نور محمد نور کپورتھلوی
چودھری نور محمد نور کپورتھلوی 5۔اگست 1917ء نُوں چودھری محمد بخش دے گھر ریاست کپُور تھلہ مشرقی پنجاب وِچ پیدا ہوئے۔ مڈھلی تعلیم ریاست کپور تھلہ ضلع جالندھر توں حاصل کیتی۔ فیر اپنیاں خُدادا د صلاحیتاں تے کُجھ کرن دے جذبے تے عزم و ہمت نال گریجوایشن تیکر عِلمی مدارج طے کیتے۔ ایس توں وکھ آپ نے فارسی، عربی تے اُردو فاضل جیہے علمی کورس وی کیتے۔ آپ اِک سیلف میڈ انسان سن۔ آپ پنجاب روڈ ٹرانسپورٹ کارپوریشن (جی ٹی ایس) وچ موٹر مکینک دے عہدے توں ترقی کر کے اپنیاں صلاحیتاں راہیں ورکس مینیجر تے فیر موٹر وہیکل ایگزامینر دے عہدے تیک اپڑے۔ پنجاہ سٹھ دے دور وچ ایس عہدے دی بڑی ٹھاٹھ تے شان بان ہوندی سی۔ اِکو ویلے وچ کئی ضلعیاں دے ٹرانسپورٹ دا انسپکشن شعبہ اِکو MVE کول ہوندا سی۔
آپ نے بحیثیت آفیسر اپنے اصولاں اُتے کدے وی سودے بازی تے سمجھوتہ نہ کیتا۔ آپ دا شمار اپنے ویلے دے ایمان دار، فرض شناس، قابل تے گرم مزاج افسراں وچ ہوندا سی۔ آپ بہاولپور تے ملتان وچ لمے عرصے تیک اپنی خدمات سر انجام دیندے رہے۔ آپ نے ہمیش معیار تے سچائی نوں سامنے رکھیا۔ آپ نے فرض دی ادائیگی وچ بہت ساریاں روشن مثالاں قائم کیتیاں۔ کدے اصولاں اُتے سودے بازی نہ کرن دی خوبی تمام عمر اوہناں دے نال نال رہی۔ ملازمت دے دوران اِک واری آپ نُوں ویلے دے حکمران دے پُتر دیاں گڈیاں (بساں) دی غیر قانونی پاسنگ کرن اُتے مجبور کیتا گیا۔ آپ نے اپنے جائز اختیار راہیں ایمانداری تے جرأت نال اوہدیاں غیرقانونی تے خلافِ ضابطہ گڈیاں نوں پاسنگ سرٹیفکیٹ جاری نہ کیتا۔ کیوں جے گڈیاں دی بناوٹ ٹرانسپورٹ قوانین دے اُلٹ سی۔ سچ آکھن دی سزا وِچ آپ دا سامنا جابر سُلطان دے پُتر نال ہو گیا تے فیر اوہو اِی ہویا جیہڑا ہمیش توں سچیاں لوکاں نال واپر دا آیا اے۔ آپ نُوں آپ دی ایمانداری ، جرأت تے سچ دا ہوکا دیون دی سزا وچ صوبہ بدر کر دِتا گیا۔ صوبہ سرحد وِچ سارے کم جرگیاں دی مرضی نال ہوندے سن۔ اجیہے کم تے فیصلے ویکھ کے آپ زیادہ چِر اوتھے نہ چل سکے تے اپنا استعفیٰ اپنے توں وڈے افسر دی میز تے سُٹ کے سِدھے گھر آ گئے۔فیر آپ اپنے کمّاں کاراں دے نال نال اپنے بال بچیاں دی تعلیم و تربیت وِچ رُجھ گئے۔ آپ نے ہمیش حق وصداقت دا پرچم اُچیرا رکھیا جیہدی مثال بہت گھٹ ملدی اے۔ خودداری، انکھ، غیرت ، شرافت تے امانت داری آپ دی حیاتی دے نمایاں وصف سن۔
آپ بحیثیت شاعر تے انسان ہر لحاظ نال عظیم سن۔ نور محمد نور کپور تھلوی اِک دبستان سن۔ اپنی ذات وچ اوہ بڑے پُر ذوق انسان سن۔ اِک بہارستان سن جتھے بیٹھ جاندے، جتھے چلے جاندے، اوتھے ای میلہ لا لیندے، اوتھے اِی محفلاں تے انجمناں سجا لیندے۔ ملنسار‘ شفیق ، ہمدرد ، پُر خلوص ، مرنجاں مرنج ، ریا کاری تے وکھاوے توں پاک اِک مِٹے ہوئے انسان سن۔ اِک وسیع المطالعہ تے پُر مغز گل کتھ کرن والے سُوجھوان سن۔ اپنی بولی ، اپنی دھرتی تے اپنے دیس نال حدوں ودھ پیار تے عقیدت رکھدے سن۔ نہ سگوں اپنی ایس دھرتی پاکستان نال پیار کردے سن سگوں اپنی جمن بھوئیں نال وی ڈاڈھی عقیدت تے محبت دا دم بھردے سن۔ ایسے لئی ساری حیاتی اپنے ناں نال فخریہ انداز نال کپورتھلوی دا لاحقہ استعمال کر کے اپنی جدی ٹکانے نال فطری جُڑت دا اظہار کردے رہے۔ ادب وِچ باقاعدہ لکھن مگروں اوہ اپنے ناں نال چودھری دا سابقہ وی استعمال کرنا چھڈ گئے سن ورنہ ساری حیاتی چودھری لکھدے تے اکھواندے رہے تے راجپوت ہون پاروں چودھری نور محمد دے ناں نال ای لوک اوہناں نُوں جاندے سن۔ اوہناں ہمیش چودھری لکھ کے چودھریاں والے کم تے کارنامے سر انجام دِتے سن۔
اوہناں نُوں اُردو ، فارسی، عربی، پنجابی، انگریزی ، ریاضی ، الجبراء ، گورمکھی تے سائنسی مضامین اُتے بڑا عبور حاصل سی۔ خاندان دے بہت ساریاں منڈیاں دے سِینیاں وِچ عِلم دی شمع دا چانن کرن وِچ ایہناں دا کردار بھرواں رہیا اے۔ اوہناں دے بہت سارے شاگرد بھتیجے، بھانجے اُچے عہدیاں اُتے فائز باعزت حیاتی لنگھا رہے نیں۔
اوہناں کول علم و ادب دے کئی سرکڈھویں شاعر ایہناں دی بیٹھک وِچ آوندے سن۔ جیہناں وچ صدف جالندھری‘ بِسمل شمسی ، جوہر جالندھری، احمد شہباز خاور، عبیر ابوذری، ڈاکٹر اقبال فیصل آبادی، دِلشاد احمد چن، شوق عرفانی، عبدالستار نیازی تے کئی ہور شامل سن۔
اوہ اکثر مشاعریاں تے جاون لگ پئے۔ مقامی مشاعریاں توں ہُندے ہُندے ایہدا دائرہ کار جنڈیالہ شیر خان تے کڑیال کلاں تیک جا اپڑیا
بہر حال شوق دا کوئی مُل نہیں۔ اپنی شاعری دی حِس نوں پورا کرن لئی اوہ کدی حضرت تنویر بخاری ہوراں دے آستانے اُتے کدی پیر وارث شاہ ہوراں دے دربار اُتے حاضری بھرن لئی مینوں وی نال لے جاون لگ پئے۔
کڑیال کلاں تے جنڈیالہ شیر خان نال ایہناں نُوں بہت عقیدت سی۔ کیوں جے کڑیال کلاں پنجابی زبان تے ادب دے مہان درویش صفت شاعر تے بابا جی ہوراں دے اُستاد سید تنویر بخاری دا آستانہ اے۔جتھے اوہ سید تنویر بخاری ہوراں دے چاچا سید عبداﷲ شاہ بخاری ہوراں دے سالانہ عُرس اُتے ہوون والے مشاعرے وچ رَلت کرن لئی اُچیچے جاندے سی۔
اوہ باقاعدہ ساون دی ست تریک نُوں مسلسل کئی سال پیر وارث شاہ دے عُرس مبارک دے موقعے تے جاندے رہے۔ کئی واری راتاں وی اوتھے ای لنگھانیاں پیندیاں۔ ساون دی بھرپور گرمی دا ہُسڑ تے بارشاں دے پانی دا ساڑ تے حبس پر کیہ کیتا جاوے۔ شوق اَگے ہر شے بے بس ہو جاندی اے۔ لان وِچ بیٹھے محمد دین منیر ، بیگم شکیلہ جمال، بشیرباوا، سُلطان کھاروی، امین راہی، راجا رسالو، حمید جہلمی، لالہ محسن رفیع جواز، اطہر نظامی، شفقت تنویر مرزا، عصمت اﷲ زاہد، اقبال قیصر، اسلم کاشمیری، ویر سپاہی، احمد شہباز خاور تے شاہ جی سید تنویر بخاری تے ہور کِنے جی آئے ہوئے نیں۔ بھلا ایہناں پنجابی پریمیاں دے ہُندیاں کوئی پریشانی ہو سکدی اے۔
عُرس وچ اینے خوش پھردے جیویں کوئی بندہ کسے سجن دے ویاہ وچ آیا ہوندا اے۔ کدیں دربار توں باہر کسے بوڑھ دی سنگھنی چھاں ہیٹھ کسے ہیر خواں نُوں پھڑ کے ہیر سُن دے، کدی کوئی چار شاعر بیلی پھڑ کے دربار دی کسے گوٹھے مشاعرہ جیہا سجا لیندے۔ کسے نویں آون والے شاعر نُوں ویکھ کے اوہناں نُوں چاہ چڑھ جاندا یاں پیر سید وارث شاہ ہوراں دے مرقد تے گھڑیں مُڑیں سلام واسطے چلے جاندے۔
اینی محبت تے اینی چاہت (سبحان اﷲ) پیر وارث شاہ ہوراں نال اوہناں نوں اینی عقیدت سی پئی اوہناں دیاں بہت ساریاں نظماں غزلاں وچ ایہو عقیدت جھلک دی پئی اے۔ اِک نظم ’’پیر وارث شاہ دا عُرس‘‘ وچوں کُجھ شعر پڑھ کے اوہناں دیاں خُوشیاں تے چاواں دا اندازہ لایا جا سکدا اے۔
جیوندا جاگدا میں پنجاب ڈِٹھا
وارث شاہ دے عُرس تے جامیاں
ڈھولی ڈھول تے ڈگا جد ماردے سن
ہندا خوب سی گج گجا میاں
کِتے پوے دھمال تے کِتے لُڈی
کِتے ہیر دا پڑھن پڑھا میاں
وارث شاہ سی اصل وِچ آپ رانجھا
جیہنے لیا سی بھیس وٹا میاں
کِتے تُری تے ڈھول دی تھاپ اُتے
لیندے لوک سی حال چڑھا میاں
وارث شاہ دا جیویں ویاہ ہووے
چڑھیا اِنج اے لوکاں نُوں چا میاں
آؤندے لوک سی پھُلاں دے ہار لے کے
دین قبر تے بابے دی پا میاں
پڑھ کے فاتحہ ادب دے نال کئیاں
دِتے اکھّاں چوں نِیر وہا میاں
سجدہ قبر تے کردے وی کئی ڈِٹھے
میں نہ سمجھیا جیہنوں روا میاں
مینوں روضے تے اِنج محسوس ہویا
جِیویں گیاں بہشت چ آ میاں
دیگاں پکیاں تے لنگر رہیا جاری
کھانا ہُندا سی ورت ورتا میاں
وارث شاہ نے فیر اِک وار دِتا
سُتا پیا پنجاب جگا میاں
اینہاں کول پنجابی ادب دے مہان سیوک، درویش صفت شاعر تے عاشقِ نعت حاجی محمد اقبال زخمی ہوراں دا وی پہلی واری دید درشن کیتا سی۔ ایہناں دے نال نال ایہناں دے پنجابی ادب وچ چمکدے دو پُتراں ڈاکٹر ارشد اقبال ارشدؔ تے امجد اقبال امجد ہوراں نال وی پہلی ملاقات وی ایتھے اِی ہوئی سی۔ فقیر اثر انصاری ، ویر سپاہی ، دلدار چودھری ، سید فرمان علی، منیر کمال منیر، اُلفت تنویر بخاری، شاکر ملہی، سلطان کھاروی تے پتہ نہیں کیہڑے کیہڑے نامی گرامی شاعراں نُوں ایتھے ای کولوں تکیا تے سُنیا سی۔
گل کیہ ایہ سلسلہ فیر اجیہا چلیا پئی چل اِی نکلیا۔ کئی واری سال وچ دو دو چکر وی لگدے۔ اِک کڑیال تے دُوجا جنڈیالے دا۔ میں اوہناں دے نال عید وانگوں تیاریاں کر کے اپنا زادِ راہ لے کے بڑے چاواں نال کدے جنڈیالے تے کدے کڑیال کلاں جاون لگ پیا۔ اِک واری میں (راقم) ، تایا جی دے وڈے پُتر کیپٹن محمد اکرم تے انجینئر چودھری عبدالستار (جیہڑے کھاریانوالا جیوٹ ملز وچ جنرل مینجر سن، کُجھ ورھے پہلاں اوہ چلانا کر گئے نیں، اﷲ مغفرت فرمائے) تے تایا جی کڑیال کلاں دے سفر تے روانہ ہو گئے……چودھری عبدالستار دی موٹر کار دے ڈرائیور سمیت کُل پنج بندے اِکو کار وچ کڑیال کلاں وچ سید عبداﷲ شاہ بخاری ہوراں دے سالانہ عُرس دے موقعے تے ہوون والے مشاعرے وِچ رَلت کرن لئی گئے…… کڑیال وچ مشاعرہ پڑھن تے سُنن مگروں اسیں اَدھی راتیں اپنی کار وِچ واپس پرت رہے ساں پئی ڈرائیور نے کڑیال کلاں چوں نکل کے باغ چوک توں ہندیاں ہوئیاں حافظہ آباد روڈ راہیں جنڈیالہ دے نال دے پنڈاں دیاں وِنگیاں چِبیاں سڑکاں تے کار پا لئی تے چلاندے چلاندے راہ بھُل گیا۔ ہُن اوہ اصل سڑک دا تھوہ ٹکانا وی بھُل چُکیا سی۔ کدی کدھرے کار موڑ لووے کدی کدھرے ……ہر پاسے ہُو دا عالم سی …… رات دے کوئی ڈھائی تن دا ویلا …… ہرپاسے چُپ چان…… چودھری عبدالستار مرحوم وی مشاعریاں دا بڑا رسیا تے سید تنویر بخاری ہوراں دا بڑا معتقد سی(اوہی تایا جی نال امرتا پریتم، فیض احمد فیض، حبیب جالب، احمد فراز، سیف خالد، احمد ندیم قاسمی تے کئی اُچ کوٹی شاعراں نُوں ملن جاندے رہندے سن)۔ اوہ کڑیال دے مشاعریاں وچ بڑی عقیدت تے محبت نال حاضری بھردا ہندا سی……ہر پاسے چُپ چان ویکھ کے تایا جی نُوں ہسدیاں آکھن لگا۔ چودھری صاحب …… جے ایس علاقے دے رسہ گیراں نے سانوں پھڑ لیا تے کیہ جواب دیواں گے پئی مشاعرہ پڑھ کے آ رہے آں تے اوہ کیہ آکھن گے پئی ایہ وی کوئی کم اے ’’اجیہا کم جتھوں کُجھ وی نہ لبھے…… ایویں ادھی راتیں سڑکاں دا گھٹا پھکدے پھردے او۔‘‘تایا جی غُصے نال آکھن لگے ’’تہاڈے دند نکل رہے نیں۔ میری جان تے بنی ہوئی اے۔ کیوں جے میری وجہ نال تُسیں سارے پریشان او۔ خیر کوئی تن ساڈے تن وجے راتیں اسیں چودھری عبدالستار دی ملز (سرگودھا جیوٹ ملز کھاریانوالا) اپڑے تے آرام کیتا۔ ایہو جہیاں بے شمار گلاں تے ویلے یاد آؤندے نیں تے اکھیوں یاداں دے نیر ڈِگن لگ پیندے نیں۔
حُقہ اوہناں دے مزاج نال رَچیا ہویا سی۔ اوہناں دے کول کوئی ہووے نہ ہووے ، گول فرشی حُقہ ہر ویلے اوہناں نال گلاں کردا رہندا سی۔میں اوہناں کول ہُندا تے حُقے نوں تازہ کرن دی ذمہ داری میری ہو جاندی سی۔ حُقے دے پانی بدلن توں لے کے اوہنوں ٹھنڈا کرن تے چِلم پکھاون وچ بڑی توجہ رکھنی پیندی سی۔ ماڑی جیہی کمی کجی رہ جاندی تے بے عزتی وی ڈاڈھی ہندی سی…… یار سجن اکٹھے ہو جاندے تے بڑے خوش ہندے۔ چاء تے حُقے دے گھُٹ دے نال نال حُقے دی نڑی وی گھُمدی جا رہی ہُندی…… حُقے دی نڑی دے گھُمن نال نال زراعت ، معاشرت تے سیاست ہر طرح دے موضوع اُتے گلاں ہُندیاں…… کوئی گل بہتی چنگی لگدی تے حُقے دا گھٹ بھر کے ہوا وِچ دُھوئیں دے چھلیاں وَل ویکھ کے خوشی نال آکھدے……’’نہیں رِیساں اوئے تیریاں۔‘‘
اوہ اِک عالم فاضل انسان سن۔ شاعر بعد وچ بنے نیں۔ اوہناں دی شاعری وِچ عِلم دی جھلک ڈاڈھی نظریں آؤندی اے۔ میں اوہناں نُوں اپنے بچپن توں اِی انگریزی اخبار ’’پاکستان ٹائمز‘‘ پڑھدیاں ویکھیا سی تے اوہناں دی آپوں وی ایہو کوشش ہُندی سی پئی آون والے دی تعلیمی قابلیت موجب اوہدے نال گل بات کیتی جاوے۔ اپنے پُتراں خاص طور تے کیپٹن محمد اکرم جیہڑے پاکستان بحریہ وِچ کپتان ہوون پاروں رنگ رنگ دے مُلکاں وچ جاندے رہندے نیں تے اوتھے اوہناں نوں زیادہ تر انگلش وچ ای بولنا پیندا اے‘ اوہ جدوں وی پاکستان آئے ہُندے تے تایا جی اوہناں نال گھنٹیاں انگلش وچ گل بات کردے رہندے۔ جے اوہ اُردو یاں پنجابی وچ سواد بدلن لگدے تے جھٹ آکھدے نہ وئی نہ……اسیں کسے نالوں گھٹ ناہیں پئی انگریزی چھڈ کے ہور زبان وچ گل کرئیے۔اِنج اِی چھوٹے پُتر جیہڑے پاکستان آرمی وِچ میجر تے سپیشلسٹ ڈاکٹر نیں۔ جدوں وی ڈاکٹر محمد اسلم گھر آؤندے تے اوہناں نال وی زیادہ تر انگلش ای بولن دی کوشش کردے ۔ اوہناں نے ڈاکٹر صاحب دیاں بہت ساریاں ڈاکٹری دیاں انگریزی کتاباں پڑھ رکھیاں سن۔ اِک واریں 1980ء وچ میرے دُوجے تایا جی حیات خاں نوں جگر دا عارضہ ہو گیا۔ لیور سروسیس دی مرض پاروں اوہ بڑی تکلیف وچ مبتلا سن۔ اوہناں دی بیماری تے اوہدیاں علامتاں نُوں کتاباں وِچ پڑھدیاں رہنا۔ اوہناں دے علاج دوران ہسپتال دے سپیشلسٹ ڈاکٹر احسان الحق نال اوہناں دی بیماری نوں انگریزی وچ Discuss کرن لگ پئے تے اوس ڈاکٹر نے آکھیا۔ محترم پہلاں تُسیں اپنا تعارف کراؤ۔ فیر گلاں اَگے کراں گے تے ایہناں نے آکھیا پئی میں تے گڈیاں موٹراں دا ڈاکٹر آں تے اوہ ڈاکٹر بڑا متاثر ہویا تے جاون لگا‘ اوہناں نوں اپنے ڈیوٹی آفس وچ لے گیا…… فیر اوہ ڈاکٹر جدوں وی آؤندا پہلاں ایہناں دا اِی پُچھدا پئی ساڈے محترم ڈاکٹر کِدھر گئے نیں……؟ اِنج ای جے ایہناں دا کسے وکیل یاں اُستاد نال آمنا سامنا ہو جاندا تے فیر تایا جی اپنا آپ منوا کے دم لیندے۔ایہناں نُوں کوئی سجن بیلی ملن آؤندا تے اوہنوں بڑی توجہ نال مِلدے۔ آون والے دی خیر خیریت اِنج پُچھدے پئی اوہ بندہ ایہناں دا ای ہو کے رہ جاندا سی۔پنڈوں کوئی کرسان زمیندار ایہناں نُوں ملن شہر آ جاندا تے اوہدی بڑی آؤ بھگت کردے۔ اوہنوں فصلاں ، پیلیاں تے اوہدے جھاڑ بارے اِکو واری اوہدی پسند دے اینے سوال کر دیندے پئی اوہ خوشی خوشی سوالاں دے جواب دِتی جاندا…… ہاں وئی اﷲ رکھیا…… ساڈے ٹیلاں والے تِناں کلیاں چوں کنک دا کیہ جھاڑ آیا سی……؟ نارووالیاں نال ساڈے چونہہ کِلیّاں دا کیہ جھاڑ رہیا اے؟ مکی دی بوائی کدوں کرنی ایں……؟ خریف دی فصل نے چوکھا جھاڑ نہیں دِتا۔ چلو ربیع دی فصل وَل دھیان دیو پیلی نُوں وَتر چنگا کر لیا جے …… کھال دے بنّے وی چھانگ لیا جے ۔ روڑی گوبر دی ای پائیو‘ ہاں تے اوئے تہاڈیاں جانی نال دیاں پیلیاں وچوں فی کِلا کیہ جھاڑ آیا جے ؟ ساڈے امباں والے باغ دا پانی کیہڑیاں پیلیاں نوں لگ رہیا اے۔ عدالت خان ہوراں وی بڑی اُدم نال اپنیاں پیلیاں نُوں ہریاں بھریاں کر دِتا اے۔
اجیہے سوال ہر کرسان بڑا خُوش ہو کے سُندا تے ڈاہڈے چاہ نال جواب دیندا کیوں جے ایہناں سوالاں وِچ اوہدی دلچسپی جیوں ہُندی سی …… ایہو ای تایا جی ہوراں دا کمال سی پئی اوہ بندے دی نفسیات دے مطابق اوہدے نال گل بات کردے سن۔
میرے والد صاحب میرے تایا جی دا ماپیاں وانگوں احترام کردے سن۔ اوہ اپنے وڈے بھرا توں اِنج ڈردے سن جیویں بندہ ماپیاں توں ڈردا اے…… اَج دے گئے گزرے ویلے وِچ تے قدراں ای بدل گئیاں نیں۔ ایہ اوس دور یاں ویلے دیاں برکتاں سن پئی بھین بھائیاں وچ پیار تے سلوک مثالی ہُندا سی۔ تایا جی دے سارے بھرا ایہناں دا بہت احترام کردے تے ایہناں توں بہت ڈردے سن۔
اِک واری میں اپنے ابا جی ہوراں نال اپنے گھر دے باہر تھڑے اُتے بیٹھا گلیں رُجھا ہویا ساں پئی بڑی دُوروں تایا جی ہوری ساڈے ول آؤندے نظر آئے ۔ ابا جی ہوریں تربک کے اُٹھ کھلوتے تے مینوں وی اُٹھن لئی آکھن لگے پئی لالہ جی ہوریں ایدھر آ رہے نیں، اُٹھ کے گھر چلا جا تے اپنی امّی نُوں آکھیں پئی پکوڑے بناؤن دا سربندھ کرن…… چھیتی کر…… تُوں چلے جا…… لالہ جی آکھن گے۔ تُسیں کیہ پیو پُتر باہر بیٹھے ویلا ضائع کر رہے او؟ فیر اوہناں دے آؤن تے اوہناں دے سامنے اِنج متوجہ تے مؤدب بیٹھدے سن پئی ماڑی جیہی غلطی یاں لاپرواہی کرن نال کدھرے تایا جی دی ڈانٹ ڈپٹ اِی نہ سُننی پوے…… خیر فیر تایا جی کول بیٹھ کے گھردا کوئی جی وی اُکتاہٹ محسوس نہیں کردا سی سگوں اوہناں دیاں علم و حکمت نال بھریاں گلاں ہر اِک دے دِل اُتے حکومت کردیاں سن۔
نور محمد نور بڑے خوش خوراک تے خوش لباس سن۔ مونگ پھلی، پکوڑے، ساگ، مکی دی روٹی ، قیمہ کریلے، پھلیاں، دال ماش تے اَمب اوہناں دی مرغوب خوراک سن۔ پکوڑے ہوون تے فیر اوہناں نال بھاویں گھنٹیاں گلیں رُجھے رہوو۔ اوہ رونق لائی رکھدے سن۔
بحیثیت شاعر آپ نے اُردو تے پنجابی وچ بھرپور شاعری کیتی اے ۔ آپ دی شاعری اعلیٰ خیالاں نال مالا مال تازہ دم تے جوش و جذبے دی شاعری اے۔ جیہدا رنگ سادہ‘ عام فہم تے فطرت دے نیڑے لگدا اے۔
ہر بندے نُوں اپنے والدین تے اپنے بزرگاں نال فطری پیار ہوندا اے۔ میری شخصیت نُوں بناون سنوارن وِچ میرے بزرگاں دیاں محبتاں تے پیار دا بڑا دخل اے…… اَج سوچ رہیا واں پئی میرے لفظاں وچ کوئی ربط اے……میریاں لکھتاں وچ کوئی جان اے …… میرے خیالاں وچ کوئی سوچ تے میری سوچ وچ کوئی عقل اے…… میرے پیار وچ کوئی خلوص اے تے میریاں گلاں وچ کوئی اعتبار اے تے ایہدی وجہ میرے ایہ بزرگ نیں جیہناں مینوں چنگے تے بھیڑے دی تمیز سکھائی۔ مینوں مدد چاہن والیاں دا مددگار بنایا…… دوستاں نُوں چُنن وچ میری مدد کیتی۔ بُرائی توں بچن دا سبق دِتا تے حق دی گل کرن تے حق دا ساتھ دیون دا حوصلہ دِتا۔ اَج جے لوک مینوں خلوص ، محبت تے پیار نال ملدے نیں تے اوہناں دیاں نظراں وچ کوئی نفرت نہیں ہُندی تے ایہ میرے بزرگاں دی تربیت تے شفقت دا کمال اے۔
میں سمجھنا واں پئی بزرگاں دی موجودگی تے اوہناں دیاں دُعاواں دا قُرب نعمت اِی نہیں رحمت وی اے تے ایس نعمت تے رحمت دا کوئی متبادل اِی نہیں اے۔ ایس نعمت تے رحمت توں بغیر کوئی شخص اس دُنیائے رنگ و بو دے کسے رنگ وِچ وادھا تے کسے خوشبو وچ تبدیلی نہیں کر سکدا۔ حیاتی دیاں راہواں اُتے چنگا قدم نہیں چُک سکدا۔ راہ گیراں دے ہجوم وچ اپنی سیہان نہیں کر سکدا۔
والدین یاں بزرگ اجیہے چراغ ہُندے نیں جیہناں دے بُجھن نال صرف ہنیرا اِی نہیں ہوندا ہر دکھائی دیون والی ، محسوس کیتی جاون والی تے سوچی جاون والی شے غائب ہو جاندی اے۔ بزرگاں دیاں اکھّاں جدوں بند ہو جاندیاں نیں تے اوہناں وِچ ساڈیاں اوہ تصویراں وی غائب ہو جاندیاں نیں جیہڑیاں ساڈے نالوں وی سوہنیاں ہندیاں نیں۔ والدین یاں بزرگاں دے دل تے دماغ جدوں کم کرنا چھڈ دیندے نیں تے اوہناں وچ ساڈے بہتر مستقبل دے خواب ، منصوبے تے خواہشاں وی مر مُک جاندے نیں۔ اوہناں دے وچھڑن نال ساڈا کنا کُجھ کھُس جاندا اے۔ اوہناں دیاں میّتاں نال اسیں اپنا کِنا کُجھ دفن کر دیندے آں ، ایس دا اندازہ اسیں کدے وی نہیں لا سکدے۔ اوہناں دا وچھڑنا گھاٹا ای گھاٹا اے۔
واصف علی واصفؔ نے اِک تھاں تے لکھیا سی ’’پئی صرف ساہ دے ٹُٹن دا ناں ای موت نہیں اصل موت تے ایہو ای اے پئی مرن توں پِچھوں ساڈا ناں لین والا کوئی نہ ہووے۔‘‘
میں سمجھنا واں اصل وچ میں اپنے بزرگاں دے ناں نُوں روشن کرن دی کوشش نہیں کیتی۔ درحقیقت میں اپنے آپ نُوں چمکاون دی کوشش کیتی اے۔ کیوں جے میرا یقین تے ایمان اے۔ بقول کسے ’’جیہڑے لوک اپنے بزرگاں دیاں یاداں نُوں ہِک نال لائی اوہناں دے ناں چمکاندے نیں اوہ لوک آپ وی اَمر ہو جاندے نیں۔‘‘
جیہناں قلم کاراں دیاں میرے تایا جی نال سنگتاں رہیاں سن۔ اوہناں دے جذبے بیانوں باہر نیں۔ بابا جی اثر انصاری اجیہے کرماں والے جی نیں جیہناں نے نور محمد نور کپور تھلوی نمبر چھپن دا سُنیا تے آکھن لگے ’’شاہ شے او پُترا …… میرے یار دی رُوح نُوں خُوش کر دِتا اے‘‘…… فیر مضمون لِکھ کے آپے جِیا موسیٰ شاہدرہ لاہور دستی مضمون دیون اپڑ گئے …… مضمون اِی نہیں دیون اپڑے مینوں فون اُتے دسن لگے پئی میں بھائی نور محمد نور صاحب دے دربار تے وی حاضری بھر آیا واں (کِتھے فیض پور خورد شرق پور شریف تے کتھے بابے دی بیری براستہ ڈجکوٹ فیصل آباد) سینکڑیاں میلاں دی مسافت، نہ کوئی ، اودھر اوہناں نوں کوئی کم نہ اودھر آون جان…… صرف پیار پریمی نور محمد نور کپور تھلوی دی آخری آرام گاہ تے چُپ چپیتے جا کے حاضری بھری تے اوتھے کسے نوں ملیاں بغیر چُپ چپیتے سدھے فیض پور خورد واپسی …… صرف اپنے سجن دے دربار ے حاضری مقصود سی …… (سلام بابا جی اثر انصاری جی تہانوں تے تہاڈیاں محبتاں نوں)
19ستمبر1997ء دی سویر وی عام سویر وانگوں اِی سی۔ زندگی معمول دے مطابق اپنا سفر پورا کر رہی سی۔ جدوں علم و ادب دے کاروان دے سالار حضرت نور محمد نور ؔکپور تھلوی نُوں طبیعت دی خرابی پاروں نیشنل ہسپتال فیصل آباد داخل کروایا گیا۔ سویر توں دوپہر تیکر میں (راقم) اوہناں نال ہنسی مذاق تے رنگ برنگیاں گلاں راہیں ویلے دی اُداسی نُوں خوشگوار بناون وچ رُجھا ہویا ساں۔ کدی کدائیں کوئی نہ کوئی شعر اِک دُوجے نوں سناؤندے تے میری واری تے ہس کے آکھدے ۔لے وئی ہن توں کوئی سوہنا جیہا شعر سُنا تے آپاں ٹھیک ہو کے ہسپتال چوں گھر جاوئیے۔ میں اپنی اِک ادھی غزل سناون پچھوں اوہناں دا کوئی شعر چسکے واسطے سناون توں پہلاں سناؤندا(مینوں اوہناں دے بہت ساریاں نظماں تے غزلاں دے شعر ازبر نیں)۔میں آکھیا تایا جی اِک شعر دی آمد ہوئی اے۔ ویکھو تے کیہو جیہا خیال اے۔ جدوں میں آکھدا ……لؤ جی پیش کراں تے کھِج کے آکھدا اوئے توں شعر کڈھنا ایں یاں سپ پٹاری چوں باہر کڈھنا ایں۔فیر میں جدوں اوہناں دا اِی کوئی شعر سناون لگدا تے بڑی اُچی واج وِچ ہیک لا کے آکھدے اوئے کاکا بیلیا…… ایہ تے میرا ای شعر اے۔ اوئے توں سانوں دھوکا دینا ایں…… اجہیاں ہاسے مذاق دیاں مِٹھیاں مِٹھیاں گلاں میں اوہناں دے بیڈ اُتے بیٹھا اوہناں نال کر رہیا سی جدوں کہ اوہناں دی خیر خیریت دی خبر لین آئے ہوئے ساڈے اِک نِگھے سجن رانا نوید ارشاد تے بھائی افتخار احمد ہوریں نیشنل ہسپتال دے اوسے کمرہ نمبر 21 وِچ دوجے بیڈ تے بیٹھے گلیں رُجھے ہوئے سن۔ کُجھ چِر مگروں میں اُٹھ کے باتھ رُوم چلا گیا۔ واپس آیا تے اوہ اکھاں بند کیتی پئے سن۔ میں سمجھیا پئی اوہناں دی اَکھ لگ گئی اے چلو کیہ جگانا اے؟ میں ایویں ای اوہناں نُوں دبان واسطے تھوڑا جہیا پاسا بدلیا تے اوہ بے سُدھ جیہے جاپے تے ایویں لڑھک گئے۔ میں سمجھ گیا پئی اوہناں دی ہمیش لئی اَکھ لگ گئی اے۔
بھائی جان ڈاکٹر صاحب نُوں سد لیائے جیہڑا اِک ہتھ نبض تے دُوجا سکتھو سکوپ تے رکھ کے دل دی دھڑکن سُنن لگا پر نبض تے دل دوویں بند ہو چُکے سن۔ ڈاکٹر تے سوری آکھ کے چلا گیا …… پر ساڈیاں اکھّاں سامنے اچن چیت ہنیرا چھا گیا۔
خاندان دا سرپنچ ، محفلاں دی جان، ٹھنڈیاں چھاواں ونڈن والا بزرگ ، علم و ادب دا گیانی، میرے ورگے جاہلاں نُوں علم دے نُور نال روشن کرن والا مینارۂ نُور…… میرے بہشتی باپ دی تھاویں…… اِک واری فیر میرے سِر توں باپ ورگی ٹھنڈی چھاں ، کھوہ کے زمانے دیاں تتیاں دُھپاں وچ چھڈ کے اوتھے چلا گیا سی جتھوں کدے کوئی نہیں آیا…… کوئی وی تے نہیں۔ میں تے بھائی افتخار کِنی دیر تائیں اِک دُوجے نُوں کلاوے بھر کے روندے رہے …… اتھرو کیردے رہے فیر میں ای اوس محبتاں تے ٹھنڈیاں چھاواں ونڈدے بے جان رُکھ نوں اپنے ہتھیں سٹریچر تے لٹا کے ہسپتالوں باہر لے کے آیا ۔ اپنی ذات وِچ بوڑھ دے رُکھ دی حیثیت رکھن والے اوس شجر سایہ دار نُوں کھچدیاں صدمے نال میرے پیر من من دے ہو رہے سن۔ ایدھی ایمبولینس دی گڈی نمبر 1036جدوں گورونانک پورہ گلی نمبر 10فیصل آباد دے اوس مکان سامنے رُکی جتھے علم و ادب تے حکمت دے ایس سنگھنے رُکھ نے حیاتی دیاں چالھی بہاراں مانیاں تے اپنے پیاریاں نُوں ٹھنڈیاں چھاواں ونڈیاں سن۔
گھر دے باہر کھڑے ہر اِک دیاں اکھّاں چوں اتھرو کِردے پئے سن۔ میں اپنے ای خیالاں وچ ڈُبا سوچ رہیا سی۔ 19ستمبر 1997ء دا جمعہ وی میری جھولی وچ 6اکتوبر 1996ء دے اتوار وانگوں نہ بھُلن والیاں تنہائیاں تیدُکھ پا گیا سی۔ 6اکتوبر 1996ء نُوں میں پدری شفقت توں محروم ہویا سی تے اَج 19ستمبر 1997ء نے اِک واری فیر شفقت تے پیار توں محروم کر دِتا اے ۔ مینوں رہ رہ کے خیال آ رہیا سی پئی اِک سال دے عرصے وِچ میرے دو بزرگ میتھوں وچھڑ کے دُکھاں ، غماں تے اکلاپیاں نال میرا دامن بھر گئے نیں…… والدِ گرامی نُوں وِچھڑے اجے اِک سال وی نہیں ہویا سی پئی میرے خاندان دے بزرگاں دی آخری نشانی وی ساتھوں ہمیش لئی وچھڑ گئی۔ اِک سال دے دوران میں اپنے تایا ای نُوں نہیں۔ اپنے والد گرامی محمد گلزار خاں تے اپنی نانی امّاں نُوں وی دفنایا اے۔ ایس توں پچھلے ورہے میں اپنی اکلوتی پھوپھی دی جدائی دا صدمہ برداشت کیتا سی۔ ایہناں توں پہلاں میں اپنے تن دُوجے تایاؤں مبارک علی ، شفاعت احمد تے محمد حیات خان نوں وی اپنے ہتھیں مناں مٹی ہیٹھ دفنا چُکیا واں۔ والد بزرگوار تے تایا جی نور محمد نور کپور تھلوی اِی خاندان دے بزرگاں دی آخری نشانی سن جیہناں دا سایہ ساڈے سِراں اُتے قائم سی۔ اِک سال دے اندر اندر ساتھوں وِچھڑ کے اوہ وی جنت مقامی ہو گئے۔
تایا جی نور محمد نورؔ کپور تھلوی ساریاں بھراواں چوں وڈے سن۔ میری اوہناں نال بڑی قربت رہی اے۔ ابا جی دے ہندیاں وی تے اوہناں دے چلانا کرن مگروں وی میرا اوہناں نال بہت پیار تے سنگت رہی۔لمیاں لمیاں نشستاں راہیں گھنٹیاں گلاں وِچ رُجھے رہندے۔ کدی ماحول گرم تے پلاں وِچ ٹھنڈا ہو جاندا۔ اوہ میرے بزرگ ای نہیں سن سگوں اِک ادبی دوست تے اعلیٰ پائے دے شفیق اُستاد وی سن‘ جیہناں نے مینوں ادب توں وکھ دُوجیاں نصابی کتاباں پڑھان وچ کوئی کسر نہ چھڈی ۔ اوہناں سوزِ جگر نال سانوں پڑھایا ۔ ساڈے سبق نہ یاد کرن اُتے کُڑھنا ۔ رَج کے پیار وی کیتا ۔ ڈانٹ ڈپٹ وی کیتی ۔ سوٹیاں تے فٹیاں نال رج کے ماریا وی۔ میرے نال ابرار احمد ، اشتیاق احمد تے ہور کزن وی ہُندے سن۔ اَج اوہو محبت اِی ادّھی راتیں مینوں ایہ سطراں لکھن تے مجبور کر رہی ہے ۔(اَج ایہ محبتی اکھر لکھدیاں میریاں اکھاں اوہناں دی یاد وچ ایسے لئی تے سِلیاں ہو رہیاں نیں۔)
اوہ اپنی ذات وِچ اِک انجمن سن۔ جتھے بیٹھدے اوتھے اِی محفلاں لا لیندے ۔ اِک چلدی پھردی یونیورسٹی سن جیہناں توں میرے سمیت بے شمار لوک فیض یاب ہوئے۔ پرھیا دے پردھان سن۔ جس محفل یاں اکٹھ وچ بیٹھ جاندے لوکاں دی توجہ اپنے وَل کروالین دا فن اوہناں نُوں آؤندا سی۔ اوہناں نے بڑی بھرپور تے کامیاب حیاتی لنگھائی اے۔ جوانی وِچ پینٹ شرٹ تے اچکن یاں کوٹ پتلون اِی پہندے رہے۔ بڑھاپے وچ وی ایہ شوق زور مار لیندا سی۔ایہناں کول سٹھ دی دہائی وچ اپنی ذاتی موٹر کار سی۔ بڑھاپے وچ عام طور تے شلوار قمیض تے دھوتی پہنن لگ پئے سن۔ ایہناں دی اولاد اﷲ دے فضل نال پڑھی لکھی تے اعلیٰ عہدیاں اُتے فائز اے۔ایہناں دے پُتراں نے اپنے والد صاحب دی یاد وِچ اپنے آبائی پِنڈ وچ اوہناں دی یاد تے محبت وِچ ’’جامع مسجد نورِ مدینہ ‘‘ بنوا دِتی اے جیہڑی اوہناں دی بخشش تے مغفرت دا باعث بن رہی اے۔
تایا جی اپنے آل پروار توں خوش گئے نیں۔ بچیاں دی چنگی تربیت تے بیوی دی فرمانبرداری تے اوہ ہمیش مان تے رب سچے دا شکر کر دے رہندے سن۔ اوہناں دی اِک (غیر مطبوعہ) نظم وِچ ایس شکرانے دا اظہار ویکھیا جا سکدا اے۔
جِیون اکرمؔ، اسلمؔ، افتیؔ نال اوناں دیاں رنّاں
میرے لئی سب اِکّو جہے نیں میں کیوں پاواں بنّاں
دُدھ جلیبیاں میں نہیں منگدا ، نہ چُوری دا چھنّاں
عزت نال جے دیوو پُترو مینوں ٹُکڑا کھنّاں
طاہرہؔ ، عابدہؔ دھیاں لئی میں خواب وڈے سی ویکھے
پر ایہ خبر نہیں سی مینوں کیہ لکھیا وِچ لیکھے
جدوں مراں تے تُسیں نہ روناں دھیو لمّی ہیکے
اپنے گھر دیاں خوشیاں ویکھو سدا نہ رہندے پیکے
بیوی میری رہی ہمیشہ وِچ فرمانبرداری
کوئی شکیت نہ اُس توں مینوں اوہ اِک چنگی ناری
حُکم سدا اُس منّیا میرا ، ہو ہو صدقے واری
صحت خُدا اُس تائیں بخشے دُور کرے بیماری
آہ۔۔۔۔ عِلم وا دب دی ایہ قندیل19ستمبر 1997ء نُوں جمعۃ المبارک دی نماز ویلے 80ورہیاں وچ ہمیش ہمیش لئی بُجھ گئی۔ اِنج علم و ادب دے آسمان اُتے نورانی کرناں ونڈدا سورج ہمیش لئی غروب ہو گیا۔ گُلستانِ علم و ادب دا مہکدا ہویا پھُل سدا لئی مُرجھا گیا۔ اوہناں دیاں محبتاں تے زندہ جاوید کارنامیاں پاروں اوہناں دی لو ہمیش لئی دِلاں اُتے حکمرانی کردی رہوے گی۔ (خُدا رحمت کنّد ایں عاشقانِ پاک طینت را۔۔)
اوہناں دی قبر دے کتبے اُتے اوہناں دا اپنا اِی شعر وِچھڑن والے دی یاد دا نوحہ بیان کردا پیا اے۔
چن جہیاں صُورتاں نُوں مٹی نے لُکا لیا
جِت دی اے موت جہنے ساریاں نُوں ڈھا لیا
کیہڑا سی اوہ بیلی جیہنے اوہناں نُوں بُلا لیا
چن جہیاں صُورتاں نُوں مٹی نے لُکا لیا
جویں ہر علاقے تے ہر خطے دی آب و ہوا‘ فصلاں‘ پَھلاں‘ پُھلا ں تے بوٹیاں اچ فرق ہوندا اے۔انجے آر ہر علاقے تے ہر خطے دے لوکاں دے مزاج تے طور طریقیاں دے وی وکھرے وکھرے رنگ روپ ہوندے نیں۔ کپور تھلہ چڑھدے پنجاب چ ہک نویکلے انگ‘ رنگ‘ ڈھنگ تے مزاج والی ریاست آہی۔ اوتھوں دے وسنیکاں دی رہتل بہتل‘ طور طریقے تے سوچ فکر دی پچھان وی نویکلی آہی۔ کپور تھلہ دی پہلوانی دے چرچے وی دور دور تائیں سنائی دیندے سن۔پہلوان مزاج کھلے تے بہادر دل دا مالک ہوندا اے۔ بہادر بندہ ہمیشہ سچی تے کھری گل کرن دا عادی ہوندا اے۔ نواباں تے پہلواناں دی دھرتی کپور تھلہ اچ اکھ کھولن والیا ں شخصیات وچوں ہک دا ناں نور محمد اے۔ ریاست کپور تھلہ دے علاقے نورپور راجپوتاں اِچ چوہدری محمد بخش راجپوت دے گھر1917ء نوں پیدا ہوون والے نور محمد نے تریہہ سال اس دھرتی دا پانی پیتا‘ ہوا خوری کیتی تے اوتھوں دی رہتل بہتل وچ وقت گذاریا۔ پنجاب دی ونڈ مگروں راجپوتاں دا ایہ جوان پنجاب دے سورمیاں دی جوہ (رچنا دوآبہ) اچ آباد ہو گیا۔ احمدخان کھرل‘ سوجا بلوچ تے بھگت سنگھ ورگے سورمیاں دے دو آبے اچ رہ رہ کے چوہدری نور محمد ہوراں دے من اچ پیدا ہوون والے سچیار بوٹے نوں پروان چڑھن دا بھرواں موقع ملیا۔ اوہناں دے اندر دے شاعر نے اٹھتالی ورھے بعد شعور دا الفا پایا۔ کنیں حق دیاں مندراں پائیاں تے سچ دی ونجھلی وجانا شروع کر دتی۔ اوہناں سچ دی ونجھلی وجانا شروع کیتی تاں اوہناں دی پچھان ای بدل گئی ہن اوہ چوہدری نور محمد دی بجائے نور محمد نورؔ کپور تھلوی دے ناں توں مشہور ہوئے۔
ایہ حقی‘ سچی تے پکی گل اے جے سچے تے کھرے بندے توں اڈ کسے بندے توں وی سچ پچا نہیں ہوندا۔ سچ ہر کسے نوں مچ لگدا اے پر سچا بندہ اجیہے سچ توں چس لیندا اے۔ سچی گل اے جے نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں دی کتاب ’’کلیات نور‘‘ اچ موجود بھرویں سچ نوں پڑھ کے چس آندی اے۔
’’کلیات نور‘‘ دے مڈھ اچ اللہ سائیں دیاں شاناں بیان کیتیاں گئیاں نیں۔ دنیا دے ساریاں سچیاراں تے نیک بندیاں وانگن نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں دا ایہو یقین اے جے:۔
ہر ہر پاسے شان خدا دی اپنا رنگ وکھاوے اُس دے مظہر سجے کھبے خود اوہ نظر نہ آوے جے کوئی آکھے راز خدا دا کھول لواں گا سارا عقلوں فکروں خالی ہوسی اوہ عاجز بے چارا </poem> اللہ رب العالمین نوں سچ تے سچا منن والیاں لئی ضروری اے جے اوہ اللہ سائیں دے فرماناں نوں وی سچ منن۔ اللہ سائیں دے فرماناں دا مجموعہ قرآن مجید دی صورت اچ اساڈے ساہنویں موجود اے‘ جیہدے بارے اللہ سائیں دا فرمان اے، جے ایہ اجیہی سچی کتاب اے جیہدے وچ ککھ وی شک نہیں کیتا جا سکدا۔ اپنی اسے لاریب کتاب اچ اللہ سائیں اپنے محبوب سرکار دو عالمﷺ ہوراں نوں مخاطب کر کے فرماندے نیں:۔
- اے حبیبﷺ آپ نوں پیدا نہ کریندا تاں کائی شے وی پیدا نہ کریندا۔
- اے حبیبؐ اساں تہاڈا ذکر بلند کر دتا اے۔
نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں اندر وی ذکر حبیب کبریاؐ دی اہمیت تے وڈیائی دا بھرواںاحساس پیدا ہویا۔ ایسے لئی اوہ کہندے نیں:۔
سوہنیاں سوہنیاں‘ مٹھیاں مٹھیاں بھاگاں بھریاں پیار دیاں
آؤ رل کے گلا ں کرئیے اج مدنی سرکار دیاں
نور محمد نور کپور تھلوی ہوریں نہ صرف قرآن مجید دا مطالعہ کریندے بلکہ اوہ قرآن مجید دے مضموناں تے فرماناں اُتے غور وی کریندے سن۔ ایس کر کے قرآن مجید دا ایہ فرمان اوہناں دے دل تے دماغ اتے نقش ہو گیا جے۔
- میں وی تے میرے فرشتے وی نبی پاکﷺ اُتے درود بھیجدے آں۔ اے ایمان والیو تسیں وی تے سلام بھیجو۔
نور محمد کپور تھلوی ہوراں نوں ایہ وی یقین ہا جے ایمان قائم رکھن کیتے سرکار دو عالمؐ مدنی ماہی ہوراں تے درود تے سلام بھیجنا ضروری تے لازمی اے۔ ایہو بخشش دا وسیلہ اے۔ ایسے کارن اوہ کہندے نیں۔
جیہڑے پڑھے دُرود نبی تے اوہو بخشیا جاندا اے
ساریاں معاف خطاواں ہوون عاصی اوگنہار دیاں
پڑھو درود محمدؐ اُتے جیہڑے ایتھے حاضر نیں
ستڑے بھاگ جگا لو اپنے رحمتاں واجاں مار دیاں
288 صفحیاں دی چھپن آلی کتاب ’’کلیات نور‘‘ اچ نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں دی شخصیت تے فن بارے نثری لکھتاں وی شامل کیتیاں گئیاں نیں۔ 252 صفحیاں تے موجود کلام دا مڈھ حمداں توں لایا گیا اے۔ جیہدے بعد نعتاں شامل کیتیاں گئیاں نیں تے کجھ منقبتاں وی۔ ایہناں توں علاوہ کافیاں‘ نظماں‘ دوہڑے‘ چوبرگے‘ پھٹکل تے غزلاں دے روپ اچ وی ون سونا بھرواں تے من موہنا کلام شامل کیتا گیا اے۔
نور محمد نورؔ کپور تھلوی ہوراں اپنی شاعری دے باغ دا مڈھ سیانی عمر اچ لایا۔ ذہن تے سوچ پختہ‘ ارادے مضبوط تے نظر دور اندیش ہو چکی آہی۔ ایہو سبب اے جے اوہناں اپنی شاعری دے باغ اچ ون سونے بوٹے لائے‘ درخت لگائے تے کئی ونکاں دے پھل کھڑائے۔ ہر پھل دی خوشبو وکھری‘ رنگ وکھرا‘ شکل و صورت وکھری‘ اوہدی بنتر وکھری تے قد کاٹھ وکھرا۔اس باغ اچ معاشرتی گلاب وی نظر آندے نیں تے وسیب دے گینڈے وی۔اخلاق دے چنبے وی نیں تے سماج دے موتیے وی۔ذکری فکری رات دی رانی وی اے‘ ثقافت دے انب تے مالٹے وی‘ تہذیب دیاں گھنیاں بوہڑیں وی نیں تے محبت دیاں ٹاہلیاں تے پیلیاں وی۔
نور محمد نورؔ کپور تھلوی ہوراں دے ایسے شعری باغ اچوں ظلم دیاںگرجھاں‘ جبر دے شکریاں‘ کوڑ دیاں کاواں‘ رشوت دے طوطیاں‘ بے انصافی دے اُلوواں‘ بے ایمانی دیاں گدڑاں‘ معاشی بگھیاڑاں تے تفرقہ بازی دیاں لگڑ بگڑاں نوں دور بھجاون والیاں زور دار آوازاں وی سنائی دیندیاں نیں۔ایہناں زور دار آوازاں نوں نظماں آکھیا جاندا اے۔ جس معاشرے تے وسیب دا مونہ زوال دی سمت ہو جاوے۔ اوہنوں ایہو جہیاں آوازاں چنگیاں نہیں لگدیاں سگوں ایس معاشرے دے عوام ادب دے معنی ای بدل دیندے نیں۔ اوہ لب و رخسار‘ جام و صبو‘ زلف و پیچ‘ خلوت خانہ‘ میخانہ تے عیش و عشرت والی شاعری نوں ای ادب سمجھن لگ جاندے نیں۔ اس گل دا رونا نور محمد نورؔ کپور تھلوی ہوریں اپنی نظم’’ساڈا شاعر‘‘ اچ کریندے نیں۔ اوہناں اس نظم دا مڈھ انج بدھا اے۔
خدا جانے ایہ سارے کیوں اساڈے آگئے حصے
گل و بلبل دے جھگڑے عاشق و معشوق دے قصے
لفظ ادب تن حرفاں(ا+د+ب) والا لفظ اے۔ ایہ تنوں حرف اک اک لفظ دی نمائندگی کریندے نیں۔ ا=انسان‘ د=دوستی‘ ب=بات، مطلب ایہ جے انسان دوستی دی بات نوں ای ادب آکھیا جاندا اے۔ انسان دیاں خوشیاں غمیاں تے اوہدے دکھاںدرداں دی بات نوں شعراں اچ پروون یا نثر اچ سجاون دا ناں ای ادب اے۔ نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں دیاں نظماں انسان دوستی دیاں بھرویاں عکاس نیں۔ انسان دوستی علم وی اتے ادب وی۔ جد کہ انسان دشمنی جاہلیت اے۔ اس حقیقت نوں مکھ رکھدیاں ہوئیاں نور محمد نور کپور تھلوی ہوری اپنی نظم ’’لکھاری‘‘راہیں اہل قلم ساتھیاں نوں مت دیندیاں آکھدے نیں۔
سیوا علم تے ادب دی جہناں کیتی
رب بھلا کرسی اللہ راسیاں دا
علم والے دی کرو ہمیش عزت
بھاویں ہووے اوہ پت مراسیاں دا
نور محمد نورؔ کپور تھلوی اپنے دور اچ چوکھے پڑھے لکھے سن۔ ایہو وجہ اے جے اوہناں دی نظر دا کیمرہ عام شاعراں توں ہٹ کے فلم بناندا۔ اپنی دور اندیشی سوچ دے سہاگے نال اپنی عقل دی زمین نوں پریس وی کریندے تے پدھرا وی ایہو سبب اے۔ جے اوہناں دیاں نظماں نویکلا انگ رنگ تے ڈھنگ رکھدیاں نیں۔اوہ حال حقیقت دا پوری طرح جائزہ لیندے اس تے غور فکر کریندے تے فیر گل کریندے ایہو وجہ اے جے اوہناں دیاں گلاں وزن رکھدیاں نیں۔ پاکستان اچ رائج تعلیمی نظام توں اج ہر بندہ پریشان اے کیوں جے پاکستانی تعلیمینظام مکمل طور تے فیل ہو چکیا اے۔ بالاں نوں ماں بولی راہیں تعلیم نہیں دتی جاندی ۔ کتاباں مہنگیاں تے بے مقصد چھاپیا ں جاندیاں نیں۔ ایتھے تعلیم نوں تجارت بنا لیا گیا اے۔ ایہناں ساریاں گلاں دے باوجود نتیجہ ایہ جے ایہ تعلیمی نظام صرف طوطے تے کلرک پیدا کریندا آ رہیا اے، تعمیری کم نہ ہوون دے برابر اے۔ اج ہر بندہ اس تعلیمی نظام توں پریشان اے پر نور محمد نور کپور تھلوی کنا چر پہلے اس مسئلے تے پریشان ہوئے۔ اس سببوں اوہناں نظم ’’کوچوان‘‘ لکھی۔ اس نظم دے آخر تے لکھدے نیں:۔
فائدہ کیہ پڑھائی دا جے پیٹ وی نہیں بھری دا
کاہدے بلے چودہ سال کشٹ ایڈا جری دا
جاری جے تعلیم ہووے ایتھے پیشہ وری دی
جڑ توں اکھاڑ دئیے مرض بھکھ مری دی
تعلیم حاصل کرن دا وڈا ذریعہ زبان ہوندی اے، جس بندے دی جیہڑی زبان ہووے‘ اوہنوں تعلیم اسے زبان راہیںدتی جاوے تاں اوہ بندہ کجھ علم حاصل کر سکدا اے ورنہ اوہ تعلیم تاں حاصل نہیں کر سکدا۔ پڑھنا لکھنا جان سکدا اے‘ ایسے گلوںسیانے آکھدے نیں ہر پڑھیا لکھیا تعلیم یافتہ نہیں ہوندا۔ انجے آر ایہ وی حقیقت اے جے ہر ڈگری یافتہ تعلیم یافتہ نہیں ہوندا تے ہر تعلیم یافتہ ڈگری یافتہ نہیں ہوندا۔
جے مادری زبان توں علاوہ کوئی ہور زبان علم حاصل کرن اچ معاونت کریندی تاں اج چین‘ جاپان‘ اٹلی‘ جرمنی تے فرانس ورگے ملک پسماندگی دی چکی اچ پس رہے ہوندے۔ اللہ تعالیٰ وی لوکاں وچ لوکائی زباناں دی بجائے ہور زباناں اچ کتاباں نازل فرماندا۔ اللہ سائیں دا قرآن پاک اچ فرمان اے جے اساں اج تائیں کوئی نبی رسول یا پیغمبر اجہیا نہیں بھیجیا جیہڑا لوکاں اچ پرچار غیر زباناں وچ کریندا ہووے۔
نور محمد نور کپور تھلوی اس حقیقت توں چنگی طرح جانو سن۔ ایسے کارن تاں اوہناں اپنی نظم’’ماں بولی‘‘ راہیں لوکاں نوں سمجھاون دا انج کرکے ترلا ماریا اے۔
ماں بولی جے بھل جاواں گے
ککھاں وانگوں رُل جاواں گے
انجے آر اوہ اپنی نظم’’سید وارث شاہ دے حضور‘‘ اچ فرماندے نیں:۔
تیری مٹھڑی سرل زبان اتے سبھ بولیاں کراں قربان وارث
رچنا ہیر دی نے سانوں بخشیا اے وچ پرتھمی اُچا مکان وارث
غفلت وچ ہے پئی سرکار ساڈی جہنے کیتا نہ پورا سامان وارث
بالاں تائیں پنجابی چ ملے سکھیا علم ہو جائے بہت آسان وارث
عرض کراں پنجاب دے عالماں نوں جیہڑے بولدے ایہ زبان وارث
نویں نسل جے بھل گئی مات بھاشا پورا کرو گا کون نقصان وارث
1857ء توں شروع ہوون والی جنگ آزادی پنجاب دے سکھ تے مسلمان رل کے لڑدے رہے جیہدی اک سزا تاں پنجابیاں نوں ایہ دتی گئی جے پنجابی زبان نوں تعلیمی اداریاں توں دور کر دتا گیا۔ انگریز نے پنجابیاں نوں دوجی وڈی سزا دیون لئی اپنے راکھویں لوکاں راہیں مسلماناں تے سکھاں وچ جھگڑے تے فساد پوا دتے۔ نتیجہ ایہ نکلیا جے 1947ء وچ نہ صرف پنجاب نوں دو ٹوٹے کر دتا گیا سگوں پنجابیاں نوں پنجابیاں نال انج کر کے لڑوایا گیا جے پنجاب دی تاریخ دے مونہہ تے انج دی کالک لگی جیہری کدی دھو نہیں ہونی۔ پنجابی پنجابیاں دے وَیری ہو گئے۔ گلیاں‘ سڑکاں تے بازاراں وچ پنجابی پنجابیاں دے لہو نال نہاندے رہے۔ بھراواں دے ساہویں بھیناں تے پتراں دے ساہویں ماواں دیاں عزتاں لٹیاں گئیاں۔ ماواں دے ساہویں اوہناں دے بالاں نوں قتل کر کے نیزیاں تے ٹنگیا گیا۔ انج دے درد ناک تے دل ہلا دیون والے منظر ویکھ کے لوکاں دے دن دے چین تے راتاں دے آرام سولی تے ٹنگی گئے۔ ایہو جہیاں نظاریاں نور محمد نور ؔکپور تھلوی ہوراں نوں وی سکھ دا ساہ نہ لین دتا۔ اوہناں نوں وی قلم چلانا پیا۔ اوہ کہندے نیں:۔
بھڑکے سی دیوے جنگ دے
تھاں تھاں تے بھانبڑ اگ دے
دشمن نے تیغاں کھچیاں
سڑکاں تے لاشاں وِچھیاں
ماواں نوں غنڈے لے گئے
آساں دے کوٹھے ڈھہہ گئے
ایہ کس طرح دا کھیل سی
مقتل بنی ہوئی ریل سی
لے کے اَجل توں پرچیاں
سینے چ کھبیاں برچھیاں
معصوم بچے ولکدے
پھردے لہو وچ تلکدے
خوشیاں سی ہندوستان وچ
سی جشن پاکستان وچ
پنجاب اندر سوگ سی
جاناں نوں لگیا روگ سی
ہنجواں نال بھجے نین سی
کئیاں نے پائے وین سی
نور محمد نور کپور تھلوی چونکہ انگریزی فوج اچ ملازمت کریندے رہے۔ اس کارن اوہ انگریزی سوچ نوں سمجھدے سن۔ اوہناں نوں اس گل تے پکا یقین ہا جے اسلام تے اسلامی ملکاں دی دشمنی یہودی تے نصاریٰ اپنا فرض عینسمجھدے نیں۔ اوہ اس توں باز نہیں رہ سکدے اسلامی سوچ تے فکر دے علمبردار ہوون دی وجہ توں نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں انگریزاں دی سوچ بارے وی نظم’’مسلمان تے فرنگی‘‘ لکھی جیہدے راہیں اوہ دسدے نیں جے:۔
بھر جھولی اپنی عیباں نال بن مارو بدل گجے نیں
کیوں روس امریکہ رل مل کے دنیا نوں ساڑن لگے نیں
دھرتی نوں گھیرا گھتن لئی کجھ کھبے نیں کجھ سجے نیں
کرتوتاں کالیاں کردے نیں پر رنگ دوہاں دے بگے نیں
پاکستان تے اسلام دے دشمن پاکستان اچ ون ون دے فتنے کھڑے کردے رہندے نیں۔ جہناں وچوں سدا بہار فتنہ مذہبی فرقہ بازی اے۔ جیہدی وجہ توں عالم اسلام ہمیشہ ہمیشہ لئی کمزور ہو گیا اے۔ دائرہ اسلام دے وچ رہ کے دنیا تے راج کرن والے جدوں اسلام نوں چھڈ کے فرقے فرقے ہوئے تاں ساری دنیا دے لترائیں بن گئے۔ اسلام دشمناں دے اشاریاں تے مذہبی ٹھیکیداراں نے مسجداں نوں وی اللہ دا گھر نہ رہن دتا۔ اوہناں ظالماں مسیتاں نوں وکھرے وکھرے فرقیاں دی ملکیت بنا لیا۔ نور محمد نور کپور تھلوی نوں اس گل دا پک ہا جے اللہ سائیں فرقہ بندی دی لعنت اچ پئے جاون توں بار بار منع فرماندا اے۔ اللہ سائیں ولوں ان گنت واری منع کرن تے دوزخ دے عذاب توں ڈراون دے باوجود مولوی ذرا وی خوف نہیں کھاندے۔ مولوی تے ملوانیاں دے اس روئیے نوں ویکھ کے نور محمد نور کپور تھلوی وج گج کے کہندے نیں:۔
واعظا اُلٹیاں سدھیاں دس نہ توں
مینوں رہن دے دین اسلام اتے
فتنے نت توں نویں جگاونا ایں
نبی پاک دے دین دے نام اتے
مسلم کہن جو اپنے آپ تائیں
واقف کار اوہ گل تمام دے نیں
نور محمدا اوہناں دی شان وکھری
عاشق جیہڑے محمد دے نام دے نیں
نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں دی سوچ اسلامی اے۔ مذہبی نہیں۔ اوہ اسلام دے مکمل ضابطہ حیات تے قرآن مجید دے احکامات اتے یقین رکھدے سن تاں ای تے اوہناں لوکاں نوں ایہ مت دتی۔
رہ بچ کے اوس نمازی توں
ملاں‘ مولانا‘ نمازی توں
جیہڑا ڈرے نہ فرقہ بازی توں
کہو لا الہ الا اللہ
مذہبی راہنماواں لوکاں نوں فرقہ بازی دے انھے کھوہ اچ انج دا سٹیا اے ،جے لوکاں نوں اسلام دے فرائض تے حدود دا اکا ای علم کوئی نہیں۔لوک اس بات ول توجہ ای نہیں کر سکدے جے ایمان لیاون دا طور طریقہ کیہ اے؟قرآن مجید دے اتے ایمان لیاون صرف ایہو سمجھیا جاندا اے جے اس دی عربی عبارت پڑھ لئی جاوے تے ایہنوں چم کے رکھ دتا جاوے۔ایمان‘ فرائض تے حدود توں بے خبری دی وجہ توں لوکاں اچ نیکی بدی دی تمیز ای ختم ہو چکی اے۔ پاکستانی معاشرہ برائیاں تے بریاں رسماں نال بھر چکیا اے۔ نور محمد نور کپور تھلوی ہوریں ایہناں معاسرتی برائیاں دے عذاباں توں بہوں پریشان ہوندے‘ جیہدا اظہار اوہناں اپنیاں کئی ساریاں نظماں راہیں کیتا۔ معاشرے دے ظلمی ورتارے دے حوالے نال اوہناں دی نظم’’تقدیر‘‘ پڑھ کے ہر صاحب ایمان دا دل چیکاں ماردا اے۔ اسے طرح معاشرے اچ کھلرے رشوت ورگے عذاب اتے وی اوہناں دا دل تڑفدا اے۔ اس حوالے نال اوہ لکھدے نیں:۔
رشوت نوں روکن لئی حاکم ہن سو تدبیراں کردے نیں
مُلاں پئے وعظ سناندے نیں لیڈر تقریراں کردے نیں
کئی اپنے کم حکومت وی پئی رشوت نال چلاندی اے
دے دے رشوت اخباراں نوں اپنی تعریف کراندی اے
تکڑے نوں لینا شوریٰ وچ کیہ ایہ سیاسی وڈھی نہیں
ڈر آوے جیہدے بھوکن توں ایہ مونہ اوہدے وچ ہڈی نہیں
پاکستان نوں آزاد کرن دا اعلان تاں ہو گیا۔ قتلامیاں توں بعد ملک وکھرا کردتا گیاپر پاکستان اچ آزادی والی کوئی وی نشانی اج توڑی نظر نہیں آ سکی۔ اس بارے وی نور محمد نور اپنے دکھ دا اظہار انج کر کے کردے نیں:۔
آزادی دی لو نہیں ہوئی
اجے غلامی دھو نہیں ہوئی
گھپ انھیرا لمیاں راتاں
کاہدیاں عیداں تے شب راتاں
نور محمد نور کپور تھلوی دے شعور دیاں اکھاں ویکھ رہیاں سن۔ جے انگریز نے سانوں آزاد نہیں کیتاسگوں آزادی ظاہر کرن کیتے اوہنے اپنی کرسی بدلی اے۔ آپ سمندروں پار جا بیٹھا تے پاکستان دیاں وڈیاں کرسیاں اتے ضمیروں خالی اپنے چیلے چاٹے بٹھا دتے جیہڑے اوہناں دے اشاریاں تے کم کردے چلے آ رہے نیں۔ ایس حقیقت اتوں پردہ ہٹاندیاں نور محمد نور کپور تھلوی لکھدے نیں:
ایتھے اولھے بہہ کے مار دے وچ ہک دے سجن تیر
ایتھے پت ماواں دیاں چادراں پھڑ کردے لیرو لیر
ایتھے بندے بھکھے مر گئے ایتھے کتیاں کھاہدی کھیر
ایتھے بھائی سکے بھائی دا پھڑ سینہ دیندا چیر
ایتھے گنگے کرن قوالیاں ایتھے بولے سن دے ہیر
ایتھے انھے مارن سینتاں ایتھے گنجے کڈھن چیر
ایتھے چور اچکے دھاڑوی اج ہوئے پھرن امیر
نور محمد نور کپور تھلوی اپنے عقل شعور دے کیمرے دی اکھ معاشرے دے ہر ہر پکھ تے ٹکا ٹکا کے رکھدے سن۔ اپنے معاشرے وچوں اوہناں دے دماغ نے جیہڑیاں تصویراں لئیاں۔ اوہناں نوں اپنے دبنگ قلم نال نظماں دے روپ اچ ڈھالیا۔ معاشرے دے وکھو وکھ ورتارے اوہناں اپنیاں وکھو وکھ نظماں اچ چنگے ڈھب نال سجا ٹھہا کے اوہناں دے عکس موثر انداز وچ عوام ساہنویں پیش کیتے:۔
عام مشاہدے دی گل ایہو اے کہ جیہڑا لکھاری معاشرے وچ کھلریاں مسئلیاں نوں بیان کریندا اے۔ اوہدے کولوں ایہ توقع نہیں کیتی جا سکدی جے اوہ حسن و جمال دا جلوہ تے وڈیائی بیان کرے یا عشق دے بھانبھڑ دی تپش دا اظہار کر سکے۔ نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں دیاں نظماں حسن‘ جوانی‘ مٹی تے سفنا پڑھ کے ایہ خیال وی خام محسوس ہوندا اے۔ اوہناں جٹی دے حسن تے جوانی نوں اتنی خوبصورتی نال بیانیا اے جیویں کہ اوہ ہین ای اسی ونک دے لکھاری اوہناں دا ایہ روپ وی چس بھریا اے۔ ونگی دے طور تے کجھ شعر ویکھو:۔
پتیاں گلاب دیاں لال لال بُلھیاں
لالیاں جہناں دے اتوں انبراں توں ڈلھیاں
زلفاں چ مکھ جویں چن نھیری رات وچ
نیناں دی کمان چڑھی عاشقاں دی گھات وچ
گلھاں گول گول کچی گری نالوں چٹیاں
کیڈی سوہنی لگے جدوں گلاں کرے مٹھیاں
چہرے خوب بنائے رب نے جگ وچ اچھے اچھے
تکیاں کل بزار چ رناں جیوں ریشم دے گچھے
کولیا ں کولیاں لمیاں انگلاں سردے وال سنہری
کجل بھریاں کالیاں اکھاں نظر چ مستی گہری
اللہ سائیں دی خالقیت دا ایہ وی کمال اے جے اوہنے ہر بندے نوں وکھو وکھ سوچاں عطا کیتیاں نیں۔ ہر بندہ اپنیاں سوچاں دا سوار ہوندا اے۔ ایہناں سوچاں دی واگ اوہ جیہڑے سفر ول موڑ لووے، اوہدیاں سوچاں اوہنوں اوسے منزل ول لے جاندیاں نیں۔
نور محمد نور کپور تھلوی ہوریں سچے تے کھرے بندے سن۔ اللہ سائیں نے اوہناں نوں سوچاں وی بہوں تکھیاں عطا کیتیاں سن۔ اس سچے لکھاری تکھیاں سوچاں دی سواری کیتی جیہدی وجہ توں اوہناں بہو ں سارے پینڈے کیتے تے سچ دیاں منزلاں دے نیڑے ایڑے اوہناں نوں یقین ہو گیا جے:
کاواں توں بنیاں موراں نوں
جو بھل گئے اپنیاں ٹوراں نوں
جد اٹھ کے گل توں پھڑیا اے
اوہ دن وی اک دن چڑھنا اے
اوہناں دی ایہ جدوجہد سرے چاڑھن لئی تے اوہناں دی روح نوں سکون پہنچاون لئی لوڑ اس گل دی اے جے نور محمد نور کپور تھلوی دیاں نور بھریاں سوچاں دی سواری کر کے حق سچ دا پرچار کیتا جاوے۔
نور محمد نور کپورتھلوی دی شاعری وچ مزاحمتی رنگ
[سودھو]مزاحمتی شاعری اوس ادب نوں آکھیا جاندا اے جیہڑا کسے ظلم تے جبر دے خلاف احتجاج بن کے قلم دی نوک راہیں ساڈے دل تے دماغ نوں جھنجھوڑدا تے ساڈی رُوح وچ ہلچل پیدا کردا اے۔ جیس ویلے زندگی نوں قید کرن یا پابند کرن والیاں طاقتاں ساڈے آل دوآلے اپنا گھیرا تنگ کر لیندیاں نیں فیر ایہناں قوتاں دے خلاف مزاحمت ساڈا فطری حق بن دا اے کیوں جے حقی تے سچی گل ایہ ہے جد تیک کوئی فرد تے معاشرہ ظلم تے جبر دے خلاف حق دی آواز بلند کردا رہندا اے۔ اوہو ای زندہ تے ہمیش رہندا اے کیوں جے ایہ احتجاج تے ناپسندیدگی ای گرمی تے محبت دی گواہی اے۔ جیہڑا ادب ظلم تے جبر دے اگے ہک ڈاہ کے نہیں کھلوندا۔ اوہنوں کسے صورت وی زندہ ادب نہیں آکھیا جا سکدا۔ ایسے واسطے ادب وچ مزاحمت تے احتجاج دی تاریخ وی اونی ای پرانی ایں جنی جبر تے ظلم دی اے۔ کیوں جے ادب نوں زندگی توں کدی وی وکھرا نہیں کیتا جا سکدا۔ ایس کر کے پئی ادب دا ہر شعر تے ہر جملہ زندگی دی کسے نہ کسے صورت وچ ترجمانی کردا اے۔
ادب تے زندگی دا بہت پُرانا سمبندھ اے۔ ایہدی وجہ ایہ ہے کہ ادب تے زندگی دے مسئلے اِک دوسرے نال جڑے ہوئے نیں۔ ایس لئی ادب نوں زندگی توں وکھرا نہیں کیتا جا سکدا۔
ایہ بڑی بدقسمتی دی گل اے پئی ساڈے دیس دے 60سالہ زندگی دا وڈا حصہ مارشل لائی نظام دے سائے وچ گزریا۔ ایس لئی ایس طویل ترین جبر دی حالت نے اِک ایسے اسلوب نوں جنم دِتا جیہدے وچ احتجاج دا نعرہ بلند ہویا تے ایس نعرے نے مزاحمتی تحریک نوں جنم دے کے مزاحمتی ادب دا رستہ کھولیا۔
اُردو وچ ترقی پسند تحریک دے آگو ساحر لدھیانوی، فیض احمد فیض، حبیب جالب، احمد ندیم قاسمی، احمد فراز اجیہے شاعر نیں جہناں مزاحمتی ادب دی نینہ رکھی تے اجیہے شعر آکھے جیہڑے لوکائی دے دل دی دھڑکن بن گئے۔ جے اسیں پنجابی ادب ول نظر مارئیے تے پنجابی ادب دا دامن وی مزاحمتی ادب توں خالی نہیں نظر آئوندا۔ ایہدے وچ وی وڈے وڈے سرکڈھویں شاعر نظر آئوندے نیں جنہاں مزاحمتی تحریک نوں خُونِ جگر دے کے اگے ودھایا تے اپنی رَت نال ایہدی آبیاری کیتی۔ایہناں وچ مان جوگ ناں درشن سنگھ آوارہ دا اے جیہنے اپنے سماج دے خلاف کھُلم کھُلا مزاحمت کر کے اجیہا ادب پیش کیتا جیہنے آون والے شاعراں دے دلاں تے ڈونگھا اثر پایا۔ جیہدیاں جھلکیاں سانوں شرف الدین شرف، شریف کُنجاہی، احمد راہی، قیوم نظر، کرم امرتسری تے ہور شاعراں دے کلام وچ نظر آئوندیاں نیں۔ مزاحمتی تحریک دے حوالے نال جدوں اسیں اجوکے دور دے اِک اگھڑویں شاعر نور محمد نور کپور تھلوی دے کلام اُتے اِک جھات پائونے آں تے سانوں تھاں تھاں تے ساڈیاں سیاسی، سماجی، معاشی، معاشرتی تے مذہبی جھوٹیاں رسماں، رواجاں تے رِیتاں دے خلاف اِک احتجاجی نعرہ گونجدا سنائی دیندا اے۔ حقی گل ایہ ہے پئی نور کپور تھلوی نے اپنے آل دوالے ہون والے اوہناں ساریاں کوجھاں، بھیڑاں تے بُرائیاں دا تنقیدی نظر نال جدوں جائزہ لیا تے اوہ ایہ آکھن تے مجبور ہو گیا۔
وطن مرے وچ پَر کھوہ سُٹے واعظ نے آزادی دے
اِک بدلے انداز دے اندر اجے غلامی جاری اے
اوہ ترقی پسند نظریے نال جڑے ہوئے کھُلیاں اکھاں تے جاگدا دماغ رکھن والے اجیہے شاعر سن جیہڑے اپنے دور دے سیاسی تے سماجی ماحول تے معاشرے وچ پائے جاون والے کوجھاں تے برائیاں اُتے بڑے درد تے کرب نال شعر آکھدے رہے جیہدے نال اوہناں دے ڈونگھے طبقاتی شعور دا پتہ چلدا اے۔
اوہ لوکائی نوں مایوسی تے قنوطی دے ہنیریاں وچوں کڈھ کے اجیہی روشن دُنیا وچ ویکھنا چاہوندے نیں جتھے ہر پاسے خوشیاں تے خوشحالی دا راج ہووے۔ کوئی کسے دا حق نہ دبائے۔ کوئی کسے دا لہو نہ پیوے۔ ایویں کوئی ماڑے نوں چنگے کماں تے ٹوکا ٹوکی نہ کرے۔ اوہنوں آزادی نال جیون تے ساہ لین دیوے۔ آکھدے نیں:
وطن مرے وچ چار چفیرے مایوسی دے ڈیرے
مردہ دل پھر زندہ ہوون ایسا نغمہ چھُو
ہر کم اُتے ٹوکا ٹاکی، پابندی ہر حرکت تے
ریت رواجاں رسماں رل کے مت لوکاں دی ماری اے
اوہ آزادی دی نعمت نوں کائنات دی سب توں وڈی خوشی آکھدے نیں۔ ایہ آزادی کسے خطے یاں علاقے دی وی ہو سکدی اے تے جسماں تے ذہناں دی وی۔ اوہ وطن دی آزادی دے نال نال ذہناں دی آزادی دے وی چاہیوان نیں جتھے کمزور تے ماڑا اپنی مرضی نال زندگی گزار سکے۔ اوہدے اُتے کوئی جبرتے کوئی دھو دھکا نہ ہووے۔
آزادی دی نعمت مینوں ہر شے نالوں پیاری اے
ہر مجبوری کولوں مینوں اصلوں ای بیزاری اے
شاعر سماج دے عام طبقیاں نالوں حساس ہوندا اے۔ اوہ جو کُجھ ویکھدا، محسوس کردا تے سوچدا اے تے فیر اپنے چار چفیرے کھلری ہوئی دُنیا وچوں اپنے اپنے مشاہدے تے ڈونگھی بصیرت نال جیہڑے نتیجے کڈھدا اے ‘اوہنوں بڑی ایمانداری نال اوہ اپنے پڑھن والیاں دے سامنے پیش کر دیندا اے تے تدوں ای اوہ اُچا شاعر اکھوان دا حقدار بن دا اے۔ نور کپور تھلوی اِک ندھڑک تے بے باک شاعر اے جیہدا کم سچائی دا پرچار کرنا، امن، اخوت، بھائی چارے دا سندیسہ گھر گھر اپڑانا ای اوہدا مشن اے۔ اوہ کسے نال ویر کرودھ نہ رکھدے نیں تے نہ اجہیاں خصلتاں رکھن والے نُوں صاف نظر نال ویہندے نیں۔ لکھدے نیں:
اسیں نمانے اللہ جانے‘ امن زمین تے چاہندے آں
حق دا ہوکا کم اساڈا، نال کسے دے ویر نہیں
بولوں پکے، قولوں سچے ، گل اُتوں مر جائیے
انکھ دی تکڑی بہہ کے کیہڑا سنگ اساڈے تلے
نور کپور تھلوی اِک اجیہے سوجھوان تے شاعر سن جیہناں نے پنجابی ادب دے کلاسیکی شاعراں دے نال نال فقہ ، حدیث، تاریخ تے دُنیا دے ہر ادب نُوں رج کے پڑھیا۔ اوہناں نے کسے وی مکتبہ فکر دی پیروی نہیں کیتی سگوں اوہناں اِک وکھرے دبستان دی نینہ رکھی۔
’’کُلیاتِ نور‘‘ دے شاعر ولوں مڈھلے اکھراں راہیں اوہ آپ لکھدے نیں۔
’’بنیادی طور تے میں اِک ترقی پسند، قوم پرست تے جمہوری مزاج رکھن والا بندہ واں۔ تہاڈے سامنے میں اپنے آپ نوں اصل روپ وچ لیا رہیا واں۔ میری ذات دے کئی رنگ نیں تے میری سوچ کسے ازم دی اَجارہ داری نہیں۔‘‘
اوہ زندگی دے ہر پہلو تے ڈونگھی نظر رکھدے نیں۔ نور کپور تھلوی دی شاعری اپنی وکھری دُنیا رکھدی اے۔ اوہ اپنی قوم دے غفلت دی گوڑھی نیندر سُتے لوکاں نُوں حرکت تے عمل دا سنیہا سدھے ساہنویں اکھراں راہیں دے کے اوہدا حوصلہ ودھاندے نیں۔
ہے کس دا خُونی جبڑا جیہنے سب لوکاں نُوں چبیا اے
اوہ ظالم کون ہے جس نے سبھاں دا حق دبیا اے
اوہ اپنے قلمکار ساتھیاں نُوں سچ لکھن تے سچ دی آواز بلند کرن لئی اُبھاردے نیں۔ کیوں جے قلم وِچ اجیہی طاقت تے زور اے جیہڑا تلوار وچ وی نہیں۔ اوہ شاعراں نوں سچائی دا ہوکا دیون لئی پکار پکار کے سدّا دئی جا رہے نیں بھاویں کسے تے اثر ہووے بھاویں نہ ہووے۔ اوہ اپنا قلمی جہاد کری جاندے نیں۔
اگر مظلوم بندے نال تہانوں کُجھ رفاقت اے
لکھو اُس تے تہاڈی قلم دے وچ طاقت اے
خُدا نے قلم دی طاقت تے نالے علم دِتا اے
تہانوں فہم دِتا اے تے تکڑا جسم دِتا اے
اوہناں اپنی شاعری وچ حیاتی دیاں اوکڑاں ، پیڑاں ، اندر دے روگاں ، اپنیاں دیاں بے اعتنائیاں تے پرایاں دیاں ونڈیاں پیڑاں تے کالے کرتوتاں نوں پوری سچائی نال بیان کر کے سماج نال سانجھ جوڑی اے۔ قرآن دے فرمان مسلمان دوجے مسلمان دا بھائی اے موجب اوہ ہر دوجے نوں ایس رُوپ وچ ویکھنا چاہوندے نیں پر ضروری نہیں پئی مسلمان اپنے ہم مذہباں لئی امن آشتی دا پیامبر ثابت ہووے۔ آئے روز مسلمان دے ہتھوں دُوجے مسلمان دا خون ویکھ کے اوہدا سینہ پھٹ جاندا اے تے اوہ دُہائی دے کے آکھن تے مجبور ہو جاندا اے:
مذہب نہیں ضمانت کافی، امن تے بھائی چارے دی
وچ کراچی ہم مذہباں نے بھائیاں دے سر وڈھے نیں
نور کپور تھلوی جدوں کدے معاشرتی تضاداں تے طنز کردے نیں‘ اوہدے وچ اِک کڑتن دا احساس وی شامل ہو جاندا اے۔ اوہ لِسّیاں، ماڑیاں تے کمزوراں دی مضبوط آواز بن کے اپنے قلم نال جہاد کردے وکھالی دے رہے نیں۔ اوہ شاعری راہیں معاشرے چوں برائیاں تے کوجھ مکاون دا پورا جتن کرر ہے نیں۔ کیوں جے اوہ ترقی پسند سوچ رکھن والے اجیہے قلم کار نیں جہناں دی پوری شاعری وچ ایہ جذبہ تے ایہ سوچ غالب نظریں آئوندی اے۔ ایس عمل وچ ایہ ضروری نہیں پئی اوہ پورے وسیب تے فتح حاصل کر لوے پر بھیڑ دے سومنات تے حملے ہندے رہن تے ایس بُت نوں توڑن والا فاتح بن ای جاندا اے۔
نور محمدنور کپور تھلوی ہوریں وی اپنے سچے عمل وچ رُجھے ہوئے نیں۔ ادب دا ایہ محمود غزنوی معاشرتی ناہمواریاں تے کوجھاں دے سومنات نوں توڑ کے فاتح اکھوان دا چاہیوان اے۔ اپنی اک نظم ’’یومِ حساب‘‘ وچ اوہ ایس جذبے نوں دلیرانہ انداز نال بیان کردے ہوئے رب سچے دے انصاف تے اُمید لائی بیٹھے نیں۔ اوہ سمجھدے نیں پئی لٹ کھسٹ ، کھوہا کھوہی ، مار دھاڑ کرن والیاں نوں ہلا ہلا کے آکھ رہے نیں پئی ظلم تے جبر دیاں واگاں بھاویں کنیاں ای ڈِھلیاں ہو جاون۔ اوڑک اِک دن ظلم دی ایہ کالی رات مک ای جانی ایں۔ اوہ دھرو تے دھونس کرن والیاں نوں للکار للکار کے آکھدے نیں پئیپتھر دل ظالماں نوں اِک نہ اِک دن اپنے کیتے دا حساب دینا ای پوے گا۔ اوہ جمال الدین افغانی دے اوس نظریے مطابق پئی میں ظالم تے مظلوم دوواں نال نفرت کردا ہاں۔ ظالم نال ایس لئی پئی اوہ ظلم کردا اے تے مظلوم نال ایس لئی پئی اوہ ظلم سہہ کے ظالم دا حوصلہ ودھاندا اے۔ ایہو سوچ سانوں نور محمدنور کپور تھلوی کول نظر آئوندی اے۔ اوہ دھرو تے دھونس کرن والیاں نوں للکار کے آکھدے نیں پئی پتھر دل انساناں نوں اِک نہ اِک دن اپنے کیتے دا حساب دینا پوے گا۔ بھاویں اوہ کِنا وی ظلم کر لین‘ اوڑک ایس دا انت ہوونا ای اے۔ نظم ’’یومِ حساب‘‘ وچ اوہناں دا لہجہ تیز تے اوہناں دا قلم وی آپ ہُدرا ہو جاندا اے‘ جدوں اوہ آکھدے نیں:
؎اوہ دن وی اِک دن چڑھنا اے
کاواں توں بنیاں موراں نوں
جو بھُل گئے اپنیاں ٹوراں نوں
اس قوم نے وڈے چوراں نوں
جد اُٹھ کے گل توں پھڑنا اے
اوہ دن وی اِک دن چڑھنا اے
نور کپور تھلوی اپنے آل دوآلے سیاسی، سماجی، مذہبی تے ثقافتی صورتِ حال توں اکھاں نہیں میٹدا سگوں اپنے سامنے ہوون والیاں تبدیلیاں تے نا انصافیاں نوں تخلیقی سطح اُتے اِنج ای پوری ایمانداری نال شعراں وچ بیان کر جاندا اے۔ ایس طرح اوہ اپنے پورے عہد دی تہذیب‘ ثقافت تے کلچر دا امین ہون دا حق وی ادا کر جاندا اے۔ نظم ’’آئین‘‘ وِچ دیس تے واپرن والیاں ہنھیریاں نوں ساڈے شاعر نے جیویں بیان کیتا اے اوہدے وچوں تہتر دے آئین دا نقشہ نظر آ رہیا ہے۔ لکھدے نیں:
ٹٹ گیا آئین تہترا اے جدوں بول ایہ کسے نے بول دِتا
میرے وطن دے مٹھیاں پانیاں وچ اوس چندرے نے زہر گھول دِتا
بنی ہوئی سی کُلی اتفاق والی ککھ ککھ کر کے اوہدا رول دِتا
چونہاں صوبیاں دی بدھی گنڈھ تائیں، مورکھ حاکماں پھڑ کے رول دِتا
حقدار نے منگیا حق اپنا ، وٹا گھٹ پا کے اوہنوں تول دِتا
مار گولیاں چیکنے پِنڈیاں تے سنگدلاں نے خاک چ رول دِتا
نُور کپور تھلوی دی شاعری اپنی اک وکھری دُنیا رکھدی اے جیہدے وچ معاشرے وچ پائی جاون والیاں بُرائیاں نوں جیس دلیری نال بیان کیتا گیا اے ایہ اوہناں دا ای کمال اے ۔ رشوت ساڈے سماج وچ اجیہا ناسور اے جیہنے اخلاقی تے اشرافی قدراں نوں پامال کر دِتا اے۔ رشوت لینا تے دینا دوویں قبیح فعل نیں۔ حیاتی نوں جہناں دُکھاںتے فکراں دیاں بلاواں نے گھیرا پایا ہویا اے۔ اوہناں وچ اِک وڈی بلا رشوت وی اے۔ نور کپور تھلوی دُکھیاں تے مظلوماں دی آواز بن کے بُرائی تے بھیڑ دی نندیا کردے وکھالی دے رہے نیں۔ اوہ اجیہے انقلاب دے چاہیوان نیں جیہدے آون نال ہر پاسے خود غرضی ، نفسا نفسی، لُٹ کھسٹ، ڈیرے چُک لووے تے ٹھرو ٹھرو کردی انسانیت نوں پیار تے امن و سکون ملن لگ پوے۔ اپنی نظم ’’رشوت‘‘ وِچ اوہ واعظاں تے مُلاں نوں مخاطب کر کے پچھدے نیں، پئی اینیاں تقریراں تے وعظاں دے باوجود ایہ بُرائی روز دیہاڑے آکاس بیل وانگوں ودھدی جا رہی اے۔ اوہ رشوت لین والیاں وڈے پیٹوواں دا معاملہ تے خُدا تے چھڈ دیندے نیں پر معاشرے دے ایہ رول ماڈل لوک مُلاں تے واعظاں تے زیادہ ذمہ داریاں محسوس کر دے نیں۔ نور کپور تھلوی ہوراں اپنیاں مزاحمتی نظماں وچ سماج وچ پل رہیاں منافقتاں، سیاسی سازشاں، استحصالی رویاں توں لا تعلق رہن دی تھاں معاشرے دے پسے ہوئے لوکاں دی آواز بن کے شعراں راہیں اپنی جُڑت دا اظہار کیتا اے۔نظم ’’رشوت‘‘ دے کُجھ شعر ملاحظہ کرو:
رشوت نو ں روکن لئی حاکم ہُن سو تدبیراں کردے نیں
ملاں پے وعظ سناندے نیں، لیڈر تقریراں کردے نیں
بند ہونا رہ گیا اِک پاسے ایہ اَگے نالوں ودھ گئی اے
اوہ جویں مذمت کردے نیں رشوت دی گڈی چڑھ گئی اے
کئی اپنے کم حکومت وی رشوت نال پئی چلاندی اے
دے دے رشوت اخباراں نوں اپنی تعریف کراندی اے
تگڑے نوں لینا شوریٰ وچ کیہ ایہ سیاسی وڈھی نہیں
ڈر آوے جیہدے بھونکن توں ایہ مونہہ اوہدے وچ ہڈی نہیں
اوہ اپنی ایس نظم وچ معاشرے دے سارے شعبیاں نوں تنقید دا نشانہ بنائوندے نیں۔ معاشرے دے وگڑے نظام نوں سدھارن تے لوکائی دے مردہ ضمیراں نوں جگاون لئی ایہ اک نمائندہ نظم اے۔ بلاشبہ اوہ لوکائی دیاں سوچاں تے فکراں دے سُومیاں نوں مثبت راہواں وکھاون والے راہبر نیں جہناں دیاں غزلاں تے نظماں دے چوکھے شعررشوت خوراں دے مُنہ تے طمانچہ اے۔ حقی گل ایہو اے پئی رشوت دی گرم بازاری نے سماج وچ کوئی تھاں خالی نہیں چھڈی تے ایہ بُرائی اینی کو عام ہو گئی اے پئی سانوں اپنے جائز کماں لئی وی رشوت دین تے مجبور کیتا جاندا اے۔ شاعر دا دل حساس ہوندا اے اوہ زمانے بھر دے دُکھاں نوںاپنے دکھ درد سمجھدا اے۔ ایہو ای وجہ اے پئی کئیاں تھاواں تے اوہناں دا لہجہ تے طنز دل پھاڑ دیندا اے۔ اوہ صداقتاں تے سچائیاں جیہنوں آکھن لئی وڈے حوصلے تے جگرے دی لوڑ ہوندی اے۔ ایہو گل بغیر کسے ول پھیر توں نور محمد کپور تھلوی آکھ کیسماج دیاں بند اکھاں کھول دیندے نیں۔
ساڈے سماج وچ پائی جاون والی منافقت تے کوجھاں نے جس طرح روحاں نوں زخمی کر کے رکھ دِتااے۔ ساڈا ایہ شاعر اوہ سارے حالات ویکھ کے چپ کرن دی تھاں حالات دا مقابلہ کردیاں کُرلاندا ضرور اے۔
ہُن رشوت اینی ودھ گئی اے بِن رشوت نہ کوئی کم ہووے
اس ملک چ رشوت دِتیاں بن نہ مر ہووے نہ جم ہووے
وچ شہراں دے اَج قبر دی تھاں بِن رشوت دِتیاں ملدی نہیں
جمدے نوں ٹیکہ لاون لئی بِن رشوت نرس وی ہلدی نہیں
اِک مت دیاں میں حاکماں نوں تُسیں مغز ایہدے تے مارو نہ
جس جُرم نوں ختم نہیں کر سکدے ، اُس جرم نوں جُرم پکارو نہ
ایتھے آکے نور محمد کپور تھلوی اوہناں آگوواں نوں مخاطب نیں جہناں نے دین نُوں اپنی خواہش دا ناں دِتا اے۔ اوہناں نُوں بے حِس رشوت خوراں دے مردہ ضمیراں وچوں ایمان دا رتی بھر خُون وی نکلدا نظر نہیں آئوندا۔ ایتھے آ کے اوہناں دا درد لوکائی دا درد تے غم بن جاندا اے۔ جدوں رشوت نہ ہوون پاروں کسے دا جائز کم وی راہواں وچ اَٹکیا رہندا اے تے رشوت خور افسراں دیاں موٹیاں فائلاں تھلے دبیا اوہ کم افسر دی سنگدلی دی نظر ہو جاندا اے۔ درد نوں تلخیاں دی جیبھ مل جاوے تاں لہجے وچ کڑتن پُنگرپیندی اے۔ اوہناں دی مثبت سوچ کئی پاڑے میلن دے جتن کردی وکھالی دیندی اے پر ایس دا کیہ کیتا جاوے پئی مفاد پرست ٹولے نے اپنے ذاتی مفاداں لئی دین نوں اپنی خواہش دا ناں دِتا اے۔ اوہناں دے نیڑے مورچیاں وچ لُک کے واعظ نصیحتاں کرن دی تھاویں عملی طور تے کردار وی جنگ کرن دی لوڑ اے تاں جے سماج دی خوبصورتی تے سہپن آوے۔ کوئی ماڑے دا حق نہ کھاوے، کوئی خود غرضی دیاں پوڑیاں چڑھن لئی قانون نوں پیراں ہیٹھ مدھولن دی جرأت نہ کرے۔
نور کپور تھلوی نے اپنی ایس طویل نظم وچ اوس فلسفے ، رمز و حکایت تے سچائی نوں نتاریا اے جیہڑا ساڈے ایس وسیب وچ گھٹدا جا رہیا اے۔ لکھدے نیں:
جیویں سود دا بدل منافع اے ، رشوت دا نواں کوئی ناں دھر لو
کوئی نواں قانون بنا کے تے اس روگ دا کوئی اُپا کر لو
اپنی اِک ہور شاہکار نظم ’’قائد اعظم دے جنم دن تے‘‘ وچ اوہناں قائد اعظم دی روح نوں مخاطب کردیاں شکوے شکایتاں دے ڈھیر لا دِتے نیں۔ ساڈے ایس سوہنے دیس وچ آمرانہ نظام دی وجہ نال ایہدیاں جڑاں کمزور توں کمزور ہوندیاں جا رہیاں نیں۔ آئے روز ایہنوں مارشل لائی نظام اِلاں، گرجھاں تے بھگیاڑاں وانگوں نوچ رہیا اے۔ نور محمد کپور تھلوی اصل وچ لِسیاں تے کمزوراں دی آواز اے۔ جدوں ایہ آواز ماڑیاں دے دل دی آواز بن کے نکلدی اے تے فیر ایہ اِک بندے دی آواز نہیں رہندی سگوں ایہ پورے سماج دی آواز بن جاندی اے۔ ایہ حیاتی جیہڑی پھلاں وانگر کھڑدی ہسدی سوہنی لگدی اے جدوں ایس پھلاں وانگ مہکدی حیاتی دا حُسن کھوہن لئی بگھیاڑ اگے آئوندے رہن گے تے فیر کئی منصور، سرمد، دلا بھٹی تے احمد کھرل جیہے شینہ بہادر سینہ تان کے میدان وچ ایہدی رکھشا لئی آ جاندے نیں۔ ایتھے نور کپور تھلوی ادب دا محمود غزنوی معاشرتی ناہمواریاں تے کوجھاں دے سومنات نوں توڑ کے فاتح اکھوان دا چاہیوان نظر آئوندا اے۔ نور کپور تھلوی ہوری قائد اعظم دی روح نوں مخاطب کردیاں اوس عظیم رہنما نوں وطن دیاں بوٹیاں نوچن والے غداراں دے چالے دسدے پئے نیں:
کہناں دے وس پا گیوں سانوں قائد اعظم پیارے
مُکر جاون وعدہ کر کے ، جھُوٹھے نکلے سارے
تیرے مگروں جو وی ایتھے لیڈر بن کے آیا
پھوکیاں دیندا رہیا تسلّیاں، کسے نہ قول نبھایا
تینوں کافر آکھن والے بن بیٹھے نیں رہبر
دن پر دن حالات وطن دے بد توں ہو گئے بد تر
ڈاکا، چوری ، سینہ زوری دی پئی چلے نھیری
ہر دفتر وچ رشوت لیندے ٹنگ کے فوٹو تیری
ہن جمہوری گل دے ناں تے ایتھے مارن کھِلی
گھوڑے بن گئے گھاہ دے راکھے ، ددھ دی راکھی بِلی
پر ایہ سانوں ہکن اودھر جتھوں پہلاں چلے
سوچ نویں نہ دِتی کوئی کھوہ لیا جو سی پلے
قلماں ساڈے ہتھوں کھوہیاں کاغذ اگیوں چُکے
دانش فہم تے سوچ دے مادے ذہناں وِچوں مُکے
ایہ سوچ تے فکر ہر اوس بندے دی سوچ اے جیہڑا ایس آزاد وطن وچ جی رہیا اے جیہڑا ایس وطن نوں ودھدا پھُلدا ویکھنا چاہوندا اے۔ وطن دی آزاد فضاواں وچ جمہوری سوچ رکھن والے کوئی وی محب وطن اپنے وطن دے ویریاں نوں چنگی اَکھ نال نہیں ویکھدا۔
اس کائنات دی وسعت وچ کیہ وقعت ہے اِک بندے دی
میں ویلے دے چنگیزاں نوں ایہ گل سمجھا کے ٹُرجاواں
ایہ ذاتاں ، فرقیاں ، مذہباں دی نفرت تھیں سڑدی دُنیا تے
گھَٹ بن کے پیار محبت دی ، برکھا برسا کے ٹُر جاواں
اقبال ، جناح ، سرسید تے جہناں کُفردے فتوے لائے سی
اوہ کھکھر زہری ڈیمُوں دی میں ساڑ اُڈا کے ٹُر جاواں
سیاسی جبر توں وکھ وی جبر دے بہت سارے رُوپ نیں تے مزاحمت دے وی بہت سارے رویے نیں۔ نور محمد کپور تھلوی ہوراںسیاسی، سماجی، مذہبی تے معاشرتی جبر دے خلاف کھُل کے مزاحمت کیتی اے۔ اوہناں کدھرے جرنیلی سیاست دے خلاف سِدھا ساواں بغاوت کیتی اے تے کِدھرے دین دے نام نہاد ٹھیکیداراں نوں آئینہ وکھایا اے۔
چشتی ، قادری ، شیعہ ، سُنی سارے مسلک ویکھ لئے
دھرم دی قیدوں کڈھ کے حضرت مینوں بس انسان کرو
اوہ انسان تے انسانیت دے قدردان نیں تے انسان دی محبت وچ اوہناں نے بڑے جوش نال بھریاں نظماں تے غزلاں لکھیاں نیں۔ نور محمد کپور تھلوی دی شاعری فکر تے شعور دی شاعری اے جیہدے وچ اوہناں اپنی بصیرت‘ فہم و ادراک تے فکری سوچ دے اجیہے ہیرے موتی تراشے نیں جیہدے تے زمانہ مدتاں مان کریندا رہوے گا۔
اوہ قلم دی حُرمت دا خیال کردیاں قلمی جہاد کردے نیں۔ اوہ سمجھدے نیں قلم بند ہووے تے صرف قلم ای ہندا اے پر جدوں ایہنوں لکھن لئی کھول لیا جاندا اے تے قلم سجدے وچ چلا جاندااے تے سجدہ وچ جا کے کدے منافقت کیتی ای نہیں جا سکدی۔ اوہ قلم نوں عبادت سمجھ کے لوکائی دے دُکھاں دا دارو بنن لئی چلاندے نیں تے ایہ قلم ای اے جیہدا زور تلوار توں وی ودھ اے ایسے لئی اوہ خود آکھدے نیں
نورؔ قلم وچ زور بڑا اے ، کاٹ ایہدی تلواروں ودھ اے
شکتیاں ظلم جبر دیاں جگ تے ، قلم دے اَگے سب جھُکیاں نیں
اگر مظلوم بندے نال تہانوں کُجھ رفاقت اے
لکھو اس تے تہاڈی قلم دے وچ بہت طاقت اے
اوہ اپنی شاعری وچ ہر ماڑے نوں اَگے ودھدا ویکھنا چاہندے نیں۔ ہر لِسے تے کمزور دی بانہہ پھڑ کے اوہدا حق دوان لئی بانگِ دہل سچائی دا پرچارک کردے وکھائی دے رہے نیں۔ اوہ سمجھدے نیں پئی سچ نوں سچ نہ آکھنا دراصل سچ دی موت اے۔ جے سچ بولن والے سچ آکھن توں ڈردے رہن گے تے سچ اپنی پچھان بھُل جاوے گا۔ کیوں جے سماج وچ اینا کُو جھوٹھ بولیا جا چُکیا اے کہ ہُن جھوُٹھ ای سچ دا برقعہ پا کے دھوکا دیندا پھردا اے تے جھوٹھ ای سچ لگن لگ پیا اے۔ اوہ نہیں چاہندے پئی اجیہی صورتِ حال پیدا ہووے۔
نورؔ کد تک سہندے رہساں ظلم ستم دے صدمے
جد تک نہ قربانی دِتی، رُکنے نہیں ایہ ہاڑے
انھی پیہوے، کُتی چٹّے، چور سپاہی رَل گئے
لٹ کھسٹ دی وگدی گنگا کیوں نہ اس وچ نہائیے
اپنی اِک ہور لمّی نظم ’’دناں دا پھیر‘‘ وچ ماڑیاں تے کمزوراں دے حوصلے ودھاندے نیں پئی انسان نوں ماڑے چنگے حالات نال سامنا کرنا پیندا اے۔ ایس لئی بے ہمتا ہوون دی تھاں چنگے دناں دی آس رکھنی چاہیدی اے۔
دن اِکو جیڈ نہ رہندے نیں
چکھ توں وی ذائقہ بھُکھاں دا
کوئی ٹھیکیدار نہ سُکھاں دا
سب لیندے حصہ دُکھاں دا
ایہ گل سیانے کہہ گئے نیں
نور کپور تھلوی نے اپنی شاعری راہیں اِک نواں تے وکھرا اسلوب ورت کے ادب پارکھاں نوں اِک کھُلا چیلنج دِتا اے۔ اوہنے بغیر کسے اولھے تے لویٹے توں معاشرے دیاں سچائیاں نوں اوسے طرح پیش کر کے اِک بے باک انقلابی شاعر ہون دا ثبوت دِتا اے۔
سیٹھ توں پیشگی منگن ویلے کیوں نہ اُس نوں یاد رہیا
رحم دا مادہ گھٹ ہندا اے زرداراں دھنواناں وچ
حج ، زکوٰۃ تے صدقہ ، رشوت سب کُجھ پیسا کردا
پیسے بن نہ پار لنگھاندے ایس وطن دے تلّے
اوہنوں کیہ جے مُلک چہ ہو گئی بہت ترقی
پوہ ماگھ دا پالا جیہنے بناں رضائی لنگھایا
نور کپور تھلوی نوں سماج نال شکایت اے پئی اوہ اوہدے سچ بولن تے اوہدا حوصلہ ودھان دی تھاویں اوہدے نال چھیڑ خانیاں کر رہیا اے کیوں جے سچیاں نوں لوک بہت کُجھ آکھن لگ پیندے نیں۔ کوئی کُفر دے فتوے لاون لگ پیندا اے تے کوئی اوہنوں پاگل تے مجذوب آکھ کے اوہدے فن دا مذاق اُڑاندا اے۔ ایہو گل شاہ حسینؒ لاہوری تے بابا بُلھے شاہؒ نے آکھی سی۔ کیوں جے سچائی دا پہرہ دیون والیاں نُوں مشکلاں نال تے ٹکرانا ای پیندا اے۔ بقول نور کپور تھلوی:
جیہڑا اس دُنیا وچ کردا سچیاں کھریاں گلاں
لادینی دی لوک اوہدے تے لا دیندے نیں چھاپ
اوہ ایتھے ایہ ساری صورتِ حال ویکھ کے انسان دا اصل روپ سیہانن وچ اوکھیائی محسوس کردے وکھائی دے رہے نیں۔ اوہ آکھدے نیں پئی اسیں ہمیش عظمتِ آدم دے خیر خواہ ہو کے دسیا اے پر انساناں نے ساڈے نال دھرو دھکا ای کیتا۔ سانوں سمجھ نہیں آئی پئی ایتھے انسان کنے کو رنگاں دے وسدے نیں۔
دُنیا وچ بھولیاں شکلاں توں اسیں اکثر دھوکھا کھاہدا اے
کوئی سانوں ایہ سمجھا دیوے ، انسان نُوں کیکر رنگدے نیں
سمجھ کے لوکاں تائیں ہینا، کردا رہیا مذاقاں
جھات نہ ماری اپنے گھر ول بھڑکی جتھے اگ
اوہ سمجھدے نیں پئی ظلم و جبر دیاں طاقتاں نال ٹکران لئی کسے نوں تے بارش دا پہلا قطرہ بننا ای پینا اے کیوں جے جد تیک کوئی قربانی نہ دِتی گئی، پتھر دل حاکماں نے لوکاں دا لہوپیندے رہنا اے۔ ایس توں پہلاں پئی ٹھروٹھرو کردی انسانیت موت کنارے اپڑ جاوے سانوں قربانیاں دین لئی اگے آئونا پوے گا۔
نورؔ کد تک سہندے رہساں ظلم ستم دے صدمے
جد تک نہ قربانی دِتی، رُکنے نہیں ایہ ہاڑے
کدھرے کدھرے شعر آکھدیاں اوہناںدا قلم آپ ہُدرا جیہا ہو جاندا اے تے فیر اوہ طنز دے تیراں نال لوبھی لوکاں دا سینہ چھلنی کردے وکھالی دیندے نیں۔ اوہ سمجھدے نیں جے میرے سچائی تے بھلیائی دے پیغام دے باوجود وی بھیڑیاں لوکاں لُٹ کھسٹ کرن توں باز نہیں آئونا تے اپنے مکروہ چالاں نال تڑفدی بلکدی مخلوق نوں جیوندیاں لاشاں ای بنانا اے تے بنائی جائو۔ اوس خالق تے مالک نے تہاڈیاں واگاں ڈھلیاں چھڈیاں ہوئیاں نیں۔ اِک دن ظالم اوہدے شکنجے وچ آپے ای پھسن گے۔ جدوں اوہ آکھدے نیں:
دما دم مست قلندر
مال بگانا سُٹ لے اندر
لوکاں دے ہنجوواں دی نینہہ تے
چالو کرے اپنا جندر
اصل انہاں دی چور تے ڈاکو
کیہ دارا تے کیہ اسکندر
اِک درد مند شاعر ہون دے ناطے نور کپور تھلوی سارے جہان دے دُکھ تے درداں دا سمندر اپنے اندر جذب کرن تے تڑفدی کرلائوندی دُنیا نوں سکھ جزیرے ونڈن دا چاہیوان نظر آئوندا اے۔ اوہ جیہڑے معاشرے وچ جیون لنگھا رہے نیں۔ اوتھے انسانیت نوں پیراں ہیٹھ روندیا جاندا اے۔ آئے روز انسانیت دا جنازہ کڈھیا جاندا اے۔ وسیب دے سارے دُکھ تے پیڑاں اوہناں دیاں بڈھے پنڈے وچ تھرتھلّی مچا دیندے نیں۔ سارا وسیب اوہناں دے اندر رچیا ہویا اے۔ ایس لئی وسیب دا دُکھ جرنا اوہناں دا مقدر اے۔ پل پل لوکائی دیاں پیڑاں اوہناں دے قلم وچوں وین پائون دا جتن کر دیاں وکھالی دے رہیاں نیں۔
اس جذبے دا کیہ ناں دھرئیے موڑ کے مُکھ حیاتی توں
موت اُڈیکن لگ پئے لوکی ہو کے کھڑے قطاراں وچ
نور کپور تھلوی دی شاعری دا چوکھا حصہ سیاسی تے سماجی ناہمواری دی کُرلاٹ اے۔ اوہناں نے تھاں تھاں تے منافقت ، کھوہ دھکا ، لٹ کھسٹ کرن والیاں نوں مزاحمت دا نشانہ بنایا اے۔ اوہناں نے ایہناں مسئلیاں نوں اپنی جان دا روگ بنا کے ساڈے سامنے پیش کیتا اے۔ ایہ اوہناں دا ای کمال اے پئی اوہناں نے اپنے دور دی اجتماعی آواز بن کے ناانصافی، ظلم، دھروہ، استحصال، معاشی جبر تے سماجی ناہمواریاں نوں سچے سبھا نال پیش کرن وچ پوری ایمانداری دا مظاہرہ کیتا اے۔ اوہ اینا کُجھ لکھن تے سمجھاون مگروں جدوں کسے پاسے کوئی تبدیلی تے محبتاں دے گلزار کھڑے نہیں ویکھدے تے پکار اُٹھدے نیں:
اوہو راجے، اوہو پرجا کیہ ہوئی تبدیلی
نورؔ تُسیں اوہ بھولے بندے ایویں پھردے پھُلے
جدوں اوہ ویکھدے نیں پئی کالے دھندیاں نال غریب غریب تر تے امیر امیر ترہو رہے نیں۔ سماجی تے سیاسی جبر تے اونچ نیچ نے دلاں دی کھیتی نوں کلر بنا دِتا اے۔ ایس اُلتھ پلتھ تے اونچ نیچ نوں ویکھ کے نور کپور تھلوی دے لہجے وچ تلخیاں اُبھردیاں رہندیاں نیں۔ کیوں جے اوہ چانن راہواں دے سوار نیں تے ایس لئی کسے وی جبر نال سمجھوتہ کرن دی تھاویں ایس نال ٹکرا جان دی شکتی رکھدے نیں۔ اوہناں دی شاعری اِک اجیہے انقلاب نوں جنم دِتا اے جیہدے مگروں کدھرے وی کوئی معاشی تفریق نہ ہون دی آس ملدی اے۔
لوکاں دے ہتھ اینی دولت کتھوں آ گئی خورے
جیہنوں خرچ کرن لئی بن گئے تھاں تھاں اُتے باڑے
اوہ زوراوراں زمینداراں تے سرمایہ داراں دیاں استحصالی چالاں نوں ویکھ کے کرلاٹاں ماردے نیں۔ اوہ جان دے نیں پئی ہمیش نچلے طبقے دے لوک ای زیادہ محنت تے اُدم کردے نیں پر اوہناں نوں اوہناں دی محنت دے صلے وچ گھٹ اُجرت دے کے ٹرخا دِتا جاندا اے۔
نور کپور تھلوی نے محنت تے اُدم دے سارے موسم اپنے پنڈے اُتے ہنڈائے نیں جس پاروں اوہنوں محنت کش طبقے دا نباض وی آکھیا جا سکدا اے۔ اوہدا تے مشن ای لوکائی دے دُکھاں نوں اپنی ذات دا حصہ بنانا اے۔ اوہ اجوکے عہد دے ترجمان دے روپ وچ کھُل کے اظہار کردے نیں۔ جدوں آکھدے نیں:
ایہ دھرتی نہ تیری میری، ساری مِلک خُدا دی
نتھو جیکر واہوے بِیجے پھُل کیوں پھتو کھاوے
چھاں مانن نوں نورؔ نکھٹے آ کے پیر پسارن
اوہ کیوں دُھپے سڑے وچارا جیہڑا بوٹا لاوے
اوہ سماج دے جھوٹے ناخُداواں نال آہڈا لائوندے لائوندے کدھرے کدھرے حقیقی خُدا نال وی گلے شکوے کردے وکھالی دیندے نیں پر ایتھے وی اوہدا حساس دل لوکائی دے دُکھ وچ ای حقیقی خُدا نال شکایت کردا پیا اے۔ کیوں جے اوہدیاں سوچاں دا سیک ٹھرو ٹھرو کردی انسانیت نوں اِک نِگھ تے روحانی خوشی توںجانو کران دے علاوہ ہور کُجھ نہیں اے۔
رب توں وڈّا بے پرواہ اے جگ وچ دُوجا کیہڑا
اکناں تائیں بھُکھیاں مارے اِکناں تیک رجاوے
پتھر دے وچ کِیڑا رب نوں دِس پیندا
کیوں نہیں نظریں آئوندے بھُکھے پیاسے لوک
میرے خیال وچ بندیاں آپ کر کے
ایویں گل ایہ تیرے تے تھوپ دِتی
پانی دیویں نہ نبیؐ دے دوہتیاں نُوں
قبراں دھون لئی عرق گلاب دیویں
نور کپور تھلوی دی شاعری دا چوکھا حصہ استحصالی قوتاں دے خلاف احتجاج اے۔ رشوت ، چور بزاری ، محلیاں تے شہراں چوں اُٹھ کے اسمبلیاں تیکر پہنچ گئی اے ۔ اوہ لوک جیہناں دا کوئی تشخص تے پچھان نہیں۔ اج اوہ قوم دے آگو بنی بیٹھے قوم دی تقدیر دا فیصلہ پئے کردے نیں۔اوہ معاشرتی بے دستوری تے چور دروازے راہیں اگے آون والیاں نوں ماجھا ، گاما ، شیدا تے غنڈی رن دے القاب نال پکار دے نیں۔ اوہ مارشل لائی نظام دے خلاف تے جمہوریت دے علمبردار نوں چنگے لفظاں نال سراہندے نیں:
جو مونہہ آئی گالی دِتی
چھڈیا نہ اخلاق دا پھکا
قوم دے لیڈر بن کے آئے
ماجھا، گاما ، شیدا ، رکھا
غنڈی رن ہن بن گئی آپا
چودھری ہو گیا چور اُچکّا
کول ضیاء بدرنگی دُکی
بھٹو دے ہتھ رنگ دا یکا