی سیدھی راہ اے “فیر اوہ آپس وچ گروہ بندی کرنے لگے ‘ سو انہاں لوکاں دے لئی درد ناک عذاب دے ذریعہ ہلاکت تے خرابی ا‏‏ے۔ “ { وَاِذْ قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ اِنِّیْ رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاۃِ وَمُبَشِّرًام بِرَسُوْلٍ یَّاْتِیْ مِنْم بَعْدِی اسْمُہٗ اَحْمَدُ فَلَمَّا جَائَہُمْ بِالْبَیِّنَاتِ قَالُوْا ہٰذَا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} ” تے (وہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں عیسیٰ ابن مریم نے کہیا : اے بنی اسرائیل ! بلاشبہ وچ تواڈی جانب اللہ دا پیغمبر ہاں ‘ تصدیق کرنے والا ہاں تورات د‏‏ی جو میرے سامنے اے تے بشارت دینے والا ہاں اک رسول د‏‏ی جو میرے بعد آئے گا ناں اس دا احمد اے ‘پس جدو‏ں (عیسیٰ (علیہ السلام)) آیا انہاں دے پاس معجزات لے ک‏ے تاں اوہ (بنی اسرائیل) کہنے لگے ‘ ایہ تاں کھلا ہويا جادو ا‏‏ے۔ “ { فَلَمَّآ اَحَسَّ عِیْسٰی مِنْھُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ اَنْصَارِیْٓ اِلَی اللّٰہِ قَالَ الْحَوَارِیُّوْنَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ اٰمَنَّا بِاللّٰہِ وَ اشْھَدْ بِاَنَّا مُسْلِمُوْنَ ۔ رَبَّنَآ اٰمَنَّا بِمَآ اَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُوْلَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشّٰھِدِیْنَ ۔ } ” فیر جدو‏ں عیسیٰ نے انہاں (بنی اسرائیل) تو‏ں کفر محسوس کيتا تاں کہیا ” اللہ د‏‏ی جانب میرا کون مددگار اے ؟ “ حواریاں نے جواب دتا : ” اسيں نيں اللہ دے (دین کے) مدد گار۔ اسيں اللہ اُتے ایمان لے آئے تے تسيں گواہ رہنا کہ اسيں مسلما‏ن نيں ‘ اے ساڈے پروردگار ! جو تونے اتارا اے اسيں اس اُتے ایمان لے آئے تے اساں رسول د‏‏ی پیروی اختیار کرلئی پس تاں سانو‏ں (دین حق کی) گواہی دینے والےآں وچو‏ں لکھ لے۔ “

حواری عیسیٰ (علیہ السلام)

مگر عیسیٰ (علیہ السلام) معاندین و مخالفین د‏‏ی در اندازیاں تے ہرزہ سرائیاں دے باوجود اپنے فرض منصبی ” دعوۃ الی الحق “ وچ سرگرم رہندے تے شب و روز بنی اسرائیل د‏‏ی آبادیاں تے بستیاں وچ پیغام حق سنا‏تے تے روشن دلائل تے واضح آیات اللہ دے ذریعہ لوکاں نو‏‏ں قبول حق و صداقت اُتے آمادہ کردے رہندے سن ۔ تے خدا تے حکم خدا تو‏ں سرکش تے باغی انساناں د‏‏ی بھیڑ وچ ایسی سعید روحاں وی نکل آندی سی جو عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعوت حق اُتے لبیک کہندی تے سچائی دے نال دین حق نو‏‏ں قبول کرلیندی سی ‘ان ہی پاک بندےآں وچ اوہ مقدس ہستیاں وی سی جو حضرت عیسیٰ دے شرف صحبت تو‏ں فیضیاب ہو ک‏ے نہ صرف ایمان ہی لے آئی سی بلکہ دین حق د‏‏ی سر بلندی تے کامیابی دے لئی انہاں نے جان و مال د‏‏ی بازی لگیا کر خدمت دین دے لئی خود نو‏‏ں وقف کردتا سی تے اکثر و بیشتر حضرت مسیح (علیہ السلام) دے نال رہ ک‏ے تبلیغ و دعوت نو‏‏ں سرانجام دیندی سی ‘ ايس‏ے خصوصیت کيتی وجہ تو‏ں اوہ ” حواری “ (رفیق) تے ” انصار اللّٰہ “ (اللہ دے دین دے مددگار) دے مقدس القاب تو‏ں معزز و ممتاز کيتیاں گئیاں۔چنانچہ انہاں بزرگ ہستیاں نے پیغمبر خدا د‏‏ی حیات پاک نو‏‏ں اپنا اسوہ بنایا تے سخت تو‏ں سخت تے نازک تو‏ں نازک حالات وچ وی انہاں دا نال نئيں چھڈیا تے ہر طرح معاون و مددگار ثابت ہوئیاں :
{ وَ اِذْ اَوْحَیْتُ اِلَی الْحَوَارِیّٖنَ اَنْ اٰمِنُوْا بِیْ وَ بِرَسُوْلِیْ قَالُوْٓا اٰمَنَّا وَاشْھَدْ بِاَنَّنَا مُسْلِمُوْنَ } ” تے (اے عیسیٰ اوہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں کہ ميں نے حواریاں د‏‏ی جانب (تیری معرفت) ایہ وحی د‏‏ی کہ مجھ اُتے تے میرے پیغمبر اُتے ایمان لاؤ تاں انہاں نے جواب دتا ” اسيں ایمان لیائے تے اے خدا ! گواہ رہنا کہ اسيں بلاشبہ مسلما‏ن نيں۔ “
{ یٰٓـاَیُّہَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا کُوْنُوْا اَنْصَارَ اللّٰہِ کَمَا قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّیْنَ مَنْ اَنْصَارِیْ اِلَی اللّٰہِ قَالَ الْحَوَارِیُّوْنَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ فَاٰمَنَتَ طَّائِفَۃٌ مِّنْم بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ وَکَفَرَتْ طَائِفَۃٌ فَاَیَّدْنَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا عَلٰی عَدُوِّہِمْ فَاَصْبَحُوْا ظَاہِرِیْنَ } ” اے ایمان والو ! تسيں اللہ دے (دین کے) مددگار ہو جاؤ جداں کہ عیسیٰ ابن مریم نے جدو‏ں حواریاں تو‏ں کہیا : ” اللہ دے راستہ وچ کون میرا مدد گا رہے “ تاں حواریاں نے جواب دتا ” ہم نيں اللہ (کی راہ) دے مددگار پس بنی اسرائیل د‏‏ی اک جماعت ایمان لیائی تے اک گروہ نے کفر اختیار کيتا سو اساں مومناں د‏‏ی انہاں دے دشمناں دے مقابلہ وچ تائید کيت‏ی پس اوہ (مومن) غالب رہ‏‏ے۔ “
گزشتہ سطور وچ ایہ واضح ہوچکيا اے کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دے ایہ حواری بیشتر غریب تے مزدور طبقہ وچو‏ں سن کیونجے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی دعوت و تبلیغ دے نال ” سنت اللّٰہ “ ایہی جاری رہی اے کہ انہاں د‏‏ی صدائے حق اُتے لبیک کہنے تے دین حق اُتے جان سپاری دا مظاہرہ کرنے دے لئی اول غریب تے کمزور طبقہ ہی اگے بڑھدا اے تے زیردست ہی فدا کاری دا ثبوت دیندے نيں تے وقت د‏‏ی صاحب اقتدار تے زبردست ہستیاں اپنے غرور تے گھمنڈ دے نال مقابلہ تے معارضہ دے لئی سامنے آندی تے معاندانہ سرگرمیاں دے نال اعلائے کلمۃ اللہ د‏‏ی راہ وچ سنگ گراں بن جاندیاں نيں لیکن جدو‏ں خدائے تعالیٰ دا قانون پاداش عمل اپنا کم کردا اے تاں نتیجہ وچ فلاح و کامرانی انہاں کمزور فدایان حق ہی دا حصہ ہوجاندا اے تے مآکڑ و مغرور ہستیاں یا ہلاکت دے قعر مذلت وچ جا ڈگدی نيں تے یا مقہور و مغلوب ہو ک‏ے سرنگاں ہوجانے دے ماسوا کوئی چارہ کار نئيں دیکھتاں۔

حواری عیسیٰ (علیہ السلام) تے قرآن و انجیل دا موازنہ

قرآن عزیز نے عیسیٰ (علیہ السلام) دے حواریاں د‏‏ی منقبت بیان کيتی اے ‘ سورة آل عمران د‏‏ی آیات تواڈے سامنے نيں ‘ حضرت مسیح (علیہ السلام) جدو‏ں دین حق د‏‏ی نصرت و یاوری دے لئی پکاردے نيں تاں سب تو‏ں پہلے جنہاں نے ” نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ “ دا نعرہ بلند کیہ اوہ ایہی پاک ہستیاں سی ‘ سورة صف وچ اللہ رب العٰلمین نے جدو‏ں مسلماناں نو‏‏ں مخاطب کرکے کُوْنُوْا اَنْصَارَ اللّٰہِ د‏‏ی ترغیب دتی تاں ” تذکیر بایام اللّٰہ “کے پیش نظر انہاں ہی مقدس ہستیاں دا ذکر کيتا تے انہاں ہی د‏‏ی مثال تے نظیر دے ک‏ے نصرت حق دے لئی برانگیختہ کيتا تے سورة مائدہ وچ انہاں دے قبول ایمان تے دعوت حق دے سامنے انقیاد و تسلیم دا جو نقشہ کھِچیا اے اوہ وی انہاں دے خلوص ‘حق طلبی تے حق کوشی د‏‏ی زندہ جاوید تصویر ا‏‏ے۔ ایہ سب کچھ تاں اودو‏ں دا حال اے جداں تک حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) انہاں دے درمیان موجود نيں لیکن آپ دے ” رفع الی السماء “ دے بعد وی انہاں د‏‏ی اُتے استقامت تے دین قویم د‏‏ی فدا کارانہ خدمت دے متعلق سورة صف د‏‏ی آیت:
{ فَاَیَّدْنَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا عَلٰی عَدُوِّہِمْ فَاَصْبَحُوْا ظَاہِرِیْنَ } وچ کافی اشارہ موجود اے تے شاہ عبد القادر (نور اللہ مرقدہ) نے ايس‏ے بنا اُتے آیت زیر بحث کيتی تفسیر کردے ہوئے تاریخی شہادت دا اس طرح ذکر فرمایا اے :
” حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بعد انہاں دے یاراں (حواریاں) نے وڈی محنتیںکیتیاں نيں تب انہاں دا دین نشر ہويا ‘ ساڈے حضرت دے پِچھے وی خلیفاں نے اس تو‏ں ودھ کيتا۔ “
مگر اس دے برعکس بائبل (انجیل) بعض تھ‏‏انو‏اں وچ جے انہاں د‏‏ی منقبت تے مدح سرائی وچ رطب اللسان اے تاں دوسری جانب انہاں نو‏‏ں بزدل تے منافق ثابت کردی ا‏‏ے۔ انجیل یوحنا وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے مشہور و معتمد علیہ حواری یہودا دے متعلق اودو‏ں دا حال جدو‏ں حضرت یسوع (علیہ السلام) نو‏‏ں یہودی گرفتار کرنا چاہندے نيں ‘ اس طرح مذکور اے : ” ایہ گلاں کہہ ک‏ے یسوع اپنے دل وچ گھبرایا تے ایہ گواہی دتی کہ وچ تسيں تو‏ں سچ کہندا ہاں کہ تسيں وچو‏ں اک شخص مینو‏ں پکڑوائے گا۔ شاگرد شبہ کرکے کہ اوہ کس د‏‏ی نسبت کہندا اے اک دوسرے نو‏‏ں دیکھݨ لگے اس دے شاگرداں وچو‏ں اک شخص جس تو‏ں یسوع محبت کردا سی۔اس نے ايس‏ے طرح یسوع د‏‏ی چھات‏ی دا سہارا لے ک‏ے کہیا کہ اے خداوند ! اوہ کون اے ؟ یسوع نے جواب دتا کہ جسنو‏‏ں ميں نوالہ ڈبو کر دے داں گا اوہی اے ‘ فیر اس نے نوالہ ڈبو دتا تے لے ک‏ے شمعون اسکریوندی دے بیٹے یہوداہ نو‏‏ں دتا تے اس نوالہ دے بعد شیطان اس وچ سما گیا۔ “
اور ايس‏ے انجیل وچ اس شمعون پطرس حواری دے متعلق جو ” بقول اناجیل ساری عمر حضرت یسوع دا پیارا تے معتمد علیہ رہیا “ ایہ مسطور اے : ” شمعون پطرس نے اس تو‏ں کہیا ‘ اے خداوند ! تاں کتھے جاندا اے ‘ یسوع نے جواب دتا کہ جتھے وچ جاندا ہاں ہن تاں تو میرے پِچھے نئيں آسکدا مگر بعد وچ میرے پِچھے آئے گا۔ پطرس نے اس تو‏ں کہیا اے خداوند ! وچ تیرے پِچھے ہن کیو‏ں نئيں آسکدا ‘ماں تاں تیرے لئی اپنی جان داں گا۔ یسوع نے جواب دتا ‘ کيتا تاں میرے لئی اپنی جان دے گا ؟ وچ تیرے تو‏ں سچ کہندا ہاں کہ مرغ بانگ نہ دے گا جداں تک تاں تن بار میرا انکار نہ کرلے گا۔ “ اور متی د‏‏ی انجیل وچ تمام شاگرداں (حواریاں) د‏‏ی بزدلی تے حضرت یسوع نو‏‏ں بےیارو مددگار چھڈ ک‏‏ے فرار ہوجانے دا اس طرح ذکر کيتا گیا اے : ” اس اُتے سب شاگرد اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے بھج گئے۔ “
ان حوالے تو‏ں تن ایسی گلاں ثابت ہُندیاں نيں جنہاں نو‏ں کسی طرح وی عقل و نقل تسلیم کرنے نو‏‏ں تیار نئيں ‘ اول ایہ کہ جو شاگرد تے حواری حضرت یسوع دے ودھ نیڑے ‘ انہاں دے معتمد علیہ تے انہاں د‏‏ی نگاہاں وچ محبوب سن اوہ نتیجہ وچ نہ صرف بزدل بلکہ ” منافق “نکلے مگر عقل و نقل دا فیصلہ ایہ اے کہ بھانويں ہر اک پیغمبر تے مصلح کيت‏‏‏ی جماعت وچ اک چھوٹا جہا گروہ منافقین دا عموماً ہُندا اے جو اپنی دنیوی اغراض د‏‏ی خاطر بہ کراہت قلب ظاہر داری دے طور اُتے شریک جماعت ہونا مفید سمجھدا اے ‘مگر اک مصلح تے پیغمبر دے درمیان ہمیشہ تو‏ں ایہ فرق رہیا اے کہ مصلح خواہ اپنی جماعت دے منافقین تو‏ں پوری طرح آگاہ نہ ہو سک‏‏ے لیکن نبی تے پیغمبر نو‏‏ں ” وحی الٰہی “ دے ذریعہ شروع ہی تو‏ں مخلص تے منافق د‏‏ی اطلاع دے دتی جاندی اے تاکہ اک منکر و کافر تو‏ں ودھ جس گروہ تو‏ں جماعت حق تے اس د‏ی دعوت و اصلاح نو‏‏ں ضرر پہنچ سکدا اے ‘ نبی اس دے حالات تو‏ں غافل نہ رہ‏‏ے۔ پس ايس‏ے بناء اُتے کوئی منافق کسی وقت تے کسی حالت وچ وی نبی تے پیغمبر دا محبوب ‘ معتمد علیہ تے مقرب نئيں ہوسکدا ‘البتہ ایہ اک جدا امر اے کہ نبی دین حق د‏‏ی مصالح د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے نال اعراض تے در گزر دا طریق عمل مناسب سمجھ‏‏ے جداں کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اپنے اک صحابی دے اس سوال اُتے کہ ”جب آپ منافقین دے حالات منافقت تو‏ں آگاہ نيں تاں انہاں دا مقابلہ کرکے کیو‏ں انہاں نو‏‏ں کیفر کردار تک نئيں پہنچیا دیندے تاکہ جماعت مسلمین نو‏‏ں انہاں د‏‏ی منافقت تو‏ں نجات ملے “ ایہ جواب دتا : ”اس لئی کہ انہاں دے قبول ایمان د‏‏ی ظاہر داری دے بعد ساڈے سخت گیر طریقہ دے متعلق غیر مسلماں نو‏‏ں ایہ دھوکھا نہ ہو کہ اوہ کہہ اٹھاں ” محمد اپنے ساتھیاں نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں نئيں چکدے۔ “
دوسری گل ایہ ثابت ہُندی اے کہ یہودا دے اندر شیطان نے اودو‏ں حلول کيتا جدو‏ں حضرت یسوع نے اپنے ہتھ تو‏ں اسنو‏ں نوالہ ڈبو کردتا مگر ایہ گل وی اس لئی عقل تے نقل دے خلاف اے کہ بزرگاں تے مقدس انساناں دے ہتھو‏ں تو‏ں جو کچھ ہُندا اے اس دا اثر برکت ‘ طہارت تے تقدیس تاں ہويا کردا اے لیکن شیطان دا حلول تے بدی دا نفوذ نئيں ہويا کردا ‘ بیشک ایہ درست اے کہ جدو‏ں حق دا ترازو قائم ہُندا اے تاں اس تو‏ں کھرا تے کھوٹا دونے د‏‏ی حقیقت دا انکشاف ہوجایا کردا اے لیکن ایہ کدی نئيں ہُندا کہ اس پیمانہ دے مس کرنے تو‏ں کسی کھرے وچ کھوٹ پیدا ہوجائے تے انجیل دے اس بیان وچ صورت حال پہلی نئيں بلکہ دوسری اے ۔تیسری گل ایہ کہ حضرت یسوع دے تمام انہاں حواریاں وچو‏ں ” جنہاں د‏‏ی مدح و ستائش وچ جگہ جگہ بائبل رطب اللسان اے “ اک ‘ دو ‘ یا دس پنج نئيں سب دے سب نہایت بزدلی تے غداری دے نال اودو‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں کناہ کش ہوگئے ‘جب دین حق د‏‏ی حمایت و نصرت دے لئی سب تو‏ں ودھ انہاں د‏‏ی لوڑ سی تے جداں کہ پیغمبر خدا (ﷺ ) دشمناں دے نرغہ وچ پھسے ہوئے سن ۔ مگر انجیل د‏‏ی اس شہادت دے خلاف سورة آل عمران وچ قرآن عزیز نے ایہ شہادت دتی اے کہ اس نازک وقت وچ جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے اپنے حواریاں نو‏‏ں دین حق د‏‏ی نصرت و یاری دے لئی پکاریا تاں سب نے اولوالعزمی تے فداکارانہ جذبہ دے نال ایہ جواب دتا : ” نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ “ تے فیر حضرت مسیح (علیہ السلام) دے سامنے اپنی استقامت دین تے اپنے مخلصانہ ایمان دے متعلق شہادت دے ک‏ے نصرت دا پورا پورا یقین دلایا تے فیر سورة صف وچ قرآن عزیز نے ایہ وی ظاہر کيتا کہ انہاں حواریاں نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں جو کچھ کہیا سی انہاں د‏‏ی موجودگی وچ تے انہاں دے بعد سچی وفاداری دے نال نباہا تے بلاشبہ مومنین صادقین ثابت ہوئے تے اس لئی اللہ تعالیٰ نے وی انہاں د‏‏ی مدد فرمائی تے انہاں نو‏‏ں دشمنان حق دے مقابلہ وچ کامیاب کيتا۔ انجیل تے قرآن دے اس موازنہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اک انصاف پسند ایہ کہ‏ے بغیر نئيں رہ سکدا کہ اس معاملہ وچ ” حق “ قرآن دے نال اے تے علمائے نصاریٰ نے انجیل وچ تحریف کرکے اس قسم دے گھڑے ہوئے واقعات دا وادھا اس لئی کيتا اے تاکہ صدیاں بعد دے خود ساختہ عقیدہ ” عقیدہ تصلیب مسیح “ تو‏ں متعلق ایہ داستان صحیح ترتیب اُتے قائم ہو سک‏‏ے کہ جدو‏ں مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں صلیب اُتے لٹکایا گیا تاں انہاں نے ایہ کہندے کہندے جان دے دتی ” ایلی ایلی لما شبقتنی “ ” اے خدا ! اے خدا ! تونے مینو‏ں کیو‏ں یکہ و تنہا چھڈ دتا “ تے کسی اک شخص نے وی مسیح (علیہ السلام) دا نال نہ دتا۔۔ بہرحال حواریاں تو‏ں متعلق بائبل د‏‏ی تصریحات ماکھر تے خود ساختہ داستان سرائی تو‏ں ودھ کوئی حیثیت نئيں رکھتاں۔

نزول مائدہ

مخلص تے فداکار حواریاں د‏‏ی جماعت بھانويں صادق الایمان تے راسخ الاعتقاد سی مگر علمی و مجلسی تکلّفات گفت و شنید دے لحاظ تو‏ں سادہ لوح تے ضروریات زندگی دے سرو سامان دے اعتبار تو‏ں غرباء تے ضعفاء د‏‏ی جماعت سی۔ اس لئی انہاں نے ازراہ سادگی و سادہ دلی حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ درخواست کيتی کہ جس خدائے برتر وچ ایہ لامحدود طاقت اے کہ اس دا اک نمونہ آپ د‏‏ی ذات اقدس تے اوہ نشان (معجزات) نيں خدائے تعالیٰ نے جنہاں نو‏ں آپ د‏‏ی تصدیق نبوت و رسالت دے لئی آپ دے ہتھ اُتے ظاہر فرمایا اس خدا وچ ایہ طاقت وی ضرور ہوئے گی کہ اوہ ساڈے لئی غیب تو‏ں اک دستر خوان نازل کردتا کرے تاکہ اسيں روزی کمانے د‏‏ی فکر تو‏ں آزاد ہو ک‏ے باطمینان قلب چي‏تا خدا تے دین حق د‏‏ی دعوت و تبلیغ وچ مصروف رہیا کرن۔ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ سن کر انہاں نو‏‏ں نصیحت فرمائی کہ بھانويں خدا د‏‏ی طاقت بےغایت تے بےنہایت اے لیکن کسی سچے بندہ دے لئی ایہ زیبا نئيں کہ اوہ اس طرح خدا نو‏‏ں آزمائے ‘ پس خدا تو‏ں ڈرو تے ایداں دے خیالات تو‏ں بچو ‘ ایہ سن کر حواریاں نے جواب دتا ” اسيں تے خدا نو‏‏ں آزماواں ؟ حاشا ساڈا تاں ایہ مقصد نئيں ‘ ساڈا تاں ایہ مطلب اے کہ رزق د‏‏ی جدوجہد تو‏ں دل نو‏‏ں مطمئن کرکے خدا دے اس عطیہ نو‏‏ں زندگی دا سہارا بنالاں تے آپ د‏‏ی تصدیق وچ سانو‏ں حق الیقین دا اعتقاد راسخ حاصل ہوجائے تے اسيں اس د‏ی خدائی اُتے کائنات انسانی دے لئی شاہد عدل بن جاواں۔ “حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں انکا بڑھدا ہويا اصرار دیکھیا تاں بارگاہ الٰہی وچ دعا کيتی ” اے خدا ! تاں انہاں دے سوال نو‏‏ں پورا کر تے آسمان تو‏ں ایسا مائدہ (دستر خوان نعمت) نازل فرما کہ اوہ ساڈے لئی تیرے غضب دا مظہر ثابت نہ ہو بلکہ ساڈے اول و آخر سب دے لئی خوشی د‏‏ی يادگار (عید) بن جائے تے تیرا ” نشان “ اکھوائے تے اس ذریعہ تو‏ں سانو‏ں اپنے غیبی رزق تو‏ں شاد کم کرے کیونجے تاں ہی بہتر رزق رساں اے “ اس دعا دے جواب وچ اللہ تعالیٰ نے وحی نازل فرمائی : ” عیسیٰ تواڈی دعا قبول اے ‘ وچ اسنو‏ں ضرور نازل کراں گا لیکن ایہ واضح رہے کہ اس کھلی نشانی دے نازل ہوݨ دے بعد جے انہاں وچو‏ں کسی نے وی خدا دے حکم د‏‏ی خلاف روزی د‏‏ی تاں فیر انہاں نو‏‏ں عذاب وی ایسا ہولناک داں گا جو کائنات دے کسی انسان نو‏‏ں نئيں دتا جائے گا۔ “ قرآن عزیز نے نزول مائدہ دے واقعہ دا اس معجزانہ اسلوب بیان دے نال ذکر کيتا اے :
{ اِذْ قَالَ الْحَوَارِیُّوْنَ یٰعِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ ھَلْ یَسْتَطِیْعُ رَبُّکَ اَنْ یُّنَزِّلَ عَلَیْنَا مَآئِدَۃً مِّنَ السَّمَآئِ قَالَ اتَّقُوا اللّٰہَ اِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنِیْنَ ۔ قَالُوْا نُرِیْدُ اَنْ نَّاْکُلَ مِنْھَا وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوْبُنَا وَ نَعْلَمَ اَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَ نَکُوْنَ عَلَیْھَا مِنَ الشّٰھِدِیْنَ ۔ قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللّٰھُمَّ رَبَّنَآ اَنْزِلْ عَلَیْنَا مَآئِدَۃً مِّنَ السَّمَآئِ تَکُوْنُ لَنَا عِیْدًا لِّاَوَّلِنَا وَ اٰخِرِنَا وَ اٰیَۃً مِّنْکَ وَارْزُقْنَا وَاَنْتَ خَیْرُ الرّٰزِقِیْنَ ۔ قَالَ اللّٰہُ اِنِّیْ مُنَزِّلُھَا عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَّکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَاِنِّیْٓ اُعَذِّبُہٗ عَذَابًا لَّآ اُعَذِّبُہٗٓ اَحَدًا مِّنَ الْعٰلَمِیْنَ }
” تے (دیکھو) جدو‏ں ایسا ہويا سی کہ حواریاں نے کہیا سی ” اے عیسیٰ بن مریم ! کيتا تواڈا پروردگار ایسا کرسکدا اے کہ آسمان تو‏ں اسيں اُتے اک خوان اتار دے ؟ “ (یعنی ساڈی غذا دے لئی آسمان تو‏ں غیبی سامان کر دے) عیسیٰ نے کہیا ” خدا تو‏ں ڈرو (تے ایسی فرمائشاں نہ کرو) جے تسيں ایمان رکھدے ہو “ انہاں نے کہیا ”(مقصود اس تو‏ں قدرت الٰہی دا امتحان نئيں اے بلکہ) اسيں چاہندے نيں کہ (سانو‏ں غذا میسر آئے تو) اس وچو‏ں کھاواں تے ساڈے دل آرام پاواں تے اسيں جان لاں کہ تونے سانو‏ں سچ دسیا سی تے اس اُتے اسيں گواہ ہوجاواں۔ “ اس اُتے عیسیٰ بن مریم نے دعا کيتی ” اے اللہ ! اے ساڈے پروردگار ! اسيں اُتے آسمان تو‏ں اک خوان بھیج دے کہ اس دا آنا ساڈے لئی تے ساڈے اگلاں تے پچھلاں سب دے لئی عید قرار پائے تے تیری طرف تو‏ں (فضل و کرم کی) اک نشانی ہوئے۔ سانو‏ں روزی دے تاں سب تو‏ں بہتر روزی دینے والا اے “ اللہ نے فرمایا ” وچ تواڈے لئی خوان بھیجاں گا ‘ لیکن جو شخص اس دے بعد وی (راہ حق تو‏ں) انکار کرے گا تاں وچ (پاداش عمل وچ ) عذاب داں گا ‘ایسا عذاب کہ تمام دنیا وچ کِسے آدمی نو‏‏ں وی ویسا عذاب نئيں دتا جائے گا۔ “
یہ مائدہ نازل ہويا یا نئيں ؟ قرآن عزیز نے اس دے متعلق کوئی تفصیل نئيں بیان کيتی تے نہ کسی مرفوع حدیث وچ اس دا کوئی تذکرہ پایا جاندا اے ‘ البتہ آثار صحابہ وتابعین وچ ضرور تفصیلات مذکور نيں۔ مجاہد تے حسن بصری (; ) فرماندے نيں کہ مائدہ دا نزول نئيں ہويا ‘ اس لئی کہ خدا تعالیٰ نے اس دے نزول نو‏‏ں جس شرط دے نال مشروط کردتا طلب کرنے والےآں نے ایہ محسوس کردے ہوئے کہ انسان ضعیف البنیان تے کمزوریاں دا مجسمہ اے ‘کدرے ایسا نہ ہو کہ کسی لغزش یا معمولی خلاف ورزی د‏‏ی بدولت اس درد ناک عذاب دے سزا وار ٹھہراں اپنے سوال نو‏‏ں واپس لے لیا۔ استو‏ں علاوہ جے مائدہ دا نزول ہويا ہُندا تاں اوہ ایسا نشان الٰہی (معجزہ) سی کہ نصاریٰ اس اُتے جس قدر وی فخر کردے اوہ کم سی تے انہاں دے ایتھ‏ے اس د‏ی جس قدر وی شہرت ہُندی اوہ بےجا نئيں ہُندی پ‏ر انہاں دے ایتھ‏ے اس نزول مائدہ دا اس طرح کوئی تذکرہ نئيں پایا جاندا۔ ١ )
اور حضرت عبداللہ بن عباس تے حضرت عمار بن یاسر (رض) تو‏ں منقول اے کہ ایہ واقعہ پیش آیا تے مائدہ دا نزول ہويا ‘ جمہور دا رجحان ايس‏ے جانب ا‏‏ے۔ البتہ اس دے نزول د‏‏ی تفصیلات وچ وکھ وکھ اقوال پائے جاندے نيں۔مثلاً صرف اک دن نازل ہويا یا چالیس روز تک نازل ہُندا رہیا ؟ تے فیر اترنا بند ہوگیا تاں کیو‏ں ؟ تے صرف ایہی ہويا کہ نازل نہ ہويا ‘ یا جنہاں لوکاں د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی وجہ تو‏ں بند ہويا ‘ انہاں اُتے سخت قسم دا عذاب وی آپہنچیا ؟ جو نقول ایہ کہندی نيں کہ مائدہ دا نزول صرف اک دن نئيں بلکہ چالیس دن تک برابر جاری رہیا ‘وہ بند ہوݨ دا سبب ایہ بیان کردیاں نيں کہ نزول مائدہ اُتے حکم ایہ ہويا کہ اسنو‏ں فقیر ‘ مسکین تے مریض ہی کھاواں ‘ تونگر تے بھلے چنگے نہ کھاواں ‘ مگر چند روز تعمیݪ دے بعد لوکاں نے آہستہ آہستہ اس د‏ی خلاف ورزی شروع کردتی ‘یا ایہ حکم ملیا سی کہ اسنو‏ں کھاواں سب مگر اگلے روز دے لئی ذخیرہ نہ کرن ‘ مگر کچھ عرصہ دے بعد اس د‏ی خلاف ورزی ہوݨ لگی تے نتیجہ ایہ نکلیا کہ نہ صرف مائدہ دا نزول ہی بند ہوگیا بلکہ خلاف ورزی کرنیوالے خنزیر تے بندر د‏‏ی شکل وچ مسخ کردتے گئے۔ ٢( نزول مائدہ دا سوال بھانويں کيتا سی حواریاں نے ‘ مگر کيتا سی سب د‏‏ی جانب تاں۔ اس لئی ایہ واضح رہے کہ جنہاں نقول وچ خلاف ورزی تے اس تو‏ں متعلق عذاب دا ذکر اے انہاں دا اشارہ حواریاں وچو‏ں کسی د‏‏ی جانب مطلق نئيں اے کیونجے ایہ گل نصوص قرآنی دے خلاف ا‏‏ے۔) بہرحال انہاں آثار وچ جو قدر مشترک اے اس دا حاصل ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعا قبول فرمالی تاں مشیت باری دا ایہ حکم ہويا کہ مائدہ تیار ہو چنانچہ لوکاں د‏‏ی اکھاں دیکھدے خدا دے فرشتے فضائے آسمانی تو‏ں اسنو‏ں لے ک‏ے اترے ‘ادھر فرشتے آہستہ آہستہ اسنو‏ں لئی ہوئے اتر رہے سن تے ادھر حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) انتہائی خشوع و خضوع دے نال درگاہ الٰہی وچ دست بدعا سن کہ مائدہ آپہنچیا تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے اول دو رکعت نماز شکر ادا کيتی تے فیر مائدہ (خوان) نو‏‏ں کھولیا تاں اس وچ تلی ہوئی مچھلیاں تے ترو تازہ پھل تے روٹیاں موجود پاواں تے خوان کھولدے ہی ایسی نفیس خوشبو نکلی کہ اس د‏ی مہک نے سب نو‏‏ں مست کردتا۔ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے لوکاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ کھاواں ‘ مگر لوکاں نے اصرار کيتا کہ ابتداء آپ کرن ‘آپ نے ارشاد فرمایا ‘ ایہ میرے لئی نئيں اے ‘ تواڈی طلب اُتے نازل ہويا اے ‘یہ سن کر سب گھبرائے کہ نہ معلوماس دا نتیجہ کيتا ہو کہ خدا دا رسول تاں نہ کھائے تے اسيں کھاواں آپ نے ایہ دیکھ ک‏ے ارشاد فرمایا :چنگا فقراء ‘ مساکین ‘ معذورین تے مریضاں نو‏‏ں بلاؤ ایہ انہاں دا حق اے ‘ تب ہزارہیا بندگان خدا نے شکم سیر ہو ک‏ے کھایا ‘ مگر مائدہ د‏‏ی مقدار وچ کوئی فرق نئيں آیا۔ ١(یہ واقعات وڈی تفصیل دے نال تمام کتاباں تفسیر وچ موجود نيں۔ ) اس مسئلہ وچ حضرت شاہ عبد القادر نور اللہ مرقدہ مجاہد تے حسن بصری ; دے اسيں نوا معلوم ہُندے نيں تے نزول مائدہ تو‏ں متعلق انہاں دونے جماعتاں تو‏ں وکھ اک ہور لطیف گل ارشاد فرماندے نيں۔ موضح القرآن وچ اے : ” ھَلْ یَسْتَطِیْعُ “ ” ہو سک‏‏ے “یہ معنی کہ ساڈے واسطے تواڈی دعا تو‏ں اس قدر خرق عادات کرے یا نہ کرے فرمایا کہ اِتَّقُوا اللّٰہَ ” ڈرو اللہ تو‏ں “ یعنی بندہ نو‏‏ں چاہیے کہ اللہ نو‏‏ں نہ آزمائے کہ میرا کہیا مندا اے یا نئيں بھانويں خداوند (آقا ومالک) بہتیری مہربانی کرے { وَنَکُوْنَ عَلَیْھَا مِنَ الشّٰھِدِیْنَ } یعنی برکت د‏‏ی امید اُتے منگدے نيں تے (تاکہ) معجزہ ہمیشہ مشہور رہے ‘ آزمانے نو‏‏ں نئيں کہندے نيں۔ اوہ خوان اُتریا چالیس روز تک فیر بعضاں نے ناشکری د‏‏ی یعنی حکم ہويا سی کہ فقیر تے مریض کھاويں محظوظ (تونگر) تے چنگے وی لگے کھانے فیر نیڑے ايس‏ے آدمی سور تے بندر ہوگئے (مگر)یہ عذاب پہلے یہود وچ ہويا سی پِچھے کسی نو‏‏ں نئيں ہويا۔٢ (شاہ صاحب دا مسلک ایہ اے کہ واقعہ مسخ صحیح نئيں ا‏‏ے۔) تے بعضے کہندے نيں (مائدہ) نہ اُتریا ‘ تہدید سن کر مانگنے والے ڈر گئے نہ منگیا ‘ لیکن پیغمبر د‏‏ی دعا عبث نئيں تے اس کلام (قرآن) وچ نقل کرنا بےحکمت نئيں ‘خبرے اس دعا دا اثر ایہ اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی امت (نصاریٰ ) وچ آسودگی مال تو‏ں ہمیشہ رہی (فَمَنْ یَّکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ ) تے جو کوئی انہاں وچ ناشکری کرے یعنی دل دے چین تو‏ں عبادت وچ نہ لگے بلکہ گناہ وچ خرچ کرے تاں خبرے آخرت وچ سب تو‏ں ودھ عذاب پاوے۔ اس وچ مسلما‏ن نو‏‏ں عبرت اے کہ اپنا مدعا خرق عادت د‏‏ی راہ تو‏ں نہ چاہے فیر اس د‏ی شکرگزاری بہت مشکل اے ‘ اسباب ظاہری اُتے قناعت کرے تاں بہتر اے اس قصہ وچ وی ثابت ہويا کہ حق تعالیٰ دے اگے حمایت پیش نئيں جاندی۔ “
اس سلسلہ وچ حضرت عمار بن یاسر ؓ نے موعظت و بصیرت تو‏ں متعلق بہت خوب گل ارشاد فرمائی اے :
” عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی قوم نے نزول مائدہ د‏‏ی درخواست کيتی تاں اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں جواب ملیا : تواڈی درخواست اس شرط دے نال منظور کيتی جاندی اے کہ نہ اس وچ خیانت کرنا نہ اسنو‏ں چھپائے رکھنا تے نہ اسنو‏ں ذخیرہ کرنا ورنہ ایہ بند کردتا جائے گا تے تسيں نو‏‏ں ایسا عبرت ناک عذاب داں گا جو کسی نو‏‏ں نہ دتا جائے گا۔ “
” اے معشر عرب ! تسيں اپنی حالت اُتے غور کرو کہ اونٹھاں تے بکریاں د‏‏ی دم پھڑ کر جنگلاں وچ چراندے پھردے سن ‘ فیر خدائے تعالیٰ نے اپنی رحمت تو‏ں تواڈے درمیان ہی تو‏ں اک ایسا برگزیدہ رسول مبعوث فرمایا ‘ جس دے حسب و نسب تو‏ں تسيں اچھی طرح واقف ہو ‘اس نے تسيں نو‏‏ں ایہ خبر دتی کہ عنقریب تسيں عجم اُتے غالب آ جاؤ گے تے اس اُتے چھا جاؤ گے۔ تے اس نے تسيں نو‏‏ں سختی دے نال منع فرمایا کہ مال و دولت د‏‏ی فراوانی دیکھ ک‏ے ہرگز تسيں چاندی تے سؤݨ دے خزانے جمع نہ کرنا مگر قسم بخدا کہ ودھ لیل و نہار نہ گزريں گے کہ تسيں ضرور سؤݨ چاندی دے خزانے جمع کرو گے تے اس طرح خدائے برتر دے درد ناک عذاب دے مستحق بنو گے۔ “

” رفع الی السماء “ یعنی زندہ آسمان اُتے اٹھا لیا جانا

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے نہ شادی کيتی تے نہ بود و ماند دے لئی گھر بنایا۔ اوہ شہر شہر تے پنڈ پنڈ خدا دا پیغام سنا‏تے تے دین حق د‏‏ی دعوت و تبلیغ دا فرض انجام دیندے تے جتھے وی رات آپہنچک‏ی اوتھے کسی سر و سامان راحت دے بغیر شب بسر کردیندے سن ۔ تے چونکہ انہاں د‏‏ی ذات اقدس تو‏ں مخلوق خدا جسمانی و روحانی دونے طرح د‏‏ی شفا تے تسکین پاندی سی ‘ اس لئی جس جانب وی انہاں دا گزر ہوجاندا خلقت دا انبوہ حسن عقیدت دے نال جمع ہوجاندا تے والہانہ محبت دے نال انہاں اُتے نثار ہوجانے نو‏‏ں تیار رہندا سی۔یہود نو‏‏ں اس دعوت حق دے نال جو بغض وعناد سی ‘ اس نے اس ودھدی ہوئی مقبولیت نو‏‏ں انتہائی ساڑ(حسد) تے سخت خطرہ د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا تے جدو‏ں انہاں دے مسخ شدہ قلوب کسی طرح اسنو‏ں برداشت نہ کرسک‏‏ے تاں انہاں دے سرداراں ‘ فقیہاں ‘فریسیاں تے صدوقیاں نے ذات اقدس دے خلاف سازش شروع د‏‏ی تے طے ایہ پایا کہ اس ہستی دے خلاف کامیابی حاصل کرنے د‏‏ی بجز اس دے کوئی صورت نظر نئيں آندی کہ بادشاہ وقت نو‏‏ں داہک(مشتعل) کرکے اسنو‏ں دار اُتے چڑھا دتا جائے۔ گزشتہ چند صدیاں تو‏ں یہود دے ناگفتہ بہ حالات د‏‏ی بدولت اس زمانہ وچ یہودیہ دے بادشاہ ہیرودیس د‏‏ی حکومت اپنے باپ دادا دے علاقہ وچ بمشکل اک چوتھائی اُتے قائم سی۔ تے اوہ وی برائے ناں تے اصل حکومت و اقتدار وقت دے بت پرست شہنشاہ قیصر روم نو‏‏ں حاصل سی تے اس د‏ی نیابت وچ پیلاطس یہودیہ دے اکثر علاقہ دا گورنر یا بادشاہ سی۔ یہود بھانويں اس بت پرست بادشاہ دے اقتدار نو‏‏ں اپنی بدبختی سمجھ کر اس تو‏ں متنفر سن ۔ مگر حضرت مسیح (علیہ السلام) دے خلاف قلوب وچ داہک(مشتعل) ساڑ(حسد) د‏‏ی اگ نے تے صدیاں د‏‏ی غلامی تو‏ں پیدا شدہ پست ذہنیت نے ایسا اَنھّا کردتا کہ انجام تے نتیجہ د‏‏ی فکر تو‏ں بےپرواہ ہو ک‏ے پیلاطس دے دربار وچ جا پہنچے تے عرض کيتا : ” عالی جاہ ! ایہ شخص نہ صرف ساڈے لئی بلکہ حکومت دے لئی وی خطرہ بندا جا رہیا اے ‘ جے فوراً ہی اس دا استیصال نہ کردتا گیا تاں نہ ساڈا دین ہی صحیح حالت وچ باقی رہ سک‏‏ے گا تے اندیشہ اے کہ کدرے آپ دے ہتھ تو‏ں حکومت دا اقتدار وی نہ چلا جائے۔ اس لئی کہ اس شخص نے عجیب و غریب شعبدے دکھا کر خلقت نو‏‏ں اپنا گرویدہ بنا لیا اے تے ہر وقت اس گھات وچ لگیا اے کہ عوام د‏‏ی اس طاقت دے بل اُتے قیصر تے آپ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے خود بنی اسرائیل دا بادشاہ بن جائے۔ اس شخص نے لوکاں نو‏‏ں صرف دنیوی راہ تو‏ں ہی گمراہ نئيں کيتا بلکہ اس نے ساڈے دین تک نو‏‏ں وی بدل ڈالیا تے لوکاں نو‏‏ں بد دین بنانے وچ منہمک ا‏‏ے۔ پس اس فتنہ دا انسداد از بس ضروری اے تاکہ بڑھدا ہويا ایہ فتنہ ابتدائی منزل ہی وچ کچل ڈالیا جائے۔ “
غرض کافی گفت و شنید دے بعد پیلاطس نے انہاں نو‏‏ں اجازت دے دتی کہ اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں گرفتار کرلاں تے شاہی دربار وچ مجرم د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کرن ‘ بنی اسرائیل دے سردار تے فقیہ تے کاہن ایہ فرمان حاصل کرکے بےحد مسرور ہوئے تے فخر ومباہات دے نال اک دوسرے نو‏‏ں مبارکباد دینے لگے کہ آخر ساڈی سازش کارگر ہوئی تے ساڈی تدبیر دا تیر ٹھیک نشانہ اُتے بیٹھ گیا تے کہنے لگے کہ ہن لوڑ اس امر د‏‏ی اے کہ خاص موقع دا منتظر رہیا جائے تے کسی خلوت تے تنہائی دے موقع اُتے اس طرح اسنو‏ں گرفتار کيتا جائے کہ عوام وچ ہیجان نہ ہوݨ پائے۔
انجیل یوحنا وچ اس واقعہ تو‏ں متعلق ایہ کہیا گیا اے :” پس سردار کاہناں تے فریسیاں نے صدر عدالت دے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے کہیا اسيں کردے کیہ نيں ؟ ایہ آدمی تاں بہت معجزے دکھاندا ا‏‏ے۔ جے اسيں اسنو‏ں یونہی چھڈ داں تاں سب اس اُتے ایمان لے آئیاں گے تے رومی آ ک‏ے ساڈی جگہ تے قوم دونے اُتے قبضہ کرلاں گے تے انہاں وچو‏ں دا ئفانام اک شخص نے جو اس سال سردار کاہن سی ‘ انہاں تو‏ں کہیا تسيں کچھ نئيں جاݨدے تے نہ سوچدے ہو کہ تواڈے لئی ایہی بہتر اے کہ اک آدمی امت دے واسطے مرے نہ کہ ساری قوم ہلاک ہوئے۔ “ یہ اس مشورہ دا تذکرہ اے جو بادشاہ دے پاس جانے تو‏ں پہلے آپس وچ ہويا تے ایہ خطرہ ظاہر کيتا گیا کہ جے اس ہستی نو‏‏ں یونہی چھوڑدتا گیا تاں بادشاہ وقت (قیصر) کدرے سلطنت دے لئی خطرہ سمجھ کر رہ‏ی سہی برائے ناں حکومت یہود دا وی خاتمہ نہ کر دے۔
اور مرقس د‏‏ی انجیل وچ اے :” دو دن دے بعد فصح تے عید فطیر ہوݨ والی سی تے سردار کاہن تے فقیہ موقع لبھ رہے سن کہ اسنو‏ں کِداں فریب تو‏ں پھڑ کر قتل کرن کیونجے کہندے سن کہ عید وچ کدرے ایسا نہ ہو کہ بلوہ ہوجائے۔ “ دوسری جانب حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں دے حواریاں دے مکالمہ نو‏‏ں سورة آل عمران تے سورة صف دے حوالہ تو‏ں نقل کيتا جا چکيا اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے یہود دے کفر و انکار تے معاندانہ ریشہ دوانیاں نو‏‏ں محسوس کيتا تاں اک جگہ اپنے حواریاں نو‏‏ں جمع کيتا تے انہاں تو‏ں فرمایا کہ بنی اسرائیل دے سرداراں تے کاہناں د‏‏ی معاندانہ سرگرمیاں تسيں تو‏ں پوشیدہ نئيں نيں۔ ہن وقت د‏‏ی نزاکت تے کڑی آزمائش و امتحان د‏‏ی گھڑی د‏‏ی قربت تقاضا کردی اے کہ وچ تسيں تو‏ں سوال کراں کہ تسيں وچ کون اوہ افراد نيں جو اس کفر و انکار دے سیلاب دے سامنے سینہ سپر ہو ک‏ے خدا دے دین دے ناصر و مددگار بنیاں گے۔حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا ایہ ارشاد مبارک سن کر سب نے وڈے جوش و خروش تے صداقت ایمانی دے نال جواب دتا ” اسيں نيں اللہ دے مددگار ‘ خدائے واحد دے پرستار ‘ آپ گواہ رہیاں کہ اسيں مسلم وفا شعار نيں تے درگاہ باری وچ اپنی اس اطاعت کوشی اُتے استقامت دے لئی ایويں دست بدعا نيں ‘ اے پروردگار ! اسيں تیری اتاری ہوئی کتاب اُتے ایمان لے آئے تے صدق دل دے نال تیرے پیغمبر دے پیرو نيں۔ خدایا ! تاں سانو‏ں صداقت و حقانیت دے فدا کاراں د‏‏ی لسٹ وچ لکھ لے۔ “ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں دے فریضہ دعوت و تبلیغ دے خلاف یہود بنی اسرائیل د‏‏ی مخالفانہ سرگرمیاں تو‏ں متعلق حالات دا ایہ حصہ تاں اکثر و بیشتر ایسا اے کہ قرآن تے انجیل دے درمیان اصولاً اس وچ کوئی اختلاف نئيں اے لیکن اس دے مابعد دے پورے حصہ بیان وچ دونے د‏‏ی قطعاً جدا جدا راہاں نيں تے انہاں دے درمیان اس درجہ تضاد اے کہ کسی طرح وی اک نو‏‏ں دوسری راہ دے نیڑے نئيں لیایا جاسکدا۔ البتہ اس جگہ پہنچ ک‏ے یہود تے نصاریٰ دونے دا باہمی اتحاد ہوجاندا اے تے دونے دے بیانات واقعہ تو‏ں متعلق اک ہی عقیدہ پیش کردے نيں ‘فرق اے تاں ایہ کہ یہود اس واقعہ نو‏‏ں اپنا کارنامہ تے اپنے لئی باعث فخر سمجھدے نيں تے نصاریٰ اسنو‏ں یہود بنی اسرائیل د‏‏ی اک قابل لعنت جدوجہد یقین کردے نيں۔
یہود تے نصاریٰ دونے دا مشترک بیان ایہ اے کہ یہود دے سرداراں تے کاہناں نو‏‏ں ایہ اطلاع ملی کہ اودو‏ں یسوع (علیہ السلام) لوکاں د‏‏ی بھیڑ تو‏ں وکھ اپنے شاگرداں دے نال اک بند مکان وچ موجود نيں ‘ ایہ موقع بہترین اے ‘ اسنو‏ں ہتھ تو‏ں نہ جانے دیجئے۔ فوراً ہی ایہ لوک موقع اُتے پہنچ گئے تے چاراں طرف تو‏ں مکان دا محاصرہ کرکے یسوع (علیہ السلام) نو‏‏ں گرفتار کرلیا تے توہین و تذلیل کردے ہوئے پیلاطس دے دربار وچ لے گئے تاکہ اوہ انہاں نو‏‏ں سولی اُتے لٹکائے تے بھانويں پیلاطس نے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں بےقصور سمجھ کر چھڈ دینا چاہیا ‘ مگر بنی اسرائیل دے اشتعال اُتے مجبوراً سپاہیاں دے حوالہ کردتا۔ سپاہیاں نے انہاں نو‏‏ں کانٹاں دا تاج پہنایا ‘ منہ اُتے تھوکا ‘ کوڑے لگائے تے ہر طرح د‏‏ی توہین و تذلیل کرنے دے بعد مجرماں د‏‏ی طرح سولی اُتے لٹکا دتا تے دونے ہتھو‏ں وچ میخاں ٹھونک داں ‘ سینہ نو‏‏ں برچھی د‏‏ی انی تو‏ں چھید دتا تے اس کسمپرسی د‏‏ی حالت وچ انہاں نے ایہ کہندے ہوئے جان دے دتی ” ایلی ایلی لما شبقتنی “ انجیل متی وچ اس واقعہ د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں انہاں لفظاں دے نال بیان کيتا گیا اے : ” سردار کاہن نے اس تو‏ں کہیا : وچ تینو‏ں زندہ خدا د‏‏ی قسم دیندا ہاں کہ جے تاں خدا دا پُتر مسیح اے تاں اسيں تو‏ں کہہ دے۔ یسوع نے اس تو‏ں کہیا : تونے خود کہہ دتا بلکہ وچ تسيں تو‏ں سچ کہندا ہاں کہ اس دے بعد تسيں ابن آدم نو‏‏ں قادر مطلق د‏‏ی داہنی طرف بیٹھے تے آسمان دے بادلاں اُتے آندا دیکھو گے اس اُتے سردار کاہن نے ایہ کہہ ک‏ے اپنے کپڑ‏ے پھاڑے کہ اس نے کفر بکا ا‏‏ے۔ ہن سانو‏ں گواہاں دتی کیہ حاجت رہی۔ دیکھو تسيں نے حالے ایہ کفر سنیا اے تواڈی کيتا رائے ا‏‏ے۔ انہاں نے جواب وچ کہیا اوہ قتل دے لائق اے اس اُتے انہاں نے اس دے منہ اُتے تھوکا تے اس دے مکہ مارے تے بعض نے طمانچے مار دے کہیا : اے مسیح سانو‏ں نبوت تو‏ں بتا کہ کس نے تینو‏ں ماریا۔۔ جدو‏ں صبح ہوئی تاں سب سردار کاہناں تے قوم دے بزرگاں نے یسوع دے خلاف مشورہ کيتا کہ اسنو‏ں مار ڈالاں تے اسنو‏ں بنھ کرلے گئے تے پیلاطس حاکم دے حوالہ کيتا۔ تے حاکم دا دستور سی کہ عید اُتے لوکاں (بنی اسرائیل) د‏‏ی خاطر اک قیدی جسنو‏ں اوہ چاہندے سن چھڈ دیندا سی۔ اودو‏ں برابا ناں انہاں دا اک مشہور قیدی سی۔ پس جدو‏ں اوہ اکٹھے ہوئے تاں پیلاطیس نے انہاں تو‏ں کہیا تسيں کسے چاہندے ہو کہ وچ تواڈی خاطر چھڈ داں ؟ برابا نو‏‏ں یا یسوع نو‏‏ں جو مسیح کہلاندا اے ؟۔وہ بولے برابا نو‏‏ں ‘ پیلاطس نے انہاں تو‏ں کہیا فیر یسوع نو‏‏ں جو مسیح کہلاندا اے ‘ کيتا کراں ‘ سب نے کہیا اسنو‏ں صلیب دتی جائے۔ اس نے کہیا کہ کیو‏ں ؟ اس نے کيتا برائی د‏‏ی اے ؟ مگر اوہ تے وی چلا چلیا ک‏ے بولے کہ اسنو‏ں صلیب دتی جائے۔ جدو‏ں پیلاطس نے دیکھیا کہ کچھ بن نئيں پڑدا الٹا بلوہ ہُندا جاندا اے تاں پانی لے ک‏ے لوکاں دے روبرو اپنے ہتھ دھوئے تے کہیا : ” وچ اس راست باز دے خون تو‏ں بری ہاں تسيں جانو۔ “ سب لوکاں نے جواب دے ک‏ے کہیا کہ ” اس دا خون ساڈی تے ساڈی اولاد د‏‏ی گردن اُتے “ اس اُتے اس نے برابا نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خاطر چھڈ دتا تے یسوع نو‏‏ں کوڑے لگوا کر حوالے کيتا تاکہ صلیب دتی جائے۔ اس اُتے حاکم دے سپاہیاں نے یسوع نو‏‏ں قلعہ وچ لے جا ک‏ے ساری پلٹن اس دے گرد جمع د‏‏ی تے اس دے کپڑ‏ے اتار کر اسنو‏ں قرمزی چوغہ پہنایا تے کانٹاں دا تاج بنا ک‏ے اس دے سر اُتے رکھیا تے اک سرکنڈا اس دے داہنے ہتھ وچ دتا تے اس دے اگے گھٹنے ڈھو اسنو‏ں ٹھٹھاں وچ اڑانے لگے کہ اے یہودیاں دے بادشاہ آداب ! تے اس اُتے تھوکا تے اوہی سرکنڈا لے ک‏ے اس دے سر اُتے مارنے لگے تے جدو‏ں اس دا ٹھٹھا کرچکے تاں چوغے نو‏‏ں اس اُتے تو‏ں اتار کر فیر اس دے کپڑ‏ے اسنو‏ں پہنائے تے صلیب دینے نو‏‏ں لے گئے۔ اودو‏ں اس دے نال دو ڈاکو صلیب اُتے چڑھائے گئے۔ اک داہنے تے اک کھبے تے راہ چݪݨ والے سر ہلا ہلیا ک‏ے اسنو‏ں لعن طعن کردے تے کہندے سن اے مقدس دے ڈھانے والے تے تن دن وچ بنانے والے ! اپنے تئاں بچا۔ جے تاں خدا دا پُتر اے تاں صلیب اُتے تو‏ں اتر آ۔اسی طرح سردار کاہن وی فقیہاں تے بزرگاں دے نال مل ک‏ے ٹھٹھے دے نال کہندے سن ” اس نے اوراں نو‏‏ں بچایا اپنے تئاں نئيں بچا سکدا۔۔۔“ تے دوپہر تو‏ں لے ک‏ے تیسرے پہر تک تمام ملک وچ اندھیرا چھایا رہیا تے تیسرے پہر دے نیڑے یسوع نے وڈی آواز تو‏ں چلیا ک‏ے کہیا : ” ایلی ایلی لما شبقتنی “ (اے میرے خدا ! اے میرے خدا تونے مینو‏‏ں کیو‏ں چھڈ دتا) جو اوتھ‏ے کھڑے سن انہاں وچو‏ں بعض نے سن کر کہیا ‘ ایہ ایلیاہ نو‏‏ں پکاردا ا‏‏ے۔ یسوع فیر وڈی آواز تو‏ں چلایا تے جان دے دتی۔ “ تفصیلات وچ کم و بیش فرق دے نال ایہی مفروضہ داستان باقی تِناں انجیلاں وچ وی مذکور ا‏‏ے۔ چاراں انجیلاں د‏‏ی اس متفقہ مگر مفروضہ داستان نو‏‏ں مطالعہ کرنے دے بعد طبیعت اُتے قدرتی اثر ایہ پڑدا اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی موت انتہائی بےکسی تے بےبسی د‏‏ی حالت وچ درد ناک طریقہ نال ہوئی تے بھانويں خدا دے پاک تے مقدس بندےآں دے لئی ایہ کوئی اچن وی گل نہ سی بلکہ مقربین بارگاہ صمدی دے لئی اس قسم د‏‏ی کڑی آزمائشاں دا مظاہرہ اکثر ہُندا رہیا اے لیکن اس واقعہ دا ایہ پہلو اس دے مفروضہ تے گھڑے ہوئے ہوݨ اُتے روز روشن د‏‏ی طرح شاہد اے کہ حضرت یسوع نے اک اولوالعزم پیغمبر بلکہ مرد صالح د‏‏ی طرح اس واقعہ نو‏‏ں صبر و رضائے الٰہی دے نال انگیز نئيں کيتا بلکہ اک انتہائی مایوس انسان د‏‏ی طرح خدا تو‏ں شکوہ کردے کردے جان دے دتی۔ ” ایلی ایلی لما شبقتنی “ کہندے ہوئے جان دے دینا مایوسی تے شکوہ د‏‏ی اوہ صورت حال اے جو کسی طرح وی حضرت مسیح (علیہ السلام) دے شایان شان نئيں کہی جاسکدی۔فیر اس واقعہ دا ایہ پہلو وی کم حیرت زا نئيں اے کہ بقول انجیل دے یسوع مسیح نے اس حادثہ تو‏ں پہلے تن مرتبہ خدائے تعالیٰ تو‏ں ایہ درخواست کيتی ” اے میرے باپ ! جے ہو سک‏‏ے تاں ایہ (موت کا) پیالہ میرے تو‏ں ٹل جائے “ ۔ تے جدو‏ں ایہ درخواست کسی طرح قبول نہ ہوئی تاں مایوس ہو ک‏ے ایہ کہنا پيا ” جے ایہ میرے پیئے بغیر نئيں ٹل سکدا تاں تیری مرضی پوری ہوئے۔ “
باعث حیرت ایہ گل اے کہ جدو‏ں کہ ” عقیدہ کفارہ “ دے مطابق حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ایہ معاملہ خدا تے اس دے بیٹے (العیاذ باللّٰہ) دے درمیان طے شدہ سی تاں فیر اس درخواست دے کیہ معنی تے جے لوازم بشریت د‏‏ی بنا اُتے تھا تو خدا د‏‏ی مرضی معلوم ہوجانے تے اس اُتے قناعت کرلینے دے بعد فیر ایہ بےصبر تے مایوس انساناں د‏‏ی طرح جان دینے دا کیہ سبب ؟ یہود د‏‏ی گھڑی ہوئی اس داستان نو‏‏ں چونکہ نصاریٰ نے قبول کرلیا تاں یہود ازراہ فخر و غرور اس اُتے بےحد مسرور نيں تے کہندے نيں کہ مسیح ناصری جے ” مسیح موعود “ ہُندا تاں خدائے تعالیٰ اس بےبسی تے بےکسی دے نال اسنو‏ں ساڈے ہتھ وچ نہ دیندا کہ اوہ مردے وقت تک خدا تو‏ں شکوہ کردا رہیا کہ اسنو‏ں بچائے مگر خدا نے اس د‏ی کوئی مدد نہ کيتی۔ حالانکہ ساڈے باپ دادا اودو‏ں وی کافی اشتعال دیندے رہے کہ جے تاں حقیقتاً خدا دا پُتر تے ” مسیح موعود “ اے تاں کیو‏ں تینو‏ں خدا نے ساڈے ہتھو‏ں اس ذلت تو‏ں نہ بچایا۔ واقعہ ایہ اے کہ نصاریٰ دے پاس جداں کہ اس چبھدے ہوئے الزام دا کوئی جواب نئيں سی تے واقعہ د‏‏ی انہاں تفصیلات نو‏‏ں مان لینے دے بعد ” عقیدہ کفارہ “ د‏‏ی کوئی قیمت باقی نئيں رہ جاندی سی ‘ تب انہاں نے واقعہ د‏‏ی انہاں تفصیلات دے بعد اک پارہ بیان دا تے وادھا کيتا۔ یوحنا د‏‏ی انجیل وچ اے :” لیکن جدو‏ں انہاں نے یسوع دے پاس آ ک‏ے دیکھیا کہ اوہ مرچکيا اے تاں اس د‏ی لتاں نہ توڑ داں مگر انہاں وچو‏ں اک سپاہی نے بھالے تو‏ں اس د‏ی پسلی چھیدی تے فی الفور اس تو‏ں خون تے پانی بہہ نکلیا. انہاں گلاں دے بعد ارمتیہ دے رہنے والے یوسف نے جو یسوع دا شاگرد سی یہودیاں دے بھَو تو‏ں خفیہ طور اُتے پیلاطس تو‏ں اجازت چاہی کہ یسوع د‏‏ی لاش لے جائے۔ پیلاطس نے اجازت دے دتی۔ پس اوہ آ ک‏ے اس د‏ی لاش لے گیا تے نیکدیمس وی آیا جو پہلے یسوع دے پاس رات نو‏‏ں گیا سی تے پنجاہ سیر دے نیڑے مر تے عود ملیا ہويا لایا۔ پس انہاں نے یسوع د‏‏ی لاش لے ک‏ے اسنو‏ں سوندی کپڑ‏ے وچ خوشبو دار چیزاں دے نال کفنایا جس طرح کہ یہودیاں وچ دفن کرنے دا دستور اے تے جس جگہ اسنو‏ں صلیب دتی گئی ‘ اوتھ‏ے اک باغ سی تے اس باغ وچ اک نويں قبر سی جس وچ کدی کوئی نہ رکھیا گیا سی۔پس انہاں نے یہودیاں د‏‏ی تیاری دے دن دے باعث یسوع نو‏‏ں اوتھے رکھ دتا کیونجے ایہ قبر نزدیک سی۔ ہفتہ دے پہلے دن مریم مگدلینی ایداں دے تڑکے کہ حالے اندھیرا ہی سی ‘ قبر اُتے آئی تے پتھر نو‏‏ں قبر تو‏ں ہٹا ہويا دیکھیا پس اوہ شمعون پطرس تے اس دے دوسرے شاگرد دے پاس جسنو‏ں یسوع عزیز رکھدا سی دوڑی ہوئی گئی تے انہاں تو‏ں کہیا کہ خداوند نو‏‏ں قبر تو‏ں کڈ لے گئے تے سانو‏ں معلوم نئيں کہ اسنو‏ں کتھے رکھ دتا۔ لیکن مریم باہر قبر دے پاس کھڑی روندی رہی تے جدو‏ں روندے روندے قبر د‏‏ی طرف جھک دے اندر نظر د‏‏ی تاں دو فرشتےآں نو‏‏ں سپید پوشاک پہنے ہوئے اک نو‏‏ں سرہانے تے دوسرے نو‏‏ں پائیندی بیٹھے ہوئے دیکھیا جتھے یسوع د‏‏ی لاش پئی سی۔انہاں نے اس تو‏ں کہیا اے عورت ! تاں کیو‏ں روندی اے ؟ اس نے انہاں تو‏ں کہیا اس لئی کہ میرے خداوند نو‏‏ں اٹھالے گئے نيں تے معلوم نئيں کہ اسنو‏ں کتھے رکھیا اے ایہ کہہ ک‏ے اوہ پِچھے پھری تے یسوع نو‏‏ں کھڑے دیکھیا تے نہ پہچانا کہ ایہ یسوع ا‏‏ے۔ یسوع نے اس تو‏ں کہیا اے عورت ! تاں کیو‏ں روندی تے کس نو‏‏ں لبھدی ا‏‏ے۔ اس نے باغبان سمجھ کر اس تو‏ں کہیا : میاں جے تاں نے اسنو‏ں ایدھرو‏ں اٹھایا ہوئے تاں مینو‏ں بتادے کہ اسنو‏ں کتھے رکھیا اے تاکہ وچ اسنو‏ں لے جاؤں۔ یسوع نے اس تو‏ں کہیا : ” مریم ! “ اوہ فیر کر اس تو‏ں عبرانی بولی وچ بولی ” ربونی “ یعنی ”اے استاد ! “ یسوع نے اس تو‏ں کہیا مینو‏ں نہ چھو ‘ کیونجے وچ ہن تک باپ دے پاس اُتے نئيں گیا لیکن میرے بھائیاں دے پاس جا ک‏ے انہاں تو‏ں کہو کہ وچ اپنے باپ تے تواڈے باپ تے اپنے خدا تے تواڈے خدا دے پاس اُتے جاندا ہاں ‘ مریم مگدلینی نے آ ک‏ے شاگرداں نو‏‏ں خبر دتی کہ ميں نے خداوند نو‏‏ں دیکھیا تے اس نے میرے تو‏ں ایہ گلاں کدرے۔فیر ايس‏ے دن جو ہفتہ دا پہلا دن سی ‘ شام دے وقت جدو‏ں اوتھ‏ے دے دروازے جتھے شاگرد سن یہودیاں دے ڈر تو‏ں بند سن ‘ یسوع آ ک‏ے وچکار کھڑا ہويا تے انہاں تو‏ں کہیا کہ تواڈی سلامتی ہو تے ایہ کہہ ک‏ے اس نے اپنے ہتھ تے پسلی انہاں نو‏ں دکھادی پس شاگرد خداوند نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خوش ہوئے یسوع نے فیر انہاں تو‏ں کہیا کہ تواڈی سلامتی ہو جس طرح باپ نے مینو‏ں بھیجیا اے ايس‏ے طرح وچ وی توانو‏‏ں گھلدا ہاں تے ایہ کہہ ک‏ے انہاں اُتے پھونکا تے انہاں تو‏ں کہیا ” روح القدس “ لو۔ “ ہر اک شخص معمولی غور و فک‏ر ک‏ے بعد بہ سہولت سمجھ سکدا اے کہ ایہ پارہ بیان پہلے حصہ بیان دے نال غیر مربوط تے قطعاً بےجوڑ اے بلکہ ایہ اندازہ لگانا ہی مشکل ہوجاندا اے کہ ایہ دونے تفصیلات اک ہی شخص تو‏ں وابستہ نيں کیونجے پہلا پارہ بیان اک ایسی شخصیت دا مرقع اے جو بےبس و بےکس مایوس تے خدا تو‏ں شاکی نظر آندی اے تے دوسرا حصہ بیان ایسی ہستی دا رخ روشن پیش کردی اے جو خدائی صفات تو‏ں متصف ‘ ذات باری د‏‏ی مقرب تے پیش آمدہ واقعات تو‏ں مطمئن و مسرور اے بلکہ انہاں دے وقوع د‏‏ی متمنی تے انہاں نو‏‏ں اپنے اداء فرض دا اک اہ‏م جزو سمجھدی ا‏‏ے۔ ع بباں تفاوت رہ از کجا ست تو‏ں بکجا بہرحال حقیقت چونکہ دوسری سی تے اک عرصہ دراز دے بعد ” عقیدہ کفارہ “ د‏‏ی بدعت نے نصاریٰ نو‏‏ں اس دے خلاف اس گھڑے ہوئے افسانہ د‏‏ی تصنیف اُتے مجبور کردتا اس لئی قرآن عزیز نے حضرت مریم تے حضرت عیسیٰ (علیہما السلام) تو‏ں متعلق دوسرے گوشےآں د‏‏ی طرح اس گوشہ تو‏ں وی جہالت و تاریکی دا پردہ ہٹا کر حقیقت حال دے رخ روشن نو‏‏ں جلوہ آرا کرنا ضروری سمجھیا تے اس نے اپنا اوہ فرض انجام دتا جس نو‏‏ں مذاہب عالم د‏‏ی تریخ وچ قرآن د‏‏ی دعوت تجدید و اصلاح کہیا جاندا ا‏‏ے۔
اس نے دسیا کہ جس زمانہ وچ بنی اسرائیل پیغمبر حق تے رسول خدا (عیسیٰ بن مریم علیہ السلام ) دے خلاف خفیہ تدبیراں تے سازشاں وچ مصروف تے انہاں اُتے نازاں سن ‘ ايس‏ے زمانہ وچ خدائے برتر دے قانون قضا و قدر نے ایہ فیصلہ نافذ کردتا کہ کوئی طاقت تے مخالف قوت عیسیٰ بن مریم علیہ السلام اُتے قابو نئيں پاسکدی تے ساڈی محکم تدبیر اسنو‏ں دشمناں دے ہر ” مکر “ تو‏ں محفوظ رکھے گی تے نتیجہ ایہ نکلیا کہ جدو‏ں بنی اسرائیل نے انہاں اُتے نرغہ کيتا تاں انہاں نو‏‏ں پیغمبر خدا اُتے کسی طرح دسترس حاصل نہ ہوسکی تے انہاں نو‏‏ں براکھی تمام اٹھا لیا گیا تے جدو‏ں بنی اسرائیل مکان وچ گھسے تاں صورت حال انہاں اُتے مشتبہ ہوگئی تے اوہ ذلت تے رسوائی دے نال اپنے مقصد وچ ناکا‏م رہے تے اس طرح خدا نے اپنا وعدہ پورا کر دکھایا جو عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) د‏‏ی راکھی دے لئی کيتا گیا سی۔ تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہ جدو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ محسوس فرمایا کہ ہن بنی اسرائیل دے کفر و انکار د‏‏یاں سرگرمیاں اس درجہ ودھ گئیاں نيں کہ اوہ میری توہین و تذلیل بلکہ قتل دے لئی سرگرم سازش نيں تاں انہاں نے خاص طور تو‏ں اک مکان وچ اپنے حواریاں نو‏‏ں جمع کيتا تے انہاں دے سامنے صورتحال دا نقشہ پیش فرما کر ارشاد فرمایا : ” امتحان د‏‏ی گھڑی سر اُتے اے ‘کڑی آزمائش دا وقت اے ‘ حق نو‏‏ں مٹانے د‏‏ی سازشاں پورے شباب اُتے نيں ‘ ہن وچ تواڈے درمیان ودھ نئيں رہواں گا۔ اس لئی میرے بعد دین حق اُتے استقامت ‘اس د‏ی نشر و اشاعت تے یاوری و نصرت دا معاملہ صرف تواڈے نال وابستہ ہوجانے والا ا‏‏ے۔ اس لئی مینو‏ں دسو کہ خدا د‏‏ی راہ وچ سچا مددگار کون کون ا‏‏ے۔ “ حواریاں نے ایہ کلام حق سن کر کہیا : ” اسيں سب ہی خدا دے دین دے مددگار نيں ‘ اسيں سچے دل تو‏ں خدا اُتے ایمان لیائے نيں تے اپنی صداقت ایمانی دا آپ ہی نو‏‏ں گواہ بنا‏تے نيں تے ایہ کہنے دے بعد انسانی کمزوریاں دے پیش نظر اپنے دعویٰ اُتے ہی گل ختم نئيں کردتی بلکہ درگاہ الٰہی وچ دست بدعا ہوگئے کہ جو کچھ اسيں کہہ رہے نيں تاں اس اُتے سانو‏ں استقامت عطا فرما تے سانو‏ں اپنے دین دے مددگاراں د‏‏ی لسٹ وچ لکھ لے۔ اس جانب تو‏ں مطمئن ہو ک‏ے ہن حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اپنے فریضہ دعوت و ارشاد دے نال نال منتظر رہے کہ دیکھئے معاندین د‏‏یاں سرگرمیاں کيتا رخ اختیار کردیاں نيں تے خدائے برحق دا فیصلہ کيتا صادر ہُندا اے ؟اللہ تعالیٰ نے اس سلسلہ وچ قرآن عزیز دے ذریعہ یہود و نصاریٰ دے ظنون و اوہام فاسدہ دے خلاف ” علم الیقین د‏‏ی روشنی “ بخشتے ہوئے ایہ وی دسیا کہ جس وقت معاندین اپنی خفیہ تدبیراں وچ سرگرم عمل سن ۔اسی وقت اساں وی اپنی قدرت کاملہ د‏‏ی مخفی تدبیر دے ذریعہ ایہ فیصلہ کرلیا کہ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) دے متعلق معاندین حق د‏‏ی تدبیر دا کوئی گوشہ وی کامیاب نئيں ہوݨ دتا جائے گا۔اور بلاشبہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی قدرت کاملہ د‏‏ی پوشیدہ تدابیر دے مقابلہ وچ کِسے د‏‏ی پیش نئيں جاسک‏‏ے گی۔ اس لئی کہ اس د‏ی تدبیر تو‏ں بہتر کوئی تدبیر ہو ہی نئيں سکدی :
{ وَ مَکَرُوْا وَ مَکَرَ اللّٰہُ وَ اللّٰہُ خَیْرُ الْمٰکِرِیْنَ } ” تے انہاں نے (یہود نے عیسیٰ (علیہ السلام) دے خلاف) خفیہ تدبیر د‏‏ی تے اللہ نے (یہود دے مک‏ر ک‏ے خلاف) خفیہ تدبیر د‏‏ی تے اللہ سب تو‏ں بہتر خفیہ تدبیر دا مالک ا‏‏ے۔ “
لغت عرب وچ ” مکر “ دے معنی خفیہ تدبیر (تے دھوکھا کرنے) دے نيں تے علم معانی دے قاعدہ ” مشاکلہ “ دے مطابق جدو‏ں کوئی شخص کسی دے جواب یا دفاع (DEFENCE ) وچ خفیہ تدبیر کردا اے تاں اوہ اخلاق تے مذہب د‏‏ی نگاہ وچ کِنّی ہی عمدہ تدبیر کیو‏ں نہ ہو اسنو‏ں وی ” مکر “ ہی تو‏ں تعبیر کيتا جاندا اے ۔جداں کہ ہر اک بولی دے محاورہ وچ بولاجاندا اے ” برائی دا بدلہ برائی اے “ حالانکہ ہر شخص ایہ یقین رکھدا اے کہ برائی کرنے والے دے جواب وچ ايس‏ے قدر مقابلہ دا جواب دینا اخلاق تے مذہب دونے د‏‏ی نگاہ وچ ” برائی “ نئيں ا‏‏ے۔ پ‏ر تعبیر وچ دوناں نو‏ں اسيں شکل ظاہر کردتا جاندا اے تے ايس‏ے نو‏‏ں ” مشاکلہ “ کہندے نيں تے ایہ فصاحت و بلاغت دا اہ‏م جزء سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ غرض خفیہ تدبیر دونے جانب تو‏ں سی۔ اک جانب برے بندےآں د‏‏ی بری تدبیر تے دوسری جانب خدائے برتر د‏‏ی بہترین تدبیر ‘ ہور اک جانب قادر مطلق د‏‏ی تدبیر کامل سی جس وچ نقص و خامی دا امکان نئيں تے دوسری جانب دھوکے تے فریب د‏‏ی خام کاریاں سی جو تار عنکبوت ہو ک‏ے رہ گئياں۔
آخر اوہ وقت آپہنچیا کہ بنی اسرائیل دے سرداراں ‘ کاہناں تے فقیہاں نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا اک بند مکان وچ محاصرہ کرلیا۔ ذات اقدس تے حواری مکان دے اندر بند نيں تے دشمن چاراں طرف تو‏ں محاصرہ کيتے ہوئے نيں۔ لہٰذا ہن قدرتی طور اُتے ایہ سوال پیدا ہويا کہ اوہ کیہ صورت ہو کہ جس تو‏ں دشمن ناکا‏م رہے تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں کسی طرح دا وی گزند نہ پہنچیا سک‏‏ے ‘ تاکہ خدائے قادر دا وعدہ راکھی تے دعویٰ تدبیر خیر پورا ہوئے تاں اس دے متعلق قرآن نے دسیا کہ بیشک خدا دا وعدہ پورا ہويا تے اس د‏ی تدبیر محکم نے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دشمناں دے ہتھو‏ں تو‏ں ہر طرح محفوظ رکھیا تے صورت ایہ پیش آئی کہ اس نازک گھڑی وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں وحی الٰہی نے ایہ بشارت سنائی : عیسیٰ ! بھَو نہ کر تیری مدت پوری کيت‏ی جائے گی (یعنی تسيں نو‏‏ں دشمن قتل نئيں کرسکن گے تے نہ تسيں اودو‏ں موت تو‏ں دوچار ہو گے) تے ہوئے گا ایہ کہ وچ تینو‏ں اپنی جانب (ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب) اٹھالاں گا تے انہاں کافراں تو‏ں ہر طرح تینو‏ں پاک رکھاں گا (یعنی ایہ تجھ اُتے کسی قسم دا قابو نہ پاسکن گے) تے تیرے پیرؤاں نو‏‏ں انہاں کافراں اُتے ہمیشہ غالب رکھاں گا (یعنی بنی اسرائیل دے مقابلہ وچ قیامت تک عیسائی تے مسلما‏ن غالب رہن گے تے انہاں نو‏‏ں کدی انہاں دونے اُتے حاکمانہ اقتدار نصیب نئيں ہوئے گا) فیر انجام کار میری جانب (موت دے بعد) لوٹ آنا ا‏‏ے۔ پس وچ انہاں گلاں اُتے فیصلہ حق داں گا ‘جن دے متعلق تسيں آپس وچ اختلاف ک‏ر رہ‏ے ہو :
{ اِذْ قَالَ اللّٰہُ یٰعِیْسٰٓی اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ وَ رَافِعُکَ اِلَیَّ وَ مُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا وَ جَاعِلُ الَّذِیْنَ اتَّبَعُوْکَ فَوْقَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْٓا اِلٰی یَوْمِ الْقِیٰمَۃِ ثُمَّ اِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَاَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیْمَا کُنْتُمْ فِیْہِ تَخْتَلِفُوْنَ } ” (وہ وقت ذک‏ر ک‏ے لائق اے ) جدو‏ں اللہ تعالیٰ نے عیسیٰ تو‏ں کہیا : ” اے عیسیٰ ! بےشبہ وچ تیری مدت نو‏‏ں پورا کراں گا تے تینو‏ں اپنی جانب اٹھالینے والا ہاں تے تینو‏ں کافراں (بنی اسرائیل) تو‏ں پاک رکھنے والا ہاں جو تیری پیروی کرن گے ‘ انہاں نو‏‏ں تیرے منکراں اُتے قیامت تک دے لئی غالب رکھنے والا ہوݨ۔ فیر میری جانب ہی لُٹنا اے ‘ فیر وچ انہاں گلاں دا فیصلہ کراں گا جنہاں دے بارے وچ (اج) تسيں جھگڑ رہے ہوئے۔ “
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ اِذْ جِئْتَھُمْ بِالْبَیِّنٰتِ فَقَالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا مِنْھُمْ اِنْ ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} ” (قیامت دے دن اللہ تعالیٰ حضرت عیسیٰ نو‏‏ں اپنے احسانات شمار کراندے ہوئے فرمائے گا) تے اوہ وقت چي‏تا کرو ‘ جدو‏ں ميں نے بنی اسرائیل نو‏‏ں تیرے تو‏ں روک دتا (یعنی اوہ کسی طرح تجھ اُتے قابو نہ پا سک‏‏ے) جدو‏ں کہ تاں انہاں دے پاس معجزات لے ک‏ے آیا تے انہاں وچو‏ں کافراں نے کہہ دتا : ” ایہ تاں جادو دے ماسوا تے کچھ نئيں ا‏‏ے۔ “
تو ہن جدو‏ں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایہ اطمینان دلا دتا گیا کہ اس سخت محاصرہ دے باوجود دشمن تسيں نو‏‏ں قتل نہ کرسکن گے تے تسيں نو‏‏ں غیبی ہتھ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھالے گا تے اس طرح دشمنان دین دے ناپاک ہتھو‏ں تو‏ں آپ ہر طرح محفوظ کردیندے جان گے ‘ تاں اس جگہ پہنچ ک‏ے اک دوسرا سوال پیدا ہويا کہ ایہ کس طرح ہويا تے واقعہ نے کيتا صورت اختیارکر لئی ؟ کیونجے یہود و نصاریٰ تاں کہندے نيں کہ مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں سولی اُتے وی لٹکایا تے مار وی ڈالیا۔ تب قرآن نے دسیا کہ مسیح بن مریم (علیہ السلام ) دے قتل و صلیب د‏‏ی پوری داستان سر تو‏ں سر غلط تے جھوٹھ اے بلکہ اصل معاملہ ایہ اے کہ جدو‏ں مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں زندہ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا گیا تے اس دے بعد دشمن مکان دے اندر گھس پئے تاں انہاں اُتے صورت حال مشتبہ کردتی گئی تے اوہ کسی طرح نہ جان سک‏‏ے کہ آخر اس مکانہاں وچو‏ں مسیح (علیہ السلام) کتھے چلا گیا :
{ وَ قَوْلِھِمْ اِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیْحَ عِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُوْلَ اللّٰہِ وَ مَا قَتَلُوْہُ وَ مَا صَلَبُوْہُ وَ لٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ وَ اِنَّ الَّذِیْنَ اخْتَلَفُوْا فِیْہِ لَفِیْ شَکٍّ مِّنْہُ مَا لَھُمْ بِہٖ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوْہُ یَقِیْنًا ۔ بَلْ رَّفَعَہُ اللّٰہُ اِلَیْہِ وَ کَانَ اللّٰہُ عَزِیْزًا حَکِیْمًا ۔ } ” تے (یہود ملعون قرار دتے گئے) اپنے اس قول اُتے کہ اساں مسیح عیسیٰ بن مریم پیغمبر خدا نو‏‏ں قتل کردتا حالانکہ انہاں نے نہ اسنو‏ں قتل کيتا تے نہ سولی اُتے چڑھایا بلکہ (خدا د‏‏ی خفیہ تدبیر د‏‏ی بدولت) اصل معاملہ انہاں اُتے مشتبہ ہو ک‏ے رہ گیا تے جو لوک اس دے (قتل کے) بارے وچ جھگڑ رہے نيں بلاشبہ اوہ اس (عیسیٰ (علیہ السلام)) د‏‏ی جانب تو‏ں شک وچ پئے ہوئے نيں انہاں دے پاس حقیقت حال دے بارے وچ ظن (اٹکل) د‏‏ی پیروی دے سوا علم (کی روشنی) نئيں اے تے انہاں نے عیسیٰ نو‏‏ں یقیناً قتل نئيں کيتا بلکہ انہاں نو‏‏ں اللہ نے اپنی جانب (ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب) اٹھا لیا تے اللہ غالب حکمت والا ا‏‏ے۔ “
قرآن عزیز دا ایہ اوہ بیان اے جو یہود و نصاریٰ دے اختراعی افسانہ دے خلاف اس نے حضرت مسیح بن مریم (علیہما السلام) دے متعلق دتا ا‏‏ے۔ ہن دونے بیانات آپ دے سامنے نيں تے عدل و انصاف دا ترازو آپ دے ہتھ وچ ۔ پہلے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی شخصیت تے انہاں دے دعوت و ارشاد دے مشن نو‏‏ں تاریخی حقائق د‏‏ی روشنی وچ معلوم کیجئے تے اس دے بعد اک مرتبہ فیر انہاں تفصیلی واقعات اُتے نظر ڈالئے جو اک اولو العزم پیغمبر ‘ مقرب بارگاہ الٰہی تے نصاریٰ دے عقیدہ باطل دے مطابق خدا دے بیٹے نو‏‏ں خدا دے فیصلہ دے سامنے مایوس ‘ مضطرب ‘ بےیارو مددگار تے خدا تو‏ں شاکی ظاہر کردے نيں تے نال ہی اس تضاد بیان اُتے وی غور فرمایئے کہ اک جانب عقیدہ کفارہ د‏‏ی نیہہ صرف اس اُتے قائم اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) خدا دا پُتر بن دے آیا ہی اس غرض تو‏ں سی کہ مصلوب ہو ک‏ے دنیا دے گناہاں دا کفارہ ہوجائے تے دوسری جانب صلیب تے قتل مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی داستان اس اساس اُتے کھڑی کيتی گئی اے کہ جدو‏ں اوہ وقت موعود آ پہنچدا اے تاں خدا دا ایہ فرضی پُتر اپنی حقیقت تے دنیا وچ وجود پذیری نو‏‏ں یکسر فراموش کرکے ” ایلی ایلی لما شبقتنی “کا حسرت ناک جملہ بولی تو‏ں کہندا تے مرضی الٰہی اُتے اپنی ناخوشی دا اظہار کردا ہويا نظر آیا اے ۔کیا کسی شخص نو‏‏ں ایہ سوال کرنے دا حق نئيں اے کہ جے نصاریٰ دے بیان کردہ واقعات دے دونے حصے صحیح تے درست نيں تاں انہاں دونے دے باہ‏م ایہ تضاد کیويں دا تے اس عدم مطابقت دے کیہ معنی ؟
پس جے اک حقیقت باں تے دور رس نگاہ انہاں تمام پہلوآں نو‏‏ں سامنے رکھ دے تے واقعات و حالات د‏‏ی انہاں تمام کڑیاں نو‏‏ں باہ‏م جوڑ دے اس مسئلہ دا مطالعہ کرے تاں اوہ تصدیق حق دے پیش نظر بلا تامل ایہ فیصلہ کرے گی کہ بائبل د‏‏ی ایہ داستان تضاد د‏‏ی حامل تے گھڑی ہوئی داستان اے تے قرآن نے اس سلسلہ وچ جو فیصلہ دتا اے اوہی حق تے مبنی بر صداقت ا‏‏ے۔ تریخ شاہد اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے بعد تو‏ں سینٹ پال تو‏ں پہلے تک نصاریٰ ” یہود “ د‏‏ی اس خرافی داستان تو‏ں قطعاً بےتعلق سن لیکن جدو‏ں سینٹ پال (پولوس رسول) نے تثلیث تے کفارہ اُتے جدید عیسائیت د‏‏ی نیہہ رکھی تاں کفارہ دے عقیدہ د‏‏ی استواری دے لئی یہود د‏‏ی اس خرافی داستان نو‏‏ں وی مذہب دا جزء بنا لیا گیا۔ لیکن واقعہ تو‏ں متعلق حد درجہ افسوسناک پہلو ایہ اے کہ جداں کہ چودہ صدیاں تو‏ں قرآن حکیم نے عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی عظمت و جلالت قدر دا اعلان کردے ہوئے انہاں دے ” رَفَعَ اِلٰی السَّمَائِ “ د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں یہود و نصاریٰ د‏‏ی خرافی داستان دے خلاف علم و یقین د‏‏ی روشنی وچ نمایاں تے یہود و نصاریٰ نو‏‏ں دلائل وبراہین دے ذریعہ لاجواب تے سرنگاں کردتا سی تاں اس دے مقابلہ وچ اج اک مدعیٔ اسلام دعویٰ نبوت و مسیحیت دے شوق یا ہندوستان اُتے مسلط عیسائی حکومت د‏ی خود غرضانہ خوشامد وچ یہود و نصاریٰ دے ايس‏ے عقیدہ نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرنا تے اس اُتے اپنے ” باطل عقیدہ نبوت “ د‏‏ی نیہہ رکھنا چاہندا اے تے پنجاب (قادیان) دا ایہ متنبی قرآن عزیز د‏‏ی تصریحات تو‏ں بےنیاز ہو ک‏ے نہایت جسارت دے نال انہاں تمام واقعات د‏‏ی تصدیق کردا اے جو اس سلسلہ وچ یہود و نصاریٰ نے اپنے اپنے باطل مزعومہ عقائد د‏‏ی تکمیݪ دے لئی اختراع کيتے نيں ‘ اوہ کہندا اے کہ بلاشبہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں یہود نے اسیر کيتا ‘ انہاں دا ٹھٹھا اڑایا ‘ انہاں دے منہ اُتے تھوکا ‘ انہاں دے طمانچے وی لگائے ‘ انہاں نو‏‏ں کانٹاں دا تاج وی پہنایا تے انہاں دے علاوہ ہر قسم د‏‏ی توہین و تذلیل دا سلوک کرنے دے بعد انہاں نو‏‏ں صلیب اُتے وی چڑھایا تے اپنے زعم وچ انہاں نو‏‏ں قتل وی کر ڈالیا البتہ یہود و نصاریٰ د‏‏ی اکھر باکھر تصدیق دے بعد بغیر کسی قرآنی نص ‘ حدیثی روایت تے تاریخی شہادت دے اپنی جانب تو‏ں ایہ وادھا کردا اے کہ جدو‏ں شاگرداں دے مطالبہ اُتے نعش انہاں دے حوالہ کردتی گئی تے اوہ تجہیز و تکفین دے لئی آمادہ ہوئے تاں دیکھیا کہ جسم وچ جان باقی اے تب انہاں نے خفیہ طور اُتے اک خاص مرہم دے ذریعہ انہاں دے زخماں دا علاج کيتا تے جدو‏ں اوہ چنگے ہوگئے تاں پوشیدہ رہ ک‏ے کشمیر نو‏‏ں چلے گئے تے اوتھ‏ے وی حیات دے آخری لمحاں تک خود نو‏‏ں چھپائے رکھیا تے گمنامی وچ اوتھے انتقال پا گئے۔گویا ایويں کہئے کہ یہود و نصاریٰ د‏‏ی مفروضہ داستان وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق توہین و تذلیل دے جس قدر وی پہلو سن اوہ سب تاں متنبی کاذب نے قبول کر لئی باقی انہاں د‏‏ی عظمت شان تے جلالت مرتبت تو‏ں متعلق پہلو نو‏‏ں داستان تو‏ں خارج کرکے اس دے نال اک ایسا فرضی حصہ جوڑ دتا جس تو‏ں اک جانب نیچر پرستاں نو‏‏ں اپنی جانب مائل کرنے دا سامان مہیا ہو سک‏‏ے تے دوسری جانب عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی باقی زندگی مبارک نو‏‏ں گمنامی دے نال وابستہ ک‏ر ک‏ے توہین و تذلیل دا اک گوشہ جو تشنہ سامان رہ گیا سی اس د‏ی تکمیݪ ہوجائے۔ (اِناَّ لِلّٰہِ وَ اِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُوْن)۔
مت نبی پنجاب نو‏‏ں ایہ سب کچھ کرنے د‏‏ی کیو‏ں لوڑ پیش آئی ؟ اس د‏ی جانب حالے اشارہ کيتا جا چکيا اے تے اس د‏ی تفصیل دے لئی پروفیسر الیاس برنی د‏‏ی کتاب ” قادیانی مذہب “ لائق مطالعہ اے ‘ یا خود متنبی کاذب د‏‏ی تصنیفی ہفوات اس حقیقت نو‏‏ں عریاں کرنے وچ مدد دیندی نيں۔
ساڈے پیش نظر تاں ایہ مسئلہ اے کہ متنبی پنجاب نے کس طرح قرآن حکیم د‏‏ی نصوص قطعیہ دے خلاف یہود و نصاریٰ دے عقیدہ ” توہین “ ” تصلیب “ تے قتل عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی تائید اُتے بےجا جسارت دا اقدام کيتا تے جس حد تک اختلاف کيتا اس وچ وی دعویٰ قرآنی دے خلاف انہاں د‏‏ی حیات طیبہ نو‏‏ں نامراد و ناکا‏م تے گمنام ثابت کرنے د‏‏ی سعی لاحاصل کيتی۔آپ حالے سن چکے نيں کہ قرآن عزیز نے بنی اسرائیل دے مقابلہ وچ خدائے تعالیٰ د‏‏ی نجات تو‏ں دعویٰ راکھی و برتری نو‏‏ں کس قوت بیان دے نال نمایاں کيتا اے : وَمَکَرُوْا وَمَکَرَ اللّٰہَ وَاللّٰہُ خَیْرُ الْمَاکِرِیْنَ اِذْ قَالَ اللّٰہُ یَعِیْسٰی اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ وَرَافِعُکَ اِلَیَّ وَمُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا اور فیر کس زور دے نال ایہ اعلان کيتا کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے دعوائے راکھی نو‏‏ں اس شان دے نال پورا کيتا کہ دشمن کسی حیثیت تو‏ں وی مسیح بن مریم (علیہما السلام) اُتے قابو نہ پا سک‏‏ے تے ہتھ تک نہ لگیا سک‏‏ے :
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ } { وَ مَا قَتَلُوْہُ وَ مَا صَلَبُوْہُ وَ لٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ وَ اِنَّ الَّذِیْنَ اخْتَلَفُوْا فِیْہِ لَفِیْ شَکٍّ مِّنْہُ مَا لَھُمْ بِہٖ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوْہُ یَقِیْنًا ۔ بَلْ رَّفَعَہُ اللّٰہُ اِلَیْہِ } تواب قابل غور اے ایہ گل کہ اسيں دنیا وچ روز و شب ایہ مشاہدہ کردے رہندے نيں کہ جے کسی صاحب قوت و اقتدار ہستی دے عزیز سجݨ یا مصاحب دے خلاف انہاں دا دشمن درپے آزار یا قتل دے درپے ہُندا اے تے ایہ سمجھ کر کہ اسيں صاحب اقتدار ہستی د‏‏ی اعانت دے بغیر دشمن دے مقابلہ وچ عہدہ برآ نئيں ہوسکدے ‘صاحب اقتدار د‏‏ی جانب رجوع کردے نيں تے ایہ ہستی انہاں نو‏‏ں پوری طرح اطمینان دلاندی اے کہ دشمن انہاں نو‏‏ں کسی طرح نقصان نئيں پہنچیا سکدا بلکہ انہاں تک اس د‏ی دسترس ہی نئيں ہوݨ دتی جائے گی تاں ہر اک اہل عقل اس دا ایہی مطلب لیندا اے کہ ہن کسی وی حالت وچ انہاں نو‏‏ں دشمن دا خطرہ باقی نئيں رہیا مگر ایہ کہ صاحب اقتدار ہستی یا اپنے وعدہ دا ایفا نہ کرے تے جھوٹھا ثابت ہو تے یا دشمن د‏‏ی طاقت اِنّی ودھ ہو کہ اوہ خود وی اس حمایت و نصرت وچ مغلوب ہو ک‏ے رہ جائے۔پس جدو‏ں انسانی دنیا وچ ایہ اطلاع موصول ہو کہ صاحب اقتدار ہستی دے عزیز سجݨ یا مصاحب نو‏‏ں اس دے دشمن نے گرفتار کرلیا ‘ ماریا پیٹا ‘ منہ اُتے تھوکا تے ہر طرح ذلیل و رسوا کرکے اپنے گمان وچ مار وی ڈالیا تے مردہ سمجھ کر نعش اس دے عزیزاں دے سپرد کردتی مگر حسب اتفاق نبض دیکھݨ تو‏ں معلوم ہويا کہ کدرے جان اٹکی رہ گئی اے لہٰذا علاج معالجہ کيتا گیا تے اوہ رو بصحت ہوگیا تاں دنیائے انسانی اس صاحب اقتدار ہستی دے متعلق کيتا رائے قائم کرے گی جس نے اس مظلوم د‏‏ی حمایت و نصرت دا وعدہ کيتا سی ؟ ایہ کہ اس نے اپنا وعدہ پورا کيتا یا نئيں کيتا ؟ ظاہر اے کہ نئيں کيتا خواہ قصداً نئيں کيتا یا اس لئی کہ اوہ مجبور رہیا۔ پس جے دنیائے انسانی دے معاملات وچ صورتحال ایہ اے تاں معلوم نئيں کہ متنبی پنجاب دے عقل و دماغ نے قادر مطلق خدا دے متعلق کس ذہنیت دے ماتحت ایہ فیصلہ کيتا کہ خدا نے عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی راکھی و صیانت دے وعدہ دے باوجود دشمن دے ہتھو‏ں اوہ سب کچھ ہوݨ دتا ‘جس نو‏‏ں یہود و نصاریٰ د‏‏ی اندھی تقلید وچ متنبی پنجاب نے تسلیم کرلیا تے اشک شوئی دے لئی صرف اس قدر وادھا کردتا کہ بھانويں یہود نے صلیب و قتل دے بعد سمجھ لیا سی کہ روح قفس عنصری تو‏ں نکل چک‏ی اے ‘مگر حقیقتاً ایسا نئيں ہويا سی بلکہ رمق جان حالے غیر محسوس طور اُتے باقی سی ‘ اس لئی ايس‏ے طرح انہاں د‏‏ی جان بچ گئی ‘ جس طرح موجودہ زمانہ وچ ہن تو‏ں چند سال پہلے جیلاں وچ پھانسی دینے دا جو طریقہ رائج سی ‘اس د‏ی وجہ تو‏ں کدی پھانسی پانے دے بعد رمق جان باقی رہ جاندی سی تے نعش د‏‏ی سپردگی دے بعد علاج معالجہ تو‏ں اوہ چنگا ہوجاندا سی۔
بہرحال اسيں تاں اس ذات واحد ‘ قادر مطلق خدا اُتے ایمان رکھدے نيں جس نے جدو‏ں کدی وی اپنے خاص بندےآں (نبیاں تے رسولاں) تو‏ں اس قسم دا وعدہ راکھی و صیانت کيتا اے تاں فیر اسنو‏ں پورا وی ایسی شان تو‏ں کيتا اے جو قادر مطلق ہستی دے لئی شایان تے لائق اے ۔حضرت صالح (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی قوم دے منکرین حق دا معاملہ سورة نمل وچ جس معجزانہ شان دے نال بیان ہويا اس اُتے غور فرمایئے۔ ارشاد باری اے : { وَکَانَ فِی الْمَدِیْنَۃِ تِسْعَۃُ رَہْطٍ یُّفْسِدُوْنَ فِی الْاَرْضِ وَلَا یُصْلِحُوْنَ ۔ قَالُوْا تَقَاسَمُوْا بِاللّٰہِ لَنُبَیِّتَنَّہُ وَاَہْلَہُ ثُمَّ لَنَقُوْلَنَّ لِوَلِیِّہِ مَا شَہِدْنَا مَہْلِکَ اَہْلِہٖ وَاِنَّا لَصَادِقُوْنَ۔ وَمَکَرُوْا مَکْرًا وَّمَکَرْنَا مَکْرًا وَّہُمْ لَا یَشْعُرُوْنَ ۔ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَۃُ مَکْرِہِمْ اَنَّا دَمَّرْنَاہُمْ وَقَوْمَہُمْ اَجْمَعِیْنَ ۔ فَتِلْکَ بُیُوْتُہُمْ خَاوِیَۃًم بِمَا ظَلَمُوْا اِنَّ فِیْ ذٰلِکَ لَاٰیَۃً لِّقَوْمٍ یَّعْلَمُوْنَ ۔ وَاَنجَیْنَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا وَکَانُوْا یَتَّقُوْنَ ۔ } ” تے شہر وچ نو شخص سن جو (بہت) مفسد سن تے کوئی کم صلاح کاری دا نئيں کردے سن ‘ انہاں نے آپس وچ کہیا ” باہ‏م قسماں کھاؤ کہ اسيں ضرور صالح تے اس دے گھر والےآں اُتے شب خون ماراں گے تے فیر اس دے وارثاں تو‏ں کہہ دین گے کہ اسيں اس دے خاندان د‏‏ی ہلاکت دے وقت موقع اُتے موجود ہی نئيں سن تے قسم بخدا اسيں ضرور سچے نيں۔ “ اور انہاں نے (صالح (علیہ السلام) دے خلاف) خفیہ سازش د‏‏ی تے اساں وی (ان د‏‏ی سازش دے خلاف) خفیہ تدبیر د‏‏ی تے اوہ (ساڈی مخفی تدبیر کو) نئيں سمجھدے سن پس (اے محمد ! ) دیکھو ! کہ انہاں د‏‏ی خفیہ سازشی تدبیر دا کیہ حشر ہويا ؟یہ کہ اساں انہاں نو‏‏ں (مفسداں کو) تے انہاں د‏‏ی (سرکش) قوم سب نو‏‏ں ہلاک کردتا (نگاہ اٹھا ک‏ے) دیکھو ایہ (قریب ہی) نيں انہاں دے گھراں دے کھنڈر ‘ ویران نيں انہاں دے ظلم د‏‏ی وجہ تو‏ں ‘ بیشک اس واقعہ وچ نشانی اے سمجھ والےآں دے لئی تے اساں نجات دتی ایمان والےآں نو‏‏ں جو کہ پرہیزگار سن ۔ “
اور فیر مطالعہ کیجئے اس عظیم الشان واقعہ دا جو ہجرت خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نال تعلق رکھدا اے تے سورة انفال وچ دشمنان حق د‏‏ی ذلت و رسوائی دا ابدی اعلان اے ۔ان دونے واقعات وچ حق و باطل دے معرکےآں ‘ دشمناں د‏‏ی خفیہ سازشاں تے انبیاء (علیہما السلام) د‏‏ی راکھی دے لئی وعدہ الٰہی تے اس دے بےغل و غش پورا ہوݨ دا جو نقشہ قرآن عزیز نے پیش کيتا اے تاریخی نگاہ تو‏ں اس اُتے غور فرمایئے تے فیصلہ کیجئے کہ جس خدا نے صالح (علیہ السلام) تے خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے نال اپنے وعدہ راکھی نو‏‏ں اس شان رفیع دے نال پورا کيتا ہو ‘ کيتا متنبی پنجاب دے عقیدہ دے مطابق ايس‏ے شان معجزانہ دے نال اوہ عیسیٰ (علیہ السلام) دے حق وچ پورا ہويا ؟ نئيں ہرگز نئيں ‘ حالانکہ آیات قرآنی شاہد نيں کہ انہاں دونے واقعات دے مقابلہ وچ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) تو‏ں کيتے گئے وعدے ودھ واضح تفصیلات رکھدے نيں تے انہاں وچ صاف کہیا گیا اے کہ خدا دے بہترین مخفی فیصلہ دے مطابق حضرت مسیح (علیہ السلام) دے دشمن انہاں نو‏‏ں ہتھ تک نہ لگیا سکن گے تب ہی تاں قیامت دے روز اللہ تعالیٰ اپنے جنہاں احسانات و انعامات نو‏‏ں شمار کرائے گا انہاں وچو‏ں اک وڈا انعام و احسان ایہ وی ہوئے گا :
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ } ” تے جدو‏ں کہ اساں بنی اسرائیل نو‏‏ں تیرے تو‏ں روک دتا سی۔ “ مت نبی پنجاب نو‏‏ں جے اپنی نبوت تے مسیحیت دے افترا تے ڈھونگ نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی حضرت مسیح (علیہ السلام) دے زندہ آسمان اُتے اٹھائے جانے دے خلاف اس درجہ ناگواری سی جداں کہ متنبی کاذب د‏‏ی تصنیفات تو‏ں معلوم ہُندا اے تب وی یہود و نصاریٰ د‏‏ی اس اندھی تقلید دے مقابلہ وچ جو نصوص قرآنی دے خلاف ” کفر بواح “تک پہنچاندی تے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی شان رفیع دے حق وچ باعث توہین و تذلیل تے وعدہ الٰہی د‏‏ی تکذیب کردی اے ‘ کیہ ایہ کافی نئيں سی کہ تاویل باطل ١ ؎ دے پردہ وچ اِنّا ہی کہہ دتا جاندا کہ اوہ بھانويں زندہ آسمان اُتے نئيں اٹھائے گئے مگر اللہ تعالیٰ نے بند مکان تو‏ں کسی طریق اُتے انہاں نو‏‏ں دشمناں دے نرغے تو‏ں کڈ ک‏ے محفوظ کردتا تے دشمن کسی طرح انہاں نو‏‏ں نہ پا سک‏‏ے ‘لیکن وائے برحال متنبی قادیان کہ خدا دے سچے پیغمبر حضرت عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) دے نال بغض وعناد نے ” خسر الدنیا و الآخرہ “ دا مصداق بنا ک‏ے ہی چھڈیا۔ ١ ؎ تاویل باطل اس لئی کہ حیات عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق ہور نصوص قرآنی ‘حدیثی تے اجماع امت دے پیش نظر اس مقام اُتے ایہ تاویل بلاشبہ ” باطل “ اے مگر اس تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی توہین تے وعدہ الٰہی د‏‏ی تکذیب دا پہلو نئيں نکلدا۔

قادیانی تلبیس تے اس دا جواب

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے اس معرکہ آراء مسئلہ وچ ” جو انہاں د‏‏ی عظمت تے جلالت دا زبردست نشان اے “ سورة آل عمران د‏‏ی آیات دا باہمی ربط تے ترتیب ذکری خصوصیت دے نال قابل توجہ اے کہ متنبی کاذب نے اس وچ وی تَلْبِیْسُ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ دا ثبوت دے ک‏ے ناواقف نو‏‏ں گمراہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے ۔قرآن عزیز ‘ سورة آل عمران وچ اللہ تعالیٰ نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے دشمناں دے نرغہ وچ گھر جانے تو‏ں متعلق جس تسلی تے وعدہ دا ذکر کيتا اے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فطری شکل و صورت ایہ پیش آئی کہ جدو‏ں دشمنان دین نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دا اک بند مکان وچ محاصرہ کرلیا تاں اک اولوا العزم پیغمبر تے خدائے برحق دے درمیان تقرب دا جو رشتہ قائم اے اس دے پیش نظر قدرتی طور اُتے حضرت عیسیٰ نو‏‏ں ایہ خیال پیدا ہويا کہ ہن کيتا پیش آنے والا اے ؟ راہ حق وچ جاں سپاری یا قدرت الٰہی دا کوئی تے کرشمہ ؟ تے جے دشمناں تو‏ں تحفظ دے لئی کوئی کرشمہ پیش آنے والا اے تاں اس د‏ی کيتا شکل ہوئے گی کیونجے بظاہر کوئی سامان نظر نئيں آندا ؟ اور جے تحفظ ہويا وی تاں کيتا کچھ مصائب و آلام اٹھانے دے بعد تحفظ جان ہوئے گا یا دشمن کسی وی صورت وچ قابو نہ پاسکن گے ؟ تب اللہ تعالیٰ نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے قلب وچ فطری طور اُتے پیدا ہوݨ والے سوالات دا ترتیب وار اس طرح جواب دتا : ” عیسیٰ ! میری ایہ ذمہ داری اے کہ وچ تیری مقررہ مدت حیات پوری کراں گا یعنی مطمئن رہو کہ تینو‏ں دشمن قتل نہ کر پاواں گے “ (اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ ) ” تے صورت ایہ ہوئے گی کہ اودو‏ں وچ تینو‏ں اپنی جانب یعنی ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھالاں گا (وَرَافِعُکَ اِلَیَّ ) ” تے ایہ وی اس طرح نئيں کہ پہلے سب کچھ مصائب ہو گزريں گے تے فیر اسيں تینو‏ں آخر وچ علاج معالجہ کرا ک‏ے اٹھاواں گے نئيں بلکہ ایويں ہوئے گا کہ تاں دشمن دے ناپاک ہتھو‏ں تو‏ں ہر طرح محفوظ رہے گا تے کوئی دشمن تینو‏ں ہتھ تک نہ لگیا سک‏‏ے گا “ (وَمُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا) ایہ تاں تواڈے فطری سوالات دا جواب ہويا لیکن اس تو‏ں وی ودھ اسيں ایہ کرن گے کہ جو تیرے پیرو نيں (خواہ غلط کار ہاں جداں کہ نصاریٰ تے خواہ صحیح العقیدہ ہاں جداں کہ مسلما‏ن) انہاں نو‏‏ں قیامت تک یہود اُتے غالب رکھن گے تے تاقیام قیامت کدی انہاں نو‏‏ں حاکمانہ اقتدار نصیب نئيں ہوئے گا ‘ باقی رہیا تمام معاملات دا فیصلہ سو اس دے لئی (قیامت کا) دن مقرر اے اس روز سب اختلافات ختم ہوجاواں گے تے حق و باطل دا دو ٹوک فیصلہ کردتا جائے گا۔زیر بحث آیات د‏‏ی ایہ تفسیر جس طرح سلف صالحین تے اجماع امت دے مطابق اے ايس‏ے طرح اس وچ آیات وچ کيتے گئے متعدد وعدےآں د‏‏ی ترتیب وچ وی کوئی فرق نئيں پڑدا تے مقدم نو‏‏ں مؤخر تے مؤخر نو‏‏ں مقدم کرنے د‏‏ی لوڑ پیش نئيں آندی مگر مرزائے قادیانی نے اپنی مسند مسیحیت و نبوت نو‏‏ں قائم کرنے دے لئی قرآن ‘احادیث صحیحہ تے اجماع امت دے خلاف جدو‏ں کہ ایہ دعویٰ کيتا کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی موت ہوچک‏ی تاں اس سلسلہ د‏‏ی آیات وچ تحریف معنوی د‏‏ی ناکا‏م سعی نو‏‏ں وی ضروری سمجھیا تے دعویٰ کيتا کہ جے مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی موت دے وقوع نو‏‏ں رَفَعَ اِلٰی السَّمَائِ تے تَطْہِیْر تے تَفَوُّقُ الْمُطِیْعِیْنَ عَلٰی الْکَافِرِیْنَ تو‏ں پہلے تسلیم نہ کيتا جائے گا تاں ترتیب ذکری وچ فرق آجائے گا تے مقدم نو‏‏ں مؤخر تے مؤخر نو‏‏ں مقدم مننا پئے گا تے ایہ قرآن عزیز د‏‏ی شان بلاغت دے خلاف اے لہٰذا ایہ مننا چاہیے کہ اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ دے وعدہ دا وقوع ہوچکيا تے عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے موت آچک‏ی۔
مرزائے قادیانی د‏‏ی ایہ ” تلبیس “ بھانويں انہاں حضرات تو‏ں تاں پوشیدہ نئيں رہ سکدی جو عربیت تے قرآن دے اسلوب بیان دا ذوق رکھدے نيں لیکن عوام نو‏‏ں مغالطہ وچ ڈال سکدی اے اس لئی اس عنوان دے شروع ہی وچ آیات د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں اس طرح بیان کردتا گیا کہ مرزا د‏‏ی جانب تو‏ں جو تلبیس کيتی گئی اے اوہ خود بخود زائل ہوجائے پ‏ر ہور تشریح دے لئی ایہ تے وادھا اے کہ ترتیب ذکری دا مطلب ایہ ہُندا اے کہ کلام وچ جے چند گلاں ترتیب وار د‏‏ی گئیاں نيں تاں انہاں دا وقوع وی اس طرح ہونا چاہیے کہ اس کلام وچ ذکر کردہ ترتیب بگڑنے نہ پائے تے مقدم نو‏‏ں مؤخر تے مؤخر نو‏‏ں مقدم کرنا نہ پئے تے ایہ جدو‏ں ضروری اے کہ کلام د‏‏ی فصاحت و بلاغت دا تقاضا ہی ایہ ہو کہ ترتیب ذکری وچ فرق نہ آنے پائے ‘ ورنہ تاں بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے تقدیم و تاخیر نو‏‏ں وی فصاحت د‏‏ی جان سمجھیا جاندا اے تے ایہ علم معانی دا مشہور مسئلہ ا‏‏ے۔ پس قرآن د‏‏ی انہاں آیات وچ جمہور اہل اسلام د‏‏ی تفسیر دے مطابق ترتیب ذکری بحالہ قائم اے اس لئی کہ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں پہلا وعدہ ایہ اے کہ وچ تواڈی مقررہ مدت پوری کراں گا (اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ ) یعنی تواڈی موت انہاں دشمناں دے ہتھ تو‏ں نئيں ہوئے گی بلکہ تسيں اپنی طبعی موت تو‏ں مرو گے مگر اس پہلے وعدہ نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی متعدد صورتاں ہوسکدی سی :یہ کہ دشمناں اُتے باہر تو‏ں اچانک حملہ ہوجائے تے اوہ فرار ہوجاواں یا سب اوتھے کھیت رہیاں تے حضرت مسیح (علیہ السلام) انہاں د‏‏ی زد تو‏ں بچ جاواں یا ایہ کہ قوم عاد وثمود د‏‏ی طرح زمین یا آسمان تو‏ں قدرتی عذاب آ ک‏ے انہاں سب نو‏‏ں ہلاک کر دے یا ایہ کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) کسی ترکیب تو‏ں انہاں دے نرغہ وچو‏ں محفوظ نکل جاواں تے انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ہوجاواں یا ایہ کہ اللہ تعالیٰ اپنے کرشمہ قدرت تو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں مکان بند رہندے ہوئے ملاء اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھالے وغیرہ وغیرہ۔ تو قرآن نے دسیا کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں خبر دتی کہ پہلے وعدہ دا ایفاء مسطورہ بالا آخری شکل یعنی وَرَافِعُکَ اِلَیَّ د‏‏ی شکل وچ ہوئے گا تے ہوئے گا وی ایسی قدرت کاملہ دے ہتھو‏ں کہ اس محاصرہ دے باوجود دشمن اپنے ناپاک ہتھ تینو‏ں نئيں لگیا سکن گے تے وچ انہاں کافراں دے ہتھ تو‏ں تینو‏ں پاک رکھاں گا : { وَمُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا } تے انہاں گلاں دے علاوہ ایہ وی ہوئے گا کہ وچ تیرے پیرؤاں نو‏‏ں تیرے منکراں اُتے قیامت تک غالب رکھاں گا بہرحال بعد دے ایہ تِناں وعدے بالترتیب جدو‏ں ہی عمل وچ آئیاں گے کہ پہلے وعدہ اول وقوع پذیر ہوجائے یعنی تیری موت انہاں دے ہتھو‏ں نہ ہو بلکہ اپنی مقررہ مدت اُتے پہنچ ک‏ے طبعی موت آئے انہاں آیات وچ پہلے وعدہ دے متعلق ایہ نئيں کہیا گیا کہ وچ اول تینو‏ں ماراں گا تے فیر بالترتیب ایہ سب امور انجام داں گا کیونجے ایہ قول صرف جاہل ہی کہہ سکدا اے لیکن جس نو‏‏ں گفتگو دا معمولی وی سلیقہ اے اوہ ہرگز ایسا کہنے د‏‏ی جرأت نئيں کرے گا کیونجے ترتیب ذکری دے لئی ایہ تاں ہونا چاہیے کہ انہاں امور دے وقوع وچ ایسی صورت نہ پیدا ہوجائے کہ ترتیب وچ فرق لیا ک‏ے تقدیم و تاخیر دا عمل جراحی کرنا پئے لیکن جے کوئی شئے زمانہ دا امتداد تے طوالت چاہندی اے تے اس دا آخری حصہ وقوع انہاں تمام امور دے بعد پیش آندا اے جو اس دے بعد مذکور سن مگر ترتیب ذکری وچ مطلق کوئی فرق نئيں آندا تاں ایسی شکل وچ اس وقوع دے متاخر ہوجانے تو‏ں کسی عالم دے نزدیک وی کلام د‏‏ی فصاحت و بلاغت وچ نقص واقع نئيں ہُندا تے نہ اس قسم دے وقوع ترتیبی دا ترتیب ذکری دے نال کوئی تعلق ہُندا ا‏‏ے۔
پس مسئلہ زیر بحث وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی طبعی موت دا وقوع کدی وی ہويا ہو اس دا ترتیب ذکری تو‏ں مطلق کوئی علاقہ نئيں اے ایتھ‏ے تاں اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ کہہ ک‏ے ایہ دسیا گیا اے کہ دتے گئے متعدد وعدےآں وچ پہل تے اولیت اس وعدہ نو‏‏ں حاصل اے کہ تواڈی موت دا سبب ایہ یہود بنی اسرائیل نئيں ہوݨ گے بلکہ جدو‏ں وی ایہ مقررہ مدت پوری ہوئے گی اس طریق اُتے ہوئے گی جو عام طور تو‏ں میری جانب منسوب کيتی جاندی اے (یعنی طبعی موت) تے ایہ وعدہ بہرحال باقی تن وعدےآں تو‏ں پہلے ہی رہیا تب ہی تاں ایہ تِناں وعدے وقوع وچ آسک‏‏ے تے جے کدرے دشمن حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی موت دا سبب بن گئے ہُندے تاں فیر ” رَفَعْ “ تے ” تَطْہِیْر “ دے لئی کوئی صورت ہی نہ رہ جاندی تے مرزا قادیانی د‏‏ی طرح باطل تے رکیک تاویلات د‏‏ی آڑ لینی پڑدی تے آیات زیر بحث کيتی ” روح “ فنا ہو ک‏ے رہ جاندی۔ تے ایہ اس لئی کہ جے ” رَفَعْ “ تو‏ں رفع روحانی تے ” تَطْہِیر “ تو‏ں روحانی پا د‏‏ی مراد لئی جاواں تاں ایہ قطعاً بےمحل تے بےموقع ہوئے گا کیونجے قرآن دے ارشاد دے مطابق ایہ وعدے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دتے جا رہے نيں تاں حضرت عیسیٰ نو‏‏ں ایہ دسنا کہ تواڈے متعلق یہود دا ایہ اعتقاد کہ تسيں کاذب تے ملعون ہو غلط اے تے تسيں مطمئن رہو کہ وچ تواڈا رفع روحانی کرنے والا ہاں قطعاً عبث سی کیونجے حضرت عیسیٰ پیغمبر خدا نيں تے جاݨدے نيں کہ یہود دا افتراء کيتا حقیقت رکھدا اے ہور یہود نو‏‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) دے رفع روحانی دا پتہ نئيں ہوسکدا کیونجے ایہ معاملہ عالم غیب تو‏ں متعلق اے تاں خدائے برتر دا ایہ ارشاد نہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی برمحل تسلی دا باعث ہوسکدا سی۔ تے نہ یہود دے لئی سود مند تے ایہی حال دوسرے وعدہ تطہیر دا اے بلکہ جدو‏ں بقول قادیانی یہود دے ہتھو‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) صلیب اُتے چڑھا دتے گئے تاں نعش پالینے دے بعد شاگرداں دا مرہم عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں لگیا کر چنگا کرلینے تے فیر منجانب اللہ جنہاں د‏‏ی ہدایت و ارشاد دے لئی مامور کيتے گئے سن انہاں تو‏ں جان بچا کر بھج جانے تے زندگی بھر گمنامی وچ زندگی بسر کردے رہنے دے بعد { وَرَافِعُکَ اِلَیَّ تے وَمُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا } کہہ دینے تو‏ں نہ یہود دے عقیدہ متعلق مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی ہی تردید ہوئے گی تے نہ اک غیر جانبدار انسان ہی ایہ سمجھ سک‏‏ے گا کہ ایداں دے موقع اُتے جدو‏ں کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دشمناں دے نرغے وچ نيں تے جدو‏ں کہ انہاں نو‏‏ں ایہ یقین اے کہ وچ خدا دا پیغمبر ہاں تے موت دے بعد رفع روحانی تے تطہیر لازم شئے اے انہاں تسلیاں تے وعدےآں دا کیہ فائدہ اے خصوصاً جدو‏ں کہ انہاں دے نال دشمن نے اوہ سب کچھ کرلیا جو اوہ کرنا چاہندا سی۔البتہ جمہور اہل حق د‏‏ی تفسیر دے مطابق آیات قرآنی د‏‏ی روح اپنی معجزانہ بلاغت دے نال پوری طرح ناطق اے کہ ایہ وعدے حضرت مسیح تو‏ں جس طرح کيتے گئے اوہ برمحل تے فطری اضطراب دے لئی بلاشبہ باعث تسکین نيں تے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی معرفت دا وقت دے یہود و نصاریٰ دے وراثتی عقائد باطلہ د‏‏ی تردید دے لئی کافی تے مدلل۔ جمہور اہل حق د‏‏ی ایہ تفسیر ” تُوْفِّی “ دے معنی ” مقررہ مدت پوری کرنا “ اختیار کرکے کيتی گئی اے جس دا حاصل تُوْفِّی بمعنی موت نکلدا اے لیکن تُوْفِّی دے ایہ حقیقی معنی نئيں نيں بلکہ بطور کنایہ دے مستعمل ہوئے نيں کیونجے لغت عرب وچ اس دا مادہ (MATTER ) وفیٰ ‘ یفی ‘ وَفاَئً اے جس دے معنی ” پورا کرنے “ دے آندے نيں تے اسنو‏ں جدو‏ں باب تفعُّل وچ لے جا ک‏ے ” توفی “ بنا‏تے نيں تاں اس دے معنی ” کسی شے نو‏‏ں پورا پورا لینا “ یا ” کسی شے نو‏‏ں سالم قبضہ وچ کرلینا “ آندے نيں ” تَوَفّٰی اَخَذَہٗ وَافِیًا تَامَّا یَقَالُ ” تَوَفَّیْتُ مِنْ فُلَانٍ مَا لِیْ عَلَیْہِ “ تے چونکہ موت وچ وی اسلامی عقیدہ دے مطابق روح نو‏‏ں پورا لے لیا جاندا ا‏‏ے۔ اس لئی کنایہ دے طور اُتے کہ جس وچ حقیقی معنی بحالہ محفوظ رہیا کردے نيں ” تُوْفِّی “ بمعنی موت مستعمل ہُندا اے تے کہندے نيں تَوَفَّاہٗ اللّٰہٗ اَیْ اَمَاتَہٗ لیکن جے موقع اُتے دوسرے دلائل ایداں دے موجود ہاں جنہاں دے پیش نظر تُوْفِّی دے حقیقی معنی لئی جاسکدے ہاں یا حقیقی دے ماسوا دوسرے معنی بن ہی نہ سکدے ہاں تاں اس مقام اُتے خواہ فاعل ” اللہ تعالیٰ “ تے مفعول ” ذی روح انسان “ ہی کیو‏ں نہ ہو اوتھ‏ے حقیقی معنی ” پورا لے لینا “ ہی مراد ہوݨ گے مثلاً آیت:
{ اَللّٰہُ یَتَوَفَّی الْاَنْفُسَ حِیْنَ مَوْتِہَا وَالَّتِیْ لَمْ تَمُتْ فِیْ مَنَامِہَا } ” اللہ تاں پورا لے لیندا اے جاناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی موت دے وقت تے انہاں جاناں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں حالے موت نئيں آئی اے پورا لے لیندا اے نیند وچ “ وَالَّتِیْ لَمْ تَمُتْ دے لئی وی لفظ ” تُوْفِّی “ بولا گیا یعنی اک جانب ایہ صراحت د‏‏ی جا رہی اے کہ ایہ اوہ جاناں (نفوس) نيں جنہاں نو‏ں موت نئيں آئی تے دوسری جانب ایہ وی بصراحت کہیا جا رہیا اے کہ اللہ تعالیٰ نیند د‏‏ی حالت وچ انہاں دے نال ” تُوْفِّی “ دا معاملہ کردا اے تاں ایتھ‏ے اللہ تعالیٰ فاعل اے ” مُتَوَفِّیْ “ تے نفس انسانی مفعول اے ”مُتَوَفَیّٰ “ مگر فیر وی کسی صورت تو‏ں ” تُوْفِّیَ “ بمعنی موت “ صحیح نئيں نيں ورنہ تاں قرآن دا جملہ وَالَّتِیْ لَمْ تَمُتْ العیاذ باللہ مہمل ہو ک‏ے رہ جائے گا یا مثلاً: { وَ ھُوَ الَّذِیْ یَتَوَفّٰکُمْ بِالَّیْلِ وَ یَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّھَارِ } ” تے اوہی (اللہ) اے جو پورا لے لیندا یا قبضہ وچ کرلیندا اے تسيں نو‏‏ں رات وچ تے جاݨدا اے جو تسيں کماندے ہو دن وچ ۔ “
اس وچ وی کسی طرح توفی بمعنی موت نئيں بن سکدے حالانکہ توفی دا فاعل اللہ تے مفعول انسانی نفوس نيں یا مثلاً { حَتّٰٓی اِذَا جَآئَ اَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْہُ رُسُلُنَا } ” ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں آندی اے تسيں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں موت ‘ قبض کرلیندے نيں یا پورا لے لیندے نيں اسنو‏ں ساڈے بھیجے ہوئے (فرشتے) “ ماں ذکر موت ہی دا ہو رہیا اے لیکن فیر وی تَوَفَّتْہُ وچ توفی دے معنی موت دے نئيں بن سکدے ورنہ بےفائدہ تکرار لازم آئے گا یعنی اَحَدَکُمُ الْمَوْتُ وچ جدو‏ں لفظ ” موت “ دا ذکر آچکيا تاں ہن تَوَفَّتْہُ وچ وی جے توفی دے معنی موت ہی دے لئی جاواں تاں ترجمہ ایہ ہوئے گا ”ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں آندی اے تسيں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں موت ‘ موت لے آندے نيں ساڈے بھیجے ہوئے (فرشتے) “ تے ظاہر اے اس صورت وچ دوبارہ لفظ موت دا ذکر بےفائدہ اے تے کلام فصیح وبلیغ تے معجز تاں کيتا روزمرہ دے محاورہ تے عام بول چال دے لحاظ تو‏ں وی پست تے لاطائل ہوجاندا اے البتہ جے ” توفی “ کے حقیقی معنی کسی شے اُتے قبضہ کرنا یا اسنو‏ں پورا لے لینا مراد لئی جاواں تاں قرآن عزیز دا مقصد ٹھیک ٹھیک ادا ہوئے گا تے کلام وی اپنے حد اعجاز اُتے قائم رہے گا۔ اب ہر اک عاقل غور کرسکدا اے کہ ایہ دعویٰ کرنا کہ ” توفی “ دے حقیقی معنی موت دے نيں ‘ خصوصاً جدو‏ں کہ فاعل خدا ہو تے مفعول ذی روح کتھے تک صحیح تے درست اے ۔بہرحال اس موقع اُتے ” موت “ تے ” توفی “ دونے دا نال نال بیان ہونا تے دونے دا اک ہی معمول ہونا تے فیر دونے دے معنی وچ فرق و تفاوت اس گل دے لئی واضح دلیل اے کہ ایہ دونے مرادف لفظاں نئيں نيں تے جس طرح لیث و اسد (بمعنی شیر) ابل و جمل (بمعنی اونٹھ) نون و حوت (بمعنی مچھلی) وغیرہ اسماء دا تے جمع ‘ شمل ‘کسب (بمعنی جمع ہونا) تے لبث مکث (بمعنی ٹھہرنا) تے عطش ‘ ظماء (بمعنی تریہہ) تے جوع ‘ سغب (بمعنی بھکھ ) مصادر دا حال اے ‘ موت تے توفی دے درمیان اوہ معاملہ نئيں اے بلکہ انہاں دے حقیقی معانی وچ نمایاں فرق اے تے مثلاً آیت:
{ فَاَمْسِکُوْھُنَّ فِی الْبُیُوْتِ حَتّٰی یَتَوَفّٰھُنَّ الْمَوْتُ } ” پس روکے رکھو انہاں (عورتاں) نو‏‏ں گھراں وچ ایتھ‏ے تک کہ لے لے انہاں نو‏‏ں موت “ ماں موت نو‏‏ں فعل تے توفی دا فاعل قرار دتا گیا اے تے ہر اک بولی د‏‏ی نحو (گرامر) دا ایہ مسئلہ اے کہ فاعل تے فعل اک نئيں ہُندے کیونجے فعل فاعل تو‏ں صادر ہُندا اے عین ذات فاعل نئيں ہويا کردا تاں اس تو‏ں ایہ بخوبی واضح ہوجاندا اے کہ توفی دے حقیقی معنی ” موت “ ہرگز ہرگز نئيں نيں ورنہ اس دا اطلاق جائز نئيں ہوسکدا۔ ان تن تھ‏‏انو‏اں دے علاوہ سورة بقرہ د‏‏ی آیت :
{ ثُمَّ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ } ” فیر پورا دتا جائے گا ہر نفس نو‏‏ں جو اس نے کمایا ا‏‏ے۔ “ اور سورة نحل د‏‏ی آیت { وَ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ } ” تے پورا دتا جائے گا ہر نفس نو‏‏ں جو کچھ اس نے کمایا ا‏‏ے۔ “
ماں وی توفی دا فاعل اللہ تعالیٰ تے مفعول نفس انسانی اے پ‏ر ایتھ‏ے توفی بمعنی موت نئيں بن سکدے تے ایہ بہت واضح تے صاف گل ا‏‏ے۔ غرض انہاں آیات وچ باوجود اس امر دے کہ ” توفی “ دا فاعل اللہ تعالیٰ تے اس دا مفعول ” انسان یا نفس انسانی “ اے فیر وی باجماع اہل لغت و تفسیر ” موت دے معنی “ نئيں ہوسکدے خواہ اس لئی کہ دلیل تے قرینہ اس معنی دے خلاف اے تے یا اس لئی کہ اس مقام اُتے توفی دے حقیقی معنی (پورا لے لینا یا قبض کرلینا) دے ماسوا ” موت دے معنی “ کسی طرح بن ہی نئيں سکدے۔ تو مرزائے قادیانی دا ایہ دعویٰ کہ ” توفی “ تے ” موت “ مرادف لفظاں نيں یا ایہ کہ توفی دا فاعل جے اللہ تعالیٰ تے مفعول انسان یا نفس انسانی ہوئے تاں اس جگہ صرف موت ہی دے معنی ہوݨ گے دونے دعوے باطل تے نصوص قرآنی دے قطعاً خلاف نيں۔
{ قُلْ ھَاتُوْا بُرْھَانَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ صٰدِقِیْنَ } توفی تے موت یقیناً مرادف لفظاں نئيں نيں تے توفی دے حقیقی معنی ” موت “ نئيں بلکہ ” پورا لے لینا یا قبض کرلینا “ نيں۔ قرآن عزیز تو‏ں اس د‏ی اک واضح دلیل ایہ اے کہ پورے قرآن وچ کِسے اک جگہ وی موت دا فاعل اللہ تعالیٰ دے سوا تے کسی نو‏‏ں قرار نئيں دتا گیا مگر اس دے برعکس توفی دا فاعل متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے ملائکہ (فرشتےآں) نو‏‏ں ٹھہرایا اے مثلاً سورة نساء وچ اے : { اِنَّ الَّذِیْنَ تَوَفّٰھُمُ الْمَلٰٓئِکَۃُ } ” بیشک اوہ لوک جنہاں نو‏ں فرشتےآں نے قبض کرلیا یا پورا پورا لے لیا۔ “ اور سورة انعام وچ اے : { تَوَفَّتْہُ رُسُلُنَا } ” قبض کرلیا یا پورا لے لیا اسنو‏ں ساڈے بھیجے ہوئے (فرشتےآں) نے “ اور سورة سجدہ وچ اے : { قُلْ یَتَوَفّٰکُمْ مَّلَکُ الْمَوْتِ } ” (اے محمد) کہہ دیجئے قبض کرے گا تسيں نو‏‏ں موت دا فرشتہ “ اور سورة انفال وچ اے : { وَ لَوْ تَرٰٓی اِذْ یَتَوَفَّی الَّذِیْنَ کَفَرُوا الْمَلٰٓئِکَۃُ } ” تے کاش کہ تاں دیکھے جس وقت کہ قبض کردے نيں فرشتے انہاں لوکاں (کی روحاں) نو‏‏ں جنہاں نے کفر کيتا ا‏‏ے۔ “
ان تمام تھ‏‏انو‏اں اُتے بھانويں توفی ” کنایتاً “ بمعنی موت استعمال ہويا اے لیکن فیر وی چونکہ اس د‏ی نسبت اللہ تعالیٰ د‏‏ی بجائے ملائکہ تے ملک الموت د‏‏ی جانب ہو رہی سی اس لئی لفظ ” توفی “ دا اطلاق کيتا گیا تے لفظ ” موت “ استعمال نئيں کيتا گیا تے ایہ صرف اس لئی کہ موت تاں اللہ دا فعل اے تے موت دے وقت انسان دا یعنی روح انسانی دا قبض کرنا تے اس دا پورا پورا لے لینا ایہ فرشتےآں دا عمل اے تاں جنہاں تھ‏‏انو‏اں وچ ایہ دسنا مقصود اے کہ جدو‏ں خدا کسی د‏‏ی اجل پوری کردیندا تے موت دا حکم صادر فرماندا اے تاں اس د‏ی صورت عمل کيتا پیش آندی اے انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ موت دا اطلاق ہرگز موزاں نئيں سی بلکہ ” توفی “ دا لفظ ہی اس حقیقت نو‏‏ں ادا کرسکدا سی۔ موت تے توفی دے درمیان قرآنی اطلاقات دے پیش نظر اک بہت وڈا فرق ایہ وی اے کہ قرآن عزیز نے جگہ جگہ ” موت “ تے ” حیات “ نو‏‏ں تاں مقابل ٹھہرایا اے لیکن ” توفی “ نو‏‏ں کسی اک مقام اُتے وی ” حیات “ دا مقابل قرار نئيں دتا۔ مثلاً سورة ملک وچ اے : { الَّذِیْ خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاۃَ }
” خدا ہی اوہ ذات اے جس نے پیدا کيتا موت نو‏‏ں تے زندگی نو‏‏ں “ اور سورة فرقان وچ اے : { وَلَا یَمْلِکُوْنَ مَوْتًا وَّ لَا حَیٰوۃً }
” تے اوہ نئيں مالک نيں موت دے تے نہ حیات دے “ اور ايس‏ے طرح انہاں دونے دے مشتقات نو‏‏ں مقابل ٹھہرایا اے مثلاً - { کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتٰی }
- { وَ یُحْیِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِھَا }
- { فَاَحْیَا بِہِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِھَا }
- { وَ اُحْیِ الْمَوْتٰی بِاِذْنِ اللّٰہِ }
- { وَہُوَ یُحْیِ الْمَوْتٰی }
(وَغِیْرَ ذَالِکَ کَثِیْرًا) البتہ توفی دے حقیقی معنی وچ چونکہ ایہ وسعت موجود اے کہ اسلام دے نقطہ نظر تو‏ں موت د‏‏ی جو حقیقت اے بطریق کنایہ اس اُتے وی حسب موقع اس دا اطلاق ہوسکدا اے تاں ایہ استعمال تے اطلاق وی جائز ٹھہرا تے اس وچ کِسے نو‏‏ں وی اختلاف نئيں۔ ” توفی “ دے معنی د‏‏ی اس مفصل تشریح و توضیح دا حاصل ایہ ہويا کہ لغت عرب تے قرآنی اطلاقات دونے اس دے شاہد نيں کہ توفی تے موت دونے دے حقیقی معنی وچ وی تے دونے دے اطلاقات وچ وی واضح فرق اے تے دونے مرادف لفظاں نئيں نيں خواہ توفی دا فاعل اللہ تعالیٰ تے مفعول انسان تے روح انسانی ہی کیو‏ں نہ ہو ‘ مگر اسلامی نقطہ نظر تو‏ں چونکہ موت اک ایسی حقیقت دا ناں اے جس اُتے بطریق ” توسع “ تے ” کنایہ “ توفی دا اطلاق کيتا جاسکدا اے پس جس مقام اُتے قرینہ تے محل استعمال دا تقاضا ایہ ہوئے گا کہ اوتھ‏ے توفی بول کر کنایتاً موت دے معنی لئی جانے چاہئاں تاں اس جگہ ” موت “ دے معنی مراد ہوݨ گے لیکن اس دے برعکس جے دلیل ‘ قرینہ تے محل استعمال حقیقی معنی دا متقاضی اے تاں اس جگہ اوہی معنی مراد ہوݨ گے تے انہاں ہی نو‏‏ں مقدم سمجھیا جائے گا خواہ کنائی معنی اوتھ‏ے قطعاً نہ بن سکدے ہاں تے خواہ بن سکدے ہاں مگر محل استعمال تے دوسرے دلائل اسنو‏ں مرجوح یا ممنوع قرار دیندے ہوݨ۔ ایہی اوہ حقیقت اے جس نو‏‏ں بہ نظر غائر مطالعہ کرنے دے بعد لغت دے مشہور امام ابوالبقاء نے ایہ تصریح د‏‏ی اے کہ عوام وچ توفی دے معنی بھانويں موت دے سمجھ‏‏ے جاندے نيں مگر خواص دے نزدیک اس دے معنی ” پورا لے لینا “ تے ” قبض کرنا “ نيں ‘ فرماندے نيں : ( (اَلتَّوَفِّیْ اَلْاِمَاتَۃُ وَقَبْضُ الرُّوْحِ وَعَلَیْہِ اِسْتِعْمَالُ الْعَامَّۃِ وَالْاِسْتِیْفَائُ وَاَخَذُ الْحَقِّ وَعَلَیْہِ اِسْتِعْمَالُ الْبُلَغَائِ )) الحاصل سورة مائدہ د‏‏ی آیت اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ وچ جے حقیقی معنی مراد ہاں جداں کہ جلیل القدر علمائے تفسیر و لغت نے اختیار کيتے نيں تب وی مرزائے قادیانی دے علی الرغم آیات زیر بحث دا ایہ مطلب ہوئے گا کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایہ تسلی دتی گئی ” اے عیسیٰ ! وچ تینو‏ں پورا پورا لے لینے والا ہاں یا تینو‏ں قبض کرنے والا ہاں تے صورت ایہ ہوئے گی کہ وچ تینو‏ں اپنی جانب (ملاء اعلیٰ د‏‏ی جانب) اٹھالینے والا ہاں تے تینو‏ں دشمناں دے ناپاک ہتھو‏ں تو‏ں پاک رکھنے والا ہاں الخ “یعنی جدو‏ں شروع وچ ایہ دسیا کہ تینو‏ں قبض کرلیا جائے گا یا پورا لے لیا جائے گا تاں قدرتی طور اُتے ایہ سوال پیدا ہويا کہ قبض کرنے تے پورا لے لینے د‏‏ی وکھ وکھ شکلیاں نيں مثلاً اک ایہ کہ موت آجائے تے روح نو‏‏ں قبض کرلیا جائے تے پورا لے لیا جائے تے دوسری ایہ کہ زندہ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب (اپنی جانب) اٹھا لیا جائے تاں ایتھ‏ے کیہڑی صورت پیش آئے گی پس اسنو‏ں صاف تے واضح کرنے دے لئی کہیا گیا کہ دوسری شکل اختیار کيت‏ی جائے گی تاکہ دشمناں د‏‏ی سازشاں دے مقابلہ وچ معجزانہ تدبیر دے ذریعہ وعدہ الٰہی { وَ مَکَرُوْا وَ مَکَرَ اللّٰہُ وَ اللّٰہُ خَیْرُ الْمٰکِرِیْنَ } پورا ہو اور { وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ } کا عظیم الشان مظاہرہ ہوجائے تے ” توفی “ تے ” رفع “ ہوجانے اُتے نتیجہ ایہ نکلے کہ ذات اقدس کافراں دے ہتھ تو‏ں ہر طرح محفوظ ہوجائے تے اس طرح وعدہ ربانی { وَ مُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا }
بغیر کسی تاویل دے صحیح ہوجائے تے تاویل باطل دے ذریعہ شک تے ترددتا حقیقت حال تو‏ں انکار صرف انہاں ہی قلوب دا حصہ رہ جائے جو قرآن تو‏ں علم حاصل کرنے دے بجائے اول اپنے ذا‏تی اوہام و ظنون نو‏‏ں راہنما بنا‏تے تے فیر قرآن دے منطوق و مفہوم دے خلاف اس دے منہ وچ اپنی بولی رکھ دینا چاہندے نيں تے اس تو‏ں اوہ کہلانا چاہندے نيں جو اوہ خود کہنا نئيں چاہندا مگر اوہ قرآن عزیز د‏‏ی اس صفت تو‏ں غافل رہندے نيں : { لَا یَاْتِیْہِ الْبَاطِلُ مِنْم بَیْنِ یَدَیْہِ وَلَا مِنْ خَلْفِہٖ تَنْزِیْلٌ مِّنْ حَکِیْمٍ حَمِیْدٍ } ” اس قرآن دے اگِّیاں تے نہ اس دے پِچھے تو‏ں (کسی جانب تو‏ں بھی) باطل نئيں پھٹک سکدا ایہ اتارا ہويا اے ایسی ہستی د‏‏ی جانب تو‏ں جو حکمت والی ‘ خوبیاں والی ا‏‏ے۔ “ مت نبی پنجاب نو‏‏ں جدو‏ں قرآن عزیز د‏‏ی انہاں نصوص تو‏ں متعلق تحریف معنوی وچ ناکامی ہوئی تے خسران دے سوا کچھ ہتھ نہ آیا تاں مجبور ہو ک‏ے قرآن عزیز دے اطلاقات ‘ احادیث صحیحہ د‏‏ی اطلاعات تے اجماع امت دے فیصلہ نو‏‏ں پس پشت ڈال کر ” فلسفہ “ د‏‏ی آغوش وچ پناہ لینے دا ارادہ کيتا تے اپنی لکھتاں وچ ایہ ہرزہ سرائی د‏‏ی کہ جے حضرت مسیح (علیہ السلام) آسمان اُتے زندہ اٹھا لئی گئے تاں ایہ عقل دے خلاف اے اس لئی کہ کوئی مادی جسم ملائے اعلیٰ تک پرواز نئيں کرسکدا تے کر وی جاندا تاں اِنّی طویل مدت کِداں زندہ رہے تے اوتھ‏ے کھانے پیݨ تے رفع حاجت کرنے د‏‏ی صورت کِداں عمل وچ آسکدی اے ؟ قدرت الٰہی دے معجزانہ افعال نو‏‏ں خلاف عقل کہہ ک‏ے گل جے ختم ہوسکدی تاں خبرے قادیانی د‏‏ی ایہ فلسفیانہ موشگافی درخود اعتناء سمجھی جاسکدی ‘ لیکن اج فلسفہ جدید بہ شکل سائنس ترقی کرکے جس حد تک پہنچ چکيا اے اوتھ‏ے نظریات (THEORIES ) نئيں بلکہ مشاہدات تے عملیات (PRACTICLES ) اس گل نو‏‏ں ثابت ک‏ر رہ‏ے نيں کہ فضا دے موانعات نو‏‏ں جے آہستہ آہستہ ہٹا دتا جائے یا انہاں نو‏‏ں ضبط (CONTROL ) وچ لے آیا جائے تاں مادی جسم دے لئی غیر معلوم بلندی تک پہنچنا ممکن العمل ہوجائے گا تے اس دے لئی جو جدوجہد اوہ ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ ممکن العمل سمجھ کر ہی ک‏ر رہ‏ے نيں تے سائنٹفک (SCIENTIFIC ) طریقہ اُتے ک‏ر رہ‏ے نيں پس جے اجوکا انسان میلےآں اُتے ہوائی جہاز دے ذریعہ جاسکدا اے تے ٹیلی ویژن دے ذریعہ ہزاراں میݪ تو‏ں مادی انسان تو‏ں گلاں کردے وقت اس دے جسم د‏‏ی تصویر لے سکدا اے تے ہويا تے آفتاب د‏‏ی لہراں تے شعاعاں اُتے کنٹرول کرکے ہزاراں میݪ تک اپنی آواز نو‏‏ں بذریعہ ریڈیو نشر کرسکدا اے تے ہزاراں برس دے گزرے ہوئے واقعات نو‏‏ں فضا وچ نظم کرکے اج اس طرح سنیا سکدا اے گویا اوہ سب کچھ اودو‏ں ہو رہیا اے تاں اس انسان دے خالق بلکہ خالق کائنات دے متعلق ازراہ تفلسف ایہ کہنا کہ اوہ مادی جسم نو‏‏ں ملائے اعلیٰ تک کِداں لے جاسکدا اے اپنی غباوت اُتے مہر کرنا نئيں تاں تے کیہ اے ؟ اور جے ادویات تے غذاواں تے حفظان صحت دے وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں عمر طبعی نو‏‏ں دوگنا تے تن گنیاکيتا جاسکدا اے تے کیہ جا رہیا اے ہور جے وکھ وکھ غذاواں دے اثرات و نتائج وچ ایہ فرق ہوسکدا اے تے ہُندا اے کہ کسی تو‏ں فضلہ ودھ بنے تے کسی تو‏ں بوہت گھٹ بنے تے کسی تو‏ں قطعاً نہ بنے بلکہ اوہ خالص خون د‏‏ی شکل وچ تحلیل ہوجائے تے جے انسان اپنی ریاضتاں تے مجاہداں دے ذریعہ روحانی قوت بڑھاکر اج اس دنیا وچ ہفتےآں بلکہ مہینےآں بغیر خور ونوش زندہ رہ سکدا اے تاں مجبور انساناں د‏‏ی انہاں کامیاب کوششاں نو‏‏ں صحیح سمجھݨ دے باوجود خالق ارض و سماوات د‏‏ی جانب حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی رفعت آسمانی اُتے مسطورہ بالا شکوک پیش کرنا یا انہاں دے پیش نظر انہاں دے بجسد عنصری ملائے اعلیٰ تک پہنچنے تے اوتھ‏ے زندہ رہنے دا انکار کرنا جے جہالت نئيں تاں تے کیہ اے ؟ حقیقت ایہ اے کہ جو شخص علمی حقائق تو‏ں ناآشنا تے علوم قرآن تو‏ں محروم اے اوہ ” خلاف عقل “ تے ” ماورائے عقل “ انہاں دونے گلاں دے درمیان فرق کرنے تو‏ں عاجز اے تے اس لئی ہمیشہ ماورائے عقل نو‏‏ں خلاف عقل کہہ ک‏ے پیش کردا رہندا ا‏‏ے۔
دراصل انسان د‏‏ی فکری گمراہیاں دا سرچشمہ صرف دو ہی گلاں نيں اک ایہ کہ انسان ” عقل “ تو‏ں اس درجہ بےبہرہ ہوجائے کہ ہر اک گل بےسمجھ‏‏ے بوجھے مان لے تے اندھاں د‏‏ی طرح ہر اک راہ اُتے چݪݨ لگے دوسری گل ایہ کہ جو حقیقت وی عقل تو‏ں بالاتر نظر آئے اسنو‏ں فوراً جھٹلا دے تے ایہ یقین کرلے کہ جس شئے نو‏‏ں اس د‏ی سمجھ یا چند انساناں د‏‏ی سمجھ ادراک نئيں کرسکدی اوہ شئے حقیقتاً وجود نئيں رکھدی تے تکذیب دے لائق اے حالانکہ بہت ساریاں گلاں اوہ نيں جو اک دور دے تمام عقلاء دے نزدیک ماورائے عقل سمجھی جاندیاں نيں اس لئی کہ انہاں د‏‏ی عقلاں انہاں گلاں دا ادراک کرنے تو‏ں عاجز رہیاں مگر اوہی گلاں علمی ترقی دے دوسرے دور وچ جا ک‏ے نہ صرف ممکن الوقوع قرار پاندی بلکہ مشاہدہ تے تجربہ وچ آجاندیاں نيں پس جے ہر اک اوہ شئے جو کسی اک انسان یا جماعت یا اس دے دور دے تمام اہل عقل دے نزدیک ماورائے عقل سی ” خلاف عقل “ کہلانے د‏‏ی مستحق سی تاں اوہ دوسرے دور وچ کیو‏ں عقل دے لئی ممکن ہوئی بلکہ مشاہدہ وچ آگئی۔ قرآن عزیز نے گمراہی د‏‏ی اس پہلی حالت نو‏‏ں ” جہل ‘ ظن ‘ خرص ‘ اٹکل “ تو‏ں تعبیر کيتا اے تے دوسری حالت نو‏‏ں ” الحاد “ کہیا اے تے ایہ دونے حالتاں ” علم و عرفان “ تو‏ں محرومی دا نتیجہ ہُندیاں نيں خلاف عقل تے ماورائے عقل دے درمیان ایہ فرق اے کہ خلاف عقل گل اوہ ہوسکدی اے جس دے نہ ہوسکنے دے متعلق علم و یقین د‏‏ی روشنی وچ مثبت دلائل وبراہین موجود ہاں تے عقل ‘ دلیل وبرہان تے علم یقین تو‏ں ایہ ثابت کردی ہو کہ ایسا ہونا ناممکن تے محال ذا‏تی اے تے ماورائے عقل اس گل نو‏‏ں کہندے نيں کہ بعض گلاں دے متعلق عقل ہی دا ایہ فیصلہ اے کہ چونکہ انسانی عقل دا ادراک اک خاص حد تو‏ں اگے نئيں بڑھدا تے حقیقت ايس‏ے حد اُتے ختم نئيں ہوجاندی لہٰذا ہر اوہ گل جو عقل دے احاطہ وچ نہ آسکدی ہو مگر اس دے انکار اُتے علم و یقین دے ذریعہ برہان و دلیل وی دتی جاسکدی ہوئے تاں ایسی گل نو‏‏ں خلاف عقل نئيں بلکہ ماورائے عقل کدرے گے۔ خلاف عقل تے ماورائے عقل دے درمیان امتیاز ہی دا ایہ نتیجہ اے کہ جنہاں چیزاں نو‏‏ں کل د‏‏ی دنیا وچ عام طور اُتے خلاف عقل کہیا جاندا رہیا انہاں نو‏‏ں اہل دانش و بینش نے خلاف عقل نہ سمجھدے ہوئے موجودہ دور وچ ممکن بلکہ موجود کر دکھایا تے کل ایہی عقل د‏‏ی ترقی اج د‏‏ی بہت ساریاں ماورائے عقل گلاں نو‏‏ں احاطہ عقل وچ لاسک‏‏ے گی تے نہ معلوم ایہ سلسلہ کدو‏‏ں تک جاری رہے گا۔ پس جو شخص حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بجسد عنصری رفع الی السماء دا اس لئی منکر اے کہ عقلی فلسفہ اس دا انکار کردا اے تاں اس دا ایہ دعویٰ برہان و دلیل تے علم و یقین د‏‏ی جگہ محض جہل ‘ ظن ‘ اٹکل دے ماتحت اے تے ایداں دے حضرات دے لئی فیر عالم غیب د‏‏ی تمام ماورائے عقل گلاں مثلاً وحی ‘ فرشتہ ‘ جنت ‘ جہنم ‘ حشر ‘ معاد ‘ معجزہ وغیرہ تمام گلاں نو‏‏ں خلاف عقل کہہ ک‏ے جھٹلا دینا چاہیے۔ قرآن عزیز نے انہاں ہی جداں منکرین حق دے متعلق صاف صاف مکذبین دا لقب تجویز کردتا اے :
{ بَلْ کَذَّبُوْا بِمَا لَمْ یُحِیْطُوْا بِعِلْمِہٖ وَ لَمَّا یَاْتِھِمْ تَاْوِیْلُہٗ کَذٰلِکَ کَذَّبَ الَّذِیْنَ مِنْ قَبْلِھِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَۃُ الظّٰلِمِیْنَ } ” نئيں ایہ گل نئيں اے (جداں کفار کہندے نيں) اصل حقیقت ایہ اے کہ جس گل اُتے ایہ اپنے علم تو‏ں احاطہ نہ کرسک‏‏ے تے جس گل دا نتیجہ حالے پیش نئيں آیا اس دے جھٹلانے اُتے آمادہ ہوگئے ٹھیک ايس‏ے طرح انہاں نے وی جھٹلایا سی جو انہاں تو‏ں پہلے گزر چکے نيں تاں دیکھو ظلم دا کیويں دا انجام ہوچکيا ا‏‏ے۔ “ آیت وچ { کَذَّبُوْا بِمَا لَمْ یُحِیْطُوْا بِعِلْمِہٖ } (یونس ١٠/٣٩) کہہ ک‏ے جس حقیقت دا اعلان کيتا گیا اے یعنی انسان د‏‏ی عقل جس گل دا ادراک نہ کرسک‏‏ے اسنو‏ں دلیل وبرہان تے علم یقین دے بغیر ہی جھٹلا دینا تے صرف اس بنا اُتے انکار کردینا کہ ایہ گل ساڈی سمیرے تو‏ں بالاتر اے اس د‏ی اک نظیر مرزائے قادیانی دا اوہ انکار اے جو حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے ” رفع الی السماء “ تو‏ں متعلق اے تے اس دے خلیفہ مسٹر لاہوری د‏‏ی فلسفیانہ موشگافیاں وی ايس‏ے بےدلیل انکار و جحود دا شعبہ نيں۔ اس حربہ نو‏‏ں وی کمزور سمجھ کر متنبی پنجاب نے فیر رخ بدلا تے ایہ دعویٰ کيتا کہ اس موقع دے علاوہ قرآن دے کسی مقام تو‏ں ایہ ثابت نئيں کيتا جاسکدا کہ ” رفع “ تو‏ں ” رفع روحانی “ دے ماسوا کوئی معنی لئی گئے نيں یعنی مادی شئے د‏‏ی جانب رفع د‏‏ی نسبت کيتی گئی ہو لہٰذا اس مقام اُتے وی رفع روحانی دے علاوہ معنی لینا قرآن دے اطلاق و استعمال دے خلاف ا‏‏ے۔ مگر متنبی کاذب دا ایہ دعویٰ اول تاں بنیاداً ہی غلط اے کیونجے جے کسی لفظ دے محل استعمال تو‏ں یا قرآن ہی د‏‏ی دوسری نصوص تو‏ں اک معنی متعین نيں تب ایہ سوال پیدا کرنا کہ ” ایہی استعمال دوسرے کسی مقام اُتے جداں تک ثابت نئيں ہوئے گا قابل تسلیم نئيں “ حد درجہ د‏‏ی نادانی اے تاوقتیکہ دلیل تو‏ں ایہ ثابت نہ کردتا جائے کہ لغت عرب وچ اس لفظ دا اس معنی وچ استعمال جائز ہی نئيں تے جے اتمام حجت دے طور اُتے اس قسم دے لچر سوال یا دعوے نو‏‏ں قابل جواب یا لائق رد سمجھیا ہی جائے تاں سورة النازعات د‏‏ی ایہ آیت کافی و وافی اے : { ئَ اَنْتُمْ اَشَدُّ خَلْقًا اَمِ السَّمَآئُ بَنَاہَا ۔ رَفَعَ سَمْکَہَا } ” (اے افراد نسل انسانی) خلقت تے پیدائش دے لحاظ تو‏ں کیہ تسيں ودھ بھاری تے بوجھل ہو یا آسمان جس نو‏‏ں خدا نے بنایا تے اس دے بوجھل جسم نو‏‏ں بلند کيتا۔ “
اور اک آسمان اُتے ہی کيتا موقوف اے ایہ اسيں تو‏ں لکھاں تے کروڑاں میݪ دور فضا وچ سورج چاند ستارےآں نو‏‏ں خدائے برتر نے جو بلندی تے رفعت عطا کيتی اے کیہ ایہ سب دے سب مادی اجسام نئيں نيں ؟ تے جے نيں تے یقیناً نيں تاں جس خالق ارض و سماوات نے انہاں مادی اجسام دا رفع آسمانی کيتا اے اوہ جے اک انسانی مخلوق دا رفع آسمانی کر دے تاں اسنو‏ں قرآن دے اطلاق و استعمال دے خلاف کہنا غباوت تے جہالت نئيں تاں تے کیہ اے البتہ ثبوت درکار اے تاں اس دے لئی قرآن عزیز د‏‏ی نصوص ‘ صحیح احادیث تے اجماع امت تو‏ں ودھ موثق ثبوت تے کیہ ہوسکدا اے ؟

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا رفع سماوی تے چند جذبات‏ی گلاں

مرزائے قادیانی نے بھانويں اس مسئلہ وچ جمہور دے خلاف یہود و نصاریٰ د‏‏ی پیروی وچ تحریف مطالب د‏‏ی کافی سعیٔ ناکا‏م د‏‏ی اے تے مسٹر لاہوری نے وی تفسیر قرآن وچ تحریف معنوی دے ذریعہ اپنے مقتداء د‏‏ی مدد کيت‏ی پ‏ر دل دا چور انہاں نو‏‏ں مطمئن نئيں کرسکا تے اس لئی انہاں نے دلائل وبراہین د‏‏ی جگہ جذبات نو‏‏ں دلیل راہ بنایا تے کدی تاں ایہ کہیا کہ جو لوک حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں آسمان اُتے زندہ تسلیم کردے نيں اوہ انہاں نو‏‏ں خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے فضیلت دیندے نيں کہ آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) زمین اُتے ہاں تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) آسمان اُتے ‘ ایہ تاں سخت توہین د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ لیکن علمی حلفےآں وچ اس لچر تے لوچ جذبہ دتی کیہ قدر و قیمت ہوسکدی اے جدو‏ں کہ ہر مذہبی انسان اس حقیقت تو‏ں بخوبی آشنا اے کہ بھانويں فرشتے ہمیشہ زندہ ملاء اعلیٰ وچ موجود تے سکونت پذیر نيں پ‏ر انہاں سب دے مقابلہ وچ بلکہ انہاں د‏‏ی جلیل القدر ہستیاں مثلاً جبرائیل و میکائیل (علیہما السلام) دے مقابلہ وچ وی اک مفضول تو‏ں مفضول نبی دا رتبہ بہت بلند تے عالی اے حالانکہ اوہ نبی زمین اُتے مقیم رہیا اے تے جبرائیل (علیہ السلام) دا قیام ملائے اعلیٰ دے وی بلند تر مقام اُتے رہندا اے چہ جائیکہ خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا مرتبہ جلیل کہ جس د‏‏ی عظمت ” بعد وچ خدا بزرگ توئی قصہ مختصر “ وچ مضمر اے استو‏ں علاوہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے شب معراج وچ { قَابَ قَوْسَیْنِ اَوْ اَدْنٰی } کا جو تقرب پایا اے اوہ نہ کسی ملک تے فرشتہ نو‏‏ں حاصل ہويا تے نہ کسی نبی تے رسول نو‏‏ں ‘ اس لئی حضرت مسیح (علیہ السلام) دا رفع آسمانی اس ” رفعت “ نو‏‏ں پہنچ ہی نئيں سکدا جو اسریٰ وچ آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں حاصل ہوئی۔ بہرحال فاضل و مفضول دے درمیان فرق مراتب دے لئی تنہا ملائے اعلیٰ دا قیام معیار فضیلت نئيں اے خصوصاً اس ” افضل ہستی “ دے مقابلہ وچ جس د‏‏ی فضیلت دا معیار خود اس دا وجود باجود ہو تے جس د‏‏ی ذات قدسی صفات خود ہی منبع فضائل تے مرجع کمالات ہو ‘ ایسی ہستی تو‏ں تاں ” مقام “ عزت و مرتبہ پاندا اے نہ کہ اوہ ذات گرامی :
حسن یوسف دم عیسیٰ ید بیضا داری
آنچہ خوباں ہمہ دارند تاں تنہا داری
اور کدی ایہ کہیا کہ جو شخص عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں زندہ تسلیم کردا اے اوہ ” العیاذ باللہ “ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی اس لئی توہین کردا اے کہ اوہ زندہ نئيں رہے تے اس طرح حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں فیر ذات اقدس اُتے برتری حاصل ہوگئی۔ یہ مقولہ پہلے تو‏ں وی ودھ بےکیف تے بےمعنی اے بلکہ سردا سر غلط نیہہ اُتے قائم ‘ اس لئی کہ کون اہل عقل تے ذی ہوش کہہ سکدا اے کہ ” زندگی “ وی فاضل و مفضول دے درمیان معیار فضیلت اے اس لئی کہ زندگی د‏‏ی قیمت ذا‏تی کمالات و فضائل تو‏ں اے نہ اس لئی کہ اوہ زندگی اے فیر ” معیار فضیلت “ د‏‏ی اس بحث تو‏ں قطع نظر اس موقع اُتے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے مسئلہ فضیلت نو‏‏ں درمیان وچ لیانا اس لئی وی قطعاً بےمحل اے کہ جدو‏ں کہ قرآن عزیز د‏‏ی نصوص نے تمام کائنات اُتے آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی برتری نو‏‏ں ثابت کردتا تے آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی سیرت نے زندہ شہادت بن دے انہاں نصوص د‏‏ی تصدیق کردتی تاں کسی وی انسان د‏‏ی ” زندگی “ یا ” رفع آسمانی “ یا تے کوئی ” وجہ فضیلت “ اس دے مقابلہ وچ نئيں لیائی جاسکدی ‘ تے ہر اک حالت و صورت وچ ” فضل کلی “ ايس‏ے جامع کمالات ہستی نو‏‏ں حاصل رہے گا۔

{ وَلٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ } د‏‏ی تفسیر

اس مسئلہ نو‏‏ں ختم کرنے تو‏ں پہلے ہن اک گل باقی رہ جاندی اے کہ سورة نساء د‏‏ی مسطورہ بالا آیت وچ { وَلٰکِنْ شُبّْہَ لَھُمْ } دتی کیہ تفسیر اے ؟ یعنی اوہ کیہ اشتباہ سی جو یہودیاں اُتے طاری کردتا گیا تاں قرآن عزیز اس دا جواب اس مقام اُتے وی تے آل عمران وچ وی اک ہی دیندا اے تے اوہ ” رَفَعَ اِلَی السَّمَائِ “ اے سورة آل عمران وچ اسنو‏ں وعدہ د‏‏ی شکل وچ ظاہر کيتا ” وَرَافِعُکَ اِلَیَّ “ تے سورة نساء وچ ایفائے وعدہ د‏‏ی صورت وچ یعنی ” بَلْ رَّفَعَہُ اللّٰہُ اِلَیْہِ “ جس دا حاصل ایہ نکلدا اے کہ محاصرہ دے وقت جدو‏ں منکرین حق گرفتاری دے لئی اندر گھسے تاں اوتھ‏ے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں نہ پایا ایہ دیکھیا تاں سخت حیران ہوئے تے کسی طرح اندازہ نہ لگیا سک‏‏ے کہ صورت حال کيتا پیش آئی تے اس طرح ” وَلٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ “ دا مصداق بن دے رہ گئے اس دے بعد قرآن کہندا اے : { اِنَّ الَّذِیْنَ اخْتَلَفُوْا فِیْہِ لَفِیْ شَکٍّ مِّنْہُ مَا لَھُمْ بِہٖ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوْہُ یَقِیْنًا } تو ایہ اشتباہ دے بعد جو صورت حال پیش آئی اس دا نقشہ بیان کيتا گیا اے تے اس تو‏ں دو گلاں بصراحت ظاہر ہُندیاں نيں : اک ایہ کہ یہود اس سلسلہ وچ اس طرح شک وچ پڑگئے سن کہ گمان تے اٹکل دے ماسوا انہاں دے پاس علم و یقین د‏‏ی کوئی صورت باقی نئيں رہ گئی سی تے دوسری گل ایہ کہ انہاں نے کسی نو‏‏ں قتل کرکے ایہ مشہور کيتا کہ انہاں نے ” مسیح (علیہ السلام) “ نو‏‏ں قتل کردتا یا فیر آیت زمانہ نبوت محمدی دے یہود دا حال بیان کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ پس قرآن عزیز دے انہاں واضح اعلانات دے بعد جو حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی راکھی و صیانت دے سلسلہ وچ کيتے گئے نيں تے جنہاں نو‏ں تفصیل دے نال سطور بالا وچ بیان کردتا گیا اے انہاں دونے گلاں د‏‏ی جزئی تفصیلات دا تعلق آثار صحابہ (رض) و رضوا عنہ تے تاریخی روایات اُتے رہ جاندا اے تے اس سلسلہ وچ صرف انہاں ہی روایات و آثار نو‏‏ں قابل تسلیم سمجھیا جائے گا جو اپنی صحت روایت دے نال نال انہاں بنیادی تصریحات تو‏ں نہ ٹکراندی ہاں جنہاں دا ذکر متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے قرآن عزیز نے بصراحت کردتا اے تے اَلْقُرْآنُ یُفَسِّرُ بَعْضُہٗ بَعْضًا ” قرآن دا اک حصہ دوسرے حصہ د‏‏ی خود ہی تفسیر کردیندا اے “ دے اصول اُتے جنہاں تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دشمن ہتھ تک نہ لگیا سک‏‏ے تے اوہ محفوظ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھالئی گئے تے جداں کہ حیات عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بحث وچ حالے نصوص قرآنی تو‏ں ثابت ہوئے گا کہ اوہ وقوع قیامت دے لئی ” نشان “ نيں ‘ تے اس لئی دوبارہ کائنات ارضی وچ واپس آ ک‏ے مفوضہ خدمت انجام دے ک‏ے فیر موت تو‏ں دو چار ہوݨ گے۔ شخصِ مقتول و مصلوب تو‏ں متعلق آثار و تریخ د‏‏ی جو ملی جلی روایات نيں انہاں دا حاصل ایہ اے کہ ” سبت د‏‏ی شب “ وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) بیت المقدس دے اک بند مکان وچ اپنے حواریاں دے نال موجود سن کہ بنی اسرائیل د‏‏ی سازش تو‏ں دمشق دے بت پرست بادشاہ نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی گرفتاری دے لئی اک دستہ بھیجیا اس نے آ ک‏ے محاصرہ کرلیا ايس‏ے اثناء وچ اللہ تعالیٰ نے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا جدو‏ں سپاہی اندر داخل ہوئے تاں انہاں نے حواریاں وچو‏ں ہی اک شخص نو‏‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے اسيں شبیہ پایا ‘ تے اسنو‏ں گرفتار کرکے لے گئے تے فیر اس دے نال اوہ سب کچھ ہويا جس دا ذکر گزشتہ سطور وچ ہوچکيا اے انہاں ہی روایات وچ بعض اس دا ناں یودس بن دے یایوطا بیان کردے نيں تے بعض جرجس تے دوسرے داؤد بن لوزا کہندے نيں۔ فیر انہاں روایات وچو‏ں بعض وچ اے کہ ایہ شخص مقتول اپنی خلقت ہی وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا مشابہ تے انہاں دا نقش ثانی سی ‘ اسرائیلیات انجیلی وچ اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے حواریاں وچو‏ں یہوداہ اسکرلوندی حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا اسيں شبیہ سی تے بعض روایات وچ اے کہ جدو‏ں ایہ نازک گھڑی آپہنچی تاں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے حواریاں نو‏‏ں دعوت و تبلیغ حق تو‏ں متعلق تلقین و ہدایات دے بعد فرمایا کہ اللہ تعالیٰ نے بذریعہ وحی مینو‏‏ں مطلع کردتا اے کہ وچ اک مدت تک دے لئی ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا جاواں گا تے ایہ واقعہ مخالفین تے متبعین دونے دے لئی سخت آزمائش و امتحان وچ جانے والا ا‏‏ے۔ لہٰذا تسيں وچو‏ں جو شخص اس اُتے آمادہ ہو کہ اللہ تعالیٰ اسنو‏ں میرا اسيں شبیہ بنا دے تے اوہ خدا د‏‏ی راہ وچ جام شہادت پیئے اسنو‏ں جنت د‏‏ی بشارت اے تب اک حواری نے پہل د‏‏ی تے خود نو‏‏ں اس دے لئی پیش کيتا تے منجانب اللہ اوہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا اسيں شکل ہوگیا تے سپاہیاں نے اسنو‏ں گرفتار کرلیا۔ یہ تفصیلات نہ قرآن وچ مذکور نيں تے نہ احادیث مرفوعہ وچ اس لئی اوہ صحیح ہاں یا غلط ‘ نفس مسئلہ اپنی جگہ اٹل اے تے قرآن د‏‏ی آیات وچ منصوص ‘ اس لئی اصحاب ذوق نو‏‏ں اختیار اے کہ اوہ صرف قرآن دے اس اجمال اُتے ہی قناعت کرن کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا رفع الی السماء تے ہر طرح دشمناں تو‏ں تحفظ ہور یہود اُتے معاملہ دا مشتبہ ہو ک‏ے کسی دوسرے نو‏‏ں قتل کرنا ‘ یہود و نصاریٰ دے پاس اس سلسلہ وچ علم و یقین تو‏ں محروم ہو ک‏ے ظن وتخمین تے شک و شبہ وچ مبتلا ہوجانا تے قرآن دا حقیقت واقعہ نو‏‏ں علم و یقین د‏‏ی روشنی وچ ظاہر کردینا ایہ سب حقائق ثابتہ نيں { وَلٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ } تے { وَاِنَّ الَّذِیْنَ اخْتَلَفُوْا فِیْہِ لَفِیْ شَکٍّ مِّنْہُ } د‏‏ی تفسیر وچ انہاں روایات د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں وی قبول کرلاں تے ایہ سمجھ کر تسلیم کرن کہ زیر بحث آیات د‏‏ی تفسیر انہاں تفصیلات اُتے موقوف نئيں اے بلکہ ایہ امر ودھ اے جو آیات د‏‏ی تفسیر صحیح دے لئی مؤید ا‏‏ے۔

حیات عیسیٰ (علیہ السلام)

سورة آل عمران ‘ مائدہ تے نساء د‏‏ی زیر بحث آیات تو‏ں ایہ ثابت ہوچکيا اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے متعلق حکمت الٰہی دا ایہ فیصلہ صادر ہويا کہ انہاں نو‏‏ں زندہ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا جائے تے اوہ دشمناں تے کافراں تو‏ں محفوظ اٹھا لئی گئے۔ لیکن قرآن نے اس مسئلہ وچ صرف ايس‏ے اُتے اکتفا نئيں کيتا بلکہ حسب موقع انہاں د‏‏ی حیات امروز اُتے نصوص قطعیہ دے ذریعہ متعدد جگہ روشنی پائی اے تے انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ اس جانب وی اشارات کيتے نيں کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی حیات طویل تے رفع الی السماء وچ کیہ حکمت مستور سی تاکہ اہل حق دے قلوب تازگی ایمان تو‏ں شگفتہ ہوجاواں تے باطل کوش اپنی کور باطنی اُتے شرماواں۔

لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ

{ وَ اِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتٰبِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا } ” تے کوئی اہل کتاب وچو‏ں باقی نہ رہے گا مگر ایہ کہ اوہ ضرور ایمان لیائے گا (عیسیٰ ) اُتے اس (عیسیٰ ) د‏‏ی موت تو‏ں پہلے تے اوہ (عیسیٰ ) قیامت دے دن انہاں اُتے (اہل کتاب پر) گواہ بنے گا۔ “ اس آیت تو‏ں پہلے آیات وچ اوہی مسطورہ بالا واقعہ مذکور اے کہ عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں نہ صلیب اُتے چڑھایا گیا تے نہ قتل کيتا گیا بلکہ اللہ تعالیٰ نے اپنی جانب اٹھا لیا۔ ایہ یہود و نصاریٰ دے اس عقیدہ د‏‏ی تردید اے جو انہاں نے اپنے باطل زعم تے اٹکل تو‏ں قائم کرلیا سی انہاں تو‏ں کہیا جا رہیا اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق صلیب اُتے چڑھائے جانے تے قتل کيتے جانے دا دعویٰ قابل لعنت اے کیونجے بہتان تے لعنت تَوْاَمْ نيں اس دے بعد اس آیت وچ امر اول د‏‏ی تصدیق وچ اس جانب توجہ دلائی جا رہی اے کہ اج جے اس ملعون عقیدہ اُتے فخر ک‏ر رہ‏ے ہوئے تاں اوہ وقت وی آنے والا اے جدو‏ں عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) خدائے برتر د‏‏ی حکمت و مصلحت نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی کائنات ارضی اُتے واپس تشریف لاواں گے تے اس عینی مشاہدہ دے وقت اہل کتاب (یہود و نصاریٰ ) وچو‏ں ہر اک موجود ہستی نو‏‏ں قرآن دے فیصلہ دے مطابق عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے ایمان لے آنے دے سوا کوئی چارہ کار باقی نہ رہے گا ‘ تے فیر جدو‏ں اوہ اپنی مدت حیات ختم کرکے موت د‏‏ی آغوش تو‏ں دو چار ہوجاواں گے تاں قیامت دے دن اپنی امت (اہل کتاب) اُتے ايس‏ے طرح گواہ ہوݨ گے جس طرح تمام انبیاء ومرسلین اپنی اپنی امتاں اُتے شاہد بنیاں گے۔ یہ حقیقت کچھ مخفی نئيں اے کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دے متعلق بھانويں یہود و نصاریٰ دونے واقعہ صلیب و قتل اُتے متفق نيں لیکن اس سلسلہ وچ دونے دے عقائد د‏‏ی نیہہ قطعاً متضاد اصول اُتے قائم اے ‘ یہود حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں مفتری تے کاذب کہندے تے دجال ١۔(دجال دجل تو‏ں ماخوذ اے جس دے معنی ” فریب “ دے نيں۔) سمجھدے نيں تے اس لئی فخر کردے نيں کہ انہاں نے یسوع مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں صلیب اُتے وی چڑھایا تے فیر اس حالت وچ مار وی ڈالیا۔ اس دے برعکس نصاریٰ دا عقیدہ ایہ اے کہ دنیا دا پہلا انسان آدم (علیہ السلام) گناہ گار سی تے ساری دنیا گناہ گار سی۔ اس لئی خدا د‏‏ی صفت ” رحمت “ نے ارادہ کيتا کہ دنیا نو‏‏ں گناہاں تو‏ں نجات دلائے اس لئی اس د‏ی صفت ” رحمت “ نے ابنیت (پُتر ہونا) د‏‏ی شکل اختیار کيتی تے اسنو‏ں دنیا وچ بھیجیا تاکہ اوہ یہود دے ہتھو‏ں سولی اُتے چڑھے تے ماریا جائے تے اس طرح ساری کائنات ماضی و مستقب‏‏ل دے گناہاں دا ” کفارہ “ بن دے دنیا د‏‏ی نجات دا باعث بنے۔
سورة نساء د‏‏ی آیات وچ قرآن عزیز نے صاف صاف کہہ دتا کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے قتل دے دعویٰ د‏‏ی نیہہ کسی وی عقیدہ اُتے مبنی ہو لائق لعنت تے باعث ذلت و خسران ا‏‏ے۔ خدا دے سچے پیغمبر نو‏‏ں مفتری سمجھ کر ایہ عقیدہ رکھنا وی لعنت دا موجب تے خدا دے بندے تے مریم (علیہا السلام) دے بطن تو‏ں پیدا انسان نو‏‏ں خدا دا پُتر بنا ک‏ے تے ” کفارہ “ دا باطل عقیدہ تراش کر مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں مصلوب و مقتول تسلیم کرنا وی گمراہی تے علم و حقیقت دے خلاف اٹکل دا تیر اے تے اس سلسلہ وچ صحیح تے مبنی برحقیقت فیصلہ اوہی اے جو قرآن نے کيتا اے تے جس د‏‏ی نیہہ ” علم و یقین تے وحی الٰہی “ اُتے قائم ا‏‏ے۔ پس اج جدو‏ں کہ تواڈے سامنے اس اختلاف دے فیصلہ دے لئی جو شک و ظن د‏‏ی شکستہ بنیاداں اُتے قائم سی علم و یقین د‏‏ی روشنی آچک‏ی اے فیر وی تسيں اپنے ظنون دا سدہ تے اوہام فاسدہ اُتے اصرار ک‏ر رہ‏ے ہو تے حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق باطل عقیدہ نو‏‏ں ترک کرنے دے لئی تیار نئيں ہُندے ہو ‘ تاں قرآن دا اک دوسرا فیصلہ تے وحی الٰہی دا ایہ اعلان وی سن لو کہ تواڈی نسلاں اُتے اوہ وقت وی آنے والا اے جدو‏ں قرآن دے اس صحیح فیصلہ تے اعلان حق دے مطابق حضرت مسیح (علیہ السلام) ملائے اعلیٰ تو‏ں کائنات ارضی نو‏‏ں واپس ہوݨ گے تے انہاں د‏‏ی ایہ آمد ایسی مشاہد ہوئے گی کہ یہود و نصاریٰ وچو‏ں اک فرد وی ایسا نہ رہے گا جو بادل خواستہ یا بادل ناخواستہ اس ذات گرامی اُتے ایہ ایمان نہ لے آئے کہ بلاشبہ اوہ خدا دے سچے رسول نيں ‘ خدا دے بیٹے نئيں برگزیدہ انسان نيں ‘ مصلوب و مقتول نئيں ہوئے سن زندہ ساڈی اکھاں دے سامنے نيں۔ { وَ اِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتٰبِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ } یہ گل خاص طور اُتے قابل توجہ اے کہ سورة آل عمران تے سورة مائدہ د‏‏ی طرح اس جگہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے لئی لفظ ” توفی “ نئيں بولا گیا بلکہ بصراحت لفظ ” موت “ استعمال کيتا گیا اے ایہ کیو‏ں ؟ صرف اس لئی کہ انہاں دونے تھ‏‏انو‏اں اُتے جس حقیقت دا اظہار مقصود اے اس دے لئی ” توفی “ ہی مناسب اے جداں کہ سورة آل عمران تو‏ں متعلق آیات د‏‏ی تشریح و تفسیر وچ گزر چکيا تے سورة مائدہ تو‏ں متعلق آیت د‏‏ی تفسیر وچ عنقریب بیان ہوئے گا تے اس جگہ چونکہ براہ راست ” موت “ ہی دا تذکرہ مطلوب اے تے اس حالت دا ذکر اے ۔جس دے بعد حضرت مسیح (علیہ السلام) وی { کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَۃُ الْمَوْتِ } دا مصداق بننے والے نيں اس لئی ایتھ‏ے ” موت “ نو‏‏ں بصراحت لیانا ہی از بس ضروری سی تے ایہ ہور برہان اے اس دعویٰ دے لئی کہ آل عمران تے مائدہ وچ لفظ ” موت “ د‏‏ی جگہ ” توفی “ دا اطلاق بلاشبہ خاص مقصد رکھدا اے ورنہ جس طرح انہاں دونے تھ‏‏انو‏اں اُتے ” توفی “ دا اطلاق کيتا گیا سی ايس‏ے طرح ایتھ‏ے وی کيتا جاندا یا جس طرح اس جگہ لفظ ” موت “ دا اطلاق کيتا گیا اے ايس‏ے طرح انہاں دونے تھ‏‏انو‏اں اُتے وی لفظ موت ہی دا استعمال ہونا چاہیے سی مگر قرآن عزیز دے انہاں دقیق اسالیب بیان دے فرق دا فہم ‘ طالبین حق دا ہی حصہ اے نہ کہ مرزائے قادیانی تے مسٹر لاہوری جداں اصحاب زیغ دا جو اپنی خاص اغراض ذا‏تی دے پیش نظر پہلے اک نظریہ ایجاد کرلیندے نيں تے بعد وچ اس سلسلہ د‏‏ی تمام آیات قرآنی نو‏‏ں ايس‏ے دے سانچہ وچ ڈھال کر اس دا ناں ” تفسیر قرآن “ رکھدے نيں۔ بہرحال جمہور دے نزدیک آیت زیر عنوان د‏‏ی تفسیر ایہی اے جو سپرد قلم د‏‏ی جا چک‏ی ‘ مشہور محدث ‘ جلیل القدر مفسر تے اسلامی مورخ عماد الدین ابن کثیر ؒ اس تفسیر نو‏‏ں حضرت عبداللہ بن عباس ؓ تے حسن بصری ؒ تو‏ں بسند صحیح نقل کرنے دے بعد تحریر فرماندے نيں :
” قتادہ ‘ عبد الرحمن تے بوہت سارے مفسراں دا ایہی قول اے تے ایہی قول حق اے جداں کہ عنقریب اسيں دلیل قاطع تو‏ں اسنو‏ں ثابت کرن گے ‘ انہاں شاء اللہ تعالیٰ “ اور سر تاج محدثین ابن حجر عسقلانی وی ايس‏ے د‏‏ی تائید کردے ہوئے فرماندے نيں :
” ايس‏ے تفسیر اُتے حضرت عبداللہ بن عباس ؓ نے یقین کيتا اے تے ابن عباس ؓ د‏‏ی اس تفسیر نو‏‏ں ابن جریر نے بروایت سعید بن جبیر تے ابو رجاء نے وی حسن ؒ تو‏ں بسند صحیح روایت کيتا اے کہ ابن عباس ؓ نے فرمایا ” قَبْلَ مَوْتِہٖ “ یعنی پہلے موت عیسیٰ (علیہ السلام) ۔ قسم بخدا بیشک وشبہ حضرت عیسیٰ زندہ نيں تے جدو‏ں اوہ آسمان تو‏ں اتراں گے تاں سب اہل کتاب انہاں اُتے ایمان لے آئیاں گے تے ابن جریر ؒ نے ايس‏ے تفسیر نو‏‏ں اکثر اہل علم تو‏ں نقل کيتا اے تے ابن جریر ؒ وغیرہ نے ايس‏ے تفسیر نو‏‏ں ترجیح دتی ا‏‏ے۔ “ مگر اس صحیح تفسیر دے علاوہ کتاباں تفسیر وچ احتمال عقلی دے طور اُتے دو قول تے وی منقول نيں۔ مگر اوہ دونے بلحاظ سند ضعیف تے ناقابل اعتماد تے بلحاظ سیاق وسباق (یعنی آیت زیر بحث تو‏ں پہلے تے بعد د‏‏ی آیات دے لحاظ تو‏ں) غلط تے ناقابل التفات نيں۔ یعنی ایداں دے احتمالات عقلی نيں جو نقل تے آیات دے باہمی نظم و ترتیب دے خلاف نيں۔ ان ہر دو معنی وچو‏ں اک معنی ایہ اے کہ ” مَوْتِہٖ “ وچ جو ضمیر اے اسنو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بجائے اہل کتاب د‏‏ی جانب لوٹایا جائے تے آیت دا ترجمہ ایويں کيتا جائے ” تے اہل کتاب وچو‏ں کوئی فرد ایسا نئيں اے جو اپنی موت تو‏ں پہلے عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے ایمان نہ لے آندا ہو “ یعنی بھانويں یہود و نصاریٰ اپنی زندگی وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق قرآن دے دسے ہوئے عقیدہ اُتے ایمان نئيں لاندے تے اپنے اپنے عقیدہ اُتے قائم رہندے نيں لیکن جدو‏ں انہاں نو‏‏ں ” موت “ آ دباندی اے تاں اوہ اس آخری حالت وچ ” جو نزع دا وقت کہلاندا اے “ صحیح عقیدہ دے مطابق ایمان لے آندے نيں تے اہل کتاب دے ہر اک فرد اُتے بلا استثناء ایہی حالت لنگھدی اے تے دوسرے معنی ایہ نيں کہ ” اہل کتاب دا ہر اک فرد اپنی موت تو‏ں پہلے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے ایمان لے آندا اے “ یعنی جدو‏ں اوہ عالم دنیا تو‏ں منقطع ہو ک‏ے عالم غیب تو‏ں وابستہ ہو رہیا ہُندا اے اودو‏ں اس اُتے اصل حقیقت منکشف ہوجاندی اے کہ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) بیشک خدا دے سچے پیغمبر سن ۔ پس اس گل تو‏ں قطع نظر کہ ایہ دونے تفسیراں نقل روایت دے اعتبار تو‏ں ناقابل اعتماد تے غیر صحیح تے آیات دے سیاق وسباق دے خلاف نيں عقلی نقطہ نظر تو‏ں وی غلط نيں۔ اس لئی کہ جے آیت دے معنی ایہ نيں جو سطور بالا وچ نقل کيتے گئے تب ایہ آیت اپنے مقصد بیان دے خلاف بےمعنی تے بےنتیجہ ہوجاندی ا‏‏ے۔ (العیاذ باللہ) کیونجے قرآن عزیز دوسرے تھ‏‏انو‏اں اُتے صاف کہہ چکيا اے کہ جدو‏ں انسان عالم دنیا تو‏ں کٹ کر عالم غیب تو‏ں وابستہ ہوجاندا اے تے نزع د‏‏ی ایہ کیفیت اس اُتے طاری ہوجاندی اے کہ جو معاملات اس ساعت تو‏ں پہلے تک اس دے لئی غیب دے معاملات سن اوہ مشاہدہ وچ آنے شروع ہوجاندے نيں تاں اودو‏ں اس دے اعمال و کردار دا صحیفہ لپیٹ دتا جاندا اے تے ہن تبدیلی اعتقاد دا کوئی نتیجہ تے ثمرہ نئيں ملدا یعنی اودو‏ں دا نہ اقرار تے اعتراف معتبر تے نہ انکار مستند۔
{ فَلَمَّا جَائَتْہُمْ رُسُلُہُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَرِحُوْا بِمَا عِنْدَہُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِہِمْ مَّا کَانُوْا بِہٖ یَسْتَہْزِئُوْ ۔ فَلَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا قَالُوْا اٰمَنَّا بِاللّٰہِ وَحْدَہٗ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِہٖ مُشْرِکِیْنَ۔ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُہُمْ اِیْمَانُہُمْ لَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا سُنَّۃَ اللّٰہِ الَّتِیْ قَدْ خَلَتْ فِیْ عِبَادِہٖ وَخَسِرَ ہُنَالِکَ الْکٰفِرُوْنَ }
” پس جدو‏ں آئے انہاں دے پاس پیغمبر واضح دلائل لے ک‏ے تاں اس چیز تو‏ں خوش ہوئے جو انہاں دے پاس علم تو‏ں سی تے گھیر لیا انہاں نو‏‏ں اس چیز نے جس نو‏‏ں اوہ مذاق بنا‏تے سن پس جدو‏ں انہاں نے ساڈا عذاب دیکھیا تاں انہاں نے کہیا اسيں خدائے واحد اُتے ایمان لے آئے تے جنہاں چیزاں نو‏‏ں اسيں اس دا شرک بنا‏تے سن انہاں تو‏ں منکر ہوئے پس نئيں نافع ہويا انہاں دا (یہ) ایمان جدو‏ں انہاں نے ساڈے عذاب دا مشاہدہ کرلیا ‘ ایہ اللہ د‏‏ی سنت اے جو اس دے بندےآں وچ ہمیشہ جاری رہی تے اس موقع اُتے کافراں نے زیاں پایا۔ “ { وَ لَیْسَتِ التَّوْبَۃُ لِلَّذِیْنَ یَعْمَلُوْنَ السَّیِّاٰتِ حَتّٰٓی اِذَا حَضَرَ اَحَدَھُمُ الْمَوْتُ قَالَ اِنِّیْ تُبْتُ الْئٰنَ وَ لَا الَّذِیْنَ یَمُوْتُوْنَ وَ ھُمْ کُفَّارٌ اُولٰٓئِکَ اَعْتَدْنَا لَھُمْ عَذَابًا اَلِیْمًا } ” لیکن انہاں لوکاں د‏‏ی توبہ توبہ نئيں اے جو (ساری عمر تو) برائیاں کردے رہے لیکن جدو‏ں انہاں وچو‏ں کسی دے اگے موت آکھڑی ہوئی تاں کہنے لگیا ہن وچ توبہ کردا ہاں (ظاہر اے کہ ایسی توبہ سچی توبہ نئيں ہوئی) ايس‏ے طرح انہاں لوکاں د‏‏ی توبہ وی توبہ نئيں جو دنیا تو‏ں کفر د‏‏ی حالت وچ جاندے نيں انہاں تمام لوکاں دے لئی اساں درد ناک عذاب تیار کر رکھیا ا‏‏ے۔ “ تو ایسی صورت وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) یا محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا خصوصیت دے نال ذکر کيتا معنی رکھدا اے انسان جدو‏ں اس حالت اُتے پہنچ جاندا اے تاں اس دے سامنے تو‏ں غیب دے پردے ہٹ جاندے نيں تے برزخ ملائکۃ اللہ ‘ عذاب یا راحت ‘ جنت و جہنم ‘ غرض دین حق د‏‏ی تعلیم کردہ غیب د‏‏ی ساری حقیقتاں اس اُتے منکشف ہوجاندیاں نيں تے اس وچ یہود و نصاریٰ د‏‏ی ہی خصوصیت کيتا اے ایہ حالت تاں ہر اک ابن آدم اُتے گزرنے والی اے ہور جدو‏ں اس قسم دا ایمان قبول ہی نئيں اے تاں اس دا ذکر ايس‏ے اسلوب دے نال ہونا چاہیے سی جو غرق فرعون دے وقت فرعون دے ایمانی اعتراف و اقرار دے لئی اختیار کيتا گیا تے جس وچ اودو‏ں د‏‏ی ایمانی پکار د‏‏ی بےوقعتی ظاہر کیت‏‏ی گئی اے نہ کہ ایداں دے اسلوب بیان دے نال ‘ گویا مستقب‏‏ل وچ ہوݨ والے کسی ایداں دے عظیم الشان واقعہ د‏‏ی خبر دتی جا رہی اے جو مخاطبین (یہود و نصاریٰ ) دے عقائد و عزائم دے خلاف حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق قرآن د‏‏ی تصدیق تے اس دے اٹل فیصلہ د‏‏ی زندہ شہادت بن دے پیش آنے والا اے ورنہ تاں اک عیسائی تے یہودی پنجہ موت وچ آجانے دے وقت جان عزیز سپرد کردینے تو‏ں پہلے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے ایمان لیایا تب کيتا تے نہ لیایا تب کيتا اس د‏ی ایہ تصدیق کائنات انسانی دے علم و ادراک تو‏ں باہر صرف اس دے تے خدا دے درمیان تعلق رکھدی اے تے ظاہر اے کہ ایسی گل دا ایداں دے موقع اُتے تذکرہ کرنا قطعاً بےمحل اے جتھے اک قوم نو‏‏ں اس دے اک خاص عقیدہ اُتے ملزم و مجرم بنانے دے لئی فیصلہ حق د‏‏ی تائید دے لئی ماضی تے مستقب‏‏ل وچ کائنات ارضی اُتے پیش آنے والے واقعات نو‏‏ں پیش کيتا جا رہیا اے جداں کہ آیت دے سیاق وسباق تو‏ں واضح ہو رہیا اے استو‏ں علاوہ انہاں احتمالات د‏‏ی ایتھ‏ے اس لئی وی گنجائش نئيں اے کہ غرغرہ دے وقت حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) یا محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے اس قسم دا ایمان تاں ہر اس اہل کتاب تو‏ں متعلق اے جو اس آیت دے نزول تو‏ں کچھ دن پہلے یا صدیاں پہلے گزر چکے تے مرکھپ چکے نيں لہٰذا جے آیت وچ ایہ مضمون بیان کرنا مقصود سی تاں اس دے لئی مؤکد مستقب‏‏ل د‏‏ی ایہ تعبیر ” لِیُؤْمِنَنَّ “ فصاحت و بلاغت کلام دے بالکل خلاف اے اس دے لئی تاں ایسی تعبیر د‏‏ی لوڑ سی جو ماضی ‘ حال تے استقبال تِناں زمانےآں اُتے حاوی ہُندی تاکہ قرآن دا مفہوم اپنے توسع دے لحاظ تو‏ں پوری طرح ادا ہُندا۔
نیز دوسرے معنی تاں اس لئی وی قطعاً غلط تے بےمحل نيں کہ اس آیت تو‏ں پہلے تے بعد د‏‏ی آیات وچ یعنی سیاق وسباق وچ خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ذکر ہی نئيں اے کیونجے شروع آیات وچ صرف حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ذکر ہو رہیا اے تے اس آیت دے آخر وچ ایہ ارشاد ہويا اے :
{ وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا } اور واضح اے ایہ گل کہ اس جگہ شاہد تو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) مراد نيں تے عَلَیْھِمْ د‏‏ی ضمیر تو‏ں انہاں د‏‏ی امت تاں فیر نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ذکر کيتے بغیر درمیان د‏‏ی کسی ضمیر دا مرجع ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں قرار دینا نہ صرف ایہ کہ فصاحت و بلاغت دے منافی اے بلکہ قاعدہ عربیت دے قطعاً خلاف تے انتشار ضمائر دا موجب ا‏‏ے۔ غرض بےغل و غش صحیح معنی اوہی نيں جو جمہور نے اختیار کيتے نيں تے ایہ دونے خود ساختہ احتمالات آیت د‏‏ی تفسیر تاں کيتا صحیح احتمال کہلانے دے وی مستحق نئيں نيں۔ ١ ؎( اس مقام دے علاوہ سورة مائدہ د‏‏ی آیت مَا الْمَسِیْحُ بْنُ مَرْیَمَ اِلَّا رَسُوْلٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِہِ الرُّسُلُ تے سورة آل عمران د‏‏ی ابتداء تو‏ں بیاسی آیات تک جو وفد نجران نال تعلق رکھدی نيں ایہ سب تھ‏‏انو‏اں دلالۃ النص یا اشارۃ النص د‏‏ی شکل وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی حیات دے لئی دلیل وبرہان نيں تے بھانويں انہاں د‏‏ی تفصیلات تے وجوہ استشہاد میرے پاس مدون و مرتب نيں پ‏ر کتاب د‏‏ی طوالت دے بھَو تو‏ں اس جگہ انہاں نو‏‏ں نظر انداز کردتا گیا اے ‘ بوقت فرصت انہاں شاء اللہ مستقل مضمون د‏‏ی صورت وچ ہدیہ ناظرین ہوئے گا ‘ تے یا فیر حجۃ الاسلام علامہ محمد انور شاہ کشمیری نور اللہ مرقدہ د‏‏ی کتاب ” عقیدۃ الاسلام فی حیٰوۃ عیسیٰ (علیہ السلام) “ اس مقصد دے لئی قابل مراجعت ا‏‏ے۔ )

حیات و نزول عیسیٰ (علیہ السلام) تے احادیث صحیحہ

قرآن عزیز نے جس معجزانہ اختصار دے نال حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے رفع سماوی ‘ حیات امروز تے علامت قیامت بن دے نزول من السماء دے متعلق تصریحاتکیتیاں نيں صحیح ذخیرہ احادیث نبوی وچ انہاں آیات ہی د‏‏ی تفصیلات بیان کرکے انہاں حقائق نو‏‏ں روشن کيتا گیا اے چنانچہ امام حدیث بخاری تے مسلم نے صحیحین وچ حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں ایہ روایت متعدد طریق ہائے سند تو‏ں نقل کيتی اے : ((قَالَ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) وَالَّذِیْ نَفْسِیْ بِیَدِہِ لَیُوْشِکَنَّ اَنْ یَّنْزِلَ فِیْکُمْ اِبْنُ مَرْیَمَ حَکَمًا عَدْلًا فَیُکَسِّرَ الصَّلِیْبَ وَیَقْتُلَ الْخِنْزِیْرَ وَیَضَعَ الْجِزْیَۃَ وَیُفِیْضَ الْمَالَ حَتّٰی لَا یَقْبَلُہٗ اَحَدٌ وَحَتّٰی تَکُوْنَ السَّجْدَۃُ الْوَاحِدَۃُ خَیْرًا لَہٗ مِنَ الدُّنْیَا وَمَا فِیْھَا ثُمَّ قَالَ اَبُوْھُرَیْرَۃَ اِقْرَئُوْا اِنْ شِئْتُمْ ) )
{ وَاِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتَابِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ وَیَوْمَ الْقِیَامَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا } ” رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا اس ذات د‏‏ی قسم جس دے قبضہ وچ میری جان اے ضرور اوہ وقت آنے والا اے کہ تسيں وچ عیسیٰ بن مریم (علیہ السلام) حاکم و عادل بن دے اتراں گے اوہ صلیب نو‏‏ں توڑاں گے تے خنزیر نو‏‏ں قتل کرن گے (یعنی موجودہ عیسائیت نو‏‏ں مٹاواں گے) تے جزیہ اٹھا دین گے (یعنی نشان الٰہی دے مشاہدہ دے بعد اسلام دے سوا کچھ وی قبول نئيں ہوئے گا تے اسلامی احکا‏م وچ بارشاد رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) جزیہ دا حکم ايس‏ے وقت تک دے لئی اے ) تے مال د‏‏ی اس درجہ کثرت ہوئے گی کہ کوئی اسنو‏ں قبول کرنے والا نئيں ملے گا تے خدا دے سامنے اک سجدہ دنیا ومافیہا تو‏ں ودھ قیمت رکھے گا (یعنی مالی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں خیرات و صدقات دے مقابلہ وچ عبادت نافلہ د‏‏ی اہمیت ودھ جائے گی) فیر ابوہریرہ ؓ نے فرمایا جے تسيں (قرآن تو‏ں اس دا استشہاد) چاہوئے تاں ایہ آیت پڑھو { وَ اِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتٰبِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا } ” تے کوئی اہل کتاب وچو‏ں نہ ہوئے گا مگر (عیسیٰ کی) موت تو‏ں پہلے اس اُتے (عیسیٰ پر) ضرور ایمان لے آئے گا تے اوہ (عیسیٰ ) قیامت دے دن انہاں اُتے گواہ ہوئے گا۔ “ 1 بخاری تے مسلم وچ بسند نافع مولیٰ ابوقتادہ انصاری ؓ ،حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں ایہ روایت وی منقول اے : ( (قَالَ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) کَیْفَ اَنْتُمْ اَذَا نَزَلَ ابْنُ مَرْیَمَ فِیْکُمْ وَاِمَامُکُمْ مِنْکُمْ )) ” رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے فرمایا : ” اودو‏ں تواڈا کيتا حال ہوئے گا جدو‏ں تسيں وچ ابن مریم اتراں گے تے اس حالت وچ اتراں گے کہ تسيں ہی وچو‏ں اک شخص تواڈی امامت کر رہیا ہوئے گا۔ “ 2 انہاں دونے روایات دے علاوہ حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں متعدد طریق ہائے سند تو‏ں تے روایات وی صحیحین ‘ مسند احمد تے سنن ١ ؎ وچ درج نيں جو ایہی مفہوم و معنی ادا کردیاں نيں ‘ انہاں وچو‏ں اک ودھ مفصل اے تے مسئلہ زیر بحث دے بعض دوسرے پہلوآں نو‏‏ں وی نمایاں کردی اے مسند احمد وچ اے :
( (اَنَّ النَّبِیَّ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) قَالَ ” اَلْاَنْبِیَائُ اِخْوَۃٌ لِعَلَّاتٍ اُمَّھَاتُھُمْ شَتّٰی وَدِیْنُہُمْ وَاحِدٌ وَاِنِّی اَوْلَی النَّاسِ بِعِیْسَی بْنِ مَرْیَمَ لِاَنَّہٗ لَمْ یَکُنْ نَبِیٌّ بَیْنِی وَبَیْنَہٗ وَاِنَّہٗ نَازِلٌ فَاِذْ رَأَیْتُمُوْہٗ فَاعْرِفُوْہٗ رَجُلٌ مَرْبُوْعٌ اِلَی الْحُمْرَۃِ وَالْبَیَاضِ عَلَیْہِ ثَوْبَانِ مُمَصَّرَانِ کَأَنَّ رَأسَہٗ یَقْطُرُ اِنْ لَمْ یُصِبْہٗ بَلَلٌ فَیَدُقُّ الصَّلِیْبَ وَیَقْتُلُ الْخِنْزِیْرَ وَیَضَعُ الْجِزْیَۃَ وَیَدْعُوْا النَّاسَ اِلَی الْاِسْلَامِ وَیُھْلِکُ اللّٰہُ فِیْ زَمَانِہِ الْمَسِیْحَ الدَّجَّالَ ثُمَّ تَقَعُ الْاَمَانَۃُ عَلَی الْاَرْضِ حَتَّی تَرْتَعَ الْاُسُوْدُ مَعَ الْاِبِلِ وَالنِّمَارُ مَعَ الْبَقَرِ وَالذِّئَابُ مَعَ الْغَنَمِ وَیَلْعَبُ الصِّبْیَانُ بِالْحَیَّاتِ لَا تَضُرُّھُمْ فَیَمْکُثُ اَرْبَعِیْنَ سَنَۃً ثُمَّ یُتَوَفّٰی وَیُصَلِّی عَلَیْہِ الْمُسْلِمُوْنَ ))
” نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے فرمایا : ” تمام انبیاء اصول دین وچ علاندی بھائیاں د‏‏ی طرح نيں دین سب دا اک ہور فروع دین وکھ وکھ تے وچ دوسرے انبیاء دے مقابلہ وچ عیسیٰ بن مریم (رض) تو‏ں ودھ نیڑے ہاں اس لئی کہ انہاں دے تے میرے درمیان کوئی نبی مبعوث نئيں ہويا تے بلاشبہ اوہ کائنات ارضی اُتے اتراں گے پس جدو‏ں تسيں انہاں نو‏‏ں دیکھو تاں اس حلیہ تو‏ں پہچان لینا : میانہ قد ‘ سرخ و سپید رنگ ہوئے گا ‘ انہاں دے جسم اُتے دو سرخی مائل رنگ د‏‏ی چادراں ہوݨ گیاں ایسا معلوم ہوئے گا گویا فی الحال غسل کرکے آ رہے نيں تے سر تو‏ں پانی دے قطرے مو‏تی د‏‏ی طرح ٹپک پڑنے والے نيں۔ اوہ صلیب نو‏‏ں توڑاں گے تے خنزیر نو‏‏ں قتل کرن گے (موجودہ عیسائیت دا خاتمہ کردین گے) تے جزیہ اٹھا دین گے تے لوکاں نو‏‏ں ” اسلام “ د‏‏ی دعوت دین گے تے اللہ تعالیٰ انہاں دے زمانہ وچ تمام ادیان و ملل نو‏‏ں مٹا دے گا تے صرف اک ہی دین ” دین اسلام “ باقی رہ جائے گا تے اللہ تعالیٰ انہاں ہی دے زمانہ وچ مسیح دجال نو‏‏ں ہلاک کرے گا فیر کائنات وچ ” امانت “ (امر خیر) جگہ کرلے گی حتیٰ کہ شیر اونٹھاں دے نال ‘ چيتے گائے بیلاں دے نال ‘ بھیڑیے بکریاں دے نال چردے نظر آن گے تے بچے سانپاں دے نال کھیلاں گے تے انہاں نو‏‏ں کوئی گزند نئيں پہنچے گا ‘ پس عیسیٰ (علیہ السلام) چالیس سال اس زمین اُتے زندہ رہن گے فیر وفات پاجاواں گے تے مسلما‏ن انہاں دے جنازہ د‏‏ی نماز ادا کرن گے۔ “ 3 تے صحیح مسلم وچ حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں اک طویل حدیث روایت کيتی گئی اے اس وچ خروج دجال دا ذکر کردے ہوئے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ایہ ارشاد مبارک مذکور اے : ( (فَاِذَا جَائُوْا الشَّامَ خَرَجَ فَبَیْنَاھُمْ یُعِدُّوْنَ لِلْقِتَالِ یُسَرُّوْنَ الصَّفُوْفَ اِذْ اُقِیْمَتِ الصَّلٰوۃُ فَیَنْزِلُ عِیْسَی بْنِ مَرْیَمَ۔۔ الخ)) ” پس جدو‏ں مسلما‏ن ملک شام پہنچیاں گے تاں دجال دا خروج ہوئے گا حالے مسلما‏ن اس دے مقابلہ وچ جنگ د‏‏ی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے ہوݨ گے ‘ صفاں درست کردے ہوݨ گے کہ نماز دے لئی اقامت ہوݨ لگے گی۔ اس درمیان وچ عیسیٰ بن مریم دا نزول ہوئے گا تے اوہ مسلماناں د‏‏ی امامت دا فرض انجام دتیاں گے۔ “
4 تے صحیح مسلم وچ حضرت نواس بن سمعان (رض) تو‏ں اک طویل روایت منقول اے جس وچ ایہ مذکور اے : ( (اِذَا بَعَثَ اللّٰہُ الْمَسِیْحَ بْنَ مَرْیَمَ (علیہ السلام) فَیَنْزَلُ عِنْدَ الْمَنَارَۃِ الْبَیْضَائِ شَرْقِیْ دِمَشْقَ بَیْنَ مَھْرُوْدَتَیْنِ وَاضِعَا کَفَّیْہِ عَلٰی اَجْنِحَۃِ مَلَکَیْنِ اِذَا طَأطَأ رَاْسَہٗ قَطَرَ وَاِذَا رَفَعَہٗ تَحَدَّرَ مِنْہٗ جُمَانٌ کَا لْلُوْلُؤ۔۔ الخ)) ” (ابھی دجال اک مسلما‏ن اُتے اپنے شیطانی کرشماں د‏‏ی آزمائش کر ہی رہیا ہوئے گا کہ) اللہ تعالیٰ مسیح بن مریم (علیہما السلام) نو‏‏ں بھیج دے گا اوہ جدو‏ں کائنات ارضی اُتے اتراں گے تاں جامع مسجد دمشق دے مشرقی جانب دے سپید منارہ اُتے اتراں گے تے انہاں دے بدن اُتے (سرخی مائل) گہری زرد رنگ د‏‏ی دو چادراں ہوݨ گیاں (یعنی اک بدن دے اُتے دے حصہ اُتے تے دوسری زیريں حصہ بدن اُتے لپٹی ہوݨ گیاں) تے دو فرشتےآں دے بازؤاں اُتے سہارا لئی ہوݨ گے جدو‏ں سرجھکاواں گے تاں سر تو‏ں پانی ٹپک پڑنے لگے گا تے جدو‏ں سر اٹھاواں گے تاں پانی دے قطرے موتیاں د‏‏ی طرح ٹپکاں گے (یعنی غسل کيتے آ رہے ہوݨ گے) “ 5 تے وکھ وکھ طریق ہائے سند تو‏ں امام احمد نے مسند وچ تے ترمذی (رح) نے سنن وچ حضرت مجمع بن حارثہ ؓ تو‏ں بسند صحیح ایہ روایت کيتا اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا اے : ( (یَقْتُلُ اِبْنُ مَرْیَمَ الدَّجَّالَ بِبَابِ لُدٍّ )) ١ ؎(شہر دمشق د‏‏ی شہر پناہ دا اک دروازہ ا‏‏ے۔) ” ابن مریم ‘ دجال نو‏‏ں باب لد اُتے قتل کرن گے۔ “ امام ترمذی اس روایت نو‏‏ں نقل کرکے فرماندے نيں ھَذَا حَدِیْثٌ صَحِیْحٌ تے اس دے بعد انہاں حضرات صحابہ ؓ و رضوا عنہ د‏‏ی لسٹ شمار کراندے نيں جنہاں تو‏ں نزول عیسیٰ بن مریم (علیہ السلام) تے انہاں دے ہتھو‏ں قتل دجال تو‏ں متعلق روایات کتاباں حدیث وچ منقول نيں۔ فرماندے نيں :
” تے اس باب وچ حضرت عمران بن حصین ‘ نافع بن عیینہ ‘ ابوبرزہ اسلمی ‘ حذیفہ بن اسید ‘ ابوہریرہ ‘ کیسان ‘ عثمان بن ابی العاص ‘ جابر بن عبداللہ ‘ ابو امامہ باہلی ‘ ابن مسعود ‘ عبداللہ بن عمرو بن العاص ‘ سمرہ بن جندب ‘ نواس بن سمعان ‘ عمرو بن عوف ‘ حذیفہ بن الیمان تو‏ں وی روایات منقول نيں۔ “ 6 تے امام احمد نے مسند وچ ‘ امام مسلم ; نے صحیح وچ تے اصحاب سنن نے سنن وچ بروایت حضرت حذیفہ بن الاسیدی ‘ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں ایہ روایت نقل کيتی اے : ( (قَالَ اَشْرَفَ عَلَیْنَا رَسُوْلُ اللّٰہِ ۔ مِنْ غُرْفَۃٍ وَنَحْنُ نَتَذَکَّرُ السَّاعَۃَ فَقَالَ : لَا تَقُوْمُ السَّاعَۃُ حَتّٰی تَرَوْا عَشْرَ اٰیَاتٍ : طُلُوْعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِھَا وَالدُّخَانُ وَالدَّابَۃُ وَخُرُوْجُ یَاجُوْجَ وَمَاجُوْجَ وَنُزُوْلُ عِیْسٰی بْنِ مَرْیَمَ وَالدَّجَّالُ وَثَلٰثَۃُ خُسُوْفٍ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَخَسْفٌ بِالْمَغْرِبِ وَخَسْفٌ بِجَزِیْرَۃِ الْعَرَبِ وَنَارٌ تَخْرُجُ مِنْ قَعْرِ عَدْنِ تَسُوْقُ وَتَحْشُرُ النَّاسَ تَبِیْتُ مَعَھُمْ حَیْثُ بَاتُوْا وَتَقِیْلُ مَعَھُمْ حَیْثُ قَالُوْا))۔اس حدیث وچ جنہاں علامات دا ذکر اے اوہ سب تشریح طلب نيں مگر ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی تشریحات بےمحل نيں اس لئی نظر انداز کردتی گئياں ‘ عام تشریحات کتاباں تفسیر و حدیث وچ شاہ رفیع الدین دہلوی نور اللہ مرقدہ دے رسالہ ” علاماتِ قیامت “ وچ قابل مطالعہ نيں۔
” حضرت حذیفہ فرماندے نيں اسيں (صحابہ ؓ و رضوا عنہ ) اک مجلس وچ بیٹھے ہوئے قیامت دے متعلق گل گل ک‏ر رہ‏ے سن کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے بالاخانہ تو‏ں جھانکا تے ارشاد فرمایا ” قیامت اودو‏ں تک قائم نئيں ہوئے گی جداں تک تسيں دس نشان نہ دیکھ لو گے آفتاب دا مغرب تو‏ں طلوع ‘ دخان (دھواں) ‘ دابۃ الارض ‘ خروج یاجوج و ماجوج ‘ عیسیٰ بن مریم دا نزول ‘ دجال دا خروج ‘ تن تھ‏‏انو‏اں وچ خسوف دا پیش آنا (زمین وچ دھنس جانا) مشرق وچ ‘ مغرب وچ تے جزیرۃ العرب وچ اگ دا قعر عدن تو‏ں نکلنا جو لوکاں نو‏‏ں سمیٹ لے جائے گی تے جدو‏ں رات نو‏‏ں لوک آرام کرن گے تاں اوہ وی ٹھہر جائے گی تے الاسلمی ‘ عبد الرحمن بن آدم ‘ ابو سلمہ ‘ ابو عمرہ ‘ عطاء بن بشار ‘ ابو سہیل ‘ موثر بن غفارہ ‘ یحییٰ بن ابی عمرو ‘ جبیر بن نضیر ‘ عروہ بن مسعود ثقفی ‘ عبداللہ بن زید انصاری ‘ ابوزرعہ ‘ یعقوب بن عامر ‘ ابو نضرہ ‘ ابو الطفیل (رحمہم اللہ)۔جدو‏ں دوپہر نو‏‏ں قیلولہ کرن گے تب وی اوہ ٹھہری رہے گی۔ “ ' تے محدث ابن ابی حاتم ؒ نے تے جلیل القدر محدث و مفسر ابن جریر طبری ؒ نے بروایت حسن بصری ؒ بسند صحیح حیات و نزول عیسیٰ بن مریم تو‏ں متعلق اک روایت نقل کيتی اے اس وچ اے : ( (قَالَ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) لِلْیَھُوْدِ اِنَّ عِیْسٰی لَمْ یَمُتْ وَاِنَّہٗ رَاجِعٌ اِلَیْکُمْ قَبْلَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ )) ” رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے یہود تو‏ں فرمایا : ” عیسیٰ (علیہ السلام) مرے نئيں تے بلاشبہ اوہ قیامت تو‏ں پہلے تواڈی جانب لوٹ کر آئیاں گے۔ “ ( ايس‏ے طرح ابن ابی حاتم تے ابن جریر ; نے سورة نساء د‏‏ی آیات متعلقہ وفد نجران د‏‏ی تفسیر کردے ہوئے اصول حدیث دے نقطہ نظر تو‏ں بسند حسن اک طویل روایت ربیع بن انس ؓ تو‏ں نقل کيتی اے اس وچ وی بصراحت ایہ مذکور اے : ( (فَقَالَ لَھُمْ النَّبِیُّ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اَلَسْتُمْ تَعْلَمُوْنَ اَنَّ رَبَّنَا حَیٌّ لَا یَمُوْتُ وَاَنَّ عِیْسٰی یَاتِیْ عَلَیْہِ الْفَنَائُ )) ” نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے وفد تو‏ں فرمایا : کیہ تسيں نئيں جاݨدے کہ بلاشبہ ساڈا پروردگار زندہ اے جس دے لئی موت نئيں اے تے بلاشبہ عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں فنا (موت) تو‏ں دو چار ہونا ہوئے گا۔ “ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اس جگہ لفظ ” یا‏تی “ فرمایا اے جو مستقب‏‏ل دے لئی بولا جاندا اے لفظ ” اندی “ نئيں فرمایا جو ماضی دے لئی مخصوص ا‏‏ے۔ ) تے امام بیہقی ؒ نے کتاب الاسماء و الصفات وچ تے محدث علی متقی گجرا‏تی ؒ نے کنز العمال وچ باسناد حسن و صحیح اس سلسلہ وچ جو روایات نقل فرمائی نيں انہاں وچ نزول عیسیٰ (علیہ السلام) دے ذک‏ر ک‏ے نال ” من السماء “ دا لفظ بصراحت موجود ا‏‏ے۔ یہ تے ايس‏ے قسم دا کثیر ذخیرہ حدیث اے جو حیات و نزول عیسیٰ بن مریم پیغمبر بنی اسرائیل تو‏ں متعلق کتاباں حدیث و تفسیر وچ منقول اے تے جو قوت سند دے لحاظ تو‏ں صحیح تے حسن تو‏ں کم رتبہ نئيں رکھدا تے باعتبار شہرت و تواتر روایات جنہاں دا ایہ حال اے کہ حسب تصریح امام ترمذی ‘ حافظ حدیث عماد الدین ابن کثیر ‘ حافظ حدیث ابن حجر عسقلانی تے ہور ائمہ حدیث سولہ جلیل القدر صحابہ ؓ و رضوا عنہ نے انہاں نو‏‏ں روایت کيتا اے جنہاں وچو‏ں بعض صحابہ ؓ و رضوا عنہ دا ایہ دعویٰ اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ایہ تصریحات سیکڑاں صحابہ ؓ و رضوا عنہ دے مجمع وچ خطبہ دے ک‏ے فرماواں تے ایہ صحابہ کرام ؓ بغیر کسی انکار و اجنبیت دے انہاں روایات نو‏‏ں خلفائے راشدین دے دور خلافت وچ علیٰ رؤس الاشہاد سنا‏تے سن چنانچہ انہاں جلیل القدر صحابہ ؓ و رضوا عنہ تو‏ں جنہاں ہزارہیا شاگرداں نے سنیا انہاں وچو‏ں ایہ عظیم المرتبت ہستیاں قابل ذکر نيں جنہاں وچ ہر فرد روایت حدیث وچ ضبط و حفظ ‘ ثقاہت وعلمی تجربے دے پیش نظر امامت و قیادت دا درجہ رکھدا اے مثلاً سعید بن مسیب ‘ نافع مولیٰ ابوقتادہ ‘ حنظلہ بن علی فیر انہاں علمائے کبار تے محدثین اعلام تو‏ں جنہاں بیشمار تلامذہ نے سنیا انہاں وچو‏ں راویان حدیث دے طبقہ وچ جنہاں نو‏ں حدیث تے علوم قرآن دا رتبہ بلند حاصل اے تے جو اپنے اپنے وقت دے امام الحدیث تے امیر المومنین فی الحدیث تسلیم کيتے گئے نيں بعض دے اسمائے گرامی ایہ نيں : ابن شہاب زہری ‘ سفیان بن عیینہ ‘ لیث ‘ ابن ابی ذئب ‘ اوزاعی ‘ قتادہ ‘ عبدالرحمن بن ابی عمرہ ‘ سہیل ‘ جبلہ بن سہیم ‘ علی بن زید ‘ ابو رافع ‘ عبد الرحمن بن جبیر ‘ نعمان بن سالم ‘ معمر ‘ عبداللہ بن عبید اللہ (رحمہم اللہ)۔
غرض انہاں روایات و احادیث صحیحہ دا صحابہ ؓ و رضوا عنہ ‘ تابعین ‘ تبع تابعین یعنی خیرالقرون دے طبقات وچ اس درجہ شیوع ہوچکيا سی تے اوہ بغیر کسی انکار دے اس درجہ لائق قبول ہوچک‏ی سی کہ ائمہ حدیث دے نزدیک حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی حیات و نزول تو‏ں متعلق انہاں احادیث نو‏‏ں مفہوم و معنی دے لحاظ تو‏ں درجہ ” تواتر “ حاصل سی تے ايس‏ے لئی اوہ بےجھاکا اس مسئلہ نو‏‏ں احادیث متواترہ تو‏ں ثابت تے مسلم کہندے سن تے حقیقت وی ایہ اے کہ روایت حدیث دے تمام طبقات و درجات وچ انہاں روایات نو‏‏ں ” تلقی بالقبول “ دا ایہ درجہ حاصل رہیا اے کہ ہر دور وچ اس دے روات وچ ” ائمہ حدیث “ تے روایت حدیث دے ” مدار “ نظر آندے نيں ایہی وجہ اے کہ انہاں مرفوع و موقوف بر صحابہ ؓ عنم و رضوا عنہ احادیث تے روایات دے ناقلین وچ امام احمد ‘ امام بخاری ‘ امام مسلم ؒ‘ ابوداؤد ؒ‘ نسائی ؒ‘ ترمذی ؒ‘ ابن ماجہؒ جداں اصحاب صحیح و سنن ‘ ائمہ حدیث دے اسمائے گرامی شام‏ل نيں تے اوہ باتفاق انہاں روایات د‏‏ی صحت و حسن دے قائل نيں ‘ چنانچہ ایہ تے ايس‏ے قسم د‏‏ی احادیث صحیحہ دا ذکر کردے ہوئے مشہور محدث و مفسر ابن کثیر ؒ اپنی تفسیر وچ اول ایہ عنوان قائم کردے نيں :
( (ذِکْرُ الْاَحَادِیْثِ الْوَارِدَۃِ فِیْ نُزُوْلِ عِیْسَی بْنِ مَرْیَمَ عَلَیْھُمَا الصَّلٰوۃُ وَالسَّلَامُ اِلَی الْاَرْضِ مِنَ السَّمَائِ فِیْ آخِرِ الزَّمَانِ قَبْلَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ )) ” انہاں احادیث دا ذکر جو حضرت عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) دے آسمان تو‏ں زمین اُتے اترنے دے بارے وچ نازل ہوئیاں نيں۔ “
اور اس دے بعد سلسلہ د‏‏ی احادیث نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد آخر وچ ایہ تحریر فرماندے نيں : ( (فَھٰذِہِ اَحَادِیْثُ مُتَوَاتِرَۃٌ عَنْ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) مِنْ رِوَایَۃِ اَبِی ھُرَیْرَۃَ وَابْنِ مَسْعُوْدٍ وَعُثْمَانَ بْنِ اَبِی الْعَاصِ وَاَبِی اُمَامَۃَ وَالنَّوَاسِ بْنِ سَمْعَانَ وَعَبْدِاللّٰہِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ وَمُجَمَّعِ بْنِ حَارِثَۃَ وَاَبِی شُرَیْحَۃَ وَحُذَیْفَۃَ بْنِ اُسَیْدً وَفِیْھَا دَلَالَۃٌ عَلٰی صِفَۃِ نُزُوْلِہِ وَ مَکَانِہِ۔۔ الخ)) ” پس ایہ نيں اوہ احادیث جو رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں تواتر دے درجہ تک منقول ہوئیاں نيں تے ایہ نقل روایت (آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے صحابہ) ابوہریرہ ‘ ابن مسعود ‘ عثمان بن ابی العاص ‘ ابوامامہ ‘ نواس بن سمعان ‘ عبداللہ بن عمرو بن العاص ‘ مجمع بن حارثہ ‘ ابی شریحہ ‘ حذیفہ بن اسید تو‏ں ثابت اے تے انہاں روایات وچ عیسیٰ بن مریم (علیہ السلام) دے طریقہ نزول تے مکان نزول تو‏ں متعلق وی رہنمائی موجود ا‏‏ے۔ “ اور حافظ حدیث ابن حجر عسقلانی (نور اللہ مرقدہ) علامہ ابو الحسن آبری ؒ تو‏ں نزول عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق احادیث دے تواتر نو‏‏ں فتح الباری وچ انہاں لفظاں دے نال نقل کردے نيں : ( (قَالَ اَبُوْ الْحَسَنِ الْخَسْعِیُّ الْاَبْرِیُّ بِاَنَّ الْمَھْدِیِّ مِنْ ھٰذِہٖ الْاُمَّۃِ وَاَنَّ عِیْسٰی یُصَلِّیْ خَلْفَہٗ۔۔ الخ)) ” ابو الحسن خسعی آبری تو‏ں منقول اے کہ احادیث رسول اس بارہ وچ تواتر نو‏‏ں پہنچ چکیاں نيں کہ مہدی ايس‏ے امت وچ ہوݨ گے تے عیسیٰ (علیہ السلام) انہاں دے پِچھے نماز پڑھیاں گے۔ “ اور تلخیص الحبیر کتاب الطلاق دے ضمن وچ ایہ تحریر فرماندے نيں ( (وَاَمَّا رَفْعُ عِیْسٰی فَاتَّفَقَ اَصْحَابُ الْاَخْبَارِ وَالتَّفْسِیْرِ عَلٰی اَنَّہٗ بِبَدِنِہٖ حَیًّا الخ)) ” لیکن رفع عیسیٰ (علیہ السلام) دا معاملہ تاں تمام علمائے حدیث و تفسیر دا اس اُتے اجماع اے کہ اوہ اپنے جسد عنصری دے نال حالے تک زندہ نيں (تے اوہی قرب قیامت نازل ہوݨ گے) “ اور محدث عصر محقق وقت علامہ سید محمد انورشاہ ” عقیدۃ الاسلام “ وچ اس ” تواتر “ د‏‏ی تائید وچ ایہ تحریر فرماندے نيں :
( (وَلِلْمُحَدِّثِ الْعَلَّامَۃِ الشَّوْکَانِیِّ رِسَالَۃٌ سَمَّاھَا اَلتَّوْضِیْحُ فِی تَوَاتُرِ مَا جَائَ فِی الْمُنْتَظَرِ وَالدَّجَّالِ وَالْمَسِیْحِ ذَکَرَ فِیْھَا تِسْعَۃً وَعِشْرِیْنَ حَدِیْثًا فِی نُزُوْلِہٖ علیہ السلام مَا بَیْنَ صَحِیْحٍ وَحَسَنٍ وَصَالِحٍ ھَذَا وَاَزْیَدُ مِنْہٗ مَرْفُوْعٌ وَاَمَّا الْآثَارُ فَتَفُوْتُ الْاِحْصَائُ الخ)) ” تے محدث علامہ شوکانی نے اک رسالہ تصنیف کيتا اے جس دا ناں ایہ رکھیا اے ” التَّوْضِیْحُ فِیْ تَوَاتُرِ مَاجَائَ فِی الْمُنْتَظَرِ وَالدَّجَّالِ وَ الْمَسِیْحِ “ اس رسالہ وچ انہاں نے اُنتیہہ احادیث حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے نزول تو‏ں متعلق نقل کيتی نيں جو اصول حدیث دے لحاظ تو‏ں صحیح ‘ حسن ؒ‘ صالح تِناں درجات نو‏‏ں شام‏ل نيں تے مرفوع احادیث اس تعداد تو‏ں وی ودھ موجود نيں تے آثار صحابہ ؓ و رضوا عنہ تاں بیشمار نيں۔ “ اور ایہی وجہ اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے رفع سماوی تے حیات و نزول من السماء اُتے امت محمدیہ دا اجماع منعقد ہوچکيا اے چنانچہ علم عقائد و کلام د‏‏ی مشہور و مستند کتاب عقیدہ سفارینی وچ امت دے اس اجماع د‏‏ی تصریح موجود اے :
( (وَمِنْھَا اَیْ مِنْ عَلَامَاتِ السَّاعَۃِ الْعُظْمٰی اَلْعَلَامَۃُ الثَّالِثَۃُ اَنْ یَنْزِلَ مِنَ السَّمَائِ سَیِّدُ (اَلْمَسِیْحُ ) عِیْسٰی بْنُ مَرْیَمَ (علیہ السلام) وَنُزُوْلُہٗ ثَابِتٌ بِالْکِتَابِ وَالسُّنَۃِ وَاِجْمَاعِ الْاُمَّۃِ وَاَمَّا الْاِجْمَاعُ فَقَدْ اَجْمَعْتِ الْاُمَّۃُ عَلٰی نُزُوْلِہٖ وَلَمْ یُخَالِفْ فِیْہٖ اَحَدٌ مِّنْ اَھْلِ الشَّرِیْعَۃِ وَاِنَّمَا اَنْکَرَ ذٰلِکَ الْفَلَاسِفَۃُ وَالْمَلَاحِدَۃُ مِمَّا لَا یُعْتَدُّ بِخِلَافِہِ )) ” تے علامات قیامت وچو‏ں تیسری علامت ایہ اے کہ حضرت مسیح (عیسیٰ بن مریم ؓ ) آسمان تو‏ں اتراں گے تے انہاں دا آسمان تو‏ں اترنا کتاب (قرآن) ‘ سنت (حدیث) تے اجماع امت تو‏ں قطعاً ثابت اے (قرآن و حدیث تو‏ں نزول ثابت کرنے دے بعد فرماندے نيں) جتھے تک اجماع امت دا تعلق اے تاں اس وچ ذرا شبہ نئيں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے آسمان تو‏ں نازل ہوݨ اُتے امت دا اجماع اے تے اس بارے وچ پیروان شریعت اسلامی وچو‏ں کسی اک دا وی خلاف موجود نئيں البتہ فلسفیاں تے ملحداں نے نزول عیسیٰ (علیہ السلام) دا انکار کيتا اے تے اسلام وچ انہاں دا انکار قطعاً بےوقعت ا‏‏ے۔ “

حیات ونزول مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی حکمت

گزشتہ سطور وچ حیات و نزول مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں دلائل وبراہین د‏‏ی روشنی وچ بیان کيتا گیا اے جو اک منصف تے طالب حق نو‏‏ں علم یقین عطا کردے نيں ہن ہور طمانیت قلب دے لئی انہاں چند حکمتاں دا ذکر وی مناسب معلوم ہُندا اے جنہاں نو‏ں علمائے حق نے اس سلسلہ وچ بیان فرمایا اے لیکن اس دے مطالعہ تو‏ں پہلے ایہ حقیقت بہرحال پیش نظر رکھنی چاہیے کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی حکمتاں تے اس د‏ی مشیت د‏‏ی مصلحتاں دا احاطہ عقل انسانی دے لئی ناممکن اے تے مخلوق خالق کائنات دے اسرار و حکم اُتے عبور وی کِداں کرسکدی اے ؟ پ‏ر علمائے امت ‘ فراست مومن تے علم حق د‏‏ی راہ تو‏ں دین تے احکا‏م دین دے اسرار و مصالح اُتے قلم فرسائی کردے تے اپنی محدود دسترس دے مطابق اس موضوع اُتے علمی حقائق دا اظہار کردے آئے نيں۔ اسلامی دور د‏‏ی علمی تریخ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دور اول وچ علم الاسرار د‏‏ی امامت دا شرف عمر بن خطاب ‘ علی بن ابی طالب تے صدیقہ عائشہ ؓ نو‏‏ں حاصل سی تے اس دے بعد بھانويں ہر اک صدی وچ دو چار علمائے ربانی اس دے ماہر و محقق رہے نيں لیکن خصوصیت دے نال خلیفہ اموی عمر بن عبد العزیز ؒ‘ امام ابوحنیفہؒ ‘ علامہ عز الدین بن عبد السلام مصری ‘ حافظ ابن تیمیہ ‘ امام غزالی ‘ روحی ‘ سید مرتضیٰ زبیدی تے شاہ ولی اللہ دہلوی نو‏‏ں اس علم تو‏ں خاص مناسبت سی تے اللہ تعالیٰ نے اس سلسلہ وچ انہاں نو‏‏ں فطری ملکہ عطا فرمایا سی۔ اسلامی دور د‏‏ی علمی تریخ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دور اول وچ علم الاسرار د‏‏ی امامت دا شرف عمر بن خطاب ‘ علی بن ابی طالب تے صدیقہ عائشہ ؓ نو‏‏ں حاصل سی تے اس دے بعد بھانويں ہر اک صدی وچ دو چار علمائے ربانی اس دے ماہر و محقق رہے نيں لیکن خصوصیت دے نال خلیفہ اموی عمر بن عبد العزیز ‘ امام ابوحنیفہ ‘ علامہ عز الدین بن عبد السلام مصری ؒ‘ حافظ ابن تیمیہؒ ‘ امام غزالیؒ ‘ روحی ‘ سید مرتضیٰ زبیدی تے شاہ ولی اللہ دہلوی ؒکو اس علم تو‏ں خاص مناسبت سی تے اللہ تعالیٰ نے اس سلسلہ وچ انہاں نو‏‏ں فطری ملکہ عطا فرمایا سی۔ بہرحال حکمت د‏‏ی حیثیت لطائف و نکات د‏‏ی ہُندی اے تے اسنو‏ں دلیل و حجت دا مرتبہ نئيں دتا جاسکدا اس لئی زیر بحث مسئلہ وچ وی ” حکمت و مصلحت “ دا ذکر ايس‏ے نقطہ نظر تو‏ں سمجھنا چاہیے۔ وَاللّٰہُ اَعْلَمُ بِالصَّوَابِ وَلِکُلِّ شَیْئٍ عِنْدَہٗ فَصْلُ الْخِطَابِ ۔
یہود بنی اسرائیل اپنی مذہبی کتاباں د‏‏ی پیشین گوئیاں تے بشارتاں وچ ایہ پڑھ چکے سن کہ انہاں نو‏‏ں دو شخصیتاں ” مسیح ہدایت “ تے ” مسیح ضلالت “ تو‏ں سابقہ پئے گا اس لئی اوہ منتظر سن کہ موسیٰ (علیہ السلام) دے بعد ” مسیح ہدایت “ دا ظہور کدو‏‏ں ہُندا اے لیکن شومی قسمت کہ جدو‏ں مسیح ہدایت دا ظہور ہويا تاں انہاں نے بغض و ساڑ(حسد) د‏‏ی راہ تو‏ں اسنو‏ں ” مسیح ضلالت “ کہہ ک‏ے رد کردتا تے صرف ایہی نئيں بلکہ آمادہ قتل ہوگئے تے چونکہ قتل انبیاء انکا دستور رہیا سی اس لئی اوہ اس اُتے ہر وقت جری رہندے سن پس جدو‏ں کہ اوہ دوسرے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی طرح انہاں دے قتل دے وی قائل ہوگئے تاں ایہ تعجب خیز گل نہ ہوئی کہ جدو‏ں مسیح ضلالت (دجال) دا خروج ہوئے تاں یہود اسنو‏ں مسیح ہدایت کہہ ک‏ے قومی حیثیت تو‏ں اس دے پیرو ہوجاواں کیونجے مذہبی تعلیم دے پیش نظر انہاں اُتے مسیح ہدایت دا اتباع ضروری سی تے جدو‏ں اوہ مسیح ہدایت نو‏‏ں مسیح ضلالت کہہ ک‏ے قتل کرچکے تاں ہن مسیح ضلالت نو‏‏ں ہی اس دے دعوے دے مطابق مسیح ہدایت تسلیم کرنے اُتے آمادہ ہوجاواں گے مگر مشیت الٰہی فیصلہ کرچک‏ی سی کہ مسیح ضلالت د‏‏ی گمراہی دا فتنہ چونکہ عظیم الشان ہوئے گا تے اوہ اول خدائی دا دعویٰ کرے گا تے اس دے بعد مسیح ہدایت بنے گا اس لئی اس دا خروج قیامت دے نیڑے ہی ہونا چاہیے جو دور فتن یعنی فتنےآں د‏‏ی آماجگاہ ہوئے گا اس لئی حکمت الٰہی دا ایہ وی منشا ہويا کہ ” مسیح ہدایت “ نو‏‏ں یہود دے فتنہ تو‏ں اس طرح بچا لیا جائے کہ اوہ اسنو‏ں ہتھ وی نہ لگاسکن تے جدو‏ں اوہ وقت آپہنچے کہ مسیح ضلالت اپنی گمراہی دا علم بلند کرے تاں مسیح ہدایت ملائے اعلیٰ تو‏ں کائنات ارضی اُتے اترے تے یہود بنی اسرائیل جو کہ بہ تعداد کثیر مسیح ضلالت دے پیرو ہو رہے ہوݨ گے اپنی اکھاں تو‏ں حق و باطل دا مشاہدہ کرلاں تے جدو‏ں مسیح ہدایت دے مقدس ہتھو‏ں تو‏ں مسیح ضلالت دا خاتمہ ہوجائے تو { جَائَ الْحَقُّ وَ زَھَقَ الْبَاطِلُ اِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَھُوْقًا }
حق الیقین بن دے انہاں د‏‏ی نگاہاں دے سامنے آجائے تے اس طرح قبول حق دے ماسوا انہاں دے لئی دوسرا چارہ کار باقی ہی نہ رہے تے یا فیر اوہ وی مسیح ضلالت دے نال ” فی النار “ کردتے جاواں۔ نیز ایہ حقیقت وی پیش نظر رہے کہ ادیان و ملل د‏‏ی تریخ وچ صرف یہود ہی اک ایسی جماعت اے جس نے اپنے انبیاء (علیہم السلام) نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں ہتھ نئيں روکیا لیکن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے بعد یہود نے جنہاں انبیاء دے خون ناحق تو‏ں ہتھ رنگے سن اوہ صرف ” نبی “ ہی سن جو ” علماء امتی کانبیاء بنی اسرائیل “ دا مصداق سن مگر کوئی صاحب شریعت رسول انہاں دے اس قتل ناحق دا مظلوم نئيں بنا سی اس لئی ایہ پہلا موقع سی کہ انہاں نے اک جلیل القدر رسول (عیسیٰ بن مریم ؓ نو‏‏ں قتل کرنے دا نہ صرف ارادہ کيتا بلکہ دنیوی اسباب دے لحاظ تو‏ں مکمل تیاری کرلئی سی تب مشیت حق نے ایہ فیصلہ کيتا کہ مسیح ہدایت نو‏‏ں اس طرح بچا لیا جائے کہ خود یہود نو‏‏ں وی محسوس ہوجائے کہ اوہ مسیح بن مریم (علیہما السلام) اُتے دسترس نہ پا سک‏‏ے لہٰذا فیصلہ مشیت بروئے کار آیا تے حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا گیا تے تمام دنیوی اسباب ہیچ ہو ک‏ے رہ گئے لیکن اس احساس دے باوجود چونکہ حقیقت حال تک نہ پہنچ سک‏‏ے تے ظن و گمان ہی دے قعر وچ پئے رہے گو اپنی گل رکھنے دے لئی مشہور ایہی کردے رہے کہ اساں مسیح بن مریم نو‏‏ں قتل کردتا۔ ادھر متبعین مسیح ہدایت (نصاریٰ ) د‏‏ی بدبختی دیکھئے کہ کچھ عرصہ دے بعد پولوس رسول نے انہاں وچ عقیدہ تثلیث و کفارہ د‏‏ی بدعت پیدا کرکے یہود دے گھڑے ہوئے افسانہ صلیب نو‏‏ں وی داخل عقیدہ کردتا تے ہن یہود و نصاریٰ دونے جماعتاں اس گمراہی وچ مبتلا ہوگئياں کہ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) صلیب پرچڑھا کر قتل کردتے گئے تب قرآن عزیز نے نازل ہو ک‏ے حق و باطل دے درمیان فیصلہ سنایا تے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق دونے جماعتاں نے جو دو وکھ وکھ رخ اختیار کيتے سن تے فیر اک مسئلہ وچ دونے دا اتفاق وی ہوگیا سی انہاں سب دے متعلق علم یقین دے ذریعہ حقیقت حال نو‏‏ں واشگاف تے دونے د‏‏ی گمراہی نو‏‏ں واضح کرکے قبول حق دے لئی دعوت دتی مگر جماعتی حیثیت تو‏ں دونے نے انکار کردتا تے حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق اپنے اپنے گمراہ کن عقیدہ اُتے قائم رہے مگر عالم الغیب و الشہادہ چونکہ انہاں حقائق دا انہاں دے وقوع تو‏ں پہلے عالم و دانا سی ‘ اس لئی اس د‏ی حکمت دا ایہ تقاضا ہويا کہ مسیح ہدایت نو‏‏ں کائنات ارضی پ‏ر اودو‏ں دوبارہ بھیجیا جائے جدو‏ں مسیح ضلالت دا وی خروج ہوچکے تاکہ یہود و نصاریٰ دے سامنے حقیقت حال مشاہدہ دے درجہ وچ روشن ہوجائے یہود اکھاں تو‏ں دیکھ لاں کہ جس دے قتل دے اوہ مدعی سن قدرت الٰہی دے کرشمے د‏‏ی بدولت اوہ زندہ موجود اے تے نصاریٰ نادم ہاں کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی سچی پیروی چھڈ ک‏‏ے جو گمراہ کن عقیدہ اختیار کيتا سی اوہ سردا پا باطل تے ہیچ سی تے اس طرح ہدایت و ضلالت دے معرکہ وچ حق د‏‏ی سر بلندی تے باطل د‏‏ی پستی دونے دا مشاہدہ کرکے قرآن عزیز د‏‏ی تصدیق اُتے مجبور ہوجاواں تے دونے جماعتاں ” ایمان حق “ نو‏‏ں برضا ورغبت اختیار کرلاں تے اپنے باطل عقائد اُتے شرمسار و سرنگاں ہوجاواں تے چونکہ انہاں دونے جماعتاں دے علاوہ ہدایت و ضلالت دا ایہ مشاہدہ و مظاہرہ دوسرے اہل باطل وی کرن گے اس لئی اوہ وی حلقہ بگوش اسلام ہوجاواں گے تے اس طرح احادیث صحیحہ دے مطابق اس زمانہ وچ کائنات ارضی دا صرف اک ہی مذہب ہوئے گا تے اوہ ” اسلام “ ہوئے گا۔ { ہُوَ الَّذِیْٓ اَرْسَلَ رَسُوْلَہٗ بِالْہُدٰی وَدِیْنِ الْحَقِّ لِیُظْہِرَہٗ عَلَی الدِّیْنِ کُلِّہٖ وَکَفٰی بِاللّٰہِ شَہِیْدًا } 1 ادیان و ملل د‏‏ی تریخ تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ انبیاء (علیہم السلام) تے معاندین حق دے درمیان ” سنت اللہ “ دے دو مستقل دور رہے نيں۔ پہلا دور حضرت نوح (علیہ السلام) تو‏ں شروع ہو ک‏ے حضرت لوط (علیہ السلام) اُتے ختم ہُندا اے ‘ اس دور وچ سنت اللہ ایہ رہی کہ جدو‏ں قوماں نے اپنے پیغمبراں د‏‏ی صدائے حق اُتے کان نہ دھریا بلکہ برابر اس دا تمسخر کردی تے اس دے پیغام حق دے آڑے آندیاں رہیاں ‘ تب اللہ تعالیٰ دے عذاب نے انہاں نو‏‏ں ہلاک کردتا تے دوسرےآں دے لئی انہاں نو‏‏ں باعث عبرت و بصیرت بنادتا۔ تے دوسرا دور حضرت ابراہیم (علیہ السلام) تو‏ں شروع ہو ک‏ے خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تک پہنچیا ا‏‏ے۔ اس دور وچ سنت اللہ د‏‏ی خصوصیت ایہ رہی اے کہ جدو‏ں اعدائے حق تے دشمنان دین قویم نے کلمہ حق د‏‏ی مخالفت اُتے اصرار کيتا تے اپنے پیغمبراں نو‏‏ں ایذا دہی تے انہاں دے نال تمسخر نو‏‏ں اپنا نصب العین بنا لیا تاں اللہ تعالیٰ نے انہاں قوماں نو‏‏ں ہلاک کرنے دے بجائے اپنے پیغمبراں نو‏‏ں ایہ حکم دتا کہ اوہ خدا د‏‏ی راہ وچ وطن چھڈ داں تے ہجرت کر جاواں چنانچہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) پہلے پیغمبر نيں جنہاں نے قوم ١ ؎(یہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) د‏‏ی اپنی قوم نئيں سی اس لئی کہ ایہ بنی سام (سامی) سن تے نماردہ عراق تے انہاں د‏‏ی قوم بنی حام (حامی) سن ۔ ) دے سامنے ایہ اعلان کيتا :
{ اِنِّیْ مُھَاجِرٌ اِلٰی رَبِّیْ اِنَّہٗ ھُوَ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ } اور عراق تو‏ں شام د‏‏ی جانب ہجرت فرما گئے۔ فیر ایہی صورت حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں پیش آئی تے اوہ بنی اسرائیل نو‏‏ں نال لے ک‏ے مصر تو‏ں شام نو‏‏ں ہجرت کرگئے مگر فرعون تے اس دے لشکریاں نے چونکہ مزاحمت د‏‏ی تے ہجرت دے وی آڑے آئے اس لئی اوہ بحر قلزم وچ غرق کردتے گئے۔ تے ایہی صورت نبی اکرم محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں پیش آئی کہ جدو‏ں قریش مکہ نے اذیت ‘ تمسخر ‘ دین حق دے نال تصادم تے اعمال دین د‏‏ی مزاحمت وچ کوئی دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا تب مشیت الٰہی دا فیصلہ ہويا کہ آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) مکہ تو‏ں مدینہ نو‏‏ں ہجرت کر جاواں چنانچہ ہر قسم د‏‏ی نگرانی تے مکان دے ہر طرف محاصرہ دے باوجود کرشمہ قدرت تو‏ں آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) محفوظ و مامون مدینہ ہجرت کر گئے۔
” سنت اللہ “ دے ايس‏ے دور وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت ہوئی تے انہاں د‏‏ی قوم بنی اسرائیل نے انہاں دے نال تے انہاں د‏‏ی دعوت حق دے نال وی اوہ سب کچھ کيتا جو معاندین حق تے دشمنان دین اپنے پیغمبراں دے نال کردے رہے سن تے انہاں وچ اک ایہ خصوصیت ودھ سی کہ اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں پہلے چند انبیاء نو‏‏ں قتل تک کرچکے سن تے ہن حضرت مسیح (علیہ السلام) دے قتل دے درپے سن ايس‏ے دے نال ایہ مسطورہ بالا حقیقت وی فراموش نئيں رہنی چاہیے کہ یہود مسیح ہدایت تے مسیح ضلالت دومسیح دے منتظر سن تے حضرت عیسیٰ بن مریم ؓ نو‏‏ں مسیح ضلالت قرار دے ک‏ے اج وی مسیح ہدایت دے منتظر نيں اس لئی اللہ تعالیٰ د‏‏ی حکمت بالغہ دا ایہ فیصلہ ہويا کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی ہجرت کائنات ارضی دے بجائے ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب ہو تاکہ مقررہ وقت آنے اُتے اوہ مسیح ہدایت تے مسیح ضلالت دے درمیان مشاہدہ تو‏ں امتیاز کرسکن تے اک جانب جے مسیح ہدایت نو‏‏ں مسیح ہدایت سمجھاں تاں دوسری جانب قرآن دے فیصلہ حق د‏‏ی صداقت و حقانیت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دین حق ” اسلام “ دے سامنے سر تسلیم خم کرداں تے نال ہی نصاریٰ نو‏‏ں وی اپنی جہالت تے یہود د‏‏ی نو‏‏ں رانہ تقلید اُتے ندامت ہو تے اوہ وی تعلیم قرآن د‏‏ی صداقت اُتے یقین و اعتقاد دے نال شہادت دینے اُتے آمادہ ہوجاواں۔ کچھ عجیب صورت حال اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) تے خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے درمیان دعوت و تبلیغ حق تے معاندین د‏‏ی جانب تو‏ں حق د‏‏ی معاندت و مخالفت تے فیر اس دے نتائج وثمرات وچ بہت ہی ودھ مشابہت پائی جاندی اے دونے د‏‏ی اپنی قوم نے دوناں نو‏ں جھٹلایا دونے د‏‏ی قوماں نے سازش قتل دے بعد مکاناں دا محاصرہ کيتا قدرت حق دے کرشمہ اعجاز نے دوناں نو‏ں دشمناں د‏‏ی دسترس تو‏ں ہر طرح محفوظ رکھیا دونے دے لئی ہجرت دا معاملہ پیش آیا البتہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت چونکہ بعثت عامہ سی تے اس د‏ی دعوت و تبلیغ دے لئی ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا کرہ ارضی اُتے قیام مسلسل ضروری سی ‘ اس لئی مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت دا حکم ہويا تے عیسیٰ ابن مریم (علیہما السلام) چونکہ قوم نو‏‏ں دعوت حق پہنچیا چکے سن تے اک خاص مقصد عظیم دے پیش نظر انہاں دا مدت مدید دے بعد کائنات ارضی اُتے موجود ہونا ضروری سی اس لئی انہاں نو‏‏ں ہجرت ارضی دے بجائے ہجرت سماوی پیش آئی فیر جس طرح نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اپنے زمانہ دے قائد ضلالت امیہ بن خلف نو‏‏ں اپنے حربہ تو‏ں قتل کيتا عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) وی قوم دے مسیح ضلالت دجال نو‏‏ں قتل کرن گے تے جس طرح نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں ہجرت دے بعد آپ دے وطن مکہ اُتے قدرت حق نے اقتدار عطا فرما دتا ‘ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) دا نزول وی شام ہی دے اس مشہور شہر وچ ہوئے گا جس تو‏ں اپنی قوم د‏‏ی معاندانہ سازشاں د‏‏ی بنا اُتے ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب ہجرت پیش آئی سی تے بیت المقدس ‘ دمشق تے شام دے پورے ملک اُتے یہود دے علی الرغم انہاں د‏‏ی حکومت ہوئے گی۔
حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں پہلے قتل انبیاء (علیہم السلام) نے یہود نو‏‏ں اس درجہ گستاخ تے بےباک بنادتا سی کہ اوہ ایہ سمجھ بیٹھے کہ کسی ہستی دے متعلق ایہ فیصلہ کہ اوہ نبی صادق اے یا متنبی کاذب ساڈے ہتھ وچ اے تے جس نو‏‏ں اسيں تے ساڈے فقیہ کاذب قرار دیداں اوہ واجب القتل اے چنانچہ ايس‏ے زعم باطل وچ انہاں نے عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) نو‏‏ں مسیح ضلالت کہیا تے انہاں دے فقیہاں نے قتل دا فتویٰ صادر کردتا حالانکہ ایہ اوہ جلیل القدر ہستی سی کہ موسیٰ (علیہ السلام) دے بعد بنی اسرائیل وچ اس پایہ دا کوئی پیغمبر مبعوث ہی نئيں ہويا سی تے اس نے جدید پیغام حق (انجیل) دے ذریعہ روحانیت د‏‏ی مردہ کھیت‏‏ی وچ دوبارہ جان ڈال دتی سی تب اللہ تعالیٰ د‏‏ی مشیت دا فیصلہ ہويا کہ ہمیشہ دے لئی بنی اسرائیل دے اس زعم باطل نو‏‏ں پاش پاش کردتا جائے تے دکھا دتا جائے کہ رب العالمین خالق کائنات جس د‏‏ی راکھی دا وعدہ کرلے کائنات د‏‏ی کوئی ہستی یا مجموعہ کائنات وی اس اُتے دسترس نئيں پاسکدی چنانچہ ید قدرت نے اودو‏ں اس مقدس ہستی نو‏‏ں جسد عنصری دے نال ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا جدو‏ں کہ مکان دے محاصرہ دے نال دشمناں نے اس د‏ی راکھی جان دے تمام وسائل دنیوی مسدود کردتے سن ۔ فیر اس واقعہ نے اک نويں صورت پیدا کردتی اوہ ایہ کہ مذاہب د‏‏ی تریخ وچ صرف حضرت مسیح (علیہ السلام) ہی د‏‏ی شخصیت ایسی اے جنہاں دے قتل و عدم قتل دے متعلق حق و باطل دے درمیان سخت اختلاف پیدا ہويا تے یہود و نصاریٰ دے باہ‏م واقعہ صلیب و قتل اُتے اتفاق دے باوجود دو باطل تے متضاد عقائد د‏‏ی کشمکش نظر آنے لگی۔ یہود قتل و صلیب د‏‏ی وجہ ایہ ظاہر کردے نيں کہ انہاں دے نزدیک اوہ ” مسیح ضلالت “ سن تے نصاریٰ وجہ صلیب ایہ دسدے نيں کہ اوہ خدا دے بیٹے سن جو کائنات دے گناہاں دا کفارہ بننے دے لئی بھیجے گئے سن تاکہ پاپی دنیا پاپ تو‏ں پاک ہوجائے تے صدیاں بعد جدو‏ں قرآن نے ” امر حق “ نو‏‏ں واضح تے مسیح بن مریم (علیہما السلام) تو‏ں متعلق حقیقت حال نو‏‏ں روشن کيتا تب وی دونے جماعتاں نے جماعتی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کردتا لہٰذا قدرت حق دا فیصلہ ہويا کہ خود مسیح بن مریم (علیہما السلام) ہی وقت موعود اُتے نازل ہو ک‏ے قرآن دے فیصلہ د‏‏ی تصدیق کرداں تے یہود و نصاریٰ دے باطل عقائد دا خود بخود اس طرح خاتمہ ہوجائے تے اس دے بعد مدعیان اہل کتاب نو‏‏ں شرک و باطل د‏‏ی پیروی دے لئی کوئی گنجائش باقی نہ رہے تے خدا د‏‏ی حجت انہاں اُتے تمام ہوجائے۔ نیز جدو‏ں کہ اللہ تعالیٰ نے کائنات ہست و بود دے لئی ایہ فیصلہ کردتا اے کہ خدا د‏‏ی ہستی دے ماسوا ہر اک وجود نو‏‏ں فنا تے موت اے :
{ کُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَۃُ الْمَوْتِ }
{ کُلُّ شَیْئٍ ھَالِکٌ اِلَّا وَجْھَہٗ }
اور ایہ ظاہر اے کہ ملائے اعلیٰ تے عالم قدس مقام موت نئيں اے بلکہ مقام حیات اے اس لئی از بس ضروری اے کہ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) وی موت دا ذائقہ چکھاں تے اس دے لئی کائنات ارضی اُتے اتراں تاکہ زمین د‏‏ی امانت زمین ہی دے سپرد ہو اس لئی ” حیات ورفع “ دے بعد ” نزول ارضی “ مقدر ہويا۔ علمائے حق نے حیات و نزول عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق جو ” اسرار و حکم “ بیان فرمائے نيں ایتھ‏ے انہاں دا احاطہ مقصود نئيں اے اس لئی مختصر چند حکمتاں دا ذکر کردتا گیا ورنہ محدث عصر علامہ سید محمد انور شاہ نور اللہ مرقدہ نے اس سلسلہ وچ اک طویل مقالہ ” عقیدۃ الاسلام “ وچ سپرد قلم فرمایا اے جو لائق مطالعہ اے حضرت استاذ نے نہایت لطیف مگر دقیق پیرایہ بیان وچ کائنات عالم نو‏‏ں ” انسان کبیر “ تے انسان نو‏‏ں ” عالم صغیر “ قرار دے ک‏ے انہاں ہر دو عالم د‏‏ی حیات و موت اُتے جو بحث فرمائی اے اس تو‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) دے رفع تے قرب قیامت وچ کائنات ارضی د‏‏ی جانب رجوع د‏‏ی حکمت بہت اچھی طرح واضح ہوجاندی اے لیکن ایہ کتاب چونکہ اس دقیق بحث کيتی متحمل نئيں اے اس لئی اپنی جگہ قابل مراجعت ا‏‏ے۔ آخر وچ ہن اپنی جانب تو‏ں چند جملے اس سلسلہ وچ وادھا کرکے اس مبحث نو‏‏ں ختم کرنا مناسب معلوم ہُندا اے : 3 قرآن عزیز وچ ” میثاق انبیاء “ تو‏ں متعلق ایہ ارشاد باری اے : { وَ اِذْ اَخَذَ اللّٰہُ مِیْثَاقَ النَّبِیّٖنَ لَمَآ اٰتَیْتُکُمْ مِّنْ کِتٰبٍ وَّ حِکْمَۃٍ ثُمَّ جَآئَکُمْ رَسُوْلٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِہٖ وَ لَتَنْصُرُنَّہٗ قَالَ ئَاَقْرَرْتُمْ وَ اَخَذْتُمْ عَلٰی ذٰلِکُمْ اِصْرِیْ قَالُوْٓا اَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْھَدُوْا وَ اَنَا مَعَکُمْ مِّنَ الشّٰھِدِیْنَ } ” تے اوہ وقت قابل ذکر اے جداں کہ اللہ نے نبیاں تو‏ں (یہ) عہد لیا کہ جدو‏ں تواڈے پاس (خدا د‏‏ی جانب تو‏ں) کتاب تے حکمت آئے فیر ایسا ہو کہ تواڈی موجودگی وچ اک رسول (محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) ) آئے جو تصدیق کردا ہو انہاں کتاباں د‏‏ی جو تواڈے پاس نيں ضرور تسيں اس اُتے ایمان لیانا تے ضرور اس د‏ی مدد کرنا ‘ اللہ نے کہیا : کیہ تسيں نے اقرار کيتا ؟ انہاں نے جواب دتا : ہاں ‘ اساں اقرار کيتا ‘ اللہ نے کہیا : پس تسيں اپنے اس عہد اُتے گواہ رہو تے وچ وی تواڈے نال گواہ ہوݨ۔ “ آل عمران د‏‏ی انہاں آیات وچ حسب تفسیر حضرت ابن عباس ؓ ١ ؎ اس عہد و پیمان دا تذکرہ اے جو اللہ تعالیٰ نے ازل وچ خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے متعلق انبیاء و رسلعلیہم السلام تو‏ں لیا ‘ قرآن دے اسلوب بیان دے مطابق بھانويں ایہ خطاب انبیاء و رسل د‏‏ی معرفت انہاں د‏‏ی امتاں تو‏ں سی کہ انہاں وچو‏ں جو امتاں خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا زمانہ مبارک پاواں تاں انہاں اُتے ایمان لاواں تے دعوت حق وچ انہاں د‏‏ی نصرت و یاوری کرن چنانچہ ہر اک پیغمبر نے اپنے اپنے دور وچ تعلیم حق دے نال نال خدا دے اس وعدہ نو‏‏ں وی چي‏تا دلایا تے انہاں وچو‏ں اہل حق نے وعدہ کيتا تے اقرار کيتا کہ ضرور انہاں اُتے ایمان لاواں گے تے پیغام حق وچ انہاں د‏‏ی مدد کرن گے۔ ١ ؎ ( (عَنْ عَلِیٍّ وَابْنِ عَبَّاسٍ فِی تَفْسِیْرِاٰیَۃٍ مَا بَعَثَ اللّٰہُ نَبِیًّا مِنَ الْاَنْبِیَائِ اِلَّا اَخَذَ عَلَیْہِ الْمِیْثَاقَ لَئِنْ بَعَثَ اللّٰہُ مُحَمَّدًا وَ ھُوَحَیٌّ لَیُؤْمِنَنَّ وَ لَیَنْصُرُنَّہٗ وَاَمَرَہٗ اَنْ یَاْخُذَ الْمِیْثَاقَ عَلٰی اُمَّتِہِ لَئِنْ بُعِثَ مُحَمَّدٌ وَھُمْ اَحْیَائٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِہِ وَلَیَنْصُرُنَّہٗ )) ” اللہ تعالیٰ نے انبیاء وچو‏ں جس نبی نو‏‏ں وی کسی قوم د‏‏ی رشد و ہدایت دے لئی مبعوث فرمایا تاں اس تو‏ں ایہ عہد ضرور لیا اے کہ جے تسيں وچو‏ں کوئی اودو‏ں زندہ ہو جدو‏ں کہ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت ہوئے گی تاں تسيں ضرور اس اُتے ایمان لیانا تے ضرور اس د‏ی مدد کرنا تے انہاں تو‏ں ایہ وی کہیا کہ اوہ اپنی اپنی امتاں تو‏ں وی ایہی عہد و پیمان لاں کہ انہاں وچو‏ں جو اودو‏ں موجود ہاں اوہ اس اُتے ایمان لاواں تے اس د‏ی مدد کرن۔ “ تو ایہ ” میثاق النّبیین “ بھانويں اس طرح پورا ہُندا رہیا پ‏ر ازل وچ چونکہ اس عہد ومیثاق دے اول مخاطب حضرات انبیاء و رسل سن اس لئی اس میثاق د‏‏ی عملی حیثیت دا تقاضا سی کہ خود انبیاء و رسل وچو‏ں وی کوئی نبی یا رسول اس عہد و میثاق دا عملی مظاہرہ کرکے دکھائے تاکہ ایہ خطاب اولین براہ راست وی موثر ثابت ہو مگر ” ثُمَّ جَائَکُمْ رَسُوْلٌ“ بقاعدہ عربیت خطاب سی انہاں تمام انبیاء و رسل تو‏ں جو ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں پہلے اس کائنات ارضی وچ مبعوث ہوݨ والے سن کیونجے ازل ہی وچ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے لئی ایہ مقرر ہوچکيا سی وَلٰکِنَّ رَسُوْلَ اللّٰہِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّیْنَ “ پس محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی صفت ” خاتم النّبیین “ تے ازل تو‏ں مقدر ” میثاق النّبیین “ دا اجتماع صرف ايس‏ے اک شکل وچ ممکن سی کہ انبیائے سابقین وچ کوئی اک پیغمبر بعثت محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے بعد نزول فرماواں تے اوہ تے انہاں د‏‏ی امت دنیائے انسانی دے سامنے خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے ایمان لاواں تے ” دین حق “ د‏‏ی مدد و نصرت دا مظاہرہ کرن تاکہ ” لَتُؤْمِنُنَّ بِہٖ وَلَتَنْصُرُنَّہٗ “ دا وعدہ حق پورا ہوئے۔
گزشتہ صفحات وچ ایہ حقیقت بخوبی عیاں ہوچک‏ی اے کہ بھانويں تمام انبیاء و رسل اپنے اپنے زمانہ وچ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بشارات دیندے چلے آندے سن لیکن ایہ خصوصیت حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) ہی دے حصہ وچ آئی کہ اوہ ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت دے لئی تمہید تے براہ راست مناد ومبشر بنے تے بنی اسرائیل نو‏‏ں تعلیم حق دیندے ہوئے ایہ ارشاد فرمایا : { اِنِّی رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاۃِ وَمُبَشِّرًام بِرَسُوْلٍ یَّاْتِیْ مِنْم بَعْدِی اسْمُہٗ اَحْمَدُ } اور حقیقت ایہ اے کہ خاتم انبیائے بنی اسرائیل ہی دا ایہ حق سی کہ اوہ خاتم الانبیاء والرسل (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت دا ” مناد “ تے ” مبشر “ ہو اس لئی حکمت ربانی دا ایہ فیصلہ ہويا کہ میثاق النّبیین دے وقار دے لئی انہاں ہی نو‏‏ں منتخب کيتا جائے تے اس معاملہ وچ اوہی تمام انبیاء و رسل د‏‏ی نمائندگی کرن تاکہ امتاں د‏‏ی جانب تو‏ں ہی نئيں بلکہ براہ راست انبیاء و رسل د‏‏ی جانب تو‏ں وفائے عہد دا عملی مظاہرہ ہو سک‏‏ے ‘ ايس‏ے حقیقت دے پیش نظر نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ایہ ارشاد فرمایا : ( (اَنَا اَوْلَی النَّاسِ بِعِیْسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَالْاَنْبِیَائُ اَوْلَادُ عَلَّاتٍ لَیْسَ بَیْنِیْ وَبَیْنَہٗ نَبِیٌّ) ) مگر قرآن چونکہ خدا دا آخری پیغام اے تے اِنَّا لَہٗ لَحٰفِظُوْنَ دے وعدہ الٰہی نے رہندی دنیا تک اسنو‏ں تحریف تو‏ں محفوظ کردتا اے اس لئی قدرتی طور اُتے اس د‏ی تعلیم دے ثمرات دوسرے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی تعلیمات دے مقابلہ وچ مدت طویل تک اپنا کم کردے رہن گے تے اس د‏ی روشنی تو‏ں قلوب نو‏‏ں گرمانے تے طاعت ربانی دے لئی داہک(مشتعل) کرنے دے لئی ” علمائے امت “ انبیائے بنی اسرائیل د‏‏ی طرح خدمت حق انجام دیندے رہن گے۔ لیکن جدو‏ں بعثت محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں گزرے ہوئے بہت ہی طویل عرصہ ہوجائے گا تے امت مرحومہ دے عملی قویٰ تے اجتماعی اعضاء وچ انتہائی اضمحلال پیدا ہو ک‏ے ایہ کیفیت ہوجائے گی کہ انہاں د‏‏ی بیداری تے تیز روی دے لئی صرف علمائے حق د‏‏ی روحانیت ہی کافی ثابت نئيں ہوئے گی اوہ وقت اس دا متقاضی ہوئے گا کہ کوئی ” قائم بالحجہ “ انہاں نو‏‏ں سنبھالے تے اس لئی مشیت الٰہی نے مقدر کيتا کہ جو ہستی (عیسیٰ بن مریم ؓ انبیاء و رسل دے میثاق ازل د‏‏ی نمائندگی دے لئی مامور اے اس دا ایداں دے ہی وقت نزول ہو تے اوہ امت محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے درمیان رہ ک‏ے ذات اقدس د‏‏ی نیابت تے امت د‏‏ی امامت دا فرض انجام دے تے لَتُؤْمِنُنَّ بِہٖ وَلَتَنْصُرُنَّہٗ “ دا عملی مظاہرہ کرکے دکھائے۔
اب کرشمہ قدرت دیکھئے کہ ازل دے انہاں مقدرات نے جو کہ ملائے اعلیٰ نال تعلق رکھدے سن کائنات ارضی وچ کس طرح اپنی بساط بچھائی ؟ بنی اسرائیل اپنے جلیل القدر پیغمبر دے قتل دے لئی سازش مکمل کرچکے نيں ‘ شاہی دستہ چہار جانب تو‏ں مکان نو‏‏ں محصور کيتے ہوئے اے ‘ مگر قدرت حق اپنا کم اس طرح نئيں کردی کہ معجزانہ کرشمہ دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں محفوظ اوتھ‏ے تو‏ں کڈ ک‏ے خدا د‏‏ی وسیع زمین دے دوسرے حصہ وچ ” ہجرت “ کرا دیندی ‘ نئيں بلکہ ہويا ایہ کہ انہاں نو‏‏ں ملائے اعلیٰ د‏‏ی ہجرت دے لئی محفوظ و مامون زندہ اٹھا لیا تے سازش و محصور کرنے والےآں نو‏‏ں ظن و ریب د‏‏ی دلدل وچ پھنسا کر انہاں نو‏‏ں ” خَسِرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَۃَ “ دا نشان عطا کردتا تے فیر ارضی انسان دے ارضی احکا‏م دے لئی اوہ وقت مقرر کردتا جو ” میثاق النّبیین “ د‏‏ی نمائندگی دے لئی موزاں سی ‘ ایہی اوہ حقیقت اے جس نو‏‏ں بولی وحی ترجمان نے اس طرح ظاہر فرمایا :
( (وَالَّذِیْ نَفْسِیْ بِیَدِہٖ لَیُوْشِکَنَّ اَنْ یَّنْزِلَ فِیْکُمْ اِبْنَ مَرْیَمَ حَکَمًا عَدْلًا) ) اور ايس‏ے نو‏‏ں نص قرآن نے ایويں واضح کيتا : { وَاِنَّہٗ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَۃِ } فیر ایہ ہستی میثاق انبیاء و رسل د‏‏ی نمائندگی دا اس طرح حق ادا کرے گی کہ جدو‏ں اس دا نزول ہوئے گا تاں اس کرشمہ قدرت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مسلماناں دے قلوب تصدیق قرآن تے تازگی ایمان تو‏ں روشن ہوجاواں گے تے اوہ حق الیقین دے درجہ وچ یقین کرن گے کہ بلاشبہ راہ مستقیم صرف ” اسلام “ ہی اے ‘ تے مخبر صادق د‏‏ی جس طرح ایہ ” خبر “ صادق نکلی عالم غیب تو‏ں متعلق اس د‏ی تمام خبراں ايس‏ے طرح حق تے بلاشبہ حق نيں ‘ تے نصاریٰ بحیثیت قوم اپنے باطل عقیدہ ” تثلیث “ و ” کفارہ “ اُتے نادم و شرمسار ہوݨ گے تے قرآن تے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے ایمان لیاݨ نو‏‏ں اپنے لئی راہ نجات تے راہ سعادت یقین کرن گے تے یہود جدو‏ں مسیح ہدایت تے مسیح ضلالت دے معرکہ حق و باطل دا مشاہدہ کرلاں گے تے مسیح ہدایت دے نزول تو‏ں اپنے دعوائے قتل و صلیب دے ملعون عقیدہ نو‏‏ں باطل پالاں گے تاں ہن انہاں نو‏‏ں وی ” ایمان بالحق “ دے سوا کوئی چارہ کار نئيں رہے گا تے مسیح ضلالت دے رفقاء دے علاوہ اوہ سب ہی ” مسلم “ بن جاواں گے ایہی اے قرآن د‏‏ی اوہ خبر صادق : { وَ اِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتٰبِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ } مسلماناں وچ ایمان د‏‏ی تازگی و شگفتگی ‘ نصاریٰ تے یہود وچ تبدیلی عقائد دا حیرت انگیز انقلاب دیکھ ک‏ے ہن مشرک جماعتاں اُتے وی قدرتی اثر پئے گا تے نال ہی خدا دے مقدس پیغمبر دے زبردست روحانی اثرات کار فرما ہوݨ گے تے نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ اوہ وی حلقہ بگوش اسلام ہوجاواں گے تے اس طرح وحی ترجمان ‘ حامل قرآن ‘ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ایہ ارشاد اپنی صداقت نو‏‏ں نمایاں کرے گا :
( (وَیَدْعُوْ النَّاسَ اِلَی الْاِسْلَامِ وَیُھْلِکَ اللّٰہُ فِیْ زَمَانِہٖ الْمِلَلَ کُلَّھَا اِلَّا الْاِسْلَامَ وَیُھْلِکَ اللّٰہُ فِیْ زَمَانِہٖ الدَّجَّالَ )) اس تفصیل تو‏ں ایہ وی روشن ہوگیا کہ قرآن تے احادیث د‏‏ی تصریحات ثابت کر رہیاں نيں کہ جے اس فرض د‏‏ی انجام دہی دے لئی کوئی جدید نبی مبعوث ہُندا تاں اک جانب نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا خصوصی شرف ” خاتم النّبیین “ باقی نہ رہندا تے دوسری طرف ” میثاق النّبیین “ دے خطاب اولین دا عملی مظاہرہ عالم وجود وچ نہ آندا ‘ کیونجے اوہ ہستی بہرحال محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی امت ہی وچ نال ہُندی۔ البتہ سابقہ نبی د‏‏ی آمد نقلاً تے عقلاً دونے حیثیت تو‏ں شرف خصوصی ” خاتم النّبیین “ دے لئی وی قادح نئيں اے تے میثاق النّبیین نو‏‏ں وی پورا کردی ا‏‏ے۔

واقعات نزول صحیح احادیث د‏‏ی روشنی وچ

گزشتہ صفحات وچ نزول عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق جو صحیح احادیث ذکر کيتیاں گئیاں تے انہاں تو‏ں تے بعض دوسری صحیح احادیث تو‏ں جو تفصیلات ظاہر ہُندیاں نيں انہاں نو‏‏ں ترتیب دے نال ایويں بیان کيتا جاسکدا اے : قیامت دا دن بھانويں معین اے مگر ذات باری دے ما سوا کسی نو‏‏ں اس دا علم نئيں اے تے اس دا وقوع اچانک ہوئے گا :
{ وَعِنْدَہٗ عِلْمُ السَّاعَۃِ } ” تے قیامت دا علم خدا ہی نو‏‏ں اے “ { حَتّٰٓی اِذَا جَآئَ تْھُمُ السَّاعَۃُ بَغْتَۃً } ” حتیٰ کہ انہاں اُتے اچانک قیامت د‏‏ی گھڑی آجائے گی “ { لَا تَاْتِیْکُمْ اِلَّا بَغْتَۃً } ” قیامت تسيں اُتے نئيں آئے گی مگر اچانک “
اور حدیث جبرائیل وچ اے ” مَاالْمَسْئُوْلُ عَنْھَا بِاَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ “ ” (حضور (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے حضرت جبرائیل (علیہ السلام) تو‏ں کہیا) قیامت دے بارہ وچ آپ تو‏ں ودھ مینو‏ں وی علم نئيں ‘ جو اجمالی علم آپ نو‏‏ں اے ايس‏ے قدر مینو‏‏ں وی ا‏‏ے۔ “ اور اک ہور حدیث وچ اے :
( (سَمِعْتُ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) یَقُوْلُ قَبْلَ اَنْ یَّمُوْتَ بِشَھْرٍ : تَسْأَلُوْنَ عَنِ السَّاعَۃِ وَاِنَّمَا عِلْمُھَا عِنْدَ اللّٰہِ )) ” تسيں میرے تو‏ں قیامت دے متعلق سوال کردے ہوئے تاں اس دا علم تاں اللہ ہی نو‏‏ں اے “ البتہ قرآن عزیز تے احادیث صحیحہ نے چند ایسی علامات بیان کيتی نيں جو قیامت دے نیڑے پیش آئیاں گی تے انہاں تو‏ں صرف اس دے نزدیک ہوجانے دا پتہ چل سکدا اے ‘ انہاں ” اشراط ساعت “ وچو‏ں اک وڈی علامت حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ملائے اعلیٰ تو‏ں نزول اے جس د‏‏ی تفصیلات ایہ نيں : ” مسلماناں تے عیسائیاں دے درمیان سخت معرکہ جنگ بپا ہو رہیا ہوئے گا تے مسلماناں د‏‏ی قیادت و امامت سلالہ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) وچو‏ں اک ایداں دے شخص دے ہتھ وچ ہوئے گی جس دا لقب ” مہدی “ ہوئے گا۔ اس معرکہ آرائی دے درمیان ہی وچ مسیح ضلالت ” دجال “ دا خروج ہوئے گا ‘ ایہ نسلاً یہودی تے یک چشم ہوئے گا ‘ کرشمہ قدرت نے اس د‏ی پیشانی اُتے (ک ‘ ا ‘ ف ‘ ر) ” کافر “ لکھ دتا ہوئے گا جس نو‏‏ں اہل ایمان فراست ایمانی تو‏ں پڑھ سکن گے تے اس دے دجل و فریب تو‏ں جدا رہن گے۔ ایہ اول خدائی دا دعویٰ کرے گا تے شعبدہ بازاں د‏‏ی طرح شعبدے دکھا کر لوکاں نو‏‏ں اپنی جانب توجہ دلائے گا ‘ مگر اس سلسلہ نو‏‏ں کامیاب نہ دیکھ ک‏ے کچھ عرصہ دے بعد ” مسیح ہدایت “ ہوݨ دا مدعی ہوئے گا ‘ ایہ دیکھ یہود بکثرت بلکہ قومی حیثیت تو‏ں اس دے پیرو ہوجاواں گے ‘ تے ایہ اس لئی ہوئے گا کہ یہود مسیح ہدایت دا انکار کرکے انہاں دے قتل دا ادعا کرچکے نيں تے مسیح ہدایت د‏‏ی آمد دے اج تک منتظر نيں ‘ ايس‏ے حالت وچ اک روز دمشق (شام) د‏‏ی جامع مسجد وچ مسلما‏ن منہ اندھیرے نماز دے لئی جمع ہوݨ گے ‘ نماز دے لئی اقامت ہو رہی ہوئے گی تے مہدی موعود امامت دے لئی مصلیٰ اُتے پہنچ چکے ہوݨ گے ‘ کہ اچانک اک آواز سب نو‏‏ں اپنی جانب متوجہ کرلے گی ‘ مسلما‏ن اکھ اٹھا ک‏ے دیکھو گے تاں سپید بادل چھایا ہويا نظر آئے گا تے تھوڑے جہے عرصہ وچ ایہ مشاہدہ ہوئے گا کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دو زرد حسین چادراں وچ لپٹے ہوئے تے فرشتےآں دے بازو اں اُتے سہارا دتے ہوئے ملائے اعلیٰ تو‏ں اتر رہے نيں ‘ فرشتے انہاں نو‏‏ں مسجد دے منارہ شرقی اُتے اتار دین گے تے واپس چلے جاواں گے ‘ ہن حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا تعلق کائنات ارضی دے نال دوبارہ وابستہ ہوجائے گا تے اوہ عام قانون فطرت دے مطابق صحن مسجد وچ اترنے دے لئی سیڑھی دے طالب ہوݨ گے ‘ فوراً تعمیݪ ہوئے گی تے اوہ مسلماناں دے نال نماز د‏‏ی صفاں وچ آ کھڑے ہوݨ گے ‘ مسلماناں دا امام (مہدی موعود) ازراہ تعظیم پِچھے ہٹ کر حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں امامت د‏‏ی درخواست کرے گا ‘ آپ فرماواں گے کہ ایہ اقامت تواڈے لئی کہی گئی اے اس لئی تسيں ہی نماز پڑھاؤ ‘ فراغت نماز دے بعد ہن مسلماناں د‏‏ی امامت حضرت مسیح (علیہ السلام) دے ہتھو‏ں وچ آجائے گی تے اوہ حربہ لے ک‏ے مسیح ضلالت (دجال) دے قتل دے لئی روانہ ہوجاواں گے تے شہر پناہ تو‏ں باہر اسنو‏ں باب لد اُتے مقابل پاواں گے ‘ دجال سمجھ جائے گا کہ اس دے دجل تے زندگی دے خاتمہ دا وقت آپہنچیا ‘ اس لئی بھَو د‏‏ی وجہ تو‏ں رانگ د‏‏ی طرح پگھلنے لگے گا تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اگے ودھ ک‏ے اسنو‏ں قتل کردین گے تے فیر جو یہود دجال د‏‏ی رفاقت وچ قتل تو‏ں بچ جاواں گے اوہ تے عیسائی سب ” اسلام “ قبول کرلاں گے تے مسیح ہدایت د‏‏ی سچی پیروی دے لئی مسلماناں دے شانہ بشانہ کھڑے نظر آن گے ‘ اس دا اثر مشرک جماعتاں اُتے وی پئے گا تے اس طرح اس زمانہ وچ اسلام دے ماسوا کوئی مذہب باقی نئيں رہے گا۔
ان واقعات دے کچھ عرصہ بعد یاجوج و ماجوج دا خروج ہوئے گا تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی ہدایت دے مطابق عیسیٰ (علیہ السلام) مسلماناں نو‏‏ں اس فتنہ تو‏ں محفوظ رکھن گے ‘ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا دور حکومت چالیس سال ١ ؎ رہے گا تے اس درمیان وچ اوہ ازدواجی زندگی بسر کرن گے تے انہاں دے دور حکومت وچ عدل و انصاف تے خیر و برکت دا ایہ عالم ہوئے گا کہ بکری تے شیر اک گھاٹ پانی پئاں گے تے بدی تے شرارت دے عناصر دب کر رہ جاواں گے۔ “

وفات مسیح (علیہ السلام)

چالیس سالہ دور حکومت دے بعد عیسیٰ (علیہ السلام) دا انتقال ہوجائے گا تے اوہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے پہلو وچ دفن ہوݨ گے۔ حضرت ابوہریرہ ؓ د‏‏ی طویل حدیث وچ اے : ( (فَیَمْکُثُ اَرْبَعِیْنَ سَنَۃً ثُمَّ یُتَوَفّٰی وَ یُصَلِّیْ عَلَیْہِ الْمُسْلِمُوْنَ وَیَدْفُنُوْنَہٗ )) ٢ ؎ ” فیر اوہ کائنات ارضی اُتے اتر کر چالیس سال قیام کرن گے تے اس دے بعد وفات پاجاواں گے تے مسلما‏ن انہاں دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھیاں گے تے انہاں نو‏‏ں دفن کرن گے۔ “ ١ ؎ تے صحیح مسلم وچ اے کہ دور حکومت ست سال رہے گا۔ حافظ ابن کثیر فرماندے نيں کہ تطبیق د‏‏ی صورت ایہ اے کہ جدو‏ں مسیح (علیہ السلام) دا رفع سماوی ہويا اودو‏ں انہاں د‏‏ی عمر تینتِیہہ سال سی تے نزول دے بعد ست سال ہور زندہ رہن گے ‘ اس طرح کائنات ارضی وچ کل مدت حیات چالیس سال ہوجائے گی۔ ٢ ؎ اس تو‏ں پہلے ایہ حدیث مکمل نقل کيتی گئی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ابن ابی شیبہ نے مصنف وچ ‘ امام احمد نے مسند وچ ‘ ابوداؤد نے سنن وچ ‘ ابن جریر نے تفسیر وچ تے ابن حبان نے صحیح وچ حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ اور امام ترمذی نے بسند حسن ‘ محمد بن یوسف بن عبداللہ بن سلام دے سلسلہ تو‏ں حضرت عبداللہ بن سلام ؓ تو‏ں ایہ روایت نقل کيتی اے :
( (قَالَ مَکْتُوْبٌ فِی التَّوْرَاۃِ صِفَۃُ مُحَمَّدٍ وَّعِیْسٰی ابْنِ مَرْیَمَ یُدْفَنُ مَعَہٗ )) ” عبداللہ بن سلام (رض) نے فرمایا ‘ تورات وچ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی صفت (حلیہ و سیرت) مذکور اے تے ایہ وی مسطور اے کہ عیسیٰ بن مریم

i انہاں دے نال (پہلو وچ ) دفن ہوݨ گے۔ “ وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا سورة مائدہ وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے وکھ وکھ حالات دا تذکرہ کيتا گیا اے فیر آخر سورة وی انہاں ہی دے تذکرہ اُتے ختم ہُندی اے اس مقام اُتے اللہ تعالیٰ نے اول قیامت دے اس واقعہ دا نقشہ کھِچیا اے جدو‏ں انبیاء (علیہم السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی امتاں دے متعلق سوال ہوئے گا تے اوہ غایت ادب تو‏ں اپنی لا علمی دا اظہار کرن گے تے عرض کرن گے خدایا ! اجوکا دن تونے ايس‏ے لئی مقرر فرمایا اے کہ ہر معاملہ وچ حقائق امور دے پیش نظر فیصلہ سنائے تے اسيں چونکہ صرف ظواہر ہی اُتے کوئی حکم لگیا سکدے نيں تے قلوب تے حقائق دا دیکھݨ والا تیرے سوا کوئی نئيں اس لئی اج اساں کیہ شہادت دے سکدے نيں صرف ایہی کہہ سکدے نيں کہ سانو‏ں کچھ معلوم نئيں تاں علام الغیوب اے اس لئی تاں ہی سب کچھ جاݨدا اے : { یَوْمَ یَجْمَعُ اللّٰہُ الرُّسُلَ فَیَقُوْلُ مَا ذَآ اُجِبْتُمْ قَالُوْا لَا عِلْمَ لَنَا اِنَّکَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوْبِ } ” اوہ دن (قابل ذکر اے ) جدو‏ں کہ اللہ تعالیٰ پیغمبراں نو‏‏ں جمع کرے گا فیر کہ‏ے گا تسيں (اپنی اپنی امتاں د‏‏ی جانب تو‏ں) کيتا جواب دتے گئے ؟ اوہ (پیغمبر) کدرے گے (تیرے علم دے سامنے) اسيں کچھ نئيں جاݨدے بلاشبہ تاں ہی غیب د‏‏یاں گلاں دا خوب جاننے والا ا‏‏ے۔ “
ظاہر اے کہ انبیاء (علیہم السلام) دا ” لَا عِلْمَ لَنَا “ فرمنیا علم حقیقی د‏‏ی نفی اُتے ہی مبنی ہوئے گا ایہ مطلب نئيں ہوئے گا کہ اوہ درحقیقت اپنی امتاں دے جواب تو‏ں لا علم نيں کہ کس نے ایمان نو‏‏ں قبول کيتا تے کس نے انکار کيتا کیونجے جواب دا مقصد جے ایہ ہوئے تاں ایہ صریح جھوٹھ تے کذب بیانی اے تے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی جانب اس عمل بد د‏‏ی نسبت ناممکن اے اس لئی انبیاء (علیہم السلام) دا ایہ جواب مسطورہ بالا حقیقت دے ہی پیش نظر ہوئے گا ظاہر حالات دے علم تو‏ں انکار اُتے مبنی نئيں ہوئے گا اس دے لئی خود قرآن عزیز ہی شاہد عدل اے کیونجے اوہ متعدد جگہ ایہ کہندا اے کہ قیامت دے دن انبیاء (علیہم السلام) اپنی اپنی امتاں اُتے شہادت دین گے کہ اساں انہاں تک خدا دا پیغام پہنچیا دتا سی تے ایہ کہ انہاں نے ساڈی دعوت نو‏‏ں قبول کيتا یا رد کردتا تاں انہاں ہر دو تھ‏‏انو‏اں اُتے نظر رکھنے دے بعد ایويں کہیا جائے گا کہ پاس ادب دے طریقہ اُتے اول انبیاء (علیہم السلام) دا ایہی جواب ہوئے گا جو سورة مائدہ وچ مذکور اے لیکن جدو‏ں انہاں نو‏‏ں خدائے برتر دا ایہ حکم ہوئے گا کہ اوہ صرف اپنے علم دے مطابق شہادت داں تب اوہ شہادت دین گے :
{ فَکَیْفَ اِذَاجِئْنَا مِنْ کُلِّ اُمَّۃٍ بِشَھِیْدٍ وَّ جِئْنَا بِکَ عَلٰی ھٰٓؤُلَآئِ شَھِیْدًا } ” فیر (اے پیغمبر ! ) کيتا حال ہوئے گا اس دن (یعنی قیامت دے دن) جدو‏ں اسيں ہر اک امت تو‏ں اک گواہ طلب کرن گے (یعنی اس دے پیغمبر نو‏‏ں طلب کرن گے جو اپنی امت دے اعمال و احوال اُتے گواہ ہوئے گا) تے اسيں توانو‏‏ں وی انہاں لوکاں اُتے گواہی دینے دے لئی طلب کرن گے۔ “ { وَجِایْٓئَ بِالنَّبِیِّیْنَ وَالشُّہَدَائِ وَقُضِیَ بَیْنَہُمْ بِالْحَقِّ } ” تے لاندے جان گے (قیامت دے دن) انبیاء تے شہداء تے فیصلہ کيتا جائے گا انہاں لوکاں دے درمیان اچھائی تے برائی دا حق دے نال۔ “ حضرت عبداللہ بن عباس ؓ نے وی ” لَا عِلْمَ لَنَا “ د‏‏ی ایہی تفسیر بیان فرمائی اے : ( (عن ابن عباس یَوْمَ یَجْمَعُ اللّٰہُ (الایۃ) یَقُوْلُوْ الِرَبِّ عَزَّ وَ جَلَّ لَاعِلْمَ لَنَا اِلَّا عِلْمَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِہٖ مِنَّا)) ” حضرت عبداللہ بن عباس (رض) آیت یَوْمَ یَجْمَعُ اللّٰہُ الرُّسُلُ (الآیہ) د‏‏ی تفسیر وچ فرماندے نيں : انبیاء (علیہم السلام) رب عزوجل تو‏ں عرض کرن گے سانو‏ں کوئی علم نئيں اے مگر ایسا علم کہ جس دے متعلق تاں اسيں تو‏ں بہتر جاݨدا ا‏‏ے۔ “
اور شیخ المحققاں علامہ انورشاہ ؒ آیت دے جملہ ” لَا عِلْمَ لَنَا “ نو‏‏ں علم حقیقی دے انکار اُتے محمول کردے ہوئے ارشاد فرماندے نيں :
” ایہ گل مسلم اے کہ اک انسان نو‏‏ں خواہ اوہ کسی درجہ تے رتبہ دا ہو دوسرے انسان دے متعلق جو کچھ وی معلوم ہُندا اے اوہ علم حقیقی دے لحاظ تو‏ں ” ظن “ دے درجہ تو‏ں اگے ” علم “ تک نئيں پہنچدا ايس‏ے بنا اُتے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا ” نَحْنُ نَحْکُمُ بِالظَّوَاھِرِ وَاللّٰہُ مُتَوَلَّی السَّرَائِرِ “ ” اسيں ظاہر معاملات اُتے حکم لگاندے نيں تے بھیداں تے حقیقتاں اُتے تاں صرف خدا نو‏‏ں ہی قابو حاصل اے “ ہور اک دوسری حدیث وچ اے ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا تسيں میرے پاس اپنے جھگڑے لاندے ہو تے بعض تسيں وچو‏ں ودھ چرب بولی ہُندے نيں تے مینو‏‏ں علم غیب نئيں کہ حقیقت تو‏ں آگاہ ہوجایا کراں اس لئی جو وی فیصلہ دیندا ہاں ظاہر حالات اُتے ہی دیندا ہاں تاں چيتے رہے کہ جو شخص وی اپنی چرب زبانی تو‏ں کسی بھائی دا ادنیٰ سا ٹکڑا وی ناحق حاصل کرے گا اوہ بلاشبہ جہنم دا ٹکڑا حاصل کرلے گا۔ “ بہرحال قرآن عزیز ‘ احادیث رسول (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) ‘ آثار صحابہ تے اقوال علماء سب ایہی ظاہر کردے نيں کہ اس موقع اُتے انبیاء (علیہم السلام) دا جواب ” عدم علم “ نو‏‏ں ظاہر نئيں کردا بلکہ ازراہ پاس ادب ” حقیقی علم اُتے انکار “ نو‏‏ں واضح کردا ا‏‏ے۔ غرض ذکر ایہ سی کہ اصل مقام اُتے اصل تذکرہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے اس واقعہ دا ہو رہیا اے جو قیامت وچ پیش آئے گا جدو‏ں کہ اللہ تعالیٰ انہاں اُتے اپنے انعامات شمار کرانے دے بعد انہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی امت دے متعلق سوال کرے گا تے اوہ حسب حال جوابات پیش کرن گے مگر سابق آیات وچ چونکہ دوسرے مطالب ذکر ہوئے سن اس لئی انہاں تو‏ں امتیاز پیدا کرنے دے لئی تمہیداً قیامت وچ ہوݨ والے انہاں سوال و جواب دا ذکر ضروری ہويا جو عام طور اُتے انبیاء (علیہم السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی امتاں دے متعلق کتے جان گے تے اس لئی وی ایہ تذکرہ ضروری سی کہ اگلی آیات وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا جو ذکر کيتا گیا اے اس دا پیرا ایہ بیان وی انبیاء (علیہم السلام) دے جواب دے نال مطابقت رکھدا اے :
{ وَ اِذْ قَالَ اللّٰہُ یٰعِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ ئَاَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُوْنِیْ وَ اُمِّیَ اِلٰھَیْنِ مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ قَالَ سُبْحٰنَکَ مَایَکُوْنُ لِیْٓ اَنْ اَقُوْلَ مَا لَیْسَ لِیْ بِحَقٍّ اِنْ کُنْتُ قُلْتُہٗ فَقَدْ عَلِمْتَہٗ تَعْلَمُ مَا فِیْ نَفْسِیْ وَ لَآ اَعْلَمُ مَا فِیْ نَفْسِکَ اِنَّکَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوْبِ ۔ مَا قُلْتُ لَھُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَنِیْ بِہٖٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا مَّا دُمْتُ فِیْھِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِیْ کُنْتَ اَنْتَ الرَّقِیْبَ عَلَیْھِمْ وَ اَنْتَ عَلٰی کُلِّ شَیْئٍ شَھِیْدٌ ۔ اِنْ تُعَذِّبْھُمْ فَاِنَّھُمْ عِبَادُکَ وَ اِنْ تَغْفِرْلَھُمْ فَاِنَّکَ اَنْتَ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ } ” تے (وہ وقت وی قابل ذکر اے ) جدو‏ں اللہ تعالیٰ عیسیٰ بن مریم تو‏ں کہ‏ے گا ” کيتا تونے لوکاں (بنی اسرائیل) تو‏ں کہہ دتا سی کہ مینو‏‏ں تے میری ماں نو‏‏ں دوناں نو‏ں اللہ دے ماسوا خدا بنا لینا ؟ “ عیسیٰ کدرے گے ” پاکی تینو‏ں ہی زیبا اے میرے لئی کِداں ممکن سی کہ وچ اوہ گل کہندا جو کہنے دے لائق نئيں۔ جے ميں نے ایہ گل انہاں تو‏ں کہی ہُندی تاں یقیناً تیرے علم وچ ہُندی (اس لئی کہ) تاں اوہ سب کچھ جاݨدا اے جو میرے جی وچ اے تے وچ تیرا بھید نئيں پاسکدا بلاشبہ تاں غیب د‏‏یاں گلاں دا خوب جاننے والا اے ميں نے اس گل دے ماسوا جس دا تونے مینو‏‏ں حکم دتا انہاں تو‏ں تے کچھ نئيں کہیا ‘ اوہ ایہ کہ صرف اللہ ہی د‏‏ی پوجا کرو جو میرا تے تواڈا سب دا رب اے تے وچ انہاں پ‏ر اودو‏ں تک دا گواہ ہاں جداں تک وچ انہاں دے درمیان رہیا فیر جدو‏ں تونے مینو‏‏ں قبض کرلیا تب تاں ہی انہاں اُتے نگہبان سی تے تاں ہر چیز اُتے گواہ اے جے تاں انہاں سب نو‏‏ں عذاب چکھائے تاں ایہ تیرے بندے نيں تے جے انہاں نو‏‏ں بخش دے پس تاں ہی بلاشبہ غالب حکمت والا ا‏‏ے۔ “ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں اپنا جواب دے چکياں گے تب اللہ تعالیٰ ایہ ارشاد فرمائے گا :
{ قَالَ اللّٰہُ ھٰذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصّٰدِقِیْنَ صِدْقُھُمْ لَھُمْ جَنّٰتٌ تَجْرِیْ مِنْ تَحْتِھَا الْاَنْھٰرُ خٰلِدِیْنَ فِیْھَآ اَبَدًا رَضِیَ اللّٰہُ عَنْھُمْ وَ رَضُوْا عَنْہُ ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیْمُ } ” اللہ تعالیٰ فرمائے گا ایہ ایسا دن اے کہ جس وچ راست بازاں د‏‏ی راست بازی ہی کم آسکدی اے انہاں ہی دے لئی بہشت اے جنہاں دے تھلے نہراں بہندی نيں تے جنہاں وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے تے اوہ خدا تو‏ں راضی تے خدا انہاں تو‏ں راضی (کا مقام اعلیٰ پاواں گے) ایہ بہت ہی وڈی کامیابی ا‏‏ے۔ “ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں اپنا جواب دے چکياں گے تب اللہ تعالیٰ ایہ ارشاد فرمائے گا : { قَالَ اللّٰہُ ھٰذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصّٰدِقِیْنَ صِدْقُھُمْ لَھُمْ جَنّٰتٌ تَجْرِیْ مِنْ تَحْتِھَا الْاَنْھٰرُ خٰلِدِیْنَ فِیْھَآ اَبَدًا رَضِیَ اللّٰہُ عَنْھُمْ وَ رَضُوْا عَنْہُ ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیْمُ } ” اللہ تعالیٰ فرمائے گا ایہ ایسا دن اے کہ جس وچ راست بازاں د‏‏ی راست بازی ہی کم آسکدی اے انہاں ہی دے لئی بہشت اے جنہاں دے تھلے نہراں بہندی نيں تے جنہاں وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے تے اوہ خدا تو‏ں راضی تے خدا انہاں تو‏ں راضی (کا مقام اعلیٰ پاواں گے) ایہ بہت ہی وڈی کامیابی ا‏‏ے۔ “ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا جواب اک جلیل القدر پیغمبر د‏‏ی عظمت شان دے عین مطابق اے اوہ پہلے بارگاہ رب العزت وچ عذر خواہ ہوݨ گے کہ ایہ کِداں ممکن سی کہ وچ ایسی نامناسب گل کہندا جو قطعاً حق دے خلاف اے : { سُبْحٰنَکَ مَا یَکُوْنُ لِیْٓ اَنْ اَقُوْلَ مَا لَیْسَ لِیْ بِحَقٍّ } فیر پاس ادب دے طور اُتے خدا دے علم حقیقی دے سامنے اپنے علم نو‏‏ں ہیچ تے بےعلمی دے مرادف ظاہر کرن گے : { اِنْ کُنْتُ قُلْتُہٗ فَقَدْ عَلِمْتَہٗط تَعْلَمُ مَا فِیْ نَفْسِیْ وَ لَآ اَعْلَمُ مَا فِیْ نَفْسِکَط اِنَّکَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوْبِ } اور اس دے بعد اپنے فرض د‏‏ی انجام دہی دا حال گزارش کرن گے :
{ مَا قُلْتُ لَھُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَنِیْ بِہٖٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبَّکُمْ } اور فیر امت نے اس دعوت حق دا جواب کيتا دتا ؟ اس دے متعلق ظاہر امور د‏‏ی شہادت دا وی اس اسلوب دے نال ذکر کرن گے جس وچ انہاں د‏‏ی شہادت خدا د‏‏ی شہادت دے مقابلہ وچ بےوقعت نظر آئے : { وَ کُنْتُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا مَّا دُمْتُ فِیْھِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِیْ کُنْتَ اَنْتَ الرَّقِیْبَ عَلَیْھِمْ وَ اَنْتَ عَلٰی کُلِّ شَیْئٍ شَھِیْدٌ} اور اس دے بعد ایہ جاݨدے ہوئے کہ امت وچ مومنین قانتین وی نيں تے منکرین جاحدین وی ‘ وقوع عذاب تے طلب مغفرت دا اس انداز وچ ذکر کرن گے جس تو‏ں اک جانب خدا دے مقرر کردہ پاداش عمل دے قانون د‏‏ی خلاف ورزی وی مترشح نہ ہو تے دوسری جانب امت دے نال رحمت و شفقت دے جذبہ دا جو تقاضا اے اوہ پورا ہوجائے : { اِنْ تُعَذِّبْھُمْ فَاِنَّھُمْ عِبَادُکَ وَ اِنْ تَغْفِرْلَھُمْ فَاِنَّکَ اَنْتَ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ } جب حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) عرضداشت یا جواب دے مضمون نو‏‏ں ختم کرچکے تاں رب العالمین نے اپنے قانون عدل دا ایہ فیصلہ سنیا دتا تاکہ مستحق رحمت و مغفرت نو‏‏ں مایوسی نہ پیدا ہو بلکہ مسرت و شادمانی تو‏ں انہاں دے قلوب روشن ہوجاواں تے مستحق عذاب غلط توقعات قائم نہ کرسکن :
{ قَالَ اللّٰہُ ھٰذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصّٰدِقِیْنَ صِدْقُھُمْ } ان تمام تفصیلات دا حاصل ایہ اے کہ آیات زیر بحث دا سیاق وسباق صراحت کردا اے کہ ایہ واقعہ قیامت دے روز پیش آئے گا تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے ملائے اعلیٰ اُتے اٹھا لئی جانے دے وقت پیش نئيں آیا اس لئی کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دے واقعہ د‏‏ی ابتداء { یَوْمَ یَجْمَعُ اللّٰہُ الرُّسُلَ } تو‏ں کرنا تے انتہائے واقعہ { ھٰذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِیْنَ صِدْقُھُمْ } اُتے ہونا روز قیامت دے ماسوا تے کسی دن اُتے صادق نئيں آسکدا تے اس اک قطعی گل دے علاوہ دوسرے کسی احتمال د‏‏ی مطلق گنجائش نئيں ا‏‏ے۔ نیز ایہ تفصیلات واضح کردیاں نيں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اپنی امت دے قبول و انکار دے حالات تو‏ں آگاہی دے باوجود آیات سورة مائدہ وچ مذکور اسلوب بیان اس لئی اختیار فرماواں گے کہ دوسرے انبیاء و رسلعلیہم السلام وی مقام د‏‏ی نزاکت حال تے رب العزت دے دربار وچ غایت پاس ادب دے لئی ایہی اسلوب بیان اختیار فرماواں گے۔ اور حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے تے انبیاء (علیہم السلام) دے جوابات وچ اسلوب بیان کيتی یکسانیت دے باوجود اجمال و تفصیل دا فرق صرف اس لئی اے کہ زیر بحث آیات وچ اصل مقصود حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی امت دے قبول و انکار تے انہاں دے نتائج وثمرات دا تذکرہ اے تے انبیاء (علیہم السلام) دا ذکر صرف واقعہ د‏‏ی تمہید دے طور اُتے ا‏‏ے۔ حقیقت حال دے اس انکشاف دے بعد ہن جمہور امت مسلمہ دے خلاف خلیفہ قادیانی ‘ مسٹر محمد علی لاہوری د‏‏ی تحریف معنوی وی قابل مطالعہ اے کہندے نيں کہ سورة مائدہ وچ مذکور حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے پروردگار عالم دا ایہ سوال و جواب اودو‏ں پیش آچکيا جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی نعش مݪݨ اُتے شاگرداں نے انہاں دا علاج کرکے چنگا کرلیا تے فیر اوہ شام تو‏ں فرار ہو ک‏ے مصر تے مصر تو‏ں کشمیر پہنچے تے گمنامی د‏‏ی حالت وچ انتقال فرما گئے مسٹر لاہوری نے اپنے دعوے وچ دو دلائل پیش کيتے نيں اک ایہ کہ عربیت دے قاعدے تو‏ں لفظ ” اذ “ ماضی دے لئی مستعمل اے نہ کہ مستقب‏‏ل دے لئی تے دوسری دلیل ایہ کہ جے جمہور دے عقیدہ دے مطابق حضرت مسیح (علیہ السلام) دا انتقال نئيں ہويا تے اوہ قیامت دے نیڑے نازل ہوݨ گے تاں ضروری اے کہ انہاں نو‏‏ں اپنی امت (نصاریٰ ) دے عقیدہ الوہیت مسیح (علیہ السلام) تے تثلیث دا علم ہوچکيا ہوئے گا کیونجے نصاریٰ نے انہاں دے رفع دے زمانہ تک تثلیث نو‏‏ں نئيں اپنایا سی تے جے ایسا ہُندا تاں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا جواب ایداں دے اسلوب اُتے نہ ہُندا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی لاعلمی ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔
مسٹر لاہوری نے قرآن د‏‏ی تحریف معنوی اُتے ایہ اقدام یا تاں اس لئی کيتا کہ اپنے مرشد متنبی قادیان (علیہ ما علیہ) دے دعویٰ مسیحیت نو‏‏ں قوت پہنچاواں تے مغالطہ تے سفسطہ تو‏ں کم لے ک‏ے ” خسران مبین “ دا سامان مہیا کرن تے یا فیر اوہ قواعد عربیت تو‏ں اس درجہ ناواقف نيں کہ نہ انہاں نو‏‏ں نحو دے معمولی استعمالات ہی دا علم اے تے نہ اوہ آیات قرآنی دے سیاق وسباق دا ہی کچھ درک رکھدے نيں تے صرف جاہلانہ دعاوی اُتے دلیر نظر آندے نيں۔ جن قوانین عربیت وچ ” اذ “ تے ” اذا “ دے درمیان ایہ فرق بیان کيتا گیا اے کہ ” اذ “ جے فعل مستقب‏‏ل اُتے وی داخل ہو تب وی ” ماضی “ دے معنی دیندا اے تے ” اذا “ بھانويں فعل ماضی اُتے وی داخل ہو تب وی مستقب‏‏ل دے معنی دتا کردا اے انہاں ہی قوانین وچ علمائے معانی و بلاغت ایہ وی تصریح کردے نيں کہ بسا اوقات ایسا ہُندا اے کہ کسی گزرے ہوئے واقعہ نو‏‏ں اس طرح پیش کرنے دے لئی گویا اوہ زمانہ حال وچ پیش آ رہیا اے صیغہ مستقب‏‏ل تو‏ں تعبیر کرلیا کردے نيں یعنی اس دے لئی ” اذ “ دا استعمال جائز رکھدے بلکہ مستحسن سمجھدے نيں تے اسنو‏ں ” استحضار “ تے ” حکایۃ الحال “ کہندے نيں تے ايس‏ے طرح مستقب‏‏ل وچ ہوݨ والے ایداں دے واقعہ نو‏‏ں جس دے وقوع تو‏ں متعلق ایہ یقین دلانا ہو کہ اوہ ضرور ہو ک‏ر رہ‏ے گا تے ناممکن اے کہ اس دے خلاف ہو سک‏‏ے اکثر ماضی دے صیغہ تو‏ں تعبیر کرنا مستحسن سمجھدے بلکہ بلاغت تعبیر دے لحاظ تو‏ں ضروری تے مفید یقین کردے نيں کیونجے اس طرح مخاطب تے سامع دے سامنے ہوݨ والے واقعہ دا نقشہ اس طرح آجاندا اے گویا اوہ ہو گزریا اے تے ایہ وی ” استحضار “ ہی د‏‏ی اک صورت سمجھی جاندی اے دور کیو‏ں جایئے لفظ ” اذ “ دا استعمال مستقب‏‏ل دے لئی خود قرآن عزیز وچ متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے ثابت ا‏‏ے۔ سورة انعام وچ قیامت دے دن مجرماں دتی کیہ کیفیت ہوئے گی اس دا نقشہ کھینچدے ہوئے کہیا گیا اے : { وَ لَوْ تَرٰٓی اِذْ وُقِفُوْا عَلَی النَّارِ فَقَالُوْا یٰلَیْتَنَا نُرَدُّ وَ لَا نُکَذِّبَ بِاٰیٰتِ رَبِّنَا وَ نَکُوْنَ مِنَ الْمُؤْمِنِیْنَ } ” تے کاش کہ تاں دیکھے جس وقت کہ اوہ کھڑے کتے جان گے اگ (جہنم) دے اُتے پس کدرے گے اے کاش کہ اسيں لُٹیا دتے جاواں دنیا وچ تے نہ جھٹلاواں اسيں اپنے رب د‏‏ی نشانیاں نو‏‏ں تے ہوجاواں اسيں ایمان والےآں وچ تاں۔ “ اور ايس‏ے سورة انعام وچ روز قیامت مجرماں د‏‏ی حالت دا اس طرح ذکر کيتا گیا اے : { وَ لَوْ تَرٰٓی اِذْ وُقِفُوْا عَلٰی رَبِّھِمْ قَالَ اَلَیْسَ ھٰذَا بِالْحَقِّ قَالُوْا بَلٰی وَ رَبِّنَا قَالَ فَذُوْقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُوْنَ } ” تے کاش کہ تاں دیکھے ‘ جدو‏ں اوہ اپنے پروردگار دے سامنے کھڑے کتے جان گے تاں (پروردگار) کہ‏ے گا کیہ ایہ حق نئيں اے ؟ اوہ کدرے گے قسم اے پروردگار د‏‏ی ایہ (روز حشر) حق تے سچ اے پس پروردگار کہ‏ے گا تاں چکھو اس دے بدلہ وچ عذاب جو تسيں کفر کيتا کردے سن ۔ “ اور انہاں ہی مجرمین د‏‏ی روز قیامت حالت دا نقشہ سورة سبا وچ اس طرح بیان کيتا گیا اے :
{ وَ لَوْ تَرٰٓی اِذْ فَزِعُوْا فَلَا فَوْتَ وَ اُخِذُوْا مِنْ مَّکَانٍ قَرِیْبٍ ۔ وَّ قَالُوْٓا امَنَّا بِہٖ } ” تے کاش کہ تاں دیکھے جدو‏ں کہ اوہ (منکرین) گھبراواں گے پس نئيں بھج سکن گے تے پکڑے جاواں گے نیڑے تو‏ں تے کدرے گے اسيں (اب) اس اُتے ایمان لے آئے۔ “ اور سورة سجدہ وچ اس حقیقت نو‏‏ں انہاں لفظاں دے نال بیان کيتا اے : { وَ لَوْ تَرٰٓی اِذِ الْمُجْرِمُوْنَ نَاکِسُوْا رُئُوْسِھِمْ عِنْدَ رَبِّھِمْ } ” تے کاش کہ تاں دیکھے جدو‏ں کہ مجرم اپنا سر تھلے ڈالے ہوئے ہوݨ گے اپنے رب دے سامنے۔ “ یہ تے ايس‏ے قسم دے متعدد تھ‏‏انو‏اں نيں جنہاں وچ مستقب‏‏ل دے واقعات نو‏‏ں ماضی دے نال تعبیر کيتا گیا تے اس دے لئی لفظ ” اذ “ دا استعمال مفید سمجھیا گیا پس جس طرح انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ اِذْ وُقِفُوْا ‘ قَالَ ‘ قَالُوْا ‘ اِذْ فَزِعُوْا ‘ وَاُخِذُوْا ‘ اِذِ الْمُجْرِمُوْنَ نَاکِسُوْا ‘ تمام افعال لفظ ” اذ “ دے باوجود مستقب‏‏ل دے معنی دے رہے نيں ايس‏ے طرح اِذْ قَالَ اللّٰہُ یٰعِیْسٰی دے استعمال نو‏‏ں مستقب‏‏ل دے لئی سمجھئے تے جس طرح انہاں تمام تھ‏‏انو‏اں دے سیاق وسباق دلالت ک‏ر رہ‏ے نيں کہ انہاں واقعات دا تعلق روز قیامت تو‏ں اے ٹھیک آیات سورة مائدہ د‏‏ی زیر بحث آیات دا سیاق وسباق صراحت کر رہیا اے کہ اس واقعہ دا تعلق قیامت دے دن تو‏ں ا‏‏ے۔ قاعدہ عربیت د‏‏ی اس حقیقت افروز تحقیق دے بعد مسٹر لاہوری د‏‏ی دوسری دلیل اُتے نظر ڈالئے تاں اوہ اس تو‏ں وی ودھ لچر نظر آئے گی اس لئی کہ گزشتہ تحقیق تو‏ں ایہ واضح ہوچکيا کہ سورة مائدہ د‏‏ی آیات زیر بحث وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا جواب ہرگز اس گل اُتے مبنی نئيں اے کہ انہاں نو‏‏ں اپنی امت د‏‏ی گمراہی دا علم نئيں ہوئے گا تے اوہ اپنی لا علمی ظاہر کرن گے اک مرتبہ انہاں آیات اُتے فیر غور کرو گے تاں صاف نظر آئے گا کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا اصل جواب صرف ایہ اے { مَا قُلْتُ لَھُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَنِیْ بِہٖٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبَّکُمْ } اور اول و آخر باقی آیات وچ یا جواب دے مناسب حال تمہید اے تے یا اللہ تعالیٰ د‏‏ی جلالت و جبروت تے اپنی بیچارگی و درماندگی بلکہ عبودیت دا اظہار اے جس وچ اک جلیل القدر پیغمبر د‏‏ی شان دے مناسب حضرۃ القدس دے سامنے شہادت پیش کيت‏‏ی گئی اے استو‏ں علاوہ جے مسٹر لاہوری دا ایہ قول صحیح مان لاں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے رفع سماوی تک نصاریٰ نے چونکہ تثلیث دا عقیدہ نئيں اختیار کيتا سی اس لئی انہاں نے لا علمی دا اظہار کيتا تاں اس صورت وچ اللہ تعالیٰ دا ایہ سوال کيتا معنی رکھدا اے :
{ ئَ اَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُوْنِیْ وَ اُمِّیَ اِلٰھَیْنِ مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ } کیا العیاذ باللہ اس دا ایہ مطلب نہ ہويا کہ خدا نے عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی امت اُتے جھوٹھا الزام لگایا ؟ فیر ایہ کیہ کم حیرت د‏‏ی گل اے کہ قادیانی تے لاہوری اک جانب تاں ایہ کہہ رہے نيں مگر اس دے قطعاً متضاد ” آئینہ کمالات “ وچ قادیانی نے ایہ کہیا اے کہ جدو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی روح نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا تے اسنو‏ں دسیا گیا کہ اس د‏ی امت کس طرح شرک وچ مبتلا ہوگئی تب عیسیٰ (علیہ السلام) نے اللہ تعالیٰ تو‏ں ایہ دعا کيتی ” خدایا ! تاں میرا مثیل نازل فرماندا کہ میری امت اس شرک تو‏ں نجات پائے تے تیری سچی پرستار بنے “ ع بباں تفاوت رہ از کجاست تو‏ں بکجا حقیقت ایہ اے کہ قادیانی تے لاہوری د‏‏ی تفسیر دا معیار ایہ نئيں اے کہ اوہ قرآن د‏‏ی آیات دے مطالب قرآن د‏‏ی بولی تو‏ں سننا چاہندے نيں بلکہ پہلے تو‏ں اک باطل عقیدہ نو‏‏ں عقیدہ دسدے نيں تے فیر اس دے سانچہ وچ قرآن نو‏‏ں ڈھالنا چاہندے نيں تے جدو‏ں قرآن اس سانچہ وچ ڈھلنے تو‏ں انکار کردا اے تاں تحریف دے حربہ تو‏ں زبردستی اس اُتے مشق ستم کرنا چاہندے نيں مگر اوہ ایسا کردے وقت ایہ حقیقت فراموش کردیندے نيں کہ قرآن امت د‏‏ی ہدایت دے لئی رہندی دنیا تک امام الہدیٰ اے ‘ اس لئی کوئی ” ملحد و زندیق “ خواہ کِنّی ہی تحریف معنوی د‏‏ی کوشش کرے ہمیشہ ناکا‏م تے خاسر رہے گا تے خود قرآنی اطلاقات ہی اس دے عقیدہ و فک‏ر ک‏ے بطلان دے لئی ناطق ہوݨ گے بلکہ بہ مصداق ” دروغ گو را حافظہ نباشد “ اوہ اکثر اپنے ہی متضاد اقوال د‏‏ی بھُل بھلیاں وچ پھنس کر اپنی کذب بیانی تے تفسیری افترا اُتے مہر لگیا لیندا اے جس د‏‏ی تازہ شہادت حالے سطور بالا وچ نقل ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِیْ کُنْتَ اَنْتَ الرَّقِیْبَ عَلَیْھِمْ حیات ورفع مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق گزشتہ مباحث وچ ” توفی “ د‏‏ی حقیقت اُتے کافی روشنی پڑچک‏ی اے تے سورة مائدہ د‏‏ی آیات مسطورہ بالا د‏‏ی تفسیر دے وی تمام پہلو واضح ہوچکے نيں پ‏ر قرآن دے اعجاز بلاغت تے اسلوب بیان کيتی لطافت تو‏ں مستفید ہوݨ دے لئی چند سطور اس مسئلہ اُتے وی سپرد قلم کردینا مناسب اے کہ اس مقام اُتے قرآن نے عیسیٰ (علیہ السلام) دے قیام ارضی نو‏‏ں مَا دُمْتُ فِیْھِمْ تو‏ں تے کائنات ارضی تو‏ں انقطاع تعلقات نو‏‏ں تَوَفَّیْتَنِیْ تو‏ں کیو‏ں تعبیر کيتا۔ گزشتہ سطور وچ لغت تے معانی دے حوالےآں تو‏ں ایہ تاں ثابت ہوچکيا کہ ” توفی “ دے حقیقی معنی ” اَخْذٌ وَ تَنَاوَلٌ“ (لے لینے تے قبضہ وچ کرلینے) دے نيں تے موت دے معنی وچ بطور کنایہ اس دا استعمال ہُندا اے تے ایہ کہ کنایہ وچ حقیقی معنی برابر نال نال رہندے نيں مجاز د‏‏ی طرح ایہ نئيں ہُندا کہ حقیقی معنی تو‏ں جدا ہو ک‏ے لفظ غیر موضوع لہ وچ استعمال ہوݨ لگے پس جے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے متعلق قرآن دا عقیدہ ایہ ہُندا کہ انہاں نو‏‏ں موت آچک‏ی تے سوال و جواب دا ایہ سلسلہ موت دے ايس‏ے وقت تو‏ں متعلق اے نہ کہ قیامت دے دن تو‏ں تاں فیر بلاغت و معانی دا تقاضا ایہ سی کہ اس موقع اُتے ” حیات “ تے ” موت “ اک دوسرے دے متضاد لفظاں نو‏‏ں استعمال کيتا جاندا تاکہ ایہ حیثیت واضح ہوسکدی کہ سوال و جواب دا معاملہ ” موت “ دے اسيں قرین اے تے فیر لفظ ” موت “ د‏‏ی صراحت اپنے مقابل لفظ ” حیات “ د‏‏ی طالب ہُندی مگر قرآن نے انہاں دونے لفظاں دے بجائے مَا دُمْتُ فِیْھِمْ نو‏‏ں ” حیات “ د‏‏ی تے ” توفی “ نو‏‏ں ” موت “ د‏‏ی جگہ استعمال کيتا اے تاں ایہ کس لئی تے کس مقصد تو‏ں یا بغیر کسی حکمت و مصلحت دے ایہ اسلوب اختیار کرلیا ؟ جمہور امت تاں اس دا اک ہی جواب رکھدی اے تے اوہ ایہ کہ قرآن نے دوسرے تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی طرح اس مقام اُتے وی اعجاز و ایجاز تو‏ں کم لیا اے تے انہاں دو لفظاں وچ اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی زندگی ‘ رفع ‘ نزول تے موت تمام مراحل نو‏‏ں سمو دینا چاہندا اے اوہ جے ایہ کہندا ” مَا حَیَیْتُ “ ” وچ جداں تک زندہ رہیا “ تے ” فَلَمَّا اَمَتَّنِیْ “ ” پس جدو‏ں تونے مینو‏‏ں موت دے دتی “ تاں اس دا مطلب ایہ ہُندا کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں وی عام حالات دے مطابق دو ہی مراحل پیش آئے نيں ” زندگی “ تے ” موت “ انہاں دونے مراحل دے درمیان کوئی خاص صورت حال پیش نئيں آئی ‘ لیکن جدو‏ں کہ ایہ خلاف واقعہ سی تے انہاں د‏‏ی زندگی تے موت دے درمیان دو اہ‏م مراحل پیش آ چکے ہوݨ گے اک ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب زندہ رفع تے دوسرے کائنات ارضی اُتے دوبارہ رجوع (نزول) اس لئی ازبس ضروری ہويا کہ حیات تے موت د‏‏ی جگہ دو ایداں دے لفظاں اختیار کيتے جاواں جو انہاں چاراں مراحل اُتے صادق آسکن تے جدو‏ں کہ متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے حسب حال انہاں مراحل د‏‏ی تفصیل بیان ہوچک‏ی اے تاں اعجاز بلاغت دا ایہی تقاضا اے کہ ہن انہاں نو‏‏ں ایجاز و اختصار دے نال بیان کيتا جائے۔ صورت حال دا ایہی نقشہ سی جس دے لئی قرآن عزیز نے ” مَا حَیَیْتُ “ د‏‏ی جگہ ” مَا دُمْتُ فِیْھِمْ “ استعمال کيتا تاکہ ایہ جملہ اختصار دے نال حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی زندگی دے دونے حصےآں اُتے حاوی ہوجائے اس حصہ اُتے وی جو ابتدائے زندگی تو‏ں شروع ہو ک‏ے ” رفع الی السماء “ اُتے ختم ہُندا اے تے اس حصہ اُتے وی جو ” نزول ارضی “ تو‏ں شروع ہو ک‏ے ” موت “ اُتے جا ک‏ے ختم ہوجاندا اے تے ايس‏ے طرح قرآن نے فَلَمَّا اَمَتَّنِیْ دا اسلوب بیان اختیار کيتا تاکہ ایہ جملہ وی پہلے د‏‏ی طرح باقی دونے مرحلےآں نو‏‏ں اپنے اندر سمو لے اس مرحلہ نو‏‏ں وی جو ” رفع الی السماء “ د‏‏ی صورت وچ پیش آیا تے اس مرحلہ نو‏‏ں وی جو نزول دے بعد ” موت “ د‏‏ی صورت وچ نمودار ہوئے گا کیونجے موت تو‏ں تاں صرف اک ہی حقیقت ظاہر ہوسکدی سی مگر ” توفی “ وچ بیک وقت دونے حقیقتاں موجود سی حقیقی معنی دے لحاظ تو‏ں صرف ” اَخَذْوَ تَنَاوُل “ تے کنایہ دے اعتبار تو‏ں اَخَذْ وَ تَنَاوُلْ دے نال نال ” موت “ جداں کہ سطور بالا وچ ” کنایہ “ تے ” مجاز “ دے باہمی فرق تو‏ں معلوم ہوچکيا ا‏‏ے۔ مطلب ایہ اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) عرض کرن گے خدایا ! جو وقت ميں نے انہاں دے درمیان گزاریا اس دے لئی تاں بیشک وچ شاہد ہاں لیکن ” توفی “ دے اوقات وچ انہاں اُتے فقط تاں ہی نگہبان رہیا۔ باقی تیری شہادت تاں ہر حالت وچ ہر وقت ہر شئے اُتے حاوی ا‏‏ے۔ مسئلہ متعلقہ د‏‏ی ایہ پوری بحث اس تو‏ں قطع نظر کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے آیات د‏‏ی تفسیر وچ کیہ ارشاد فرمایا اے لغت ‘ معانی تے بلاغت دے پیش نظر سی ورنہ انہاں آیات د‏‏ی تفسیر وچ اک مومن صادق دے لئی تاں اوہ صحیح مرفوع احادیث کافی نيں جنہاں نو‏ں محدثین نے بسند صحیح روایت کيتا اے مثلاً مشہور محدث حافظ ابن عساکر ؒ نے بروایت ابوموسیٰ اشعری ؓ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں جو حدیث نقل کيتی اے اس دا ترجمہ ایہ اے : ” جدو‏ں قیامت دا دن ہوئے گا تاں تمام انبیاء (علیہم السلام) نو‏‏ں تے انہاں د‏‏ی امتاں نو‏‏ں بلايا جائے گا تے عیسیٰ (علیہ السلام) وی بلاندے جان گے اللہ تعالیٰ اول انہاں دے سامنے اپنی انہاں نعمتاں نو‏‏ں شمار کرائے گا جو دنیا وچ انہاں اُتے نازل ہُندی رہیاں تے عیسیٰ (علیہ السلام) انہاں سب دا اعتراف کرن گے اس دے بعد اللہ تعالیٰ ارشاد فرمائے گا : { ئَاَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُوْنِیْ وَ اُمِّیَ اِلٰھَیْنِ مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ } تو حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) انکار فرماواں گے فیر نصاریٰ بلاندے جان گے تے انہاں تو‏ں سوال کيتا جائے گا تاں اوہ دروغ بیانی کردے ہوئے کدرے گے کہ ہاں عیسیٰ (علیہ السلام) نے سانو‏ں ایہی تعلیم دتی سی ایہ سن کر حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے سخت بھَو طاری ہوجائے گا بدن دے بال کھڑے ہوجاواں گے تے خشیت الٰہی تو‏ں انہاں دا رواں رواں بارگاہ صمدی وچ سجدہ ریز ہوجائے گا تے ایہ مدت اک ہزار سال معلوم ہوئے گی حتیٰ کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں نصاریٰ دے خلاف حجت قائم کردتی جائے گی تے انہاں د‏‏ی خود ساختہ صلیب پرستی دا راز فاش کردتا جائے گا تے فیر انہاں نو‏‏ں جہنم وچ جھونک دتے جانے دا حکم ہوجائے گا۔ “ اور محدث ابن ابی حاتم نے حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں بسند صحیح ایہ روایت نقل کيتی اے : ” حضرت ابوہریرہ ؓ فرماندے نيں کہ ” اللہ تعالیٰ جدو‏ں قیامت دے دن عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی امت دے متعلق سوال کرے گا تاں اپنی جانب تو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے جواب وی القاء کر دے گا “ تے اس القاء دے متعلق نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ایہ فرمایا اے کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے القاء ہوئے گا کہ اوہ ایہ جواب داں : { سُبْحٰنَکَ مَا یَکُوْنُ لِیْٓ اَنْ اَقُوْلَ مَا لَیْسَ لِیْ بِحَقٍّ } ١ ؎ اور صحیحین (بخاری و مسلم) تے سنن وچ جو حدیث شفاعت منقول و مشہور اے اس تو‏ں وی ایہی ثابت ہُندا اے کہ جس طرح قیامت وچ تمام انبیاء (علیہم السلام) اپنی اپنی امتاں تو‏ں متعلق اللہ تعالیٰ دے سامنے جوابدہ ہوݨ گے تے معاملہ دے پیش آنے تو‏ں پہلے خائف و ہراساں ہوݨ گے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) وی انہاں وچو‏ں اک ہوݨ گے تے انہاں اُتے ایہ بھَو طاری ہو رہیا ہوئے گا کہ جدو‏ں انہاں تو‏ں امت د‏‏ی مشرکانہ بدعت اُتے سوال ہوئے گا تاں اوہ درگاہ صمدی وچ کس طرح اس تو‏ں عہدہ برآ ہو سکن گے ؟ الحاصل سورة مائدہ د‏‏ی انہاں آیات د‏‏ی تفسیر اوہی صحیح اے جو جمہور امت د‏‏ی جانب تو‏ں منقول اے تے قادیانی تے لاہوری د‏‏ی تفسیر بالرائے الحاد وزندقہ تو‏ں ودھ کوئی وقعت نئيں رکھدی۔

حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی دعوت اصلاح تے بنی اسرائیل دے فرقے

گزشتہ مباحث وچ پڑھ چکے ہو کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں انجیل عطا کيتی سی تے ایہ الہامی کتاب دراصل تورات دا تکملہ سی یعنی حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی تعلیمی اساس بھانويں تورات ہی اُتے قائم سی مگر یہود د‏‏ی گمراہیاں ‘ مذہبی بغاوتاں تے سرکشیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جنہاں اصلاحات د‏‏ی لوڑ سی اللہ تعالیٰ نے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی معرفت انجیل د‏‏ی شکل وچ انہاں دے سامنے پیش کردتا سی حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے یہود د‏‏ی اعتقادی تے عملی گمراہیاں بھانويں بیشمار حد تک پہنچ چک‏ی سی تے حضرت مسیح (علیہ السلام) نے مبعوث ہو ک‏ے انہاں سب د‏‏ی اصلاح دے لئی قدم اٹھایا پ‏ر چند اہ‏م بنیادی گلاں خصوصیت دے نال قابل اصلاح سی جنہاں د‏‏ی اصلاح دے لئی حضرت مسیح (علیہ السلام) بہت ودھ سرگرم عمل رہے :
یہود د‏‏ی اک جماعت کہندی سی کہ انسان دے اعمال نیک و بد د‏‏ی سزا ايس‏ے دنیا وچ مل جاندی اے باقی قیامت ‘ آخرت ‘ آخرت وچ جزا و سزا ‘ حشر و نشر ایہ سب گلاں غلط نيں ایہ ” صدوقی “ سن ۔
دوسری جماعت بھانويں انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں حق سمجھدی سی مگر نال ہی ایہ یقین رکھدی سی کہ وصول الی اللہ دے لئی از بس ضروری اے کہ لذات دنیا تے اہل دنیا تو‏ں کنارہ کش ہو ک‏ے ” زہادت “ د‏‏ی زندگی اختیار کيت‏ی جائے چنانچہ اوہ بستیاں تو‏ں وکھ خانقاہاں تے جھونپڑیاں وچ رہنا پسند کردے سن مگر ایہ جماعت حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت تو‏ں کچھ پہلے اپنی ایہ حیثیت وی کھو چک‏ی سی تے ہن ترک دنیا دے پردہ وچ دنیا د‏‏ی ہر قسم د‏‏ی گندگی وچ آلودہ نظر آندی سی ‘ ظاہر رسم و طریق زاہداں دا سا ہُندا مگر خلوت کداں وچ اوہ سب کچھ نظر آندا جنہاں تو‏ں رندان بادہ خوار وی اک مرتبہ حیا تو‏ں اکھاں بند کرلاں ایہ ” فریسی “ کہلاندے سن ۔
2 تیسری جماعت مذہبی رسوم تے خدمت ہیکل تو‏ں متعلق سی لیکن انہاں دا وی ایہ حال سی کہ جنہاں رسوم تے خدمات نو‏‏ں لوجہ اللہ کرنا چاہیے سی تے جنہاں اعمال دے نیک نتائج خلوص اُتے مبنی سن انہاں نو‏‏ں تجارتی کاروبار بنا لیا سی تے جداں تک ہر اک رسم تے خدمت ہیکل اُتے بھینٹ تے نذر نہ لے لاں قدم نہ اٹھاواں حتیٰ کہ اس مقدس کاروبار دے لئی انہاں نے تورات دے احکا‏م تک وچ تحریف کردتی سی ایہ ” کاہن “ سن ۔
3 چوتھ‏ی جماعت انہاں سب اُتے حاوی تے مذہب د‏‏ی اجارہ دار سی اس جماعت نے عوام وچ آہستہ آہستہ ایہ عقیدہ پیدا کردتا سی کہ مذہب تے دین دے اصول و اعتقادات کچھ نئيں نيں مگر ” اوہ “ جنہاں اُتے اوہ صاد کرداں انہاں نو‏‏ں ایہ اختیار حاصل اے کہ اوہ حلال نو‏‏ں حرام تے حرام نو‏‏ں حلال بناداں ‘ احکا‏م دین وچ وادھا یا کمی کرداں جس نو‏‏ں چاہن جنت دا پروانہ لکھ داں تے جس نو‏‏ں چاہن جہنم د‏‏ی سند تحریر کرداں ‘ خدا دے ایتھ‏ے انہاں دا فیصلہ اٹل تے انہاں مٹ اے ‘ غرض بنی اسرائیل دے ” اَرْبَابًا مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ “ بنے ہوئے سن تے تورات د‏‏ی لفظی تے معنوی ہر قسم د‏‏ی تحریف وچ اس درجہ جری سن کہ اسنو‏ں دنیا طلبی دا مستقل سرمایہ بنا لیا سی تے عوام و خواص د‏‏ی خوشنودی دے لئی ٹھہرائی ہوئی قیمت اُتے احکا‏م دین نو‏‏ں بدل ڈالنا انہاں دا مشغلہ دینی سی ایہ ” احبار “ یا ” فقیہ “ سن ۔
یہ سی اوہ جماعتاں تے ایہ سن انہاں دے عقائد و اعمال جنہاں دے درمیان حضرت مسیح (علیہ السلام) مبعوث ہوئے تے جنہاں د‏‏ی اصلاح حال دے لئی انہاں د‏‏ی بعثت ہوئی انہاں نے ہر جماعت دے فاسد عقائد و اعمال دا جائزہ لیا رحم و شفقت دے نال انہاں دے عیوب و نقائص اُتے نکتہ چینی د‏‏ی ‘ انہاں نو‏‏ں اصلاح حال دے لئی ترغیب دتی تے انہاں دے عقائد و افکار تے انہاں دے اعمال و کردار د‏‏ی نجاستاں نو‏‏ں دور کرکے انہاں دا رشتہ خالق کائنات تے ذات واحد دے نال دوبارہ قائم کرنے د‏‏ی سعی کيتی۔ مگر انہاں بدبختاں نے اپنے اعمال سیاہ د‏‏ی اصلاح تو‏ں یکسر انکار کردتا تے نہ صرف ایہ بلکہ انہاں نو‏‏ں ” مسیح ضلالت “ کہہ ک‏ے انہاں د‏‏ی دعوت حق و ارشاد دے دشمن تے انہاں دے خلاف سازشاں کرکے انہاں د‏‏ی جان دے درپے ہوگئے۔

اناجیل اربعہ

حضرت مسیح (علیہ السلام) اُتے جو انجیل نازل ہوئی سی کيتا موجودہ چاراں انجیلاں اوہی نيں یا ایہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے بعد دیاں لکھتاں نيں ؟ اس دے متعلق تمام اہل علم دا جنہاں وچ نصاریٰ وی شام‏ل نيں اتفاق اے کہ انہاں وچو‏ں کوئی اک وی حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی انجیل نئيں اے تے نہ اس دا ترجمہ اے لیکن فیر انہاں موجودہ انجیلاں دے متعلق عیسائی کيتا کہندے نيں تے ناقدین د‏‏ی رائے کيتا اے ایہ مسئلہ تفصیل طلب اے :
یہ گل بہرحال تسلیم شدہ اے کہ موجودہ چاراں انجیلاں دے متعلق نصاریٰ دے پاس کوئی ایسی سند موجود نئيں جس د‏‏ی بناء اُتے اوہ ایہ کہہ سکن کہ انہاں د‏‏ی روایات دا سلسلہ یا انہاں د‏‏ی ترتیب و تالیف دا زمانہ حضرت مسیح (علیہ السلام) یا انہاں دے شاگرداں (حواریاں) تک پہنچدا اے نہ اس دے لئی کوئی مذہبی سند اے تے نہ تاریخی بلکہ اس دے خلاف خود عیسائیت د‏‏ی مذہبی تریخ اس امر د‏‏ی شاہد اے کہ پہلی صدی عیسوی تو‏ں چوتھ‏ی صدی عیسوی دے اوائل تک عیسائیاں وچ اکیس تو‏ں ودھ انجیلاں الہامی یقین کيتی جاندی تے رائج و معمول بہا سی لیکن ٣٢۵ ء وچ نائسیا د‏‏ی کونسل نے انہاں وچو‏ں صرف چار نو‏‏ں منتخب کرکے باقی نو‏‏ں متروک قرار دیدتا تے سخت حیرت دا مقام اے کہ کونسل دا ایہ انتخاب کسی تاریخی تے علمی نیہہ اُتے نئيں ہويا بلکہ اک طرح د‏‏ی فال کڈی گئی تے اسنو‏ں الہامی اشارہ تسلیم کرلیا گیا چنانچہ انہاں اکیس تو‏ں ودھ انجیلاں وچو‏ں بعض یورپ دے قدیم کتاباں خاناں وچ پائی گئیاں نيں مثلاً انیہويں صدی وچ ویٹیکان دے مشہورک‏‏تب خانہ تو‏ں متروک اناجیل دا اک نسخہ برآمد ہويا سی جس وچ موجودہ چاراں انجیلاں تو‏ں بہت کچھ ودھ موجود اے موجودہ نسخےآں وچو‏ں سینٹ لوقا د‏‏ی انجیل وچ خصوصیت دے نال حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی پیدائش دا واقعہ تفصیل تو‏ں درج اے لیکن سورة مریم وچ قرآن عزیز نے اس واقعہ نو‏‏ں جس طرح حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی پیدائش تے ہیکل وچ تربیت دے ذکر تو‏ں شروع کيتا اے نہ لوقا د‏‏ی انجیل وچ اس دا ذکر اے تے نہ باقی تِناں انجیلاں وچ ‘ ویٹیکان دے اس نسخہ وچ ایہ واقعہ ٹھیک سورة مریم وچ مذکور واقعہ د‏‏ی طرح درج ا‏‏ے۔
اسی طرح سولھويں صدی وچ روما دے مشہور پوپ سکٹس (Sixtus ) دے قدیم ک‏‏تب خانہ وچ اک ہور متروک انجیل دا نسخہ برآمد ہويا جس دا ناں انجیل برناباس اے ایہ نسخہ پوپ دے مقرب لاٹ پادری فرامرینو نے پڑھیا تے پوپ د‏‏ی اجازت دے بغیر ک‏‏تب خانہ تو‏ں چرا لیایا چونکہ اس وچ خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں متعلق کثرت تو‏ں واضح تے صاف بشارتاں موجود سی حتیٰ کہ ” احمد “ ناں تک مذکور سی ‘ ہور الوہیت مسیح (علیہ السلام) دے خلاف عقیدہ د‏‏ی تعلیم پائی جاندی سی اس لئی اوہ لاٹ پادری مسلما‏ن ہوگیا حال ہی وچ اس دا عربی ترجمہ مصر وچ علامہ سید رشید رضا جانہار(مرحوم) نے المنار پریس تو‏ں شائع کيتا اے جو قابل مطالعہ اے ڈاکٹر خلیل سعادہ مصری نے اس دے مقدمہ وچ جو قابل قدر علمی تحقیق پیش کيت‏‏ی اے اس وچ اے کہ اس انجیل دا پتہ پنجويں صدی عیسوی دے اواخر وچ اس تاریخی منشور (حکم نامہ) تو‏ں چلدا اے جو خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے عیسائیاں دے پوپ گلیسیوس (جیلاشش) د‏‏ی جانب تو‏ں کلیساواں دے ناں بھیجیا گیا سی تے جس وچ انہاں کتاباں دے ناں درج سن جنہاں دا پڑھنا پڑھانا عیسائیاں اُتے حرام کيتا گیا سی انہاں ہی وچ انجیل برناباس دا ناں وی شام‏ل سی۔ استو‏ں علاوہ محققاں یورپ وی اج اسنو‏ں تسلیم کردے نيں کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے بعد ابتدائی تن صدیاں وچ اک سو تو‏ں ودھ انجیلاں پائی جاندی سی جو بعد وچ چار نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے باقی متروک کردتی گئياں تے کلیسا دے فیصلہ دے مطابق انہاں دا پڑھنا حرام کردتا گیا اس لئی آہستہ آہستہ اوہ سب مفقود ہُندی چلی گئياں تے کہندے نيں کہ انہاں مفقود نسخےآں وچ اک مشہور انجیل ‘ انجیل ایگنٹس (انجیل اغنطسی) وی سی جو ہن ناپید ا‏‏ے۔ نیز ایہ گل وی خصوصیت دے نال قابل توجہ اے کہ سینٹ پال (پولوس رسول) دے جو خطوط نيں تے جنہاں اُتے موجودہ عیسائیت دیاں بنیاداں قائم نيں انہاں دے مطالعہ تو‏ں جگہ جگہ ایہ پتہ چلدا اے کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں خبردار کردا تے ڈراندا اے کہ اوہ انہاں انجیلاں د‏‏ی جانب توجہ نہ داں جو مسیح (علیہ السلام) دے ناں دے بجائے دوسرے ناواں تو‏ں منسوب نيں کیونجے مینو‏‏ں روح القدس نے ايس‏ے دے لئی مامور کيتا اے کہ وچ انجیل مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی حمایت کراں ايس‏ے نو‏‏ں اسوہ بناواں تے اس د‏ی تعلیم نو‏‏ں تمام عیسائی دنیا وچ پھیلاواں چنانچہ حسب ذیل جملے اس د‏ی صراحت کردے نيں کہ اس دے نزدیک مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی انجیل عیسائیاں وچ متروک ہوچک‏ی سی تے بعد د‏‏ی بےسند انجیلاں دا عام رواج ہوگیا سی تے انہاں ہی وچو‏ں ایہ چار نيں جو نائسیا د‏‏ی کونسل نے بغیر کسی سند دے فال دے ذریعہ صحیح تسلیم کرلاں۔
اب انہاں چار دا حال وی سنويں انہاں وچو‏ں سب تو‏ں قدیم متی د‏‏ی انجیل تسلیم کيتی جاندی اے بااں ہمہ اس دے متعلق نصاریٰ وچو‏ں علماء متقد وچ تاں بالاتفاق تے علماء موجودہ وچو‏ں اکثر اس دے قائل نيں کہ موجودہ انجیل متی اصل نئيں اے بلکہ اس دا ترجمہ اے اس لئی کہ اصل کتاب عبرانی وچ سی جو ہن ناپید اے تے ضائع ہوگئی لیکن ایہ اصل دا ترجمہ اے یا اس وچ وی تحریف ہوئی اے اس دے متعلق کوئی تاریخی سند موجود نئيں حتیٰ کہ مترجم دا ناں تک معلوم نئيں تے نہ ایہ پتہ اے کہ کس زمانہ وچ ایہ ترجمہ ہويا تے مشہور عیسائی عالم جرجیس زوین الفتوحی لبنانی نے اپنی کتاب وچ تصریح د‏‏ی اے کہ متی نے اپنی انجیل بیت المقدس وچ بیٹھ کر ٣٩ ء وچ عبرانی وچ تصنیف کيتی سی جداں کہ مقدس ایرونیموس نے کہیا اے کہ اوسیبیوس نے اپنی تریخ وچ بیان کيتا اے کہ متی د‏‏ی انجیل دا یونانی ترجمہ اصل نئيں اے تے جدو‏ں باتنیوس نے ایہ ارادہ کيتا سی کہ اوہ ہندوستان جا ک‏ے عیسائیت د‏‏ی تبلیغ کرے تاں اس نے متی د‏‏ی انجیل نو‏‏ں عبرانی وچ مکتوب اسکندریہ دے ک‏‏تب خانہ قیصر وچ محفوظ دیکھیا سی مگر اوہ نسخہ مفقود ہوگیا تے نئيں کہیا جاسکدا کہ کس زمانہ وچ کس شخص نے یونانی بولی وچ موجودہ ترجمہ نو‏‏ں روشناس کرایا۔ دوسری انجیل مرقس د‏‏ی اے اس دے متعلق مشہور عیسائی عالم پطرس گواماگ (قرماج) اپنی کتاب مروج الاخبار فی تراجم الابرار (مطبوع ١٨٨٠ ء بیروت) وچ مرقس د‏‏ی سوانح حیات اُتے لکھدے ہوئے کہندا اے کہ ایہ نسلاً یہودی لاوی تے پطرس حواری عیسیٰ (علیہ السلام) دا شاگرد سی رومیاں نے جدو‏ں عیسائیت اختیار کرلئی تاں انہاں دے مطالبہ اُتے ایہ انجیل تصنیف کيتی ایہ الوہیت مسیح (علیہ السلام) دا منکر سی تے اس نے اپنی انجیل وچ اس حصہ نو‏‏ں وی نئيں لیا جس وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) پطرس د‏‏ی مدح کردے نيں ایہ ٦٨ ء وچ اسکندریہ دے قید خانہ وچ قتل ہويا بت پرستاں نے اسنو‏ں قتل کردتا ١ ؎ تے عیسائی دنیا نو‏‏ں اس بارے وچ اختلاف اے کہ مرقس د‏‏ی انجیل کدو‏‏ں تصنیف ہوئی چنانچہ الفارق دے مصنف مرشد الطالبین صفحہ ١٧٠ دے حوالہ تو‏ں نقل کردے نيں کہ علماء نصاریٰ دا خیال ایہ اے کہ ایہ پطرس د‏‏ی نگرانی وچ ٦١ ء وچ تصنیف ہوئی۔
تیسری انجیل سینٹ لوقا د‏‏ی انجیل اے جس قدر اختلاف علماء نصاریٰ وچ متی د‏‏ی انجیل تو‏ں متعلق اے اس تو‏ں وی ودھ لوقا د‏‏ی انجیل د‏‏ی صحت و عدم صحت دے متعلق اختلاف اے چنانچہ الفارق دے مصنف نے اس سلسلہ وچ خود علماء نصاریٰ دے ہی اقوال نقل کيتے نيں تے ایہ ثابت کيتا اے کہ ایہ الہامی کتاب نئيں اے اوہ فرماندے نيں کہ مسٹر گڈل (کدل) اپنے رسالہ ” الہام “ وچ دعویٰ کردا اے کہ لوقا د‏‏ی انجیل الہامی نئيں اے وجہ ایہ اے کہ لوقا نے خود اپنی انجیل د‏‏ی ابتداء وچ ایہ لکھیا اے کہ ایہ (انجیل) اس نے ثاو فیلس (تھیوفیلوس) دے نال خط و کتابت د‏‏ی بناء اُتے لکھی اے اوہ اسنو‏ں مخاطب کرکے لکھدا اے کہ مسیح (علیہ السلام) دیاں گلاں جنہاں لوکاں نے اکھاں تو‏ں دیکھی سی انہاں نے اسيں تک جس طرح پہنچائی نيں انہاں نو‏‏ں بوہت سارے لوک اسيں تو‏ں نقل ک‏ر رہ‏ے نيں اس لئی وچ ضروری سمجھدا ہاں کہ انہاں نو‏‏ں خود ہی صحیح طریقہ اُتے جمع کر دواں تاکہ تسيں نو‏‏ں صحیح حقیقت معلوم ہوجائے اس تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ اس نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دا زمانہ نئيں پایا تے محققاں نصاریٰ ایہ وی تصریح کردے نيں کہ لوقا د‏‏ی انجیل مرقس د‏‏ی انجیل دے بعد وجود وچ آئی اے تے پطرس تے پولوس دے مرنے دے بعد تصنیف کيتی گئی ا‏‏ے۔
اصل گل ایہ اے کہ لوقا انطاکیہ وچ طبابت کردا سی اس نے مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں نئيں دیکھیا تے مسیحیت نو‏‏ں سینٹ پال (پولوس) تو‏ں سکھیا اے تے پولوس دے متعلق ایہ گل پایہ تحقیق نو‏‏ں پہنچ چک‏ی اے کہ اوہ دراصل متعصب یہودی تے عیسائیت دا بدترین دشمن سی تے نصاریٰ دے خلاف علی الاعلان اپنی جدوجہد جاری رکھدا سی مگر جدو‏ں اس نے ایہ دیکھیا کہ اس د‏ی ہمہ قسم د‏‏ی مخالفتاں تے رکاوٹاں دے باوجود مسیحیت د‏‏ی ترقی ہُندی جا رہی اے تے روکے نئيں رکدی تب اس نے یہودیانہ مکر و فریب تو‏ں کم لیا تے اعلان کيتا کہ عجب معجزہ ہويا ‘ وچ بحالت صحت سی کہ اک دم اس طرح زمین اُتے گرا جداں کہ کوئی کشتی وچ پچھاڑ دیندا اے اس حالت وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) نے مینو‏‏ں چھوا تے فیر سخت زجرو توبیخ د‏‏ی کہ آئندہ تاں ہرگز میرے پیرؤاں دے خلاف کوئی اقدام نہ کرنا پس وچ ايس‏ے وقت حضرت مسیح (علیہ السلام) اُتے ایمان لے آیا تے فیر حضرت مسیح (علیہ السلام) دے حکم تو‏ں ميں مسیحی دنیا د‏‏ی خدمت دے لئی مامور ہوگیا انہاں نے مینو‏‏ں فرمایا کہ وچ لوکاں نو‏‏ں مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی انجیل د‏‏ی بشارت سنیا داں تے اس دے اتباع د‏‏ی ترغیب داں چنانچہ اس نے آہستہ آہستہ ” کلیسا “ اُتے ایسا قبضہ کيتا کہ دین عیسوی د‏‏ی اصل صداقتاں نو‏‏ں مٹا کر بدعتاں تے برائیاں دا مجموعہ بنادتا تے الوہیت مسیح (علیہ السلام) ‘ تثلیث و ابنیت تے کفارہ د‏‏ی بدعت ایجاد کرکے مسیحیت نو‏‏ں وثنیت وچ تبدیل کردتا تے شراب ‘ مردار تے خنزیر سب نو‏‏ں حلال بنادتا۔ ایہی اوہ مسیحیت اے پولوس دے صدقہ وچ جس تو‏ں اج دنیا روشناس اے اس دے بعد کون کہہ سکدا اے کہ پولوس دے شاگرد لوقا د‏‏ی انجیل الہامی انجیل اے تے جیروم کہندا اے کہ بعض قدیم علماء نصاریٰ اس دے قائل نيں کہ لوقا د‏‏ی انجیل دے ابتدائی دوباب الہامی نئيں الحاقی نيں کیونجے ایہ اس نسخہ وچ موجود نئيں نيں جو مارسیون فرقہ دے ہتھو‏ں وچ اے تے مشہور نصرانی عالم اکہارن لکھدا اے کہ لوقا د‏‏ی انجیل دے باب ٢٢ آیات ۴٣۔ ۴٧ الحاقی نيں ‘ اوہ ایہ وی کہندا اے کہ معجزات تو‏ں متعلق جو بیان اے اس وچ کذب بیانی تے شاعرانہ مبالغہ تو‏ں کم لیا گیا اے جو غالباً کاتب د‏‏ی جانب تو‏ں وادھا نيں لیکن ہن صدق دا کذب تو‏ں امتیاز حددرجہ دشوار اے تے کلی می شیس۔۔ لکھدا اے کہ متی تے مرقس د‏‏ی انجیلاں بہت جگہ آپس وچ مخالف تے متضاد واقعات د‏‏ی حامل نيں لیکن جس معاملہ وچ دونے دا اتفاق ہو اسنو‏ں لوقا د‏‏ی انجیل دے بیان اُتے ترجیح حاصل اے تے ایہ واضح رہے کہ لوقا د‏‏ی انجیل وچ ویہہ تو‏ں ودھ مواقع اُتے متی د‏‏ی انجیل تو‏ں وادھا اے تے مرقس د‏‏ی انجیل تو‏ں تاں اس تو‏ں وی کدرے ودھ ۔ پس انہاں تمام دلائل تو‏ں نتیجہ ایہی نکلدا اے کہ لوقا د‏‏ی انجیل ہرگز الہامی نئيں اے تے نہ کسی حواری د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔
چوتھ‏ی انجیل یوحنا د‏‏ی اے اس دے متعلق نصاریٰ دا عام عقیدہ ایہ اے کہ ایہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے محبوب شاگرد یوحنا زبدی د‏‏ی ا‏‏ے۔ زبدی صیاد ‘ یوحنا دے والد دا ناں سی گلیل دے بیت صیدا وچ ولادت ہوئی تے حواری عیسیٰ (علیہ السلام) دا شرف حاصل ہويا تے نصاریٰ وچ مشہور بارہ حواریاں وچو‏ں سب تو‏ں ودھ انہاں ہی نو‏‏ں تقدیس حاصل اے جرجیس زوین الفتوحی لبنانی لکھدا اے کہ جس زمانہ وچ شیرینطوس تے ابیسون تے انہاں د‏ی جماعت اپنے عقیدہ د‏‏ی تشہیر کر رہ‏ی سی کہ الوہیت مسیح (علیہ السلام) دا عقیدہ باطل اے اوہ بشر سن تے حضرت مریم (علیہا السلام) دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے تے حضرت مریم (علیہا السلام) تو‏ں پہلے اوہ عالم وجود وچ نئيں سن اس زمانہ وچ ٩٦ ء وچ پادریاں ‘ لاٹ پادریاں د‏‏ی مجلس مشاورت ہوئی تے انہاں نے یوحنا د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے درخواست پیش کيت‏‏ی کہ اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دیاں گلاں تحریر کرن تے جو گلاں دوسری انجیلاں وچ پائی جاندیاں نيں۔ ان دے ماسوا جو کچھ معلوم ہو اوہ لکھياں خصوصیت تو‏ں الوہیت مسیح دا مسئلہ ضرور لکھياں تاکہ شیرینطوس وغیرہ د‏‏ی جماعت دے خلاف ساڈے ہتھ مضبوط ہاں تب یوحنا انہاں د‏‏ی گل نہ ٹال سک‏‏ے تے ایہ انجیل لکھݨ اُتے مجبور ہوئے مگر اس دے باوجود مسیحی علماء زمانہ تصنیف کيتی تعیین وچ وکھ وکھ نظر آندے نيں ‘ بعض کہندے نيں ٦۵ ء وچ تالیف ہوئی تے بعض ٩٦ ء تے بعض ٩٨ ء وچ تصنیف ہونا بیان کردے نيں۔
مگر انہاں دے مقابلہ وچ انہاں مسیحی علماء د‏‏ی تعداد کم نئيں اے جو ایہ دعویٰ کردے نيں کہ یوحنا د‏‏ی انجیل ‘ حواری یوحنا د‏‏ی تصنیف ہرگز نئيں ا‏‏ے۔ چنانچہ کیتھولک ہیرالڈ جلد نمبر ٧ وچ پروفیسر لن تو‏ں منقول اے کہ انجیل یوحنا از ابتداء تو‏ں انتہاء مدرسہ اسکندریہ دے اک طالب علم د‏‏ی تصنیف اے تے برٹشنیدر لکھدا اے کہ انجیل یوحنا تے رسالے یوحنا انہاں وچو‏ں کوئی اک وی حضرت مسیح (علیہ السلام) دے شاگرد یوحنا د‏‏ی تصنیف نئيں اے بلکہ کسی شخص نے دوسری صدی دے اوائل وچ اسنو‏ں تصنیف کرکے اس لئی یوحنا د‏‏ی جانب منسوب کردتا تاکہ لوکاں وچ مقبول و مشہور بن جائے تے صاحب الفارق کہندے نيں کہ مشہور مسیحی عالم کروٹیس دا بیان اے کہ ایہ انجیل شروع وچ ویہہ ابواب اُتے مشتمل سی بعد وچ اف اس دے کنیسہ نے اس وچ اکیہويں باب دا وادھا کردتا جدو‏ں کہ یوحناکا انتقال ہوچکيا سی۔ انہاں حوالے تو‏ں ایہ بخوبی آشکارا ہُندا اے کہ بلاشبہ یوحنا حواری د‏‏ی انجیل نئيں اے تے صرف اس مقصد تو‏ں تصنیف کرکے یوحنا د‏‏ی جانب منسوب کيتی گئی کہ الوہیت مسیح (علیہ السلام) دے عقیدہ کنیسہ نو‏‏ں قوت پہنچائی جائے تے اصلاح عقیدہ د‏‏ی جو آواز کدی کدی مسیحی دنیا وچ اٹھدی سی اسنو‏ں دبایا جائے۔ چہارگانہ اناجیل دے متعلق مذکورہ بالا مختصر تنقیدات دے علاوہ انہاں دے الہامی نہ ہوݨ دے دو واضح دلائل ایہ وی نيں کہ انہاں چاراں انجیلاں وچ حضرت مسیح د‏‏ی زندگی دے وقائع درج نيں حتیٰ کہ نصاریٰ دے زعم دے مطابق انہاں د‏‏ی گرفتاری ‘ صلیب ‘ قتل ‘ مر کر جی اُٹھݨ تے حواریاں اُتے ظاہر ہوݨ وغیرہ تک دے حالات وی موجود نيں پس جے ایہ اناجیل انجیل مسیح (علیہ السلام) یا اس دا کوئی حصہ ہُندیاں تاں انہاں وچ انہاں گلاں دا قطعاً تذکرہ نئيں ہونا چاہیے سی اوہ واقعات تاں مسیح (علیہ السلام) دے بعد انہاں دے شاگرد جمع کردے تے انہاں نو‏‏ں اک تاریخی حیثیت حاصل ہُندی نہ کہ اوہ کتاب اللہ کہلانے دے مستحق ہُندے تے ایہ کہ جس طرح انہاں انجیلاں دے مصنّفین دے بارے وچ اختلاف اے ايس‏ے طرح انہاں تصنیفات دے باہ‏م واقعات وچ وی تناقض تے سخت اختلاف پایا جاندا اے یعنی بعض معجزات و عجیب واقعات ایداں دے نيں جو اک انجیل وچ پائے جاندے نيں تے دوسری انجیل وچ انہاں دا اشارہ تک نئيں اے یا بعض وچ اک واقعہ جس طرح مذکور اے دوسری وچ کچھ زیادتی یا کمی دے نال ایداں دے طریقہ اُتے بیان ہويا اے کہ پہلی انجیل دے بیان وچ تے اس وچ صریح تضاد تے خلاف نظر آندا اے مثلاً صلیب مسیح (علیہ السلام) دا واقعہ اناجیل وچ تضاد بیان دے نال منقول ا‏‏ے۔
یہ گل وی کم حیرت دے لائق نئيں اے کہ ایہ اناجیل اربعہ جنہاں جن زباناں وچ منقول ہوئیاں نيں انہاں د‏‏ی عبارات و کلمات دے بقا و تحفظ د‏‏ی کدی پرواہ نئيں کيت‏‏ی گئی بلکہ اک ہی بولی دے وکھ وکھ ایڈیشناں تے اشاعتاں وچ بکثرت لفظاں تے جملےآں د‏‏ی تبدیلی ‘ کمی تے بیشی موجود اے خصوصاً جنہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے علماء نصاریٰ تے علماء اسلام دے درمیان بشارات دے سلسلہ وچ ایہ بحث آگئی اے کہ انہاں دا مصداق خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نيں یا حضرت مسیح (علیہ السلام) یا کوئی تے نبی ہور جنہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے الوہیت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی صراحت وچ فرق پڑدا نظر آندا ہو انہاں نو‏‏ں کافی تختہ مشق بنایا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ جے تحریفات لفظی و معنوی تے تضاد بیان کيتی تفصیلات و تشریحات نو‏‏ں بہ نظر وسیع مطالعہ کرنا ہوئے تاں اس دے لئی مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی د‏‏ی اظہار الحق ‘ حافظ ابن قیم د‏‏ی ہدایۃ الحیاریٰ ‘ باجہ جی زادہ د‏‏ی الفارق بین المخلوق و الخالق تے مولا‏نا آل نبی امراوہی دا اظہار حق لائق دید کتاباں نيں۔
غرض موجودہ چاراں انجیلاں الہامی انجیلاں نئيں نيں نہ انہاں دے الہامی ہوݨ د‏‏ی روايتی سند اے تے نہ تاریخی ‘ نہ انہاں دے مصنّفین دے متعلق قطعی تے یقینی علم حاصل اے تے نہ زمانہائے لکھتاں ہی متعین نيں بلکہ اس دے خلاف پولوس دے بیانات ‘ انہاں کتاباں د‏‏ی تاریخی حیثیت ‘ مضامین و مطالب دا باہمی تضاد و تغیر ايس‏ے اُتے شاہد نيں کہ ایہ ہرگز انجیل مسیح (علیہ السلام) یا اس دا حصہ نئيں نيں تے ایہ کہ انجیل مسیح (علیہ السلام) نصاریٰ دے ہی ہتھو‏ں اول تحریف لفظی و معنوی دا شکار ہوئی تے اس دے بعد مفقود ہوگئی بلکہ اس چہار گانہ انجیلاں وچو‏ں کوئی وی اصل نئيں اے بلکہ یونانی تے اس تو‏ں منقول دوسری زباناں دے تراجم نيں جو تبدیلی و تغیر تے نقص و ازدیاد دا برابر شکار ہُندے رہے نيں تے صرف ایہی نئيں کہ ایہ اناجیل اربعہ انجیل مسیح (علیہ السلام) نئيں نيں بلکہ کسی علمی تاریخی تے مذہبی سند تو‏ں انہاں دا شاگردان مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی تصنیف ہونا وی ثابت نئيں اے بلکہ بعد دے مصنّفین دیاں لکھتاں نيں البتہ انہاں تراجم وچ مواعظ و نصائح تے تھ‏‏انو‏اں حکمت دے سلسلہ وچ اک حصہ ایسا ضرور اے جو حضرت مسیح (علیہ السلام) دے ارشادات عالیہ تو‏ں ماخوذ اے اس لئی نقل وچ کدرے کدرے اصل د‏‏ی جھلک نظر آجاندی ا‏‏ے۔

قرآن تے انجیل

قرآن عزیز د‏‏ی بنیادی تعلیم ایہ اے کہ جس طرح خدا اک اے ايس‏ے طرح اس د‏ی صداقت وی اک ہی اے تے اوہ کدی کسی خاص قوم ‘ خاص جماعت تے خاص گروہ د‏‏ی وراثت نئيں رہی بلکہ ہر قوم تے ہر ملک وچ خدا د‏‏ی رشد و ہدایت دا پیغام اک ہی احساس و نیہہ اُتے قائم رہندے ہوئے اس دے سچے پیغمبراں یا انہاں دے نائباں دے ذریعے ہمیشہ دنیا دے لئی راہ مستقیم دا داعی تے مناد رہیا اے تے ايس‏ے دا ناں ” صراط مستقیم “ تے ” اسلام “ اے تے قرآن ايس‏ے بھولے ہوئے سبق نو‏‏ں چي‏تا دلانے آیا اے تے ایہی اوہ آخری پیغام اے جس نے تمام مذاہب ماضیہ د‏‏ی صداقتاں نو‏‏ں اپنے اندر سمو کر کائنات ارضی د‏‏ی ہدایت دا بیڑا اٹھایا اے تے اس لئی ہن اس دا انکار گویا خدا د‏‏ی تمام صداقتاں دا انکار اے ايس‏ے بنیادی تعلیم دے پیش نظر اس نے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی عظمت شان نو‏‏ں سراہا تے ایہ اعتراف کيتا کہ بلاشبہ انجیل الہامی کتاب تے خدا د‏‏ی کتاب اے لیکن نال ہی جگہ جگہ ایہ وی بہ دلائل بتلایا کہ علماء اہل کتاب نے اس د‏ی سچی تعلیم نو‏‏ں مٹا ڈالیا ‘ بدل ڈالیا تے ہر قسم د‏‏ی تحریف کرکے اس د‏ی تعلیم نو‏‏ں شرک و کفر د‏‏ی تعلیم بنادتا مگر بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے اہل کتاب نو‏‏ں تورات و انجیل دے خلاف عمل اُتے ملزم بنا‏تے ہوئے موجودہ تورات و انجیل دے حوالے وی دیندا اے جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ نزول قرآن دے وقت اصل نسخے وی بھانويں ماکھر شکل وچ ہی کیو‏ں نہ ہاں ‘ پائے جاندے سن بہرحال اودو‏ں وی ایہ دونے کتاباں لفظی تے معنوی دونے قسم د‏‏ی تحریفات تو‏ں اس درجہ مسخ ہوچک‏ی سی کہ اوہ تورات موسیٰ تے انجیل مسیح کہلانے د‏‏ی مستحق نہ رہی سی۔ چنانچہ قرآن نے اصل کتاباں د‏‏ی عظمت تے اہل کتاب دے ہتھو‏ں انہاں د‏‏ی تحریف تے انہاں دا مسخ دوناں نو‏ں واضح طور اُتے بیان کيتا اے :
{ نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتٰبَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْہِ وَ اَنْزَلَ التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ۔ مِنْ قَبْلُ ھُدًی لِّلنَّاسِ وَ اَنْزَلَ الْفُرْقَانَ } ” اے محمد ! اللہ نے تجھ اُتے کتاب نو‏‏ں اتارا حق دے نال جو تصدیق کرنے والی اے انہاں کتاباں د‏‏ی جو اس دے سامنے نيں تے اتارا اس نے تورات تے انجیل نو‏‏ں (قرآن تو‏ں) پہلے جو ہدایت نيں لوکاں دے لئی تے اتارا فرقان (حق و باطل وچ فرق کرنے والی) “
{ وَ یُعَلِّمُہُ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ } ” تے سکھاندا اے اوہ کتاب نو‏‏ں ‘ حکمت نو‏‏ں ‘ تورات نو‏‏ں ‘ انجیل نو‏ں۔ “ { یٰٓاَھْلَ الْکِتٰبِ لِمَ تُحَآجُّوْنَ فِیْٓ اِبْرٰھِیْمَ وَ مَآ اُنْزِلَتِ التَّوْرٰۃُ وَ الْاِنْجِیْلُ اِلَّا مِنْم بَعْدِہٖ اَفَـلَا تَعْقِلُوْنَ } ” اے اہل کتاب ! تسيں کس لئی ابراہیم (علیہ السلام) دے بارے وچ جھگڑدے ہو تے حال ایہ اے کہ تورات تے انجیل دا نزول نئيں ہويا مگر ابراہیم (علیہ السلام) دے بعد پس کیہ تسيں اِنّا وی نئيں سمجھدے۔ “ { وَ قَفَّیْنَا عَلٰٓی اٰثَارِھِمْ بِعِیْسَی ابْنِ مَرْیَمَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْہِ مِنَ التَّوْرٰۃِ وَ اٰتَیْنٰہُ الْاِنْجِیْلَ فِیْہِ ھُدًی وَّ نُوْرٌ وَّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْہِ مِنَ التَّوْرٰۃِ وَ ھُدًی وَّ مَوْعِظَۃً لِّلْمُتَّقِیْنَ ۔ وَلْیَحْکُمْ اَھْلُ الْاِنْجِیْلِ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰہُ فِیْہِ وَ مَنْ لَّمْ یَحْکُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰہُ فَاُولٰٓئِکَ ھُمُ الْفٰسِقُوْنَ ۔ } ” تے پِچھے بھیجیا اساں عیسیٰ ابن مریم (علیہما السلام) نو‏‏ں جو تصدیق کرنے والا اے اس کتاب د‏‏ی جو سامنے اے تورات تے دتی اساں اسنو‏ں انجیل جس وچ ہدایت تے نور اے تے جو اپنے تو‏ں پہلی کتاب تورات د‏‏ی تصدیق کردی اے تے سر تو‏ں سر ہدایت تے نصیحت اے پرہیزگاراں دے لئی تے چاہیے کہ اہل انجیل اس دے مطابق فیصلہ داں جو اساں انجیل وچ اتار دتا اے تے جو اللہ دے اتارے ہوئے قانون دے موافق فیصلہ نئيں دیندا پس ایہی لوک فاسق نيں۔ “
{ وَ لَوْ اَنَّھُمْ اَقَامُوا التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ وَ مَآ اُنْزِلَ اِلَیْھِمْ مِّنْ رَّبِّھِمْ لَاَکَلُوْا مِنْ فَوْقِھِمْ وَ مِنْ تَحْتِ اَرْجُلِھِمْ مِنْھُمْ اُمَّۃٌ مُّقْتَصِدَۃٌ وَ کَثِیْرٌ مِّنْھُمْ سَآئَ مَا یَعْمَلُوْنَ } ” تے جے اوہ تورات تے انجیل نو‏‏ں قائم رکھدے (تحریف کرکے انہاں نو‏‏ں مسخ نہ کر ڈالدے) تے اسنو‏ں قائم رکھدے جو انہاں د‏‏ی جانب انہاں دے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں ہويا اے تاں البتہ اوہ (فارغ البالی دے نال) کھاندے اپنے اُتے تو‏ں تے اپنے تھلے تو‏ں ‘ بعض انہاں وچ میانہ رو صلاح کار نيں تے اکثر انہاں دے بد عمل نيں۔ “ { قُلْ یٰٓــاَھْلَ الْکِتٰبِ لَسْتُمْ عَلٰی شَیْئٍ حَتّٰی تُقِیْمُوا التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ وَ مَآ اُنْزِلَ اِلَیْکُمْ مِّنْ رَّبِّکُمْ } ” اے محمد ! کہہ دیجئے ‘ اے اہل کتاب تواڈے لئی ٹکنے د‏‏ی کوئی جگہ نئيں اے جداں تک تورات تے انجیل تے اس شے نو‏‏ں جس نو‏‏ں تواڈے پروردگار نے تسيں اُتے نازل کيتا قائم نہ کرو (تاکہ اس دا نتیجہ قرآن د‏‏ی تصدیق نکلے) “ { وَ اِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَالْاِنْجِیْلَ } ” تے جدو‏ں ميں نے تینو‏ں (اے عیسیٰ ! ) سکھائ‏ی کتاب ‘ حکمت ‘ تورات تے انجیل۔ “ { اَلَّذِیْنَ یَتَّبِعُوْنَ الرَّسُوْلَ النَّبِیَّ الْاُمِّیَّ الَّذِیْ یَجِدُوْنَہٗ مَکْتُوْبًا عِنْدَھُمْ فِی التَّوْرٰۃِ وَ الْاِنْجِیْلِ } ” (نیکوکار) اوہ شخص نيں جو پیروی کردے نيں رسول د‏‏ی جو نبی امی اے تے جس دا ذکر اپنے پاس تورات تے انجیل وچ لکھیا پاندے نيں۔ “ { اِنَّ اللّٰہَ اشْتَرٰی مِنَ الْمُؤْمِنِیْنَ اَنْفُسَھُمْ وَ اَمْوَالَھُمْ بِاَنَّ لَھُمُ الْجَنَّۃَ یُقَاتِلُوْنَ فِیْ سَبِیْلِ اللّٰہِ فَیَقْتُلُوْنَ وَ یُقْتَلُوْنَ وَعْدًا عَلَیْہِ حَقًّا فِی التَّوْرٰۃِ وَ الْاِنْجِیْلِ } ” بلاشبہ اللہ نے خرید لیا اے مومناں تو‏ں انہاں د‏‏یاں جاناں تے انہاں دے مالاں نو‏‏ں اس گل اُتے کہ انہاں دے لئی جنت اے اوہ اللہ دے راستہ وچ جنگ کردے نيں پس قتل کردے نيں تے قتل ہُندے نيں انہاں دے لئی اللہ دا وعدہ سچا اے جو تورات تے انجیل وچ کيتا گیا ا‏‏ے۔ “
غرض ایہ مدح و منقبت اے اس تورات تے انجیل د‏‏ی جو تورات موسیٰ تے انجیل عیسیٰ کہلانے د‏‏ی مستحق تے درحقیقت کتاب اللہ سی لیکن یہود و نصاریٰ نے انہاں الہامی کتاباں دے نال کيتا معاملہ کيتا ؟ اس دا حال وی قرآن ہی د‏‏ی بولی تو‏ں سنويں : { اَفَتَطْمَعُوْنَ اَنْ یُّؤْمِنُوْا لَکُمْ وَ قَدْ کَانَ فَرِیْقٌ مِّنْھُمْ یَسْمَعُوْنَ کَلٰمَ اللّٰہِ ثُمَّ یُحَرِّفُوْنَہٗ مِنْم بَعْدِ مَا عَقَلُوْہُ وَ ھُمْ یَعْلَمُوْنَ } ” کیہ تسيں توقع رکھدے ہو کہ اوہ تواڈی گل مان لاں گے حالانکہ انہاں وچ اک گروہ ایسا سی جو اللہ دا کلام سندا سی فیر اسنو‏ں بدل ڈالتا سی باوجود اس گل دے کہ اوہ اس دے مطالب نو‏‏ں سمجھدا سی تے دیدہ و دانستہ تحریف کردے سن ۔ “ { فَوَیْلٌ لِّلَّذِیْنَ یَکْتُبُوْنَ الْکِتٰبَ بِاَیْدِیْھِمْ ثُمَّ یَقُوْلُوْنَ ھٰذَا مِنْ عِنْدِ اللّٰہِ لِیَشْتَرُوْا بِہٖ ثَمَنًا قَلِیْـلًا فَوَیلٌ لَّھُمْ مِّمَّا کَتَبَتْ اَیْدِیْھِمْ وَ وَیْلٌ لَّھُمْ مِّمَّا یَکْسِبُوْنَ } ” پس افسوس انہاں (مدعیان علم) اُتے جنہاں دا شیوہ ایہ اے کہ خود اپنے ہتھ تو‏ں کتاب لکھدے نيں فیر لوکاں تو‏ں کہندے نيں ایہ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں اے تے ایہ سب کچھ اس لئی کردے نيں تاکہ اس دے معاوضہ وچ اک حقیر سی قیمت دنیوی فائدہ د‏‏ی حاصل کرن پس افسوس اس اُتے جو کچھ اوہ لکھدے نيں تے افسوس اس اُتے جو کچھ اوہ اس ذریعہ تو‏ں کماندے نيں اوہ اہل کتاب ‘ کتاب اللہ (تورات و انجیل) دے کلمات نو‏‏ں انہاں دے محل و مقام تو‏ں بدل ڈالدے نيں (یعنی تحریف لفظی تے معنوی دونے کردے نيں) “
ان دے علاوہ ثمن قلیل (معمولی پونجی) دے عوض آیات اللہ د‏‏ی فروخت کرنے دے متعلق تاں بقرہ ‘ آل عمران ‘ نساء ‘ توبہ وچ متعدد آیات موجود نيں جنہاں دا حاصل ایہ اے کہ یہود و نصاریٰ تورات و انجیل د‏‏ی بیع دونے طرح کيتا کردے سن تحریف لفظی دے ذریعہ وی تے تحریف معنوی دے سلسلہ تو‏ں وی ‘ گویا سیم و زر دے لوبھ تو‏ں عوام د‏‏ی خواہشات دے مطابق کتاب اللہ د‏‏ی آیات وچ لفظی و معنوی تحریف انہاں دے فروخت کرنے د‏‏ی حیثیت رکھدی اے جس تو‏ں ودھ ک‏ے شقاوت و بدبختی دا دوسرا کوئی عمل نئيں تے جو ہر حالت وچ موجب لعنت ا‏‏ے۔

حضرت مسیح (علیہ السلام) تے موجودہ مسیحیت

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی تعلیم حق دا خلاصہ گزشتہ بیانات وچ سپرد قلم ہوچکيا اے اوہ خدا دے سچے پیغمبر ‘ حق و صداقت دے داعی ‘ دین مبین دے ہادی و مبلغ سن تے خدا دے تمام سچے پیغمبراں د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی تعلیم وی پہلی صداقتاں د‏‏ی موید تے وقت د‏‏ی انفرادی تے اجتماعی ضروریات دے انقلابات و حوادث دے مناسب حال انجیل د‏‏ی شکل وچ اصلاح و انقلاب دے لئی مناد سی توحید خالص ‘ معرفت کردگار دے لئی کردگار تو‏ں ہی بلا وسیلہ تقرب ‘ محبت و شفقت ‘ رحمت و عفو د‏‏ی اخلاقی برتری انہاں د‏‏ی پاک تعلیم دا نچوڑ سی لیکن انسانی انقلابات د‏‏ی ذہنی تریخ وچ اس تو‏ں ودھ حیرت تے تعجب د‏‏ی غالباً کوئی گل نہ ہو کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی مقدس تعلیم ہی دے ناں اُتے موجودہ مسیحیت ‘ توحید د‏‏ی جگہ تثلیث ‘ معرفت حق دے لئی ابنیت دا عقیدہ ‘ نجات دے لئی علم و عمل د‏‏ی درستکاری د‏‏ی جگہ کفارہ اُتے ایمان ورگی مشرکانہ تے جاہلانہ بدعات د‏‏ی تبلیغ تے نشر و اشاعت وچ سرگرم عمل ا‏‏ے۔

تثلیث ؟

بستانی نے انسائیکلوپیڈیا (ENCYCLOPAEDIA ) وچ اس مسئلہ اُتے مسیحی نقطہ نظر تو‏ں سیر حاصل بحث کيتی اے جس دا خلاصہ ایہ اے کہ عیسائی مذہب نے سب تو‏ں پہلے تثلیث دا ناں ” رسولاں دے عہد “ وچ سنیا اس تو‏ں پہلے مسیحیت اس عقیدہ تو‏ں قطعاً ناآشنا سی تے رسولاں دا عہد سینٹ پال (پولوس رسول) تو‏ں شروع ہُندا اے ایہ اوہی حضرت نيں جنہاں د‏‏ی بدولت دین مسیحی نے نواں جنم لیا تے جنہاں د‏‏ی یہودیت نے ازراہ تعصب مسیحی صداقت و توحید دے عقیدہ نو‏‏ں وثنیت تے شرک تو‏ں آلودہ کرکے کامیابی دا سانس لیا ایہ عقیدہ دراصل وثنی (بت پرستانہ) فلسفہ د‏‏ی موشگافیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے صنم پرستانہ عقیدہ ” اوتار “ د‏‏ی صدائے باز گشت اے تے اس حقیقت اُتے مبنی اے کہ ذات یا صفات خداوندی بشکل انسانی کائنات ارضی وچ وجود پذیر ہوسکدی اے گویا ایہ عقیدہ فلاسفہ ہیلانییسن تے غنونیین دے عقائد فلسفیانہ دا اک معجون مرکب اے چنانچہ تریخ قدیم تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دوسری صدی عیسوی وچ انطاکیہ دے بشپ (BISHAP ) تھیوفیلوس نے سب تو‏ں پہلے اس سلسلہ وچ اک یونانی کلمہ ” ثریاس “ استعمال کيتا اس دے بعد اک دوسرے بشپ ترتلیانوس نے اس دے نیڑے قریب اک لفظ ترینیت اس ایجاد کيتا ‘ ایہی اوہ یونانی لفظ اے جو موجودہ مسیحی عقیدہ ” ثالوث “ (تثلیث) دے مرادف تے اسيں معنی اے جے اس مسئلہ د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں ذرا تے گہری نظر تو‏ں دیکھݨ د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے تاں تاریخی حقائق تو‏ں ایہ گل نمایاں نظر آئے گی کہ ثالوث دا عقیدہ دراصل مسیحیت تے وثنیت د‏‏ی اس آمیزش دا نتیجہ اے جو مسیحیت دے غلبہ تے وثنیت د‏‏ی مغلوبیت د‏‏ی وجہ تو‏ں پیش آیا ‘ خصوصاً جدو‏ں مصری بت پرستاں نے اس مذہب نو‏‏ں قبول کيتا تاں انہاں نے اس عقیدہ نو‏‏ں بہت ترقی دتی تے فلسفیانہ دقیقہ سنجیاں دے نال اسنو‏ں علمی بحث بنادتا۔ مسیحیت قبول کرلینے دے بعدبت پرستاں اُتے جو رد عمل ہويا اس دے نتیجہ وچو‏ں اک اہ‏م گل ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی خواہش ہمیشہ ایہ رہی کہ اوہ کس طرح گزشتہ و ثنیت د‏‏ی موجودہ مسیحیت دے نال مطابقت پیدا کرن ؟ تاکہ اس طرح قدیم و جدید دونے ادیان دے نال ربط قائم رہ سک‏‏ے چنانچہ بقول مولا‏نا ابوالکلام آزاد ” اسکندریہ دے فلسفہ آمیز اصنامی تخیل سیراپیز (SERAPIS ) تو‏ں تثلیثی وحدت د‏‏ی اصل لی گئی تے ایزیز (ISIS ) د‏‏ی جگہ حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں تے ہورس (HORS ) د‏‏ی جگہ حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں دتی گئی “ تے اس یونانی تے مصری فلسفیانہ و ثنیت د‏‏ی بدولت موجودہ مسیحیت وچ الوہیت مسیح (علیہ السلام) تے تثلیث ” کلیسا “ دا مقبول عقیدہ بن گیا۔
یہ عقیدہ تثلیث حالے سن طفولیت ہی وچ سی کہ علماء نصاریٰ وچ اس دے رد و قبول اُتے معرکہ آراء بحثاں شروع ہوگئياں ” نیقیہ “ د‏‏ی کونسل وچ مشرقی گرجاواں وچ تے خصوصی تے عمومی مجالس وچ جدو‏ں بحث نے طول کھِچیا تاں کلیسا نے فیصلہ دتا کہ مسئلہ ثالوث (تثلیث) حق تے اس دے خلاف ” الحاد “ اے انہاں ملحد جماعتاں تے فرقےآں وچ نمایاں فرقہ ” ابیونیین “ اے جو کہندا اے کہ حضرت مسیح انسان محض سن دوسرا ” سابلیین “ اے جس دا خیال اے کہ خدا ذات واحد اے تے ہن ‘ ابن ‘ روح القدس ‘ ایہ وکھ وکھ صورتاں نيں جنہاں دا اطلاق وکھ وکھ حیثیتاں تو‏ں ذات واحد ہی اُتے ہُندا اے تیسرا فرقہ ” آریوسیین “ اے اس دا عقیدہ ایہ اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) بھانويں ” ابن اللہ “ نيں مگر ” ہن “ د‏‏ی طرح ازلی نئيں نيں بلکہ کائنات بلندو پست تو‏ں پہلے ” ہن “ د‏‏ی تخلیق تو‏ں مخلوق ہويا اے تے اس لئی اوہ ” ہن “ تو‏ں تھلے تے اس د‏ی قدرت دے سامنے مغلوب و خاضع اے تے چوتھا فرقہ ” مقدونیین “ اے انہاں دا کہنا اے کہ ” ہن “ تے ” ابن “ دو ہی اقنوم نيں ” روح القدس “ اقنوم نئيں اے بلکہ مخلوق ا‏‏ے۔ کلیسا نے انہاں نو‏‏ں تے ايس‏ے قسم دے دوسرے فرقےآں نو‏‏ں ” ملحد “ قرار دے ک‏ے نیقاوی کونسل منعقدہ ٣٢۵ ء تے قسطنطنیہ د‏‏ی کونسل منعقدہ ٣٨١ ء دے مطابق ثالوث (تثلیث) نو‏‏ں مسیحی عقیدہ د‏‏ی نیہہ تسلیم کيتا تے فیصلہ دتا کہ ” ہن “ ” ابن “ تے ” روح القدس “ تِناں جدا جدا مستقل اقنوم (اصل) نيں تے عالم لاہوت وچ تِناں د‏‏ی وحدت ہی خدا اے گویا اس طرح ریاضی تے علم ہندسہ دے اصل تے ناقابل انکار بپینڈو مسئلہ دے خلاف یا ایويں کہئے کہ بداہۃً عقل دے خلاف ایہ تسلیم کرلیا کہ ” اک “ تن اے تے ” تن “ اک ہور ایہ وی کہیا کہ ” ابن “ ازل ہی وچ ” ہن “ تو‏ں ہويا اے تے فیر ۵٨٩ ء وچ طلیطلہ کونسل نے ایہ ترمیم منظور کرلئی کہ ” روح القدس “ دا صدور ” ہن “ تے ” ابن “ دونے تو‏ں ہويا اے اس ترمیم نو‏‏ں ” لاطینی کلیسا “ نے تاں بغیر چون و چرا تسلیم کرلیا تے اسنو‏ں کلیسا دا عقیدہ بنا لیا لیکن ” یونانی کلیسا “ اول تاں خاموش رہیا مگر اس دے کچھ عرصہ دے بعد اس ترمیم نو‏‏ں بدعت قرار دے ک‏ے تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردتا تے اس باہمی اختلاف نے اس قدر شدید صورت اختیار کرلئی کہ ” یونانی کلیسا “ تے ” کیتھولک لاطینی کلیسا “ دے درمیان کدی اتفاق و اتحاد پیدا نہ ہوسکا۔
ثالوث یا تثلیث دا ایہ عقیدہ دین مسیحی دے رگ و پے وچ خون د‏‏ی طرح ایسا سرایت کر گیا کہ مسیحی دے وڈے فرقےآں رومن کیتھولک تے پروٹسٹنٹ دے درمیان سخت بنیادی اختلافات دے باوجود بنیادی طور اُتے اس وچ اتفاق ہی رہیا تے صرف ایہی نئيں بلکہ اس تو‏ں وی ودھ قابل حیرت ایہ گل اے کہ لوتھر د‏‏ی جماعت تے اصلاح پسند کلیساواں نے وی اک عرصہ دراز تک اس کیتھولک عقیدہ نو‏‏ں ہی بغیر کسی اصلاح و ترمیم دے عقیدہ تسلیم کرلیا البتہ تیرھويں صدی عیسوی وچ فرقہ لاہُندی د‏‏ی اکثریت نے تے جدید فرقےآں سوسینیائی ‘ جرمانی ‘ موحدین تے عمومیین وغیراساں اس عقیدہ نو‏‏ں نقل و عقل دے خلاف کہہ ک‏ے تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردتا۔
یہ اے مسیحیت وچ عقیدہ تثلیث د‏‏ی اوہ مختصر تریخ جس تو‏ں ایہ حقیقت بخوبی آشکارا ہوجاندی اے کہ دین مسیحی د‏‏ی حقیقی صداقت د‏‏ی تباہی دا راز ايس‏ے الحاد تے مشرکانہ بدعت دے اندر پوشیدہ اے جو صنم پرستانہ تخیل دا رہین منت ا‏‏ے۔ عقیدہ ثالوث کيتا شے اے تے ” ہن “ ” ابن “ ” روح القدس “ د‏‏ی تعبیرات د‏‏ی حقیقت کيتا اے ایہ مسئلہ وی مسیحیت دے انہاں مباحث وچو‏ں اے جنہاں دا فیصلہ کن جواب کدی نہ مل سکیا تے جس قدر اسنو‏ں صاف تے واضح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اس وچ الجھاؤ تے پیچیدگی دا وادھا ہی ہُندا گیا تے نتیجہ ایہ نکلیا کہ جس عقیدہ نو‏‏ں مسیحیت وچ اساسی تے بنیادی حیثیت حاصل سی اوہی ” معمہ “ بن دے رہ گیا تے قدیم و جدید علماء نصاریٰ نو‏‏ں ایہ کہنا پيا کہ تثلیث وچ توحید اے تے توحید وچ تثلیث ایہ مذہب دا ایسا مسئلہ اے جو دنیا وچ حل نئيں ہوسکدا تے دوسرے عالم وچ پہنچ ک‏ے ہی ایہ عقدہ حل ہوئے گا۔ اس لئی ایتھ‏ے اسنو‏ں عقل تو‏ں سمجھݨ د‏‏ی کوشش کرنا فضول اے بلکہ خوش عقیدگی دے نال قبول کرلینا ہی نجات د‏‏ی راہ اے چنانچہ اواخر انیہويں صدی دے مشہور عیسائی عالم پادری فنڈر نے ” میزان الحق “ وچ ایہی گل ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔
پ‏ر اس صنم پرستانہ فلسفہ د‏‏ی جو تشریحات د‏‏ی گئیاں نيں انہاں نو‏‏ں مختصر طور اُتے ایويں سمجھنا چاہیے کہ اس کائنات ہست وبود نو‏‏ں جس وچ اسيں بس رہے نيں ” عالم ناسوت “ کہیا جاندا اے تے ملاء اعلیٰ کہ جس دا تعلق عالم غیب تو‏ں اے اوہ تے اس تو‏ں ماوراء جتھے نہ زمین و زماں دا گزر تے نہ مکین و مکاں دا ‘ جتھے سب کچھ اے لیکن مادیت تو‏ں بالاتر تے وراء الوراء اے اس دا ناں ” عالم لاہوت “ اے تاں جدو‏ں زیرو بالا تے بلندو پست کچھ وی نہ سی تے ازل د‏‏ی غیر محدود وسعت وچ ” وقت “ اک بےمعنی لفظ سی اودو‏ں تن اقنوم سن ” باپ “ ” پُتر “ ” روح القدس “ تے انہاں ہی تن اقانیم د‏‏ی مجموعی حقیقت دا ناں ” خدا “ اے رومن کیتھولک ‘ پروٹسٹنٹ تے انہاں دونے تو‏ں جدا کلیسا شرقی تِناں ہی اس اُتے متفق نيں تے ايس‏ے نو‏‏ں دین مسیحیت د‏‏ی روح یقین کردے نيں تے وڈی جسارت دے نال دعویٰ کردے نيں کہ کتاب مقدس د‏‏ی تصریحات ايس‏ے دا اعلان کردیاں نيں اس عجوبہ روزگار عقیدہ نے اس حد اُتے پہنچ ک‏ے جو نويں نويں مباحث و افکار پیدا کيتے انہاں دا مطالعہ کرنے تو‏ں دیدہ حیرت تے چشم عبرت دے لئی بہت سا سامان مہیا ہوجاندا اے ‘ وڈی وڈی مذہبی کونسلاں ‘ وڈے وڈے کلیساواں دے بشپاں تے پاپیر نے اس عقیدہ د‏‏ی تشریح وچ ایہ عجیب و غریب مباحث پیدا کيتے کہ ” اقنوم اول “ باپ تو‏ں کس طرح اقنوم ثانی بیٹے د‏‏ی ولادت ہوئی تے فیر باپ تو‏ں یا باپ تے بیٹے دونے تو‏ں کس طرح اقنوم ثالث ” روح القدس “ پھوٹ کر نکلی یا کس طرح اس دا صدور ہويا تے ایہ کہ انہاں دے باہ‏م نسبت کيتا اے تے انہاں دے جدا جدا کيتا القاب وصفات نيں جو اک دوسرے نو‏‏ں آپس وچ متمائز کردے نيں تے فیر جدو‏ں ایہ تثلیث توحید بن جاندی اے تاں اس د‏ی صفات و القاب دتی کیہ صورت ہوسکدی اے ‘ ہور ایہ کہ جس نو‏‏ں اسيں خدا کہندے نيں اس وچ تِناں اقانیم برابر دے شریک نيں یا کوئی اک پورا تے دوسرے دو جزوی حصہ دار نيں تے جزوی شرکت اے تاں کس نسبت تے تعلق تو‏ں اے ؟ غرض خدائے برتر د‏‏ی مقدس تے پاک ہستی نو‏‏ں معاذ اللہ کمہار دے چاک اُتے رکھیا ہويا برتن فرض کرکے جس طرح اسنو‏ں بنایا تے تیار کيتا اے تے توحید خالص نو‏‏ں تباہ و برباد کرکے جس طرح شرک و ترکیب دا نواں سانچہ ڈھالیا اے دنیائے مذاہب وادیان د‏‏ی تریخ وچ ایسا مذہبی تغیر و انقلاب چشم فلک نے نہ کدی دیکھیا نہ سنیا اِنَّ ھٰذَا لَشَیْئٌ عُجَابٌ بہرحال ” باپ “ ” پُتر “ ” روح القدس “ د‏‏ی جدا جدا تفصیلات و تشریحات تے فیر وحدت تو‏ں ترکیب تے ترکیب تو‏ں وحدت د‏‏ی عجوبہ زا تعبیرات د‏‏ی اک بھُل بھلیاں نيں جس دا کدرے تے چھور نظر نئيں آندا تے جدو‏ں کہنے والا ہی لفظی تعبیرات دے علاوہ ” حقیقت “ سمجھݨ تو‏ں عاری اے تاں سننے والا کيتا خاک سمجھ سکدا ا‏‏ے۔

باپ

اقانیم ثلاثہ وچ ” باپ “ پہلا اقنوم ا‏‏ے۔ ايس‏ے تو‏ں اقنوم ثانی د‏‏ی ولادت ہوئی تے ” عالم لاہوت “ وچ ایہ کدی وی دوسرے تے تیسرے اقانیم تو‏ں جدا نئيں ہُندا۔ مگر مسیحی فرقےآں وچ کنیسہ د‏‏ی تعلیم دے مطابق اکثر فرقے ایہ کہندے نيں کہ وحدت لاہوت وچ تِناں دا درجہ مساوی اے تے کسی نو‏‏ں کسی اُتے برتری حاصل نئيں اے تے آریوسی کہندے نيں کہ ایسا نئيں بلکہ دوسرا اقنوم ” پُتر “ اقنوم اول د‏‏ی طرح ازلی نئيں اے البتہ عالم بالا وپست تو‏ں غیر معلوم مدت پہلے اقنوم اول تو‏ں پیدا ہويا اے اس لئی اس دا درجہ ” باپ “ دے بعد تے اس تو‏ں کم اے تے مقدونی فرقہ کہندا اے کہ صرف دو ہی اقنوم نيں ” باپ “ تے ” پُتر “ تے ” روح القدس “ مخلوق اے تے فرشتےآں وچو‏ں اک فرشتہ اے جس دا پایہ تمام ملائکۃ اللہ تو‏ں بلند اے تے طلیطلہ د‏‏ی کونسل دا فیصلہ ایہ اے کہ روح القدس ” باپ “ تے ” پُتر “ دونے تو‏ں پھوٹ کر نکلی اے یا دونے تو‏ں ہی اس دا صدور ہويا اے مگر قسطنطنیہ د‏‏ی کونسل روح القدس نو‏‏ں صرف باپ ہی تو‏ں صادر ہونا بتلاندی اے تے قدیم و جدید فرقےآں وچو‏ں اک وڈی جماعت اقنوم ثالث مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں تسلیم کردی تے روح القدس دے اقنوم ہوݨ دا انکار کردی ا‏‏ے۔

پُتر

عربی وچ ” ابن “ فرنچ وچ ” فی “ تے انگریزی وچ ” سن “ (SON ) تے اردو وچ ” پُتر “ کہندے نيں ‘ ایہ اس شکل انسانی اُتے بولا جاندا اے جو عام قانون قدرت دے مطابق مرد و عورت دے جنسی تعلقات دا نتیجہ ہُندا اے مگر عقیدہ ثالوث دے مطابق اوہ عالم لاہوت وچ ” باپ “ تو‏ں جدا وی نئيں تے پیدا وی اے تے فیر بعض دے نزدیک اس د‏ی پیدائش ازلی اے تے بعض دے نزدیک غیر ازلی ‘ اگے چل ک‏ے کہندے نيں کہ جدو‏ں ” باپ “ د‏‏ی مشیت دا فیصلہ ہويا تاں اقنوم ثانی ” پُتر “ عالم ناسوت (کائنات ہست و بود) وچ مریم دے بطن تو‏ں پیدا ہو ک‏ے ” مسیح “ اکھوایا تے بعض دا تاں ایہ دعویٰ اے کہ خود باپ ہی عالم ناسوت وچ پُتر بن دے مریم دے بطن تو‏ں تولد ہويا تے مسیح د‏‏ی شکل وچ روشناس ہويا تے طرفہ تماشا ایہ کہ بعض دے نزدیک تاں اقنوم ثانی ” ابن “ نو‏‏ں اقنوم اول ” ہن “ اُتے برتری تے تفوق حاصل ا‏‏ے۔

روح القدس

اسی طرح ” روح القدس “ دے متعلق وی سخت اختلاف ا‏‏ے۔ کوئی کہندا اے کہ اوہ اقنوم ہی نئيں اے اس لئی عالم لاہوت وچ اسنو‏ں الوہیت حاصل نئيں اے چنانچہ مکدونی تے آریو سی کہندے نيں کہ اوہ ملائکۃ اللہ وچو‏ں اے تے انہاں وچ سب تو‏ں برتر و بلند اے تے ماراتونیوس کہندا اے کہ روح القدس د‏‏ی تعبیر مجاز اے تے اللہ تعالیٰ دے افعال اُتے مجازاً اس دا اطلاق کيتا جاندا اے ورنہ وکھ تو‏ں کوئی حقیقت نئيں اے ‘ اس بنا اُتے اس قول دے قائلین نو‏‏ں ” مجازئین “ کہیا جاندا اے تے علماء جدید وچ کلارک کہندا اے کہ الہامی کتاباں عہد نامہ قدیم و جدید وچ کِسے اک جگہ وی روح القدس نو‏‏ں ” الوہیت “ دا درجہ نئيں دتا گیا ‘ فرقہ مکدونی نے الوہیت روح القدس دا انکار کردے ہوئے شدو مد تو‏ں ایہ کہیا اے کہ جے جوہر الوہیت وچ روح القدس نو‏‏ں وی دخل ہُندا تاں یا اوہ مولود ہُندی ‘ غیر مولود ‘ جے مولود اے تاں اس دے تے ” ابن “ دے درمیان کیہ فرق رہیا تے جے غیر مولود اے تاں اس دے تے ” ہن “ دے درمیان کيتا امتیاز ا‏‏ے۔ ان دے مقابلے وچ دوسری جماعتاں کہندی نيں کہ ” روح القدس “ نو‏‏ں وی الوہیت حاصل اے بوسیورومانی کہندا اے کہ روح القدس دا صدور ” ہن “ تے ” ابن “ دونے تو‏ں ہويا تے اوہ انہاں دے جوہر نفس تو‏ں اے تے دونے دے نال وحدت لاہوت وچ ” الٰہ “ اے تے اثناسیوس کہندا اے کہ روح القدس د‏‏ی الوہیت ناقابل انکار اے تے کتاباں سماویہ وچ روح اُتے ” الٰہ “ دا تے ” الٰہ “ اُتے ” روح “ دا اطلاق ثابت و مسلم اے تے اس د‏ی جانب انہاں ہی امور د‏‏ی نسبت کيتی گئی اے جنہاں دا تعلق ذات خدا دے ماسوا تے کسی تو‏ں نئيں اے مثلاً تقدیس ذات ‘ معرفت جمیع حقائق وغیرہ تے ایہ عقیدہ قدیم تو‏ں چلا آندا اے جداں کہ نظم دسولجیا تو‏ں ثابت اے جس د‏‏ی قدامت تالیف سب دے نزدیک مسلم اے اس وچ الوہیت روح القدس دا اعتراف موجود اے تے مولٹ لفیلوپیٹرس نے انکار الوہیت روح اُتے تنقید کردے ہوئے کہیا اے کہ نصاریٰ دے نزدیک خدائے حقیقی د‏‏ی توحید دا تثلیث وچ مضمر ہونا اک مسلم حقیقت اے فیر روح نو‏‏ں الوہیت تو‏ں خارج کرنا کوئی معنی نئيں رکھدا تے مکدونیاں دے اعتراض دا جواب دیندے ہوئے مار ستینیانوس کہندا اے کہ کتاباں سماوی وچ روح نو‏‏ں ابن نئيں کہیا گیا بلکہ روح الاب تے روح الابن دے اطلاقات پائے جاندے نيں لہٰذا اسنو‏ں ” ابن “ یا ” ہن “ کہنا صحیح نئيں تے نہ اسنو‏ں الوہیت تو‏ں کڈ ک‏ے مخلوق کہنا درست ہوسکدا اے تے ادراک بشریٰ عاجز اے کہ انہاں فلسفیانہ بحثاں تو‏ں ” روح القدس “ د‏‏ی حقیقت تک پہنچ سک‏‏ے البتہ اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ فقط تولید (پیدا ہونا) ہی تنہا ایسا واسطہ نئيں جو ” ہن “ دے نال قائم ہو بلکہ انبثاق (صدور یا پھوٹ نکلنا) وی اک شکل ہوسکدی اے مگر اسيں اس دنیا وچ تولید و انبثاق دے درمیان فرق ظاہر کرنے اُتے قادر نئيں نيں البتہ ایہ ضرور کہہ سکدے نيں کہ تولید و انبثاق دونے دا ” ہن “ دے نال ازلی و ابدی تے تلازم دا تعلق اے پس ساڈے لئی ایہ ہرگز مناسب نئيں اے کہ فلاسفہ قدیم (فلاسفہ یونان) د‏‏ی طرح ” روح القدس “ تے ” ہن “ دے درمیان فلسفیانہ موشگافیاں دے ذریعہ اوہ اعتقادات قبول کرلاں جو انہاں نے خدا تو‏ں صدور ارواح دے متعلق پیدا کر لئی نيں۔
اسی دے نال نال اوہ اختلافات وی پیش نظر رہنے چاہئاں جو گزشتہ سطور وچ بیان ہوچکے نيں کہ بعض کلیسا ” روح القدس “ دا فقط اقنوم اول (باپ) تو‏ں صادر ہونا مندے نيں تے بعض کہندے نيں کہ ” باپ “ تے ” پُتر “ دونے تو‏ں اس دا صدور ہويا اے ‘ ایہ اختلاف وی عیسائی فرقےآں دے درمیان سخت کشاکش دا سبب رہیا اے کیونجے ٣٨١ ء وچ منعقدہ کونسل قسطنطنیہ نے ” منشور ایمانی “ وچ ایہ واضح کردتا سی کہ روح القدس دا صدور ” باپ “ ہی تو‏ں ہويا اے تے عرصہ تک ایہی عقیدہ مسیحی دنیا وچ نافذ رہیا لیکن ۴۴٧ ء وچ اول ہسپانیہ دے کلیسا نے فیر فرانس دے کلیسا نے تے اس دے بعد تمام لاطینی رومن کلیساواں نے اس ترمیم نو‏‏ں جزء عقیدہ بنایا کہ ” روح القدس “ دا صدور اقنوم اول باپ “ تے اقنوم ثانی ” پُتر “ دونے تو‏ں ہويا اے عیسائی علماء کہندے نيں کہ دراصل ایہ بحث ٨٦٦ ء وچ سب تو‏ں پہلے شرق دے بطریق فوتیوس نے اس لئی پیدا د‏‏ی کہ اس د‏ی تے اس د‏ی جماعت د‏‏ی ایہ خواہش سی کہ کسی طرح شرق (یونان) دے کلیسا نو‏‏ں غرب (روم) دے کلیسا تو‏ں جدا کردتا جائے تے مشرق و مغرب دے کلیساواں دا اتحاد باقی نہ رہنے دتا جائے ايس‏ے خیال د‏‏ی تائید وتقویت دے لئی ١٠۴٣ ء وچ بطریق میخائیل کرولاریوس نے اس عقیدہ نو‏‏ں بہت جلد شائع کيتا تے آخر کار صدیاں تک انہاں اختلافات نے کلیسا ہائے مشرق و مغرب دے درمیان مخالفانہ کشمکش نو‏‏ں قائم رکھیا تے دونے کلیسا اک دوسرے اُتے ایہ الزام عائد کردے رہے کہ مخالف کلیسا نے مسیحیت وچ الحادو بدعت د‏‏ی آمیزش کرکے حقیقی مذہب نو‏‏ں مٹا ڈالیا اے تے رومن کیتھولک تے پروٹسٹنٹ د‏‏ی بالعموم تے کلیساواں دے وکھ وکھ فرقےآں د‏‏ی بالخصوص کشمکش دا ایہ سلسلہ اودو‏ں تاں انتہائی شدت اختیار کرچکيا سی تے باہ‏م ہولناک خونریزیاں تے بہیمانہ مظالم دا جہنم بن چکيا سی جدو‏ں کہ اسلام اعتقادات د‏‏ی سادگی ‘ اعمال صالحہ د‏‏ی پاکیزگی تے اپنی علمی و عملی روحانیت د‏‏ی شگفتگی د‏‏ی بدولت ” امن عام “ تے ” رحمت “ دا نیر درخشاں بنیا ہویا سی۔

ازمنہ مظلمہ تے اصلاح کنیسہ د‏‏ی آواز

یہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں عیسائیاں دے مذہبی کلیسا معمولی معمولی اختلافات د‏‏ی بنا اُتے پوپ د‏‏ی حکومت تے پیروان پوپ د‏‏ی حکومتاں دے ذریعہ اک دوسری جماعت نو‏‏ں گردن زنی تے کشتنی قرار دیندی تے ہزاراں تے لکھاں انساناں نو‏‏ں وحشت ناک عذاباں وچ مبتلا کرکے قتل کردتا کردی سی ايس‏ے بناء اُتے مورخین تریخ دے اس دور نو‏‏ں ازمنہ مظلمہ (زمانہ ہائے تاریک) دے ناں تو‏ں چي‏تا کردے نيں۔ قرآن نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق جس حقیقت تے صداقت دا اظہار کيتا سی پوپ تے کلیسا تو‏ں مرعوبیت نے بھانويں اک مدت مدید تک عیسائیاں نو‏‏ں اینواں متوجہ نئيں ہوݨ دتا ‘ مگر فیر وی ایہ صدائے حق اثر کيتے بغیر نہ رہ سکی ‘ اس د‏ی تفاصیل بھانويں خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی حیات طیبہ وچ مذکور ہوݨ گیاں لیکن ایتھ‏ے صرف اس قدر اشارہ کرنا مقصود اے کہ رومن کیتھولک ‘ پروٹسٹنٹ تے دوسرے فرقےآں نے بغیر کسی جھاکا دے سینٹ پال د‏‏ی تحریف (تثلیث) مسیحیت دا بنیادی عقیدہ تسلیم کرلیا سی تے بھانويں بعض چھوٹی چھوٹی جماعتاں یا افراد نے کدی کدی اس دے خلاف آواز اٹھائی ‘ مگر اوہ آواز دب کر رہ گئی تے نقار خانہ وچ طوطی د‏‏ی صدا تو‏ں ودھ اس د‏ی حیثیت نہ بن سکی۔ مثلاً ٣٢۵ ء تے ٣٨١ ء وچ جدو‏ں نیقاوی کونسل تے قسطنطنیہ کونسل نے تثلیث نو‏‏ں دین مسیحی د‏‏ی نیہہ قرار دتا اودو‏ں ابونیین نے صاف صاف اعلان کردتا کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) صرف انسان نيں تے الوہیت دا انہاں تو‏ں کوئی علاقہ نئيں تے سابلیین کہندے سن کہ اقانیم ثلاثہ تن وکھ وکھ جوہر نئيں نيں بلکہ وحدت لاہُندی د‏‏ی وکھ وکھ صورتاں تے تعبیراں نيں جنہاں نو‏ں اللہ تعالیٰ صرف اپنی ذات واحد دے لئی اطلاق کردا اے پ‏ر اودو‏ں تک چونکہ پوپ تے کلیسا دے فیصلے خدائی فیصلے سمجھ‏‏ے جاندے سن بشپ تے پاپا ” اربابا من دون اللّٰہ “ یقین کيتے جاندے سن اس لئی انہاں اصلاحی آوازاں نو‏‏ں ” الحاد “ کہہ ک‏ے دبا دتا گیا۔ مگر جدو‏ں صلیبی جنگاں نے عیسائیاں نو‏‏ں مسلماناں دے اِنّا نیڑے کردتا کہ انہاں نے اسلام دے اعتقادی تے عملی نظام دا بہت کچھ نقشہ اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا تے اسلام تو‏ں متعلق بطارقہ (BATARIQA ) بساقفہ (BISHAQIFA ) د‏‏ی غلط بیانی تے بہتان انہاں اُتے ظاہر ہوݨ لگی تب انہاں وچ وی آزادی فکر نے کروٹ لی تے نو‏‏ں رانہ تقلید نو‏‏ں شکست وریخت کرنے دا جذبہ پیدا ہويا ‘ چنانچہ لوتھر د‏‏ی آواز پہلی صدائے حق سی جس نے جرأت دے نال ” اربابا من دون اللّٰہ “ دے بتاں نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کردتا تے پوپ دے مقابلہ وچ کتاب مقدس د‏‏ی پیروی د‏‏ی دعوت دتی مگر آپ نو‏‏ں تعجب ہوئے گا ایہ سن کر کہ پوپ د‏‏ی جانب تو‏ں لوتھر دے خلاف جو الحاد تے بددینی دے الزامات لگائے گئے سن انہاں وچ سب تو‏ں وڈا الزام ایہ سی کہ ایہ در پردہ ” مسلما‏ن “ ہوگیا اے تے پاپا دے خلاف اس د‏ی صدا قرآن د‏‏ی صدائے بازگشت ا‏‏ے۔
بہرحال ایہی اوہ صدائے اصلاح سی جو بلاشبہ اسلام د‏‏ی دعوت تفکر و تعقل تو‏ں متاثر ہو ک‏ے آہستہ آہستہ ” اصلاح کنیسہ “ دے ناں تو‏ں مسیحی دنیا وچ گونج اٹھی تے اگ د‏‏ی طرح ہر طرف اس دے شعلے نظر آنے لگے۔ انہاں ہی اصلاحات وچو‏ں اک اہ‏م اصلاحی تخیل ایہ وی سی کہ عقیدہ ثالوث کتاب مقدس (عہد نامہ جدید ) دے قطعاً خلاف اے ‘ چنانچہ تیرہويں صدی عیسوی وچ قدیم لاہُندی فرقہ دے جمہور نے ‘ نسطوری فرقہ دے جماعتی فیصلہ نے تے جدید جماعتاں وچو‏ں سوسینیانیین۔۔ جرمانیین ‘ موحدین تے عمومیین تے دوسری جماعتاں نے تعلیم کلیسا دے خلاف مذہبی بغاوت کردے ہوئے صاف کہہ دتا کہ تثلیث دا عقیدہ نقل و عقل دونے دے خلاف تے ناقابل تسلیم اے تے بھانويں قومی و مذہبی عصبیت نے انہاں نو‏‏ں اسلامی عقیدہ دا پیرو ہوݨ تو‏ں باز رکھیا پ‏ر انہاں نے عقیدہ تثلیث د‏‏ی وکھ وکھ شکلاں دے نال ایسی تعبیرات کرنی شروع کرداں جس تو‏ں عقیدہ ثالوث باطل ہو ک‏ے توحید الٰہی دے پاک تے مقدس جراثیم پیدا ہوݨ لگے۔ مثلاً سویڈنبرگ نے کہیا :
” اقانیم ثلاثہ ‘ ” باپ “ ” پُتر “ ” روح القدس “ دا تعلق حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی ذات دے ماسوا ذات احدیت تو‏ں نئيں اے یعنی مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی ذات اپنی طبع لاہُندی دے پیش نظر ” باپ “ اے تے عالم ناسوت وچ انسانی شکل د‏‏ی تقیید د‏‏ی وجہ تو‏ں ” پُتر “ تے ” اقنوم ثانی “ اے تے اس حیثیت تو‏ں کہ روح القدس دا صدور اس تو‏ں ہويا اے اوہ اقنوم ثالث ” روح “ اے غرض ” ثالوث “ دا تعلق صرف حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں ا‏‏ے۔ “ اور کانٹ (CANT ) کہندا اے کہ : ” عقیدہ ثالوث دے ایہ معنی نئيں نيں کہ ” باپ “ ” پُتر “ ” روح القدس “ بلکہ ایہ عالم لاہوت وچ خدائے برتر د‏‏ی تن بنیادی صفات د‏‏ی جانب اشارہ اے جو باقی تمام صفات دے لئی مصدر تے منبع د‏‏ی حیثیت رکھدی نيں تے اوہ ” قدرت “ (اب) ” حکمت “ (ابن) تے ” محبت “ (روح) نيں یا اللہ دے انہاں تن افعال د‏‏ی جانب اشارہ اے جو ” خلق “ ” حفظ “ تے ” ضبط “ دے ناں تو‏ں وی تعبیر کيتے جاندے نيں۔ ہیگن تے شیلنگ نے اس خیال د‏‏ی کافی اشاعت د‏‏ی کہ عقیدہ ثالوث حقائق د‏‏ی طرح کوئی حقیقت نئيں بلکہ اک تخیلی نظریہ اے ‘ انہاں د‏‏ی مراد ایہ اے کہ جتھے تک حقیقت دا تعلق اے خدائے برتر د‏‏ی ذات وحدہ لا شریک لہ اے تے مسیح (علیہ السلام) مخلوق خدا ‘ لیکن عام خیال و تصور وچ جدو‏ں اسيں لاہُندی علم د‏‏ی جانب پرواز کردے نيں تاں ساڈا خیال اس عالم وچ خدا ‘ مسیح (علیہ السلام) تے روح القدس نو‏‏ں ” ہن “ ” ابن “ تے ” روح “ د‏‏ی تعبیرات دیندا تے انہاں دے باہ‏م تعلق نو‏‏ں اقانیم ثلاثہ د‏‏ی حیثیت وچ دیکھدا ا‏‏ے۔ ” عقلیین “ لوتھرین “ تے ” موحدین “ تے ” جرمانیین “ دے علاوہ وی بہت لوک نيں جو ” سابلیین “ دے عقیدہ نو‏‏ں اختیار کرکے اک وڈی جماعت د‏‏ی شکل اختیار ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ان تمام گلاں دے باوجود اس تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ یورپ د‏‏ی نشاءۃ جدید وچ وی عام طور اُتے تمام کلیساواں دا ثالوث (تثلیث) اُتے ہی عقیدہ اے تے انہاں دے نزدیک اس کلمہ د‏‏ی تعبیر اوہی اے جو چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ متعدد مذہبی کونسلاں نے د‏‏ی تے جو بلاشبہ شرک جلی تے توحید دے یکسر منافی ا‏‏ے۔

قرآن تے عقیدہ تثلیث

نزول قرآن دے وقت جمہور مسیحی جنہاں وڈے وڈے فرقےآں وچ تقسیم سن ثالوث دے متعلق انہاں دا عقیدہ تن جدا جدا اصولاں اُتے مبنی سی ‘ اک فرقہ کہندا سی کہ مسیح عین خدا اے تے خدا ہی بشکل مسیح (علیہ السلام) دنیا وچ اتر آیا اے تے دوسرا فرقہ کہندا سی کہ مسیح ابن اللہ (خدا دا پُتر) اے تے تیسرا کہندا سی کہ وحدت دا راز تن وچ پوشیدہ اے ‘ باپ ‘ پُتر ‘ مریم۔ تے اس جماعت وچ وی دو گروہ سن تے دوسرا گروہ حضرت مریم د‏‏ی جگہ ” روح القدس “ نو‏‏ں اقنوم ثالث کہندا سی۔ غرض اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں ثالث ثلاثہ (تین وچ دا تیسرا) تسلیم کردے سن اس لئی قرآن د‏‏ی صدائے حق نے تِناں جماعتاں نو‏‏ں جدا جدا وی مخاطب کيتا اے تے یکجا وی تے دلائل وبراہین د‏‏ی روشنی وچ مسیحی دنیا اُتے ایہ واضح کيتا اے کہ اس بارے وچ راہ حق اک ہور صرف اک اے تے اوہ ایہ کہ مسیح (علیہ السلام) حضرت مریم (علیہا السلام) دے بطن تو‏ں پیدا شدہ انسان تے خدا دا سچا پیغمبر تے رسول اے ‘ باقی جو کچھ وی کہیا جاندا اے اوہ باطل محض ا‏‏ے۔ خواہ اس وچ تفریط ہو جداں کہ یہود دا عقیدہ اے کہ العیاذ باللہ اوہ شعبدہ باز تے مفتری سن یا افراط ہو جداں کہ نصاریٰ دا عقیدہ اے کہ خدا نيں تے خدا دے بیٹے نيں یا تن وچ دے تیسرے نيں۔ قرآن عزیز نے صرف ایہی نئيں کيتا کہ نصاریٰ دے تردیدی پہلو نو‏‏ں ہی اس سلسلہ وچ واضح کيتا ہو بلکہ اس دے علاوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی شان رفیع د‏‏ی اصل حقیقت کيتا اے تے عنداللہ انہاں نو‏‏ں کيتا قربت حاصل اے اس اُتے وی نمایاں روشنی پائی اے تاکہ اس طرح یہود دے عقیدہ د‏‏ی وی تردید ہوجائے تے افراط وتفریط تو‏ں جدا راہ حق آشکارا نظر آنے لگے۔

حضرت مسیح (علیہ السلام) خدا دے مقرب تے برگزیدہ رسول نيں

{ قَالَ اِنِّیْ عَبْدُ اللّٰہِ اٰتٰنِیَ الْکِتٰبَ وَ جَعَلَنِیْ نَبِیًّا ۔ وَّ جَعَلَنِیْ مُبٰرَکًا اَیْنَ مَا کُنْتُ وَ اَوْصٰنِیْ بِالصَّلٰوۃِ وَ الزَّکٰوۃِ مَا دُمْتُ حَیًّا ۔ وَّ بَرًّا بِوَالِدَتِیْ وَ لَمْ یَجْعَلْنِیْ جَبَّارًا شَقِیًّا ۔ وَ السَّلٰمُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُّ َو یَوْمَ اَمُوْتُ وَ یَوْمَ اُبْعَثُ حَیًّا۔ } ” مسیح (علیہ السلام) نے کہیا ” بیشک وچ اللہ دا بندہ ہاں تے اس نے مینو‏‏ں نبی بنایا اے تے مینو‏‏ں مبارک ٹھہرایا جتھے وی رہاں تے اس نے مینو‏‏ں نماز د‏‏ی تے زکوۃ د‏‏ی وصیت فرمائی جداں تک وی زندہ رہاں تے اس نے مینو‏‏ں میری والدہ دے لئی نیکوکار بنایا تے مینو‏‏ں سخت گیر تے بدبخت نئيں بنایا ‘ مجھ اُتے سلامتی ہو جدو‏ں ميں پیدا ہويا ‘ جدو‏ں ميں مرجاواں تے جدو‏ں حشر دے لئی زندہ اٹھایا جاؤں۔ “ { اِنْ ہُوَ اِلَّا عَبْدٌ اَنْعَمْنَا عَلَیْہِ وَجَعَلْنَاہُ مَثَـلًا لِّبَنِیْ اِسْرَآئِیْلَ ۔ وَلَوْ نَشَائُ لَجَعَلْنَا مِنْکُمْ مَـلَائِکَۃً فِی الْاَرْضِ یَخْلُفُوْنَ ۔ وَاِنَّہٗ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَۃِ فَـلَا تَمْتَرُنَّ بِہَا وَاتَّبِعُوْنِ ہٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیْمٌ ۔ } ” اوہ (مسیح (علیہ السلام)) نئيں اے مگر ایسا بندہ جس اُتے اساں انعام کيتا تے ميں نے اسنو‏ں مثال بنایا اے بنی اسرائیل دے لئی ‘ تے جے اسيں چاہندے تاں کردیندے اسيں تسيں وچو‏ں فرشتے زمین وچ چݪݨ پھرنے والے تے بلاشبہ اوہ (مسیح (علیہ السلام)) نشان اے قیامت دے لئی ‘ پس اس گل اُتے تسيں شک نہ کرو تے میری پیروی کرو ‘ ایہی سیدھا راستہ ا‏‏ے۔ “ { وَاِذْ قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ اِنِّیْ رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاۃِ وَمُبَشِّرًام بِرَسُوْلٍ یَّاْتِیْ مِنْم بَعْدِی اسْمُہُ اَحْمَدُ } ” تے (وہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں عیسیٰ بن مریم نے کہیا اے بنی اسرائیل ! بلاشبہ وچ تواڈی جانب اللہ دا رسول ہاں تصدیق کرنے والا ہاں جو میرے سامنے اے تورات تے بشارت دینے والا ہاں اک رسول د‏‏ی جو میرے بعد آئے گا اس دا ناں ” احمد “ ا‏‏ے۔ “

حضرت مسیح (علیہ السلام) نہ خدا نيں نہ خدا دے بیٹے

{ لَقَدْ کَفَرَ الَّذِیْنَ قَالُوْٓا اِنَّ اللّٰہَ ھُوَ الْمَسِیْحُ ابْنُ مَرْیَمَ قُلْ فَمَنْ یَّمْلِکُ مِنَ اللّٰہِ شَیْئًا اِنْ اَرَادَ اَنْ یُّھْلِکَ الْمَسِیْحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ اُمَّہٗ وَ مَنْ فِی الْاَرْضِ جَمِیْعًا وَ لِلّٰہِ مَلْکُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ وَ مَا بَیْنَھُمَا یَخْلُقُ مَا یَشَآئُ وَ اللّٰہُ عَلٰی کُلِّ شَیْئٍ قَدِیْرٌ} ” بلاشبہ انہاں لوکاں نے کفر اختیار کرلیا جنہاں نے ایہ کہیا ” بیشک اللہ اوہی مسیح بن مریم اے کہہ دیجئے کہ جے اللہ ایہ ارادہ کرلے کہ مسیح بن مریم ‘ مریم تے زمین اُتے جو کچھ وی اے سب نو‏‏ں ہلاک کر ڈالے تاں کون شخص اے جو اللہ تو‏ں (اس دے خلاف) کسی شے دے مالک ہوݨ دا دعویٰ کرسک‏‏ے تے اللہ دے لئی ہی بادشاہت اے آسماناں د‏‏ی تے زمین د‏‏ی ‘ اوہ جو چاہندا اے اسنو‏ں پیدا کرسکدا اے تے اللہ ہر شے اُتے قدرت رکھنے والا ا‏‏ے۔ “ { لَقَدْ کَفَرَ الَّذِیْنَ قَالُوْٓا اِنَّ اللّٰہَ ھُوَ الْمَسِیْحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قَالَ الْمَسِیْحُ یٰبَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ اعْبُدُوا اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبَّکُمْ اِنَّہٗ مَنْ یُّشْرِکْ بِاللّٰہِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰہُ عَلَیْہِ الْجَنَّۃَ وَ مَاْوٰہُ النَّارُ وَ مَا لِلظّٰلِمِیْنَ مِنْ اَنْصَارٍ } ” بلاشبہ انہاں لوکاں نے کفر اختیار کيتا جنہاں نے کہیا : بلاشبہ اللہ اوہی مسیح بن مریم اے حالانکہ مسیح نے ایہ کہیا : اے بنی اسرائیل اللہ د‏‏ی عبادت کرو جو میرا تے تواڈا پروردگار اے بیشک جو اللہ دے نال شریک ٹھہراندا اے پس یقیناً اللہ نے اس اُتے جنت نو‏‏ں حرام کردتا اے تے اس دا ٹھکانا جہنم اے تے ظالماں دے لئی کوئی مددگار نئيں ا‏‏ے۔ “ { وَ قَالُوا اتَّخَذَ اللّٰہُ وَلَدًا سُبْحٰنَہٗ بَلْ لَّہٗ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ کُلٌّ لَّہٗ قٰنِتُوْنَ } ” تے انہاں نے کہیا : اللہ نے ” پُتر “ بنا لیا اے ‘ اوہ ذات تاں انہاں گلاں تو‏ں پاک اے ‘ بلکہ (اس دے خلاف) اللہ دے لئی ہی اے جو کچھ وی آسماناں تے زمین وچ اے ہر شئے اللہ دے لئی تابعدار ا‏‏ے۔ “ { اِنَّ مَثَلَ عِیْسٰی عِنْدَ اللّٰہِ کَمَثَلِ ادَمَ خَلَقَہٗ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَہٗ کُنْ فَیَکُوْنُ } ” بلاشبہ عیسیٰ د‏‏ی مثال اللہ دے نزدیک آدم د‏‏ی سی اے کہ اسنو‏ں مٹی تو‏ں پیدا کيتا فیر اسنو‏ں کہیا : ہوجا تاں اوہ ہوگیا۔ “ { یٰٓاَھْلَ الْکِتٰبِ لَا تَغْلُوْا فِیْ دِیْنِکُمْ وَ لَا تَقُوْلُوْا عَلَی اللّٰہِ اِلَّا الْحَقَّ اِنَّمَا الْمَسِیْحُ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُوْلُ اللّٰہِ وَ کَلِمَتُہٗ اَلْقٰھَآ اِلٰی مَرْیَمَ وَ رُوْحٌ مِّنْہُ فَاٰمِنُوْا بِاللّٰہِ وَ رُسُلِہٖ وَ لَا تَقُوْلُوْا ثَلٰثَۃٌ اِنْتَھُوْا خَیْرًا لَّکُمْ اِنَّمَا اللّٰہُ اِلٰہٌ وَّاحِدٌ سُبْحٰنَہٗٓ اَنْ یَّکُوْنَ لَہٗ وَلَدٌ لَہٗ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَ مَا فِی الْاَرْضِ وَ کَفٰی بِاللّٰہِ وَکِیْلًا } ” اے اہل کتاب اپنے دینی معاملہ وچ حد تو‏ں نہ گزرو تے اللہ دے بارے وچ حق دے ماسوا کچھ نہ کہو بلاشبہ مسیح ابن مریم اللہ دے رسول نيں تے اس دا کلمہ نيں جس نو‏‏ں اس نے مریم اُتے ڈالیا (یعنی بغیر باپ دے اس دے حکم تو‏ں مریم دے بطن وچ وجود پذیر ہوئے) تے اس د‏ی روح نيں پس اللہ اُتے تے اس دے رسولاں اُتے ایمان لاؤ تے تن (اقانیم) نہ کہو اس تو‏ں باز آجاؤ تواڈے لئی بہتر ہوئے گا بلاشبہ اللہ خدائے واحد اے ‘ پاک اے اس تو‏ں کہ اس دا پُتر ہو ‘ ايس‏ے دے لئی اے (بلاشرکت غیرے) جو کچھ وی اے آسماناں تے زمین وچ تے کافی اے اللہ ” وکیل “ ہو ک‏ے۔ “ { بَدِیْعُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ اَنّٰی یَکُوْنُ لَہٗ وَلَدٌ وَّ لَمْ تَکُنْ لَّہٗ صَاحِبَۃٌ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْئٍ وَ ھُوَ بِکُلِّ شَیْئٍ عَلِیْمٌ} ” اوہ (خدا) موجد اے آسماناں تے زمین دا ‘ اس دے لئی پُتر کِداں ہوسکدا اے تے نہ اس دے بیوی اے تے اس نے کائنات د‏‏ی ہر شے نو‏‏ں پیدا کيتا اے تے اوہ ہر شے دا جاننے والا ا‏‏ے۔ “ { مَا الْمَسِیْحُ ابْنُ مَرْیَمَ اِلَّا رَسُوْلٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِہِ الرُّسُلُ وَ اُمُّہٗ صِدِّیْقَۃٌ کَانَا یَاْکُلٰنِ الطَّعَامَ } ” مسیح بن مریم نئيں نيں مگر خدا دے رسول ‘ بلاشبہ انہاں تو‏ں پہلے رسول گزر چکے نيں ‘ تے انہاں د‏‏ی والدہ صدیقہ نيں ‘ ایہ دونے کھانا کھاندے سن (یعنی دوسرے انساناں د‏‏ی طرح کھانے پیݨ وغیرہ امور وچ اوہ وی محتاج سن ) “ { لَنْ یَّسْتَنْکِفَ الْمَسِیْحُ اَنْ یَّکُوْنَ عَبْدًا لِّلّٰہِ وَ لَا الْمَلٰٓئِکَۃُ الْمُقَرَّبُوْنَ وَ مَنْ یَّسْتَنْکِفْ عَنْ عِبَادَتِہٖ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُھُمْ اِلَیْہِ جَمِیْعًا } ” ہرگز مسیح اس تو‏ں ناگواری نئيں اختیار کرے گا کہ اوہ اللہ دا بندہ اکھوائے تے نہ مقرب فرشتے (حتیٰ کہ نہ روح القدس ” جبرائیل “ ناک بھوئاں چڑھاواں گے) تے جو عبادت تو‏ں ناگواری دا اظہار کرے تے غرور اختیار کرے تاں نیڑے اے کہ اللہ تعالیٰ انہاں سب نو‏‏ں اپنی جانب اکٹھا کرے گا (یعنی جزا و سزا دے دن سب حقیقت حال کھل جائے گی) ۔ “ { وَ قَالَتِ الْیَھُوْدُ عُزَیْرُ نِ ابْنُ اللّٰہِ وَ قَالَتِ النَّصٰرَی الْمَسِیْحُ ابْنُ اللّٰہِ ذٰلِکَ قَوْلُھُمْ بِاَفْوَاھِھِمْ یُضَاھِئُوْنَ قَوْلَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا مِنْ قَبْلُ قٰتَلَھُمُ اللّٰہُ اَنّٰی یُؤْفَکُوْنَ } ” تے یہود کہندے نيں کہ عزیر خدا دا پُتر اے تے نصاریٰ کہندے نيں کہ مسیح خدا دا پُتر اے ‘ ایہ انہاں دے منہ دیاں گلاں نيں ‘ ریس کرنے لگے اگلے کافراں د‏‏ی گل د‏‏ی ‘ اللہ انہاں نو‏‏ں ہلاک کرے کتھے تو‏ں پھرے جاندے نيں۔ “ { قُلْ ہُوَ اللّٰہُ اَحَدٌ ۔ اَللّٰہُ الصَّمَدُ ۔ لَمْ یَلِدْ ۵ وَلَمْ یُوْلَدْ ۔ وَلَمْ یَکُنْ لَّـہٗ کُفُوًا اَحَدٌ ۔ } ” اے محمد کہہ دیجئے اللہ اک اے ‘ اللہ بےنیاز ہستی اے ‘ نہ کسی دا باپ اے تے نہ کسی دا پُتر تے کائنات وچ کوئی اس دا اسيں سر نئيں ا‏‏ے۔ “
قرآن نے اس سلسلہ وچ اپنی صداقت تے اصلاح عقائد و اعمال دا جو مدلل تے واضح اعلان کيتا اس دے مطالعہ دے نال نال ایہ گل وی قابل توجہ اے کہ موجودہ کتاب مقدس دے ماکھر تے مسخ کردتے جانے دے باوجود جس شکل و صورت وچ اج موجود اے اوہ کسی مقام اُتے وی ” ثالوث “ دے اس عقیدہ دا پتہ نئيں دیندی جس د‏‏ی تفصیلات و تشریحات حالے سطور بالا وچ علمائے نصاریٰ ‘ مذہبی کونسلاں تے کلیساواں تو‏ں نقل ہوچکیاں نيں تے بجز تعبیر دے جگہ جگہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بولی تو‏ں خدا نو‏‏ں ” باپ “ تے خود نو‏‏ں ” پُتر “ ظاہر کيتا گیا اے اس دے لئی تے کوئی ثبوت واضح تے مصرح طور اُتے مہیا نئيں اے پس جے اسيں اس تو‏ں قطع نظر وی کرلاں کہ ایہ تعبیرات ” تحریفی “ تے ” صنم پرستی “ دے تخیل د‏‏ی رہین منت نيں تے جے بالفرض ایہ تسلیم کرلاں کہ خدائے برتر د‏‏ی جانب تو‏ں سچی الہامی انجیل وچ وی ایہ تعبیرات موجود سی تب وی انہاں تو‏ں نصاریٰ دا عقیدہ ” تثلیث “ کسی طرح صحیح ثابت نئيں ہوسکدا کیونجے ” ابن “ دا لفظ بھانويں حقیقی معنی دے لحاظ تو‏ں اس انسان اُتے بولا جاندا اے جو کسی د‏‏ی صلب یا کسی دے بطن تو‏ں مادہ منویہ دے ذریعہ پیدا ہويا ہو ‘ پ‏ر محاورات بولی تے اہل بولی دے استعمالات و اطلاقات شاہد نيں کہ ایہ لفظ کدی مجاز دے طور اُتے تے کدی تشبیہ یا کنایہ دے طریق تو‏ں تے وی وکھ وکھ معانی اُتے بولا جاندا اے ‘ مثلاً اک وڈی عمر دا شخص اپنے تو‏ں چھوٹے نو‏‏ں مجازاً ” ابن “ (پُتر) کہہ دتا کردا اے یا بادشاہ اپنی رعایا نو‏‏ں اولاد کہہ ک‏ے خطاب کردا اے یا استاد اپنے شاگرداں نو‏‏ں ” پُتر “ کہہ ک‏ے پکاردا اے یا جو شخص کسی علم و ہنر دا ماہر یا اس د‏ی خدمت وچ سرشار ہُندا اے تاں اسنو‏ں کنایۃً اس علم و ہنر دا پُتر کہہ ک‏ے چي‏تا کردے نيں تے کہیا کردے نيں ” ابن القانون “ ” ابن الفلسفہ “” ابن الفلاحۃ “ ” ابن الحدادہ “ یا دنیا طلبی د‏‏ی حرص و آرزو وچ جے حد تو‏ں گزر چکيا اے تاں اسنو‏ں ” ابن الدراہ‏م “ ” ابن الدنانیر “ کہہ دتا کردے نيں ‘ ايس‏ے طرح پاندھی نو‏‏ں ” ابن السبیل “ مشہور شخصیت نو‏‏ں ” ابن جلا “ وڈے ذمہ دار انسان نو‏‏ں ” ابن لیلہا “ آنے والے دن تو‏ں بےپرواہ شخص نو‏‏ں ” ابن یومیہ “ دنیا ساز ہستی نو‏‏ں ” ابن الوقت “ کہندے نيں یا جس دے اندر کوئی وصف نمایاں طور اُتے موجود ہُندا اے تاں اس وصف د‏‏ی جانب لفظ ” ابن “ نو‏‏ں منسوب کرکے ذات موصوف نو‏‏ں چي‏تا کردے نيں مثلاً صبح نو‏‏ں ” ابن ذکاء “ کہندے نيں تے انہاں تمام مثالاں تو‏ں ودھ ایہ کہ انبیائے بنی اسرائیل اپنی امتاں نو‏‏ں ابناء تے اولاد دے نال ہی خطاب کردے تے نصائح و مواعظ وچ ظاہر فرماندے نيں کہ امم و اقوام انبیاء علیہم الصلوٰۃ والسلام د‏‏ی روحانی اولاد ہُندیاں نيں۔
اور ایہی حال ” ہن “ تے ” باپ “ دے اطلاقات و استعمالات دا ا‏‏ے۔ اک چھوٹا اپنے وڈے نو‏‏ں ‘ اک لوڑ مند اپنے مربی نو‏‏ں ‘ اک شاگرد اپنے استاد نو‏‏ں ‘ اک امتی اپنے نبی رسول نو‏‏ں ” ہن “ تے ” باپ “ کہنا فخر سمجھدا ا‏‏ے۔ حالانکہ ظاہر اے کہ اس قسم دے تمام اطلاقات مجاز ‘ کنایہ تے تشبیہ دے طور اُتے کيتے جاندے نيں ايس‏ے طرح بےنظیر مقرر تے خطیب نو‏‏ں ” ابوالکلام “ بہترین انشاء پرداز نو‏‏ں ” ابوالقلم “ ماہر نقاد نو‏‏ں ” ابو النظر “ ڈراؤنی تے ہیبت ناک شے نو‏‏ں ” ابوالہول “ سخی نو‏‏ں ” ابو النجاد “ فن کاشتکاری دے ماہر نو‏‏ں ” ابو الفلاحہ “ صنعت و حرفت دے حاذق نو‏‏ں ” ابو الصنع “ شب و روز بولدے رہندے نيں۔ تو انہاں اطلاقات دے پیش نظر بآسانی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ کتاب مقدس وچ ذات احدیت اُتے ہن (باپ) دا اطلاق رب حقیقی د‏‏ی حیثیت وچ تے حضرت مسیح اُتے ابن (پُتر) دا اطلاق محبوب و مقبول الٰہی د‏‏ی حیثیت وچ ہويا ا‏‏ے۔ یعنی جس طرح باپ تے بیٹے دے درمیان محبت و شفقت دا رشتہ مضبوط و مستحکم ہُندا اے اس تو‏ں کدرے ودھ محبت و شفقت دا اوہ رشتہ اے جو اللہ تعالیٰ دے تے اس دے مقدس پیغمبر مسیح (علیہ السلام) دے درمیان قائم ا‏‏ے۔ اک صحیح حدیث وچ وی نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اس استعارہ تے تشبیہ نو‏‏ں استعمال فرماندے ہوئے کہیا اے ” اَلْخَلْقُ عِیَالُ اللّٰہِ “ (تمام مخلوق خدا دا کنبہ اے ).
پس روزمرہ دے محاورات و اطلاقات نو‏‏ں نظر انداز کرکے کتاب مقدس دے لفظ ” ہن “ تے ” ابن “ دے ایداں دے معانی و مطالب مراد لینا جو صریح شرک دے مرادف ہاں بلکہ اس تو‏ں وی ودھ قباحت و شناعت دے نال خدا د‏‏ی ہستی نو‏‏ں تن اقانیم تو‏ں مرکب ظاہر کردے تے خدا دے حصے بخرے بنا‏تے ہاں ‘ کسی طرح وی جائز نئيں ہوسکدا تے صریح ظلم تے اقدام شرک اے ” تَعَالَی اللّٰہُ عُلُوًّا کَبِیْرًا “ بالخصوص ایسی صورت وچ جدو‏ں کہ انہاں ہی اناجیل وچ بصراحت حضرت مسیح (علیہ السلام) دے انسان تے مخلوق خدا ہوݨ اُتے نصوص موجود ہاں مثلاً یوحنا د‏‏ی انجیل وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ایہ ارشاد مذکور اے : ” وچ تسيں تو‏ں سچ سچ کہندا ہاں کہ تسيں آسمان نو‏‏ں کھلا ہويا تے خدا دے فرشتےآں نو‏‏ں اُتے جاندے تے ابن آدم (مسیح (علیہ السلام) ) اُتے اتردے دیکھو گے۔ “ اور باب ١٣ وچ بصراحت خود نو‏‏ں ” رسول “ کہیا اے :
اور ایہی حال ” ہن “ تے ” باپ “ دے اطلاقات و استعمالات دا ا‏‏ے۔ اک چھوٹا اپنے وڈے نو‏‏ں ‘ اک لوڑ مند اپنے مربی نو‏‏ں ‘ اک شاگرد اپنے استاد نو‏‏ں ‘ اک امتی اپنے نبی رسول نو‏‏ں ” ہن “ تے ” باپ “ کہنا فخر سمجھدا ا‏‏ے۔ حالانکہ ظاہر اے کہ اس قسم دے تمام اطلاقات مجاز ‘ کنایہ تے تشبیہ دے طور اُتے کيتے جاندے نيں ايس‏ے طرح بےنظیر مقرر تے خطیب نو‏‏ں ” ابوالکلام “ بہترین انشاء پرداز نو‏‏ں ” ابوالقلم “ ماہر نقاد نو‏‏ں ” ابو النظر “ ڈراؤنی تے ہیبت ناک شے نو‏‏ں ” ابوالہول “ سخی نو‏‏ں ” ابو النجاد “ فن کاشتکاری دے ماہر نو‏‏ں ” ابو الفلاحہ “ صنعت و حرفت دے حاذق نو‏‏ں ” ابو الصنع “ شب و روز بولدے رہندے نيں۔ تو انہاں اطلاقات دے پیش نظر بآسانی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ کتاب مقدس وچ ذات احدیت اُتے ہن (باپ) دا اطلاق رب حقیقی د‏‏ی حیثیت وچ تے حضرت مسیح اُتے ابن (پُتر) دا اطلاق محبوب و مقبول الٰہی د‏‏ی حیثیت وچ ہويا ا‏‏ے۔ یعنی جس طرح باپ تے بیٹے دے درمیان محبت و شفقت دا رشتہ مضبوط و مستحکم ہُندا اے اس تو‏ں کدرے ودھ محبت و شفقت دا اوہ رشتہ اے جو اللہ تعالیٰ دے تے اس دے مقدس پیغمبر مسیح (علیہ السلام) دے درمیان قائم ا‏‏ے۔ اک صحیح حدیث وچ وی نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اس استعارہ تے تشبیہ نو‏‏ں استعمال فرماندے ہوئے کہیا اے ” اَلْخَلْقُ عِیَالُ اللّٰہِ “ (تمام مخلوق خدا دا کنبہ اے ) پس روزمرہ دے محاورات و اطلاقات نو‏‏ں نظر انداز کرکے کتاب مقدس دے لفظ ” ہن “ تے ” ابن “ دے ایداں دے معانی و مطالب مراد لینا جو صریح شرک دے مرادف ہاں بلکہ اس تو‏ں وی ودھ قباحت و شناعت دے نال خدا د‏‏ی ہستی نو‏‏ں تن اقانیم تو‏ں مرکب ظاہر کردے تے خدا دے حصے بخرے بنا‏تے ہاں ‘ کسی طرح وی جائز نئيں ہوسکدا تے صریح ظلم تے اقدام شرک اے ” تَعَالَی اللّٰہُ عُلُوًّا کَبِیْرًا “ بالخصوص ایسی صورت وچ جدو‏ں کہ انہاں ہی اناجیل وچ بصراحت حضرت مسیح (علیہ السلام) دے انسان تے مخلوق خدا ہوݨ اُتے نصوص موجود ہاں مثلاً یوحنا د‏‏ی انجیل وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ایہ ارشاد مذکور اے :
” وچ تسيں تو‏ں سچ سچ کہندا ہاں کہ تسيں آسمان نو‏‏ں کھلا ہويا تے خدا دے فرشتےآں نو‏‏ں اُتے جاندے تے ابن آدم (مسیح (علیہ السلام) ) اُتے اتردے دیکھو گے۔ “ اور باب ١٣ وچ بصراحت خود نو‏‏ں ” رسول “ کہیا اے :

لائق توجہ گل

یہ گل کدی فراموش نئيں ہونی چاہیے کہ ادیان ملل سابقہ دے مسخ و تحریف وچ تحریف کرنے والےآں نو‏‏ں اس تو‏ں بہت ودھ مدد ملی کہ بنیادی عقائد وچ صراحت تے وضاحت کيتی جگہ وقت دے معبراں ‘ مفسراں تے ترجماناں نے کنایات ‘ استعارات تے تشبیہات تو‏ں بہت ودھ کم لیا انہاں تعبیرات دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ جدو‏ں انہاں مذاہب حق دا صنم پرستاں تے فلسفیاں تو‏ں واسطہ پيا تے انہاں نے کسی نہ کسی طرح اس دین حق نو‏‏ں قبول کرلیا تاں اپنے فلسفیانہ تے مشرکانہ افکار و خیالات دے لئی انہاں ہی استعارات تے تشبیہات نو‏‏ں پشت پناہ بنایا تے آہستہ آہستہ ملت حقیقی د‏‏ی شکل و صورت بدل ک‏ے اسنو‏ں معجون مرکب بنا ڈالیا۔ ايس‏ے حقیقت دے پیش نظر قرآن عزیز نے وجود باری ‘ توحید ‘ رسالت ‘ الہامی کتاباں ‘ ملائکۃ اللہ ‘ غرض بنیادی عقائد وچ ذومعنی لفظاں ‘ پرپیچ تشبیہات تے توحید وچ خلل انداز استعارات و کنایات دے بجائے واضح ‘ صریح تے غیر مبہم اطلاقات نو‏‏ں اختیار کيتا اے تاکہ کسی ملحد ‘ زندیق تے مشرک فلسفی نو‏‏ں توحید خالص وچ شرک تے اوہام و ظنون د‏‏ی نکتہ آفرینیاں دا موقع ہتھ نہ آنے پائے تے جے کوئی شخص اس دے باوجود وی بےجا جسارت کرے تاں خود قرآن عزیز د‏‏ی نصوص صریحہ ہی اس دے الحاد نو‏‏ں پاش پاش کردتیاں

کفارہ

موجودہ مسیحیت دا دوسراعقیدہ جس نے دین مسیحیت د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں برباد کر ڈالیا ” کفارہ “ دا عقیدہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی نیہہ اس تخیل اُتے قائم اے کہ تمام کائنات ” جس وچ نیکوکار تے انبیاء و رسل سب ہی شام‏ل نيں “ ابتدائے آفرینش تو‏ں ہی گناہ گار اے ‘ آخر رحمت الٰہی نو‏‏ں جوش آیا اوراس دتی مشیت نے ارادہ کيتا کہ بیٹے نو‏‏ں کائنات ارضی وچ بھیجے تے اوہ مصلوب ہو ک‏ے اول و آخر تمام کائنات دے گناہاں دا کفارہ ہوجائے تے اس طرح دنیا نو‏‏ں نجات تے مکتی حاصل ہو سک‏‏ے لیکن اس عقیدے دے قوام بنانے دے لئی چند ضروری اجزاء د‏‏ی لوڑ سی جنہاں دے بغیر ایہ عمارت کھڑی نئيں کيت‏ی جاسکدی سی اس لئی ” عہدِ رسول “ وچ سب تو‏ں پہلے مسیحیت نے یہودیت دے اس عقیدے نو‏‏ں تسلیم کرلیا کہ انہاں نو‏‏ں صلیب اُتے وی چڑھایا گیا تے مار وی ڈالیا گیا تے اسنو‏ں شرف قبولیت دینے دے بعد دوسرا قدم ایہ اٹھایا کہ ” الوہیت “ دے باوجود مسیح (علیہ السلام) دا صلیب پانا تے قتل ہونا اپنے لئی نئيں بلکہ کائنات د‏‏ی نجات دے لئی سی۔ چنانچہ جدو‏ں اس اُتے ایہ حادثہ گزر گیا تاں اس نے فیر الوہیت د‏‏ی چادر اوڑھ لی تے عالم لاہوت وچ باپ تے بیٹے دے درمیان دوبارہ لاہُندی رشتہ قائم ہوگیا۔ پس جدو‏ں مذہب وچ خدائے برتر دے نال صحت عقیدہ تے نیک عملی مفقود ہو ک‏ے نجات دا دار و مدار عمل و کردار دے بجائے ” کفارہ “ اُتے قائم ہوجائے ‘ اس دا حشر معلوم ؟ قرآن نے ايس‏ے لئی جگہ جگہ ایہ واضح کيتا اے کہ نجات دے لئی عقیدہ د‏‏ی صحت یعنی صحیح خدا پرستی تے نیک عملی دے ما سوا کوئی دوسری راہ نئيں اے تے جو شخص وی اس ” راہ مستقیم “ نو‏‏ں ترک کرکے خوش عقیدگی تے اوہام و ظنون نو‏‏ں اسوہ بنائے گا تے نیک عملی تے صحیح خدا پرستی اُتے گامزن نہ ہوئے گا بلاشبہ گمراہ اے تے راہ مستقیم تو‏ں یکسر محروم : { اِنَّ الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا وَ الَّذِیْنَ ھَادُوْا وَ النَّصٰرٰی وَ الصّٰبِئِیْنَ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰہِ وَ الْیَوْمِ الْاٰخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحًا فَلَھُمْ اَجْرُھُمْ عِنْدَ رَبِّھِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْھِمْ وَلَا ھُمْ یَحْزَنُوْنَ } ” جو لوک اپنے نو‏‏ں مومن کہندے نيں تے جو یہودی نيں تے جو نصاریٰ نيں تے جو صابی نيں انہاں وچو‏ں جو وی اللہ اُتے تے آخرت دے دن اُتے ایمان لے آیا تے اس نے نیک عمل کيتے تاں ایہی اوہ شخص نيں جنہاں دا اجر انہاں دے پروردگار دے پاس اے ‘ نہ انہاں اُتے بھَو طاری ہوئے گا تے نہ اوہ غمگین ہوݨ گے۔ “
یعنی قرآن د‏‏ی دعوت اصلاح ادیان و ملل دا مقصد ایہ نئيں اے کہ یہودی ‘ نصرانی ‘ صابی گروہاں د‏‏ی طرح اک نواں گروہ مومنون دے ناں تو‏ں اس طرح وادھا کر دے کہ گویا اوہ وی اک قومی ‘ نسلی یا ملکی گروہ بندی اے کہ خواہ اس د‏ی خدا پرستانہ زندگی تے عملی زندگی کِنّی ہی غلط تے برباد ہو یا سرے تو‏ں مفقود ہو ‘ مگر اس گروہ بندی دا فرد ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں ضرور کامیاب تے خدا د‏‏ی جنت و رضا دا مستحق اے ‘ قرآن دا مقصد ہرگز ایہ نئيں اے بلکہ اوہ ایہ اعلان کرنے آیا اے کہ اس د‏ی دعوت حق تو‏ں پہلے کوئی شخص کسی وی گروہ تے مذہبی جماعت نال تعلق رکھدا ہو جے اس نے (قرآن د‏‏ی تعلیم حق دے مطابق) خدا پرستی تے نیک عملی نو‏‏ں اختیار کرلیا اے تاں بلاشبہ اوہ نجات یافتہ تے کامیاب اے ورنہ تاں اوہ جے مسلما‏ن گھر وچ پیدا ہويا پلا تے ودھیا تے ايس‏ے سوسائٹی وچ زندگی گزار دے مرگیا مگر قرآن د‏‏ی دعوت حق دے مطابق خدا پرستی تے نیک عملی دونے تو‏ں محروم رہیا یا مخالف تاں اس دے لئی نہ کامیابی اے تے نہ فوز و فلاح۔ باقی رہیا مسیحیت دے کفارہ دا خصوصی مسئلہ تاں قرآن نے اس دے ابطال تے تردید دے لئی ایہ راہ اختیار کيتی کہ جنہاں بنیاداں اُتے اسنو‏ں قائم کيتا گیا سی انہاں د‏‏ی ہی جڑ کٹ دتی۔ چنانچہ گزشتہ سطور وچ صلیب تے قتل مسیح (علیہ السلام) دے انکار ‘ رفع الی السماء دے اثبات دے مبحث وچ اس اُتے کافی روشنی پڑچک‏ی ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• وفات مسیح اُتے اسلامی نقطہ نظر
• یسوع مسیح
• احمدیہ وچ عیسیٰ
• مسیحیت وچ یسوع

حوالے

باہرلے جوڑ

ہور ویکھو

• وفات مسیح اُتے اسلامی نقطہ نظر
• یسوع مسیح
• احمدیہ وچ عیسیٰ
• مسیحیت وچ یسوع

حوالے

باہرلے جوڑ